1. Struktura rynku (część I): podstawowe rodzaje rynków (monopol, monopson, polipol, itp.), bariery wejścia na rynek, konkurencja doskonała, konkurencja monopolistyczna (model podwójnej funkcji popytu - interpretacja)

Bariery wejścia na rynek

Bariery wejścia na rynek to czynniki ograniczające podjęcie działalności gospodarczej oraz konkurencję na danym rynku. Bariery wejścia powodują, że bardzo ciężko jest wejść na dany rynek. Ich znajomość jest kluczowa dla powodzenia danego biznesu - jeśli wiesz jak są wysokie, jesteś w stanie ocenić ile będzie kosztowało (nie tylko pieniędzy, także czasu i wysiłku) wejście do danego sektora oraz czy w ogóle jest to możliwe. Jeśli prowadzisz już działalność, jest to dla Ciebie informacja, jak możesz się bronić przed nowymi konkurentami na rynku.

Przykłady barier wejścia:

- ekonomia skali (korzyści skali) - gdy koszty przeciętne zmniejszają się znacznie w miarę wzrostu wielkości produkcji, wówczas nowe przedsiębiorstwo chcąc podjąć działalność na zupełnie nowym rynku, musi rozpocząć produkcję od początku na wielką skalę

- bariera kapitałowa - sytuacja, w której nakłady kapitału niezbędne do uruchomienia produkcji są ogromne

- czysta przewaga jakościowa lub kosztowa - zdarza się tak, że jedno przedsiębiorstwo posiada dużą przewagę nad potencjalnymi konkurentami w kwestii jakości produktu, bądź przewagi w postaci niższych kosztów

- koszty zmiany dostawcy - jednorazowe koszty, które musi ponieść kupujący przerzucający się z wyrobów jednego dostawcy na wyroby innego

- dostęp do kanałów dystrybucji - jeśli kanały dystrybucji danego wyrobu są już obsługiwane przez jakieś firmy, to nowe przedsiębiorstwo musi zachęcić te kanały do przyjścia jego wyrobów za pomocą opustów cen, rabatów na wspólną reklamę itd.)

- zróżnicowanie wyrobów (różnicowanie produktu) - istniejące firmy mają wyrobioną markę i wiernych klientów

- kontrola nad zasobami naturalnymi - gdy przedsiębiorstwo zarządza podażą ważnych czynników wytwórczych, to może odmówić dostępu do nich potencjalnym konkurentom

- patenty, prawa autorskie, znaki firmowe i inne bariery prawne - pozycja monopolowa może być chroniona np. poprzez patenty, prawa autorskie czy też różne inne formy zezwoleń i koncesji

- kosztowna technologia, którą trzeba zakupić - kosz technologii może okazać się wyższy niż potencjalne przychody

- potrzeba posiadania wysoko-wykwalifikowanego zespołu ludzi - pozyskiwanie odpowiednich kadr jest kluczowe, a zarazem niezwykle trudne

Zadaniem barier wejścia jest utrudnienie konkurencyjnej firmie wejścia na rynek. Mogą powstawać samoistnie (tzw. naturalne) lub są wynikiem celowych działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa w danym sektorze (bariery strategiczne). Istnienie różnorodnych barier wejścia jest zazwyczaj korzystne dla już działających na danym rynku przedsiębiorców (ogranicza konkurencję umożliwiając wyższe zyski) i niekorzystne dla konsumentów (ograniczona konkurencja wiąże się z wyższymi cenami bądź niedogodnościami dla klienta).

Bariery wyjścia

Bariery wyjścia w ekonomii to istotny koszt (niekoniecznie finansowy), który musi ponieść przedsiębiorstwo przy zaprzestaniu działalności na danym rynku

Przykłady barier wyjścia:

- długoletnie kontrakty z dostawcami, klientami, dystrybutorami

- konieczność likwidacji dużych inwestycji

- niemożliwość odzyskania dużej części poniesionych nakładów (szczególnie w przypadku tzw. dóbr specyficznych np. wysokospecjalistycznego sprzętu)

- presja rządu, władz lokalnych

- presja związków zawodowych

Konkurencja doskonała

Konkurencja doskonała (in. konkurencja wolna) jest to model teoretyczny opisujący jedną z form konkurencji na rynku. To taki rynek, na którym sprzedający i kupujący wiedzą, że ich działania nie wpływają wysokość ceny rynkowej.

Rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta.

Każdy ze sprzedawców prowadzący działalność na rynku tego rodzaju, wie że jest nieistotną cząstką całego rynku.

Przykłady:

targowisko

rynki płodów rolnych

giełda papierów wartościowych

Cechy charakterystyczne:

-duża ilość przedsiębiorców działających na rynku (powyżej 20)

-brak barier wejścia i wyjścia z rynku

występowanie produktów homogenicznych (doskonałych substytutów)

-zarówno kupujący jak i sprzedający są biorcami ceny; cena ustalana na rynku

-nabywcy mają pełna informacje na temat produktów

-brak interwencji państwa - wyłącznie mechanizm rynkowy ma -wpływ na relacje między kupującymi, a sprzedającymi

-zerowe koszty transakcji (MR=P) podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna sprzedaży

-podmioty rynkowe postępują zawsze racjonalnie

Konsumenci maksymalizują użyteczność całkowitą.

Producenci maksymalizują wynik finansowy.

Charakterystyka:

krótki okres:

Przedsiębiorstwo wytwarza taką wielkość produkcji, przy której cena zrównuje się z kosztem krańcowym (pod warunkiem że jest to bardziej opłacalne niż zamknięcie firmy).

długi okres:

• Jeżeli cena średnia przy optymalnym poziomie produkcji jest większa od kosztu przeciętnego pojawia się zysk ekonomiczny.

• Typowe przedsiębiorstwo wytwarza taką wielkość produkcji, przy której długookresowy koszt przeciętny jest najniższy( przedsiębiorstwo osiąga tylko zysk

normalny).

• Konkurencja między podmiotami gospodarczymi będzie prowadziła do tego, że z rynku będą stopniowo wypierane te podmioty, które gospodarując mają wyższe przeciętne koszty całkowite od innych.

• Optymalna wielkość przedsiębiorstwa to jest taka, przy której dany produkt można wytworzyć najtaniej, czyli o najmniejszych przeciętnych kosztach całkowitych.

• Na rynku w dłuższym okresie czasu ukształtuje się taka cena równowagi rynkowej, która będzie równa minimum przeciętnych kosztów całkowitych w

przedsiębiorstwach o optymalnej wielkości.

• W dłuższym okresie czasu ilość przedsiębiorstw, które mogą się utrzymać na danym rynku zależy od wielkości popytu przy długookresowej cenie równowagi oraz od optymalnej wielkości produkcji pojedynczego oferenta przy tej cenie. Im łączny popyt jest większy a indywidualna podaż jest mniejsza, tym więcej przedsiębiorstw powinno funkcjonować na tym rynku.

Konkurencja monopolistyczna

• względnie duża liczba producentów wytwarzających produkty tego samego typu, ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swych wyrobów.

• Ograniczona możliwość wpływania na ceny własnych produktów, gdyż na rynku istnieją bliskie substytuty. Ceny jednych produktów nie mogą więc zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów.

• Malejąca krzywa popytu (popyt na jego wyroby maleje wraz ze wzrostem ceny, a cena zależy od ilości wytwarzanych i sprzedawanych produktów).

• Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama, promocja, znak firmowy czy zmiana wizerunku wyrobu).

• Każda firma, do pewnego stopnia, może wpływać na wielkość swego udziału w rynku, zmieniając stosunek własnych cen do cen konkurentów.

• Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, ponieważ wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.

• W krótkim okresie firmy nie mogą opuszczać rynku i zachowują się jak monopoliści (dla każdego producenta jego zysk jest zmaksymalizowany, gdy przychód krańcowy jest równy kosztowi krańcowemu)

• W długim okresie firmy mogą opuszczać rynek lub na niego wchodzić - nie ma barier wejścia i wyjścia. Zyski ekonomiczne firm są dodatnie zachęta innych firm do wejścia na rynek spadek popytu, udziałów i zysków firm będących do tej pory na rynku. Zyski ekonomiczne firm są ujemne: część firm opuści rynek, zwiększając popyt na produkty firm pozostających na rynku rosną udziały w rynku i zyski. Równowaga w długim okresie ma miejsce, gdy zyski ekonomiczne wszystkich firm są równe zero, dzięki czemu żadna z firm nie ma powodów aby opuścić rynek lub na niego wejść.

Oligopol

Oligopol to forma struktury rynkowej, różna od doskonałej konkurencji, gdzie występuje znaczna ilość małych konkurentów, oraz od czystego monopolu, gdzie istnieje tylko jedna potężna firma; dominująca forma w krajach rozwiniętych sytuacja na rynku, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usługi. Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest brak konkurencji cenowej między uczestnikami rynku. Rywalizacja przedsiębiorstw odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe, itp.). zachowania uczestników oligopolu próbuje się tłumaczyć przy użyciu teorii gier. Istnieją tutaj duże bariery wejścia i wyjścia.

Przykłady:

rynek cukru

rynek telefonii komórkowej

rynek samochodów (produkcja)

Model złamanej krzywej popytu - założenia:

dosyć sztywne ceny

jeżeli jeden oligopolista podnosi ceny, to inni nie reagują (lub reagują „słabo”)

jeżeli jeden oligopolista obniża cenę, to inni też ją obniżają, chcąc przyciągnąć klientów

Model złamanej krzywej popytu - wnioski:

Model wyjaśnia stabilność cen na rynkach oligopolistyczny

Duopol

Duopol to szczególny przypadek oligopolu przedstawiający rynek, na którym działają jedynie dwaj producenci oferujący ten sam produkt. Zależność między dwoma firmami oparta jest na mechanizmach dotyczących wielkości produkcji lub wyznaczeniu poziomu cen sprzedaży

Modele duopolu:

A. Cournota

F.Y. Edgewortha

E. Chamberlina

Model Cournota - podstawowe założenia:

-każda z firm traktuje wielkość produkcji konkurenta jako daną

-przedsiębiorstwa mają ten sam koszt produkcji

-koszty krańcowe MC=0

-produkt jednorodny

-stosują jednakowe ceny

Model Cournota - równowaga Cournota:

-punkt przecięcia funkcji reakcji firm 1 i 2 na poczynania konkurentów

-punkt, w którym żadnemu z przedsiębiorców nie opłaca się zmieniać osiągniętej produkcji

Model Edgewortha - założenia:

produkt jednorodny

wielkość produkcji to zmienna wynikowa

cena - to zmienna decyzyjna

MC = 0

zdolności producentów są ograniczone

maksymalne wielkości produkcji każdego z duopolistów <wielkość popytu (sprzedaży) dla P=0 (równowaga rynkowa)

Model oligopolu, w których firmy współpracują:

-fuzja przedsiębiorstw działających na tym samym lub innym rynku

-porozumienie kartelowe (legalne i jawne)

-zmowa (nielegalna i tajna)

-Syndykat - forma zjednoczenia monopolistycznego ograniczająca samodzielność handlową należących do niego firm, ale pozostawiająca ich samodzielność prawną i wytwórczą

-Trust - najwyższa forma zjednoczenia monopolistycznego. Powstała z połączenia firm pod wspólnym zarządem i radą nadzorczą. Firmy tracą całkowicie swą samodzielność pod względem handlowym, wytwórczym i prawnym. Natomiast właściciele firm stają się udziałowcami trustu

-Koncern - zjednoczenie wielkich firm różnych gałęzi przemysłu, firm handlowych i banków. W przypadku zawarcia efektywnego porozumienia (kartelu) oligopol zachowuje się podobnie jak wielozakładowy monopol - stara się maksymalizować łączny zysk całej grupy.

-Kartel - to grupa przedsiębiorców, które zmówiły się w celu:

-kontrolowania ceny

-kontrolowania wielkości podaży

-zapewnienia sobie zysku monopolowego

Zmowa - to tajne porozumienie między przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji. Może dotyczyć m.in.:

-ustalania cen

-wielkości produkcji i sprzedaży

-podziału rynków zbytu i zaopatrzenia

-wspólnej akcji tworzenia barier wejścia dla nowych konkurentów rzeczywistych bądź potencjalnych

Modele przywództwa - model przywództwa cenowego

Występuje, gdy jedno z przedsiębiorstw działających w branży dominuje nad innymi i pozostałe firmy naśladują jego decyzje cenowe. Producent może osiągnąć przywództwo gdy ma najniższe koszty produkcji i największą wielkość produkcji. Konkurencja będzie musiała się dopasować albo wypadnie z rynku.

Teoria gier

Teoria gier to dziedzina zajmująca się opisem różnych sytuacji, w których uczestniczą podmioty świadomie podejmujące pewne decyzje, w wyniku których następują rozstrzygnięcia mogące zmienić ich położenie. Zajmuje się sytuacjami konfliktowymi.

Podział gier:

gry o stałej sumie (zysk jednego gracza jest równoważny stracie drugiego gracza) i na gry o sumie zmiennej

gry sprawiedliwe (gdy wartość oczekiwana wypłaty każdego z graczy jest taka sama) oraz gry niesprawiedliwe

Równowaga Nasha

Opisuje racjonalne zachowania graczy, których strategia gry (każdego z osobna) jest optymalna z uwzględnieniem wyborów dokonanych przez pozostałych graczy. Innymi słowy, określa ona plan postępowania prowadzący do sytuacji, w której żaden gracz, działając samodzielnie, nie może polepszyć swojej sytuacji - osiągnięta równowaga jest więc stabilna.

Równowaga Pareto

Oznacza taki podział dostępnych dóbr, że nie można poprawić sytuacji jednego podmiotu (dostarczyć mu większej ilości dóbr) nie pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych podmiotów.

Monopol

Założenia czystego (pełnego) monopolu:

-na rynku jest wielu kupujących i jeden sprzedający, monopol podaży (bądź jeden kupujący i wielu sprzedających, monopol popytu, monopson)

-produkty są jednorodne lub zróżnicowane. Nie istnieją bliskie substytuty

-istnieje doskonała informacja o rynku. Oznacza to, że monopolista podaży zna popyt na produkowane przez siebie dobro, zaś monopolista popytu zna podaż dobra na które jest zapotrzebowanie

-występują bariery wejścia do działalności opanowanej przez monopol

-cenodawczość - monopolista ustala cenę, jest cenotwórczą

Przyczyny powstawania monopolu:

-monopolista posiada patenty i prawa autorskie na produkt

-monopolista jest jedynym i wyłącznym właścicielem strategicznego zasobu, nie mającego bliskich substytutów

-założenie czystego (pełnego) monopolu

-monopolista ma wyłączność sprzedaży danego towaru na danym obszarze

-monopolista posiada odpowiednio duży kapitał

-bariery administracyjno-prawne - polityka protekcyjna państwa chroniąca krajowego producenta przed napływem na rynek produktów zagranicznych

Charakter monopolu

państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi

wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują

naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona

Wskaźniki koncentracji na rynku

Wskaźnik koncentracji czyli odsetek sprzedaży kilku (np. 4) największych przedsiębiorstw, np.:

-Wskaźnik koncentracji trzech największych firm (C3)

-Wskaźnik koncentracji czterech największych firm (C4)

-Wskaźnik koncentracji, a struktura rynku:

-gdy dla jednego przedsiębiorstwa wskaźnik koncentracji przekracza 90% - mamy do czynienia z monopolem

-gdy wskaźnik ten jest mniejsz od 40% - rynek uznaje się za konkurencyjny

Wskaźnik Herfindhala-Hirschmana (HHI)

indeks Herfindahla-Hirschmana, który jest sumą kwadratów udziałów w sprzedaży wszystkich przedsiębiorstw działających na rynku. Należy do przedziału od 10000 dla czystego monopolu (jego udział w rynku wynosi 100%) do 0 dla rynku z nieskończenie wieloma bardzo małymi przedsiębiorstwami (ich udziały w rynku dążą do zera).

Ekwiwalentna liczba firm

ekwiwalentna liczba firm (n) jest odwrotnością indeksu HHI

Problemy z identyfikacją koncentracji:

-zdefiniowanie produktu (np. czy badając rynek napojów chłodzących, należy uwzględnić napoje mleczne)

-geograficzne granice rynku - koncentracja sprzedaży jest zwykle mniejsza od koncentracji produkcji, między innymi dlatego, że uwzględnia również import

Wskaźniki pomiaru siły monopolu:

wskaźnik cenowej elastyczności popytu

wskaźnik mieszanej elastyczności cenowej popytu

Założenia rynku konkurencji doskonałej (najważniejsze są pierwsze dwa):

Na rynku jest wiele podmiotów i każdy z nich ma niewielki udział ok. 5%

Nie ma barier wejścia - nie ma regulacji o charakterze ekonomicznym, każdy z podmiotów może się na tym rynku pojawić

-Produkt jest jednorodny

-Wszyscy mają doskonałą wiedzę o rynku

Na rynku konkurencji doskonałej silnie zachęca do obniżania kosztów przedsiębiorstw będących na tym rynku. Na RKD nie ma możliwości kumulowania znacznych środków finansowych, ponieważ zysk ekonomiczny nie jest duży.

-Dyskryminacja cenowa

Dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia (doskonała)

oznacza sytuację, w której monopolista narzuca różne ceny za kolejne jednostki danego dobra. Ustalona cena odpowiada najwyższej możliwej sumie, jaką konsument skłonny jest zapłacić. Warunkiem takiego działania monopolisty jest doskonała znajomość linii popytu każdego nabywcy Producent, który doskonale różnicuje ceny, wyznacza taki poziom produkcji, przy którym cena zrównuje się z kosztem krańcowym i sprzedaje każdą kolejną jednostkę dobra po maksymalnej możliwej cenie, czyli po cenie granicznej danego nabywcy. Zatem cała nadwyżka rynkowa przypada monopoliście, a nadwyżka konsumenta wynosi zero. Sytuacja ta jest efektywna w rozumieniu Pareta, gdyż położenia obu stron nie da się jednocześnie polepszyć. Bowiem monopolista uzyskuje już maksymalny możliwy zysk, a nadwyżka konsumenta nie może zostać nawet odrobinę zwiększona bez uszczerbku zysków producenta.

• Dyskryminacja cenowa drugiego stopnia (dyskryminacja ilościowa, wycena nieliniowa)

stosowana jest w warunkach asymetrii informacji. Monopolista nie zna bowiem linii popytu nabywców. Producent różnicując ceny pozostawia konsumentom wybór warunków zakupu. Monopolista nie znając dokładnej skłonności do zapłaty poszczególnych osób, może wprowadzić dwa różne pakiety cenowo-ilościowe. Jeden skonstruowany dla nabywców o wysokim popycie, a drugi - o niskim. Mają one na celu zachęcać konsumentów do wyboru najkorzystniejszego dla nich rozwiązania, co skutkuje samoselekcją nabywców. Warunkiem różnicowania cen przez monopolistę jest osiągnięcie wyższych zysków niż w sytuacji , gdyby sprzedawał produkt po jednolitej cenie monopolowej.

• Dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia

praktyka różnicowania cen w zależności od grupy nabywców. Stosowana jest w sytuacji, gdy monopolista nie zna linii przebiegu popytu poszczególnych konsumentów, lecz zna charakterystykę popytu różnych typów (grup) nabywców, różniących się cenową elastycznością popytu.
Każda grupa nabywców traktowana jest jako odrębny rynek, a wielkość popytu na każdym z nich nie jest zależna od pozostałych. Producent dyskryminujący ustali wyższe ceny na tym rynku gdzie elastyczność cenowa popytu jest niższa, a obniży ceny tam gdzie popyt jest bardziej elastyczny. Monopolista osiąga maksymalny zysk, gdy utargi krańcowe na poszczególnych rynkach będą sobie równe

- 4 -

---