PROPEDEUTYKA PSYCHOLOGII ZDROWIA I JAKOŚCI ŻYCIA

- ZAGADNIENIA DO KOLOKWIUM NR 2

dr Łukasz Jach

ZAJĘCIA 6: Wsparcie społeczne. Teorie wsparcia społecznego i rodzaje wsparcia. Znaczenie wsparcia społecznego w sytuacjach trudnych.

1. Wsparcie społeczne w ujęciu strukturalnym: sieci wsparcia heterogeniczne, homogeniczne, naturalne i sztuczne (+przykłady)

WSPARCIE SPOŁECZNE STRUKTURALNE = obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji.

SIECI (zwane też przez Caplana SYSTEMAMI OPARCIA) pełnią potencjalnie i rzeczywiście funkcje pomocne, czyli działają na rzecz dobra swoich członków lub osób, dla których ta sieć jest dostępna

HETEROGENICZNOŚĆ: wymiar oznaczający zróżnicowanie, np. pod względem wieku, płci, klasy społecznej, wyznania lub problemu (bite żony, dzieci alkoholików, wdowy, ofiary klęsk żywiołowych, opiekunowie pacjentów z chorobą Alzheimera)

HOMOGENICZNOŚĆ SIECI: wymiar oznaczający podobieństwo, np. pod względem wieku, płci, klasy społecznej, wyznania lub problemu

podobieństwo położenia życiowego i przeżyć powoduje, ze wsparcie skuteczne jest przy dużym nasileniu stresu. Pojawia się wówczas najwięcej oparcia symetrycznego, odwzajemnianego. Prawidłowość tę stwierdzono zwłaszcza w grupach osób samotnych, osieroconych wskutek utraty bliskich.

NATURALNE (SPONTANICZNE) SIECI WSPARCIA

2. Wsparcie społeczne w ujęciu funkcjonalnym: rzeczowe, emocjonalne, informacyjne, instrumentalne (+przykłady)

WSPARCIE SPOŁECZNE można określić jako rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej;

-w czasie tej interakcji dochodzi do przekazywania lub wymiany emocji, informacji, instrumentów działania i dóbr materialnych

-wymiana może być jednostronna lub dwustronna

-kierunek „dawca-biorca” może być stały lub zmienny

-można wyróżnić osobę wspierającą, poszukującą, odbierającą lub otrzymującą wsparcie

-dla skuteczności tej wymiany społecznej istotna jest odpowiedniość między rodzajem i wielkością udzielanego wsparcia i potrzebami odbiorcy

-celem interakcji wspierającej jest ogólne podtrzymanie, zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu przez towarzyszenie, tworzenie poczucia przynależności, bezpieczeństwa i nadziei oraz zbliżenie do rozwiązania problemu i przezwyciężenia trudności

WSPARCIE EMOCJONALNE: polega na przekazywaniu w toku interakcji emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowania do osoby wspieranej. Zachowania wspierające mają też na celu stworzenie poczucia przynależności, opieki i podwyższenie samooceny. Osoby cierpiące i przeżywające kryzys mogą dzięki interakcji wsparcia uwolnić się także od własnych napięć i negatywnych uczuć, mogą wyrazić swoje obawy, swój smutek. Poprawia to nie tylko samoocenę, ale wpływa tez na samopoczucie. Trafne zachowanie os wspierającej wyzwala także w ludziach poczucie nadziei. Ten rodzaj wsparcia występuje najpowszechniej i nawet jeżeli nie jest ono konieczne do rozwiązania trudności, jest oczekiwane.

WSPARCIE INFORMACYJNE: (=POZNAWCZE); to wymiana w toku interakcji takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, położenia życiowego i problemu. Chodzi tu także o dostarczanie inf zwrotnych o skuteczności podejmowania przez os wspieraną różnych działań zaradczych. Wsparcie informacyjne to także dzielenie się własnym doświadczeniem przez osoby przeżywające podobne trudności, co dotyczy w szczególności interakcji w grupach samopomocy. Wsparcie takie odpowiada także na potrzebę zrozumienia sensu stresowych wydarzeń i ich przyczyn oraz atrybucji sprawstwa.

WSPARCIE INTRUMENTALNE: to rodzaj instruktażu polegającego na przekazywaniu inf o konkretnych sposobach postępowania; może to być także forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych. Pomoc ta może przyjąć formę wymiany instrumentów (sposobów) postępowania, zdobywania informacji i dóbr materialnych

WSPARCIE RZECZOWE (MATERIALNE): świadczona pomoc materialna, rzeczowa i finansowa, ale także bezpośrednie fizyczne działanie na rzecz osób potrzebujących: przekazywanie środków do życia, dożywianie, udostępnianie schronienia, mieszkania, zaopatrzenie w lekarstwa itp. Pomoc ta wiąże się z działalnością charytatywną i dobrze przebiega w społecznościach altruistycznych, dbających w szczególny sposób o godność odbiorców tych akcji pomocnych. Ten typ wsparcia, podobnie jak informacyjny jest najbardziej oczekiwany i potrzebny w sytuacjach katastrof

3. Wyjaśnianie działania wsparcia społecznego: hipoteza buforowa i model addytywny

HIPOTEZA BUFOROWA głosi, że w sytuacji silnego stresu istniejące, spostrzegane i otrzymywane wsparcie społeczne działa jak bufor wobec zagrożenia patologią, ponieważ obniża występujące napięcie stresowe i umożliwia przezwyciężenie trudności, włącza się w złożony mechanizm stresu i radzenia sobie osłabiając jego negatywne skutki.

Ten moderujący/buforowy wpływ procesów wsparcia społ może polegać na tym, że dzięki wsparciu poznawczemu osoby w kryzysie zmieniają ocenę swoich kompetencji, uzyskują wgląd we własne możliwości, zwiększają poczucie zaradności i tym samym zmieniają ocenę wtórną stresu na taką, która decyduje o skutecznym radzeniu sobie. Jest to jednak możliwe tylko wówczas, gdy w interakcji społecznego wsparcia os pomagające będą dbać o to, by w toku interakcji pomocnej dążyć do podwyższenia poczucia własnej skuteczności zaradczej osób, którym pomagają. Np. u ofiar katastrof stwierdzono korzystną funkcję wsparcia społ tylko wtedy, gdy zakres i wielkość tego wsparcia były optymalne. Zbyt dużo wsparcia działa bowiem obciążająco i deprymująco.

W odniesieniu do hipotezy buforowej stwierdzono, ze ważny jest poziom stresu i aktualnie działające sytuacja stresowa. Wsparcie społeczne może pełnić bardzo wyspecjalizowaną funkcję w tworzeniu i podwyższaniu samooceny i poczucia zaradczości, a więc ma wpływ na wzmocnienie indywidualnych strategii radzenia sobie ze stresem.

Buforowe działanie wsparcia może mieć bardzo różnorodny charakter, co jest związane z tym, na jaki element dynamiki procesów stresu i radzenia sobie oddziałuje.

MODEL ADDYTYWNY - stres obniża poczucie dobrostanu, a wsparcie społeczne będące zmienną niezależną działającą równocześnie poprawia samopoczucie.

Jeżeli obie zmienna mają tę sama siłę, nie pojawi się żadna forma zaburzenia, jeżeli natomiast wsparcie społeczne „przegra w konkurencji” z silnym stresem, może się pojawić uszkadzający efekt stresu w postaci dezorganizacji zachowania.

Silnym stanom kryzysu trzeba przeciwstawić silne sieci wsparcia. Wsparcie społeczne może jednak „zahamować” negatywne skutki stresu.

4. Wsparcie a sytuacja choroby nowotworowej. Znaczenie terapii poznawczo-behawioralnej.

Diagnoza nowotworu, przebieg choroby a także trudny proces leczenia mogą powodować istotne zmiany w dotychczasowej sieci wsparcia u kobiet chorujących na nowotwór piersi. Warto podkreślić, że sytuacja ta sprzyja powstawaniu błędów poznawczych w percepcji posiadanego wsparcia. Oznacza to, iż ocena otrzymywanego wsparcia może być nieadekwatna w stosunku do rzeczywiście uzyskiwanego wsparcia z tendencją do jej zaniżenia w porównaniu ze stanem faktycznym.

Wsparcie wydaje się w tym wypadku być skorelowane z zadaniowym radzeniem sobie z sytuacją stresującą, jaką jest choroba. Radzenie zadaniowe z kolei zwrotnie wpływa na podtrzymywanie i korzystanie z posiadanej sieci wsparcia, a także umożliwia bardziej adekwatną jego percepcję. Wiele badań empirycznych potwierdza, iż wsparcie społeczne poprawia adaptację do chorób somatycznych i jest predykatorem wyższej jakości życia związanej ze stanem u chorych na nowotwory. W sytuacji kobiet z rakiem piersi szczególnie istotnym prognostykiem konstruktywnej adaptacji do choroby wydaje się być wsparcie uzyskiwane od partnera. Te postawy wspierające ze strony partnera życiowego odgrywają decydującą rolę w emocjonalnej adaptacji do choroby i leczenia.

Wg badan Gustavsson-Lilius, Julkun i Hietan: wsparcie od partnera jest związane z wyższym optymizmem i mniejszym poczuciem beznadziejności u chorych oraz warunkuje ich wyższą jakość życia.

Wyniki badan wskazują również na to, że partner życiowy w sytuacji ciężkiej choroby może być postrzegany jako wspierający efektywnie nie tylko na poziomie emocjonalnym, ale także informacyjnym. A to z kolei rodzi potrzebę obejmowania ewentualną pomocą psychologiczną najbliższego otoczenia pacjentki oraz zaangażowania go w proces leczenia.

Zaniżona czy też nieadekwatna ocena wsparcia dokonywana przez chore kobiety może wynikać zarówno z trudnej sytuacji, jaką jest choroba, jak i z towarzyszących jej zaburzeń psychicznych i adaptacyjnych czy też ze zniekształconego poprzez proces choroby obrazu siebie. Obraz siebie jako podstawowa struktura poznawcza osobowości w istotny sposób wpływa na emocje i zachowanie ludzi. Odgrywa znaczącą rolę w procesie doświadczania choroby i radzenia sobie z nią, a także w jej leczeniu. Determinuje określone działania oraz i wartościowania. Pogorszenie obrazu siebie jest powszechnym doświadczeniem kobiet z chorobą nowotworową piersi, powoduje ono tym samym obniżenie się poziomu jakości życia. Przekłada się to także na zaburzone relacje społeczne, błędną ocenę otrzymywanego wsparcia, utrudniając w ten sposób proces leczenia i komunikację z najbliższym otoczeniem. Obraz siebie wpływa na ocenę sytuacji stresowej - im jest on lepszy, tym częściej pacjentka ocenia sytuację choroby w kategoriach wyzwania. To z kolei prowadzi do doświadczenia emocji pozytywnych, np. nadziei, do pozytywnego przewartościowania sytuacji choroby, a tym samym do konstruktywnej adaptacji do samego faktu bycia chorą. Im bardziej pozytywny obraz siebie kobiety - tym bardziej adekwatna ocena posiadanego przez nią wsparcia.

TERAPIA POZNAWCZO - BEHAWIORALNA

Rodzaj psychoterapii krótkoterminowej skoncentrowanej na rozwiązywaniu aktualnych problemów zgłaszanych przez pacjenta. Opiera się na założenie, że przewlekłe zaburzenia stanu psychicznego oraz powtarzające się dysfunkcyjne i nieadaptacyjne zachowania są przejawem niezdrowych nawyków myślowych, wchodzących w skład struktury obrazu siebie i nabytych przez pacjenta w ciągu jego życia.

Rola terapii: identyfikacja tego typu negatywnych automaty zmów myślowych, ich przekształcenie i następnie utrwalanie bardziej adaptacyjnych przekonań. W yniku przekształcenia treści myślenia dochodzi do zmiany zachowań i emocji z nimi skojarzonych.

Uczestnictwo w grupowej terapii poznawczo-behawioralnej wpływa także pozytywnie na obraz własnej osoby kobiety z rakiem piersi. Uczestnictwo w gr terapeutycznych pozwala partnerom lepiej radzić sobie z emocjami związanymi z chorobą oraz zwiększa komunikatywność partnerów zwłaszcza w zakresie uczuć, poprawiają się ich wzajemne stosunki.

Pomoc psychologiczna dla zdrowych partnerów skutkuje swoistym efektem ochronnym w sensie ich dalszego efektywnego funkcjonowania w czasie trwania choroby osoby bliskiej.

5. Typologia pacjentów, sposób ich funkcjonowania i stosunek do usług medycznych

Pacjentów dzielimy na:

• pasywnych - są to ludzie, którzy przyjmują wszystkie zalecenia lekarza bezkrytycznie, gdyż jest on dla nich autorytetem, nie sprawiają kłopotów personelowi medycznemu

• aktywnych - są to ludzie dociekliwi, pragnący posiadać bardzo dużą wiedzę na temat sposobu leczenia, któremu są poddawani; patrzą w sposób krytyczny na to co lekarz im powie - dochodzi tutaj do zrównania statusu pacjenta i personelu medycznego

• konsumentów - są to ludzie, którzy uważają, że wszystko powinno im się należeć; kiedy nie są w pełni usatysfakcjonowani ze sposobu leczenia, często rezygnują z usług i wybierają innego lekarza, inną placówkę, co rodzi walkę o konsumenta.

6. Satysfakcja pacjenta jako cel terapii modyfikujący sposób postępowania personelu medycznego

ZAJĘCIA 7: Zależności psychosomatyczne

1. Charakterystyka zaburzeń somatoformicznych (w tym przyczyny, towarzyszące pojęcia itd.): zaburzenie somatyzacyjne, zaburzenie bólowe, zaburzenie konwersyjne, hipochondria

Zaburzenia somatoformiczne:

Polegają na tym, że dotknięte nimi osoby skarżą się i odczuwają objawy sugerujące istnienie somatycznych problemów medycznych, choć nie ma żadnych organicznych podstaw uzasadniających występowanie takich problemów: żadne organy nie zostały uszkodzone ani zmienione chorobowo. Tacy ludzie są za-zwyczaj bardzo zajęci stanem swojego zdrowia i różnymi domniemanymi zaburzeniami lub chorobami somatycznymi.

1.Zaburzenie somatyzacyjne:

Charakteryzuje się:

* wieloma skargami na długotrwałe schorzenia fizyczne, mające swój początek

przed trzydziestym rokiem życia, które są niedostatecznie wyjaśnione niezależnymi

potwierdzeniami choroby somatycznej

* zranienia które prowadzą do leczenia lub znaczącego pogorszenia jakości życia

* stosunkowo powszechne wśród pacjentów opieki lekarskiej pierwszego kontaktu na całym świecie

Objawy:

1. Cztery objawy bólu. Pacjent musi opowiedzieć historię doświadczania bólu

z uwzględnieniem przynajmniej czterech różnych miejsc lub funkcji, na przykład

głowa, brzuch, plecy, stawy lub odbytnica albo ból w trakcie menstruacji, kontaktu seksualnego czy oddawania moczu.

2, Dwa objawy żołądkowo-jelitowe. Pacjent musi opowiedzieć historię przynajmniej dwóch objawów poza bólem występującym w układzie trawiennym, takich jak nudności, wzdęcia, biegunka, nietolerancja różnych pokarmów lub wymioty z wyłączeniem okresu ciąży u kobiet.

3. Jeden objaw seksualny. Pacjent musi opowiedzieć o przynajmniej jednym objawie z układu reprodukcyjnego poza bólem, na przykład oziębłości seksualnej albo dysfunkcji, nieregularnych miesiączkach, wymiotach w czasie ciąży.

4. Jeden objaw pseudoneurologiczny. Pacjent musi opowiedzieć historię przynajmniej jednego objawu - poza bólem - sugerującego stan neurologiczny, na przykład różnych symptomów wskazujących na uszkodzenie sensoryczne lub motoryczne, takich jak utrata czucia czy mimowolne skurcze mięśni w ręku; symptomów zaburzeń świadomości lub pamięci, na przykład epizodu amnezji dysocjacyjnej

Przyczyny:

-podłoże genetyczne

-zależne od płci - u mężczyzn predyspozycja prowadzi do antyspołecznych zachowań, a u kobiet do somatyzacji

-możliwe, że jakiś wpływ ma niższa sytuacja społeczno-ekonomiczna

istnieją dowody na rodzinne powiązanie zaburzenia somatyzacyjnego z antyspołecznym zaburzeniem osobowości (może być ono w pewnym stopniu uwarunkowane genetycznie)

2.Hipochondria:

-wcześniej nazywana zespołem Briaureta

-występuję 10 razy częściej u kobiet, niż u mężczyzn

-ok. 2% chorych cierpi na nią przez całe życie

-pokrewne z zaburzeniem somatyzacyjnym: główną różnicą jest to, że hipochondria może występować po 30, a charakterystyczna dla niej nienaturalna troska o zdrowie, nie koncentruje się na konkretnej grupie objawów i ich nadmiarze. Osoba hipochondryczna przeważnie myśli o swej poważnej chorobie, takiej jak gruźlica albo rak płuc, zamiast uskarżać się na różne objawy lub niepełnosprawność fizyczną.

-Pacjenci z hipochondrią wykazują nienaturalne zainteresowanie swoim zdrowiem i procesami fizjologicznymi.

-Natychmiast „chorują" na każdą nową chorobę, o której przeczytają lub usłyszą. -Zazwyczaj jednak mają kłopoty z precyzyjnym opisem objawów.

-Są ciągle gotowi do odczuwania nowych dolegliwości i uparcie podtrzymywanymi skargami na potencjalną chorobę somatyczną, pomimo braku jakichkolwiek dowodów. Skargi te nie ograniczają się zazwyczaj do żadnego fizjologicznie zgodnego wzorca objawów; wyrażają raczej nadmierną troskę o sprawy zdrowia i irracjonalny strach przed chorobą.

-I choć hipochondrycy wciąż szukają porady medycznej, ich niepokój nie ustępuje, pomimo zapewnień lekarzy, że są zdrowi.

-Często są rozczarowani brakiem wyraźnego problemu fizycznego.

Ogólna charakterystyka:

-Hipochondrycy mogą się skarżyć na nieprzyjemne i dziwne odczucia w całym obszarze żołądka, klatki piersiowej, głowy, genitaliów i innych organów.

-Zazwyczaj jednak mają kłopoty z precyzyjnym opisem swych objawów. Mogą na przykład rozpocząć od opisu bólu żołądka, który przy dalszej indagacji okazuje się właściwie uczuciem rwania lub też gorąca czy ucisku, a przy bliższej obserwacji może umiejscowić się w sąsiedniej części brzucha, i tak dalej.

-Psychiczna orientacja tych ludzi to ciągła gotowość do odczuwania nowych objawów, których nie sposób opisać ludzkim językiem.

-Pacjenci z hipochondrią są często pilnymi czytelnikami popularnych czasopism

o tematyce medycznej. Natychmiast też „chorują" na każdą nową chorobę, o której

przeczytają bądź usłyszą.

-To oni w większości wykupują reklamowane leki bez recepty(często kompletnie bezwartościowe), które mają zlikwidować niejasno opisywane problemy

-Ludzie ci chętnie stwierdzają u siebie gruźlicę, raka, egzotyczne infekcje i liczne inne choroby.

-Ich nienaturalne zainteresowanie procesami organizmu pomnożone przez często ograniczoną wiedzę na temat patologii medycznej owocuje zazwyczaj interesującymi diagnozami à często zupełnie nieprawdziwym

-Osoby te są przekonane o swej poważnej, niemożliwej do wyleczenia chorobie. A jednak, pomimo swej przesadnej troski o zdrowie, nie czują silnego strachu czy też lęku, którego można by oczekiwać przy tak strasznych chorobach.

W rzeczywistości ich stan fizyczny jest dobry, mimo że sami hipochondrycy są przekonani, że wykryte przez nich objawy, oznaczają poważną chorobę. Nie symulują. Bardzo koncentrują się na wykryciu nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu trawiennego i wydalniczego. Większość z nich jest w stanie podać szczegółowe informacje na temat diety, obstrukcji itd. Nie wykazują utraty lub zakłóceń funkcji sensorycznych, motorycznych ani trzewnych (zachodzących w zaburzeniu konwersyjnym), ani nie podają dziwacznych cech urojeń - „gnicie od środka”, jak to ma miejsce w (zaburzeniach psychotycznych).

Przyczyny:

-chęć zwrócenia na siebie uwagi i troski innych ludzi, poprzez swoją chorobę (bo jak się jest chorym, to wszyscy się o tego kogoś martwią)

-chęć bycia zwolnionym z pewnych obowiązków związanych z pracą, domem itd. (jak jesteśmy chorzy, to nie musimy zbyt wiele robić albo choćbyśmy chcieli, to i tak nasz stan zdrowia na to nie pozwala)

-strach przed chorobą

-większość pacjentów wykazuje jeszcze objawy innych chorób psychicznych

-hipochondrycy moją bogatą przeszłość urazów psychologicznych (przemoc, nadużycia seksualne)

-wzorzec komunikowania psychicznych zmartwień przez chorobę somatyczną został już utworzony w dzieciństwie - choroby dziecięce i opuszczanie lekcji

3.Zaburzenia bólowe:

Objawem zaburzenia bólowego jest skarga na ból o dostatecznie długim trwaniu i ostrości, by spowodować znaczące zagrożenie dla życia przy braku obiektywnych cech patologii medycznej, która wyjaśniłaby doświadczanie bólu i obserwowane zachowanie.

DSM-IV podaje dwie diagnozy:

-zaburzenie bólowe powiązane z czynnikami psychologicznymi (ogólny stan somatyczny tylko w minimalnym stopniu może być przyczyną bólu).

-zaburzenie bólowe powiązane zarówno z czynnikami psychologicznymi, jak i ogólnym stanem fizycznym (odczucia bólu mają uzasadnienie w stanie medycznym, ale stopień nasilenia bólu wykracza poza zwykłe proporcje).

Kiedy ogólny stan somatyczny znajduje odzwierciedlenie w bólu, zaburzenie kwalifikuje się do kategorii z osi III. Ból niewyjaśniony somatycznie, a występujący przy stosunku seksualnym, jest diagnozowany jako zaburzenie seksualne - dyspaurenia

Subiektywność bólu:

-ból zawsze jest doświadczeniem subiektywnym

-często obserwowany lub doświadczany ból nie ma związku z widocznym uszkodzeniem czy podrażnieniem tkanki. Dzięki niezależności dysfunkcji fizycznej i doświadczenia psychologicznego możemy leczyć ból wynikający z przyczyn fizycznych.

-ból jest prywatny, nie możemy zmierzyć jego rzeczywistego stopnia

-Zaburzenia bólowe występują często u pacjentów chorych psychicznie.

-częściej diagnozowany u kobiet

-stopień intensywności odczuwalnego bólu zależy od poziomu stresu pacjenta à czynnik stresowy i emocjonalny

-komunikat o bólu może dotyczyć bólu serca, pleców itd.

-Osoby z uwarunkowanym psychicznie zaburzeniem bólowym mogą obrać styl życia inwalidy. Wysiadują u lekarzy w nadziei znalezienia fizycznego potwierdzenia ich bólu i otrzymania przynoszących ulgę leków. Postępują tak, nawet jeśli kilka wizyt u lekarza nie daje żadnego somatycznego wyjaśnienia problemu à wielu z nich rzeczywiście kończy jako inwalidzi, w wyniku uzależnienia od leków uśmierzających ból lub w wyniku szkodliwych efektów operacji (które były zupełnie niepotrzebne)

4.Zaburzenia konwersyjne:

Zaburzenie konwersyjne zwane pierwotnie histerią charakteryzuje się tym, że bez żadnej patologii organicznej pojawiają się objawy jakiegoś uszkodzenia fizycznego albo utraty kontroli. Często naśladują one różne zaburzenia neurologiczne i dlatego opisywane są jako „pseudoneurologiczne" z natury. Wyróżnia się 4 podtypy zaburzeń: sensoryczny, motoryczny, napady i konwulsje, mieszany.

Hipokrates i inni starożytni Grecy uważali, że zaburzenie dotyczy wyłącznie kobiet, a jest spowodowane problemami natury seksualnej, szczególnie wędrowaniem sfrustrowanej macicy do różnych części ciała z powodu niezaspokojenia seksualnego albo chęci posiadania dzieci. Hipokrates jako remedium na tę dolegliwość zaleca! małżeństwo.

Freud używał terminu „histeria konwersyjna", ponieważ wierzył, że jest ona wyrazem stłumionej energii seksualnej - nieświadomego konfliktu wewnętrznego w związku z pragnieniami seksualnymi, który przybrał postać fizyczną. I tak na przykład poczucie winy z powodu masturbacji mogło doprowadzić do paraliżu ręki.

Oczywiście współczesna psychologia odrzuca poglądy Freuda i uważa, ze zaburzenia konwersyjne są spowodowane szukaniem wiarygodnego usprawiedliwienia, które pozwoliłoby uciec od nietolerowanej sytuacji stresowej lub uniknąć jakiejś odpowiedzialności.

Wtórny zysk - pierwotnie oznaczał czerpanie dodatkowych korzyści z powodu występowania objawu, neutralizujących konflikt wewnątrzpsychiczny. Termin ten stosuje się w odniesieniu do wszelkich okoliczności „zewnętrznych", takich jak troska najbliższych czy rekompensata finansowa, wzmacniających podtrzymywanie schorzenia.

Zaburzenia konwersyjne były bardzo powszechne wśród żołnierzy w czasie I i II wojny światowej. Paraliż nogi czy ręki umożliwiał im opuszczenie frontu, bez przylepionej etykietki „tchórza”, czy też uniknąć sądu wojennego. Aktualnie zaburzenia konwersyjne stanowią jedynie 1-3% wszelkich zaburzeń psychicznych. Spadek ich ilości jest związany z rosnącą świadomością dotyczącą zaburzeń somatycznych i psychologicznych: zaburzenie konwersyjne wyraźnie traci swą funkcję obronną, kiedy wykaże się brak jego podstaw organicznych. W naszych czasach nie wierzy się w nagłe oślepienie, dlatego dochodzi do symulacji bardziej egzotycznych chorób, które trudniej zdiagnozować.

Objawy:

Zakres objawów jest równie szeroki, jak przy schorzeniu fizycznym.

Objawy sensoryczne:

W sensorycznych reakcjach konwersyjnych mogą brać udział wszystkie zmysły.

-Anestezja - zanik wrażliwości czucia;

-Hipestezja - częściowy zanik wrażliwości;

-Hiperstezja - podwyższona wrażliwość, nadwrażliwość;

-Analgezja - zanik wrażliwości na ból, brak czucia bólu;

-Parestezja - niezwykłe odczucia, takie jak łaskotanie albo gorąco.

Pewne wyobrażenie o zakresie występowania objawów sensorycznych w zaburzeniach konwersyjnych daje praca Ironside'a i Batchelora (1945). Opracowali oni klasyczne studium wzrokowych objawów histerycznych u lotników w okresie II wojny światowej. Znalazł się tam: zamazany obraz, fotofobia (nadzwyczajna wrażliwość na światło), podwójny obraz, nocna ślepota, połączenie przerywanego zaniku obrazu z amnezją, zaburzone widzenie przestrzenne (tendencja do patrzenia poza obiekt przy próbie skoncentrowania się na nim), zawężenie pola widzenia, okresowa ślepota w jednym oku, daltonizm, pomieszanie liter przy próbach czytania i zanik obrazu w ciągu dnia. Badacze stwierdzili również, że objawy u każdego lotnika były blisko związane z jego zadaniami. Nocni oblatywacze na przykład częściej cierpieli na nocną ślepotę, podczas gdy oblatywacze dzienni częściej wykazy-

wali dzienny zanik wzroku.

Inne zmysły także mogą przysparzać wielu problemów. Nurtująca i nierozwiązana jest kwestia konwersyjnej ślepoty i głuchoty. Nie wiemy, czy dotknięte nimi osoby rzeczywiście nie widzą ani nie słyszą czy też informacje są odbierane przez zmysły, ale wymazywane ze świadomości. Ogólnie badania wspierają wniosek, że bodźce sensoryczne są rejestrowane, ale usuwane ze świadomości.

Objawy motoryczne:

Do najbardziej powszechnych należy konwersja paralityczna, zazwyczaj ograniczona

do jednej kończyny - ręki lub nogi - której zanik funkcji jest najczęściej selektywny.

Przy skurczu pisarskim pacjent nie może pisać, ale używa tych samych mięśni do tasowania kart lub gry na pianinie. Dość powszechne są drżenia i tiki.

Objawy obejmują czasem ściągnięcie mięśni zginających palce rąk i nóg albo sztywność większych stawów, takich jak łokcie czy kolana. Paraliż i ściągnięcie mięśni często prowadzą do trudności z chodzeniem (np. zespół astazja-abazja chory jest wstanie kontrolować ruchy nóg przy siadaniu i kładzeniu się, ale będzie mieć trudności w chodzeniu - chód groteskowy).

Najbardziej powszechne zakłócenia konwersyjne powiązane z mową to afonia, przy

której można mówić tylko szeptem, oraz mutyzm, który w ogóle uniemożliwia mó-

wienie. Ciekawe, że osoba posługująca się wyłącznie szeptem kaszle w normalny sposób, podczas gdy prawdziwy, organiczny paraliż laryngologiczny wpływa także na kaszel. Afonia jest dość powszechną reakcją konwersyjną, która występuje zwykle po

emocjonalnym wstrząsie. Natomiast mutyzm należy raczej do rzadkich przypadków

Niektóre objawy mogą przypominać epilepsje, jednak brak tu pewnych cech - rzadko się ranią przy napadach, ich źrenice normalnie odbijają światło, kontrolują wydalanie i rzadko mają atak w samotności.

Objawy trzewne:

Za zasadnicze zjawiska konwersyjne uznaje się także powszechne wzorce objawów, pozornie spowodowane zmianami w funkcjonowaniu organów wewnętrznych. Jest to wiele niewyjaśnionych medycznie objawów trzewnych, takich jak „płuca w gardle" i uczucie dławienia się, ataki kaszlu lub kichania, trudności z oddychaniem, zimne i wilgotne kończyny, czkawka, nudności, wymioty i tak dalej. Rzeczywiste objawy somatyczne można symulować w niewiarygodnym stopniu. Podczas udawanego ataku ostrego zapalenia wyrostka robaczkowego można nie tylko wykazać ból w dolnej partii brzucha oraz inne typowe objawy, ale również mieć wysoką temperaturę. Literatura opisuje także reakcje konwersyjne w przypadku malarii i gruźlicy. W tej ostatniej na przykład osoba może mieć wszystkie objawy - kaszel, utratę wagi, nawroty gorączki i nocne pocenie się - bez rzeczywistej choroby somatycznej. Zgłaszano także liczne przypadki ciąży urojonej. Menstruacja zostaje przerwana, brzuch i piersi się powiększają, a kobieta może cierpieć na poranne nudności.

Diagnoza:

Diagnoza może stanowić poważny problem, jednak na podstawie kilku kryteriów można odróżnić prawdziwe schorzenie somatyczne od zaburzenia konwersyjnego:

• Cudowna obojętność (la belle indifference), w której pacjent opisuje swój

problem w bardzo rzeczowy sposób, nie okazując niepokoju czy lęku właściwego osobie z paraliżem ręki lub utratą wzroku. Jednak brak niepokoju sam w sobie nie może być wyznacznikiem konwersji; podobną obojętność wykazująludzie o nastawieniu stoickim, u których rzeczywiście doszło do patologii organicznej, niektórzy zaś pacjenci konwersyjni przejawiają „stosowny" poziom lęku o własne zdrowie.

• Częste niedopasowanie dysfunkcji do objawów konkretnej choroby czy też

symulowanego zaburzenia. W reakcji konwersyjnej zachodzi znikomy lub

zerowy proces obumierania czy atrofii „sparaliżowanej" kończyny, chyba że są

to przypadki rzadkie i długotrwałe.

• Selektywna natura dysfunkcji. Jak już zauważono, jednostka dotknięta ślepotą konwersyjną nie wpada na ludzi ani obiekty; „sparaliżowane" mięśnie funkcjonują tylko przy wybranych czynnościach; a niekontrolowane ściągnięcie mięśni (sztywność) zwykle ustępuje w czasie snu.

• Pod hipnozą lub narkozą objawy można zazwyczaj usunąć, zmienić lub wprowadzić ponownie sugestią terapeuty. Podobnie osobie przebudzonej nagle z głębokiego snu można wmówić „paraliż" kończyny.

2. Zaburzenie pozorowane (Zespół Muenchausena) i zaburzenie pozorowane per procura.

Zaburzenia pozorowane - Osoby pozorujące chorobę mają bardziej ogólny cel w odróżnieniu od osób które chorobę symulują. Chodzi tu o osobiste korzyści płynące z „roli chorego” jak uwaga i troska personelu medycznego. Ważne jest tutaj to, że pozorujący są świadomi swojego oszustwa. Często osoby takie przyjmują jakieś leki w celu pogorszenia swojego stanu fizjologicznego. Zaburzenia te także znane są jako: zespół Munchausena, uzależnienie szpitalne, uzależnienie wielochirurgiczne lub zespół zawodowego pacjenta

Osoby pozorujące zachowują się defensywnie, podejrzliwie, wymijająco, niechętnie pozwalają się badać, unikają rozmów na temat objawów.

Zaburzenie pozorowane per procura - wariant zaburzenia pozorowanego polegający na tym, że w sposób świadomy osoba zmyśla lub nawet wywołuje objawy choroby medycznej lub psychicznej u swojego podopiecznego w celu uzyskania pomocy medycznej. Są to np. matki, które wywołują chorobę u swoich dzieci. Większość przypadków dotyczy układu pokarmowego, nerwowego lub moczowo płciowego, ponieważ tu najłatwiej jest wywołać objawy, np. przez podawanie leków. Zdrowie ofiar jest często rzeczywiście zagrożone , a w niektórych przypadkach dochodzić może nawet do śmierci.

Osoby takie często zmieniają szpitale lub lekarzy, gdy ci zaczynają coś podejrzewać, zazwyczaj mają dużą wiedzę z zakresu medycyny, czasami sami zatrudniają się w placówkach szpitalnych. Możliwe jest, że takie osoby same wcześniej cierpiały na zaburzenie pozorowane, miewają bowiem one zaburzenia osobowości lub somatoformiczne. Taki stan może być spowodowany nadmiernym stresem, np. przy utracie bliskiego, rozpadzie małżeństwa itp.

ZAJĘCIA 8: Zależności somatopsychiczne

1. Czym są teorie na temat własnej choroby? W jaki sposób wiążą się one z oceną pierwotną i wtórną wg koncepcji Lazarusa?

2. Na czym polega bilans choroby? Jakie problemy pojawić mogą się w związku z tym zjawiskiem?

Bilans choroby to rodzaj sumy wszystkich jej następstw. Bilans ten jest przeważnie ujemny, co oznacza, że sytuacja zaistniała w związku z chorobą oceniana jest jako stresowa. Może być jednak inaczej: jeśli wtórne zyski z choroby są wyjątkowo atrakcyjne, bilans ten może być dodatni, a w szczególnym wypadku ma wartość bliską zeru. Dodatni bilans choroby może powodować małą skuteczność leczenia, nieznajdującą wyjaśnienia w przyczynach medycznych, a niekiedy celowe opóźnianie powrotu do zdrowia. Następstwem bilansu bliskiego zeru może być kontynuowanie dotychczasowego trybu życia i niepodejmowanie leczenia. Takie zachowanie może być związane z reakcją zaprzeczenia chorobie. Dodatniemu i zerowemu bilansowi choroby odpowiadają „niestresowe” formy oceny pierwotnej sytuacji - jako sprzyjająco - pozytywnej i jako sytuacji „bez

3. Adaptacja poznawcza do zagrażających wydarzeń wg Shelley E. Taylor.

4. Działania prozdrowotne zlecane przez lekarza i prowadzone na własną rękę oraz poziom lęku jako zjawiska powiązane z profilaktyką i leczeniem.

5. Koncepcja mechanizmu bramki w doznawaniu bólu.

[z Internetu]

Bramkowa teoria bólu - teoria według której każdy impuls nerwowy informujący o bólu musi najpierw przejść przez pewien punkt w rdzeniu kręgowym, który decyduje czy impuls ma zostać przesłany dalej, czy nie. Jeżeli na drodze impulsu bólowego znajduje się inny, ten pierwszy może nie dotrzeć do mózgu i zostać nieodczuty. Teorią tą można wyjaśnić zmniejszenie się bólu podczas masowania jednego miejsca na ciele i ustępowaniu jego w drugim miejscu

[Z wykładu Wojtyny]

kontrola bramkowa

gdzie: ig - istota galaretowata, T - włókno transmisyjne

Im bardziej pobudzona jest istota galaretowata, tym mniejszy ból, ponieważ hamuje ona pobudzanie T, czyli włókna transmisyjnego, który przekazuje ból dalej. Czyli jeśli pobudzone będzie włókno cienkie, to ból będzie ostry, bo hamuje istotę galaretowatą. Jeśli pobudzone będzie włókno grube, to ból będzie mniejszy, gdyż pobudza istotę galaretowatą.

6. Różnice między bólem ostrym a przewlekłym.

Ból ostry	Ból przewlekły
- trwa do 3 miesięcy od momentu jego powstawania podwyższenie: rytmu serca, wydolności serca, ciśnienia tętniczego, częstości oddechów, (rozszerzenie) źrenic, pocenia się, napięcia mięśniowego - ruchliwość, - drżenie, - zachowania unikające, - lęk	- trwa mimo wygojenia się tkanek obniżenie reakcji współczulnych przewlekłe objawy neurowegetatywne zaburzenia łaknienia zaburzenia snu spowolnienie reakcji psychoruchowych, obniżenie progu wytrzymałości na ból

STUDIA DZIENNE, ROK AKADEMICKI 2014/2015

---