BAROK
Barok to kierunek w kulturze europejskiej który, podobnie jak renesans narodził się we Wło-szech w drugiej połowie XVI w. Trwał od XVII do pierwszej połowy XVIII w. Niósł ze sobą nową filozofię życia, nowe problemy w literaturze i odmienne cechy architektury i sztuki. Na-zwa barok pochodzi od nazwy nieregularnej perły barocco. Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacji i kontrreformacji), teologicznych, filozoficznych. Ten-dencje barokowe kształtowały się w opozycji do postaw ideowych i artystycznych odrodzenia. Nastąpiło odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia - zainteresowanie budził człowiek jako jednostka odczuwająca metafizyczny lęk, skierowany ku Bogu i wieczności. Cha-rakterystyczną cechą baroku był synkretyzm, wynikający z dążenia do asymilacji pierwiastków różnych kultur oraz przyswajania motywów ludowych. W baroku dominowały ostre przeciwień-stwa i gwałtowne kontrasty oraz dysonans. Brakowało w niej jednorodności, a jeszcze bardziej niż w renesansie dochodzi do głosu indywidualizm artystyczny. Mimo dominacji czynnika reli-gijnego, do rozwoju baroku znacznie przyczyniły się instytucje świeckie, takie jak dwory kró-lewskie i magnackie. Szczególnym rysem baroku jest jego odmienny charakter w różnych kultu-rach narodowych np. w baroku polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej (tzw. barok sarmacki).
Sztuka polskiego baroku trwa od około 1600 roku po rok 1760. W tym okresie nastąpiły istotne przemiany polityczne i gospodarcze warunkujące rozwój artystyczny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Z Wazami wiąże się czas wczesnego baroku zamykający się w latach 1600 - 1670. Okres drugi zaczyna się wkrótce po najeździe szwedzkim, choć niektórzy naukowcy uwa-żają, że nastąpił on po abdykacji Jana Kazimierza. Trwa on od przełomu 1660/1670 do roku 1710, po pierwsze lata panowania Augusta II Wettina. Natomiast trzeci okres - barok późny przypada na lata panowania w Polsce Wettinów. W tym okresie dynamiczne wpływy Borromi-niego i Guariniego łączą się z saskim rokokiem o genezie francuskiej. Późny barok trał po rok 1760, wegetując na peryferiach po panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego. Barok w Polsce wywarł duży wpływ na konwencje artystyczne, zaczęto przebudowywać średniowieczne kościoły i zamki. Wkrótce nasz pejzaż wypełniły malownicze barokowe kościoły, ich pełne dy-namiki ołtarze i pomniki nagrobne oraz okazałe magnackie rezydencje. Barok zmiękczał suro-wość romanizmu i łagodził ostrość gotyku. Barok pozostawił po sobie wszędzie niezniszczalne ślady.
Polscy Wazowie żywo interesowali się sztuką. Patronowali wielu artystom, a ich mecenat był wkrótce wzorem do naśladowania przez episkopat, magnaterię oraz szlachtę. Wielką rolę w szerzeniu niektórych dyscyplin sztuki przypadła Kościołowi, gorliwie wspomaganemu przez Zygmunta III. Mecenat dynastii Wazów obejmował architekturę, malarstwo, rzeżbę, złotnictwo, kolekcjonerstwo na dużą skalę dzieł sztuki, nadto opiekę nad teatrem i muzyką. Wazowie wpro-wadzili Polskę w nurt sztuki europejskiej. Protegowali najwybitniejszych artystów tego okresu, a ich mecenat był tak zaraźliwy, że dochodziło do współzawodniczenia w tej dziedzinie.
Na przełomie XVI i XVII wieku inicjatywę w sztuce barokowej przejęli Jezuici. W Pol-sce jej prekursorami byli dwaj zakonnicy architekci, którzy starali się w swych pracach upo-wszechnić wzorzec rzymskiej świątyni Jezuitów - kościoła del Gesu. Mimo, że Jezuici byli pre-kursorami wczesnego barok, to styl ten nie od razu się przyjął. W miarę upływu czasu, około trzeciej dekady XVII w., manieryzm ustąpił w pełni wczesnemu barokowi. Wyśmienitym przy-kładem kontrreformacji jest fundacja Kalwarii Zebrzydowskiej, położonej w pobliżu Krakowa. Jej fundatorem był rokoszanin M. Zebrzydowski który, postawił tam klasztor z kościołem dla zakonu Bernardynów. Obiekt ten wraz z Drogą Krzyżową stał się celem masowych pielgrzymek (zdj. nr 1 Kalwaria Zebrzydowska - barokowy klasztor Bernardynów, Sanktuarium Maryjne). Obok Wielkich założeń sakralnych powstawały w 1 połowie XVII w mniejsze obiekty o wyso-kich walorach artystycznych. Fundowali je magnaci i były to fundacje o charakterze dewocyj-nym. Poza budowlami o barokowym charakterze były na prowincjach dziesiątki kościołów , w których elementy barokowe łączono z manierystycznymi. Powstał również w owym czasie spe-cyficzny typ polskiej prowincjonalnej świątyni, kojarzącej w sobie różne elementy stylistyczne.
Nie tylko architektura sakralna zmieniła się, przemianom i to bardzo istotnym, uległa również architektura świecka, głównie rezydencje. Pierwsze lata rządów Zygmunt III spędził w Krakowie na Wawelu, który przebudował (północne skrzydło zamku, tunelowa klatka schodo-wa). Obok Wawelu Rozbudował rezydencję w Łobzowie. Z woli jego gruntownie przekształco-no również zamek książąt mazowieckich w Warszawie, który po 1611 roku stał się oficjalną siedzibą polskiego monarchy (zdj. nr 2 Warszawa - Plac Zamkowy). Prócz zamku warszawskie-go postawił pałac w Ujazdowie. Królewski mecenat żywo oddziaływał na magnaterię i bisku-pów, którzy szybko zaczęli rywalizować z monarchą, chcąc mu dorównać, głównie splendorem, a przede wszystkim zewnętrzną okazałością. Większość rezydencji w swej pierwotnej formie przepadły, bądź uległy tak jak warszawski pałac gruntownej przebudowie. Zdarzały się w Polsce niezwykłe rezydencje, odbiegające od przyjętych ogólnie wzorów, stanowiące trawestację sztuki włoskiej tzw. palazzo in fortezza. Przykładem takiej rezydencji jest warowny pałac Stanisława Lubomirskiego w Łańcucie (zdj. nr 3 Łańcut - Zamek z XVII w. strona południowa). Również w Częstochowie mamy przykład wczesnobarokowego kościoła (zdj. nr 4 Częstochowa - Kościół św. Barbary).
Dominującą rolę w polskim baroku gra rzeźba. U progu XVII stulecia przyjął się w Pol-sce typ nagrobka z figurką zmarłych przedstawionych w pozie klęczącej, adorujących zazwyczaj krucyfiks, bądź Madonnę. Około połowy stulecia ten typ nagrobka wyparty został przez nowy typ pomnika nagrobkowego - typu popiersiowego. Duże zainteresowanie rzeźbą zdradzał Włady-sław IV, który sprowadził współczesną rzeźbę z Florencki i Pragi. To właśnie z jego woli posta-wiono niezwykły pomnik, upamiętniający jego ojca - Zygmunta III. Ta słynna kolumna, od prze-szło trzech stuleci jest symbolem Warszawy (zdj. nr 5 Warszawa - Kolumna Zygmunta III Wazy (1644)).
Z epoką Wazów zaczyna się w Polsce w pełni nowożytne malarstwo. Obok sztuki dwor-skiej dominuje w Polsce w tym czasie malarstwo religijne, pilnie śledzone przez cenzurę ko-ścielną. Potępiano tematykę mitologiczną i pogańską. Duże wzięcie miały wszelkie męczeństwa świętych i cykle maryjne. Czasy Wazów to okres tworzenia się portretowego malarstwa sarmac-kiego, o charakterze malarsko-syntetycznym. Zapotrzebowanie na ten rodzaj malarstwa wciąż wzrastał. Jednakże fenomenem polskiego baroku jest portret trumienny, o kształcie zarysu trum-ny. Wykonany na blasze przytwierdzonej do trumny na czas wystawienia.
Wraz z abdykacją Jana Kazimierza kończy się epoka Wazów w kulturze polskiej. Sztuka barokowa podzieliła się na dwa nurty: prowincjonalny oraz klasycyzujący. Ta nowa forma poja-wia się i rozwija za panowania Jana III Sobieskiego. W ostatniej ćwierci XVII w. były dwie od-miany baroku: prowincjonalna i dworska. Barok prowincjonalny kontynuował formy zastane w 1 połowie XVII w. i na równi z zasadą Berniniego starały się uczynić na odbiorcy, jak największe wrażenie. Malarstwo przestało trzymać się ram, operowano złudzeniem optycznym. Budowle baroku emotywnego robiące na widzu duże wrażenie to: kościół św. Anny w Krakowie, kościół Jezuitów w Poznaniu, jak również ołtarz główny kościoła w Oliwie oraz kościół św. Piotra i Pawła na wileńskim Antokolu.
Drugim nurtem baroku doby Sobieskiego to sztuka harmonii. Dzieło sztuki miało widza pociągać spokojem, harmonią, łagodnością, wytwornością rysunku, przejrzystością kompozycji i równoczesną jasnością barw. Przykładem tego typu obiektu jest pałac Krasińskich w Warszawie. Okazała zewnętrznie i bogato wyposażona była letnia rezydencja Jana III Sobieskiego - pałac w Wilanowie (zdj nr 6 nr 7 Wilanów - wnętrza pałacu). Stoi on na pograniczu obu sztuk, harmonii i emocji. Pałac Jana III to budowla malownicza, lecz brak jej jest koordynacji. Spowodowane było to fazową budową (zdj. nr 8, nr 9 Wilanów). Wokół pałacu powstał park zaliczany do naj-piękniejszych w Polsce (zdj nr 10 Wilanów - park). Warto jest też wspomnieć o zamku Jana So-bieskiego w Podhorcach (zdj. nr 11 Podhorce - zamek króla Jana III).
Epoka i mecenat Jana III to rozkwit polskiego malarstwa batalistycznego. Król dbał o propagowanie swojej sławy wojennej słowem, rylcem i pędzlem. Również na ten okres przypada rozkwit malarstwa portretowego dostosowanego do sarmackich upodobań magnaterii i rzesz szlachty. Twórcy cechowi mnożyli liczne portrety króla w całej postaci i w popiersiu, wywie-szane na dworach i kościołach.
W okresie tym rozwinęło się gobelnictwo i hafciarstwo. Ośrodkiem produkcji tkackiej były Brody w których produkowano kobierce. W hafcie przeważał wypukły haft o ornamencie roślinnym, nakładany grubą nicią, aplikowany perłami i kamieniami. Rozwinęło się również złotnictwo, zdobiąc kielichy czy monstrancje stosowano pełen zasób ornamentów manierystycz-nych i barokowych.
Trzeci okres baroku przypadający na 1 połowę XVIII w. choć niebył to okres najkorzyst-niejszy politycznie i militarnie to możemy pochlubić się wieloma osiągnięciami. W tym okresie następuje przełom architektoniczny - wprowadzenie zasady kątów prostych, dalej rozwija się sztuka baroku dynamicznego. Powstaje nowy typ nagrobka medalionowego, w którym wizeru-nek zmarłego zawarty jest w medalionie rzeźbionym lub malowanym. Około połowy XVIII w. malarstwo freskowe osiągnęło apogeum. W epoce rokoko rozwija się malarstwo iluzjonistyczne, którego przykłady odnajdziemy w środowisku lwowskim. Barokowe, dynamiczne formy przejęło również snycerstwo.
Za rządów Augusta III sztuka rokoka osiągnęła pełnię rozkwitu. Wtedy większość war-szawskich pałaców otrzymała nową szatę zewnętrzną. W tym okresie pospolite stało się budo-wanie pałaców usytuowanych pomiędzy dziedzińcem a ogrodem przeciętych osiową alejką. Przykładem tego typu rezydencji magnackiej jest pałac Branickich w Białymstoku (zdj. nr 12 Białystok - Pałac Branickich)W XVIII w. na kresach Rzeczpospolitej wykształciły się dwa fe-nomenalne środowiska artystyczne: wileński i lwowski. Świetną kreacją rokokowej architektury saskiej jest unicka katedra św. Jura (Jerzego) we Lwowie. Architekturę lwowską dopełnia roko-kowa rzeźba, o oryginalnym wyrazie i wysokim poziomie artystycznym, równa czołowym osią-gnięciom sztuki zachodnioeuropejskiej. Wilno w tym okresie stało się wzorem architektury sa-kralnej, którą tworzyły nie tylko fasady kościelne, ale także wnętrza. Rzemiosło artystyczne w tym czasie - zwłaszcza złotnictwo - również uległo rokokowej wybujałości. Złotnictwo późno barokowe przybierało niejednokrotnie kapryśne i fantazyjne formy. Na rynku nie tylko krajo-wym cenione były polskie kobierce z manufaktury w Brodach. Również rozkwit gobelnictwa przypada na okres saski. w XVIII w. zaczęto wyrabiać pasy szlacheckie na podobieństwo pasów stambulskich. W drugiej tercji tego stulecia nastąpił rozkwit manufaktur, wyrabiających polskie jedwabne i lite pasy. Na czasy saskie przypadł rozwój mebli dworskich.
Sztuka saska czyli ostatnia faza baroku powielała dorobek sztuki europejskiej. Nie po-wstawały w tedy dzieła awangardowe, ale na tyle jednak oryginalne, że weszły do europejskiego dziedzictwa artystycznego.
Najpełniej kulturę barokową w Polsce i jej fascynację przemijaniem wyrażały dzieła lite-rackie. Szczególną cechą epoki było współistnienie estetyki klasycznej i barokowej. Konstrukcja utworu poetyckiego opierała się na wyszukanym pomyśle, polegającym na zaskakującym zesta-wieniu dwóch antytetycznych pojęć lub obrazów. Ogromną kulturotwórczą rolę pełniła Biblia, która była skarbnicą fabuł literackich baroku. Do najwybitniejszych twórców literatury baroku w Polsce należą : Mikołaj Sęp Szarzyński, który był prekursorem, Jan Andrzej Morsztyn, Jan Chry-zostom Pasek, Wespazjan Kochowski, Wacław Potocki. W baroku wypowiedzi poetyckie zostały poszerzone o słownictwo potoczne, gwarowe, obcojęzyczne. Charakterystyczny dla baroku pol-skiego był rozkwit literatury okolicznościowej, w której przejawiał się tak zwany szlachecki folklor, oraz mieszczańsko-plebejski nurt literatury sowizdrzalskiej, opozycyjnej wobec baroku sarmackiego.
W dobie baroku w Polsce powstała ideologia - kultura szlachecka zwana sarmatyzmem. Charakteryzował się samouwielbieniem dla polskości, niechęcią do cudzoziemców oraz inaczej wierzących. Z czasem sarmatyzm został uznany za zbiór wad narodowych, za hamulec niezbęd-nych reform państwowych. Termin sarmatyzm wywodził swój rodowód z domysłów uczonych pierwszej połowy XVI w., historyków i geografów, którzy idąc za panującą powszechnie modą powracania do nazw antycznych - znalezienia swoich przodków. Polsce, Litwie jak również zie-miom położonym na wschód (ziemi moskiewskiej i tatarskiej) nadano imię Sarmacji. Koncepcja ta nie była do końca bezpodstawna. Już antyczni geografowie przekazywali wiele wiadomości o koczowniczych plemionach pochodzenia irańskiego, zwanych Sarmatami lub Sauromatami. Za-mieszkiwali oni tereny nad Donem i dolną Wołgą. Starożytni sarmaci wsławili się hodowlą koni i mieli znakomitą jazdę, co naturalnie uznano za dodatkowy dowód, iż byli przodkami Polaków i Litwinów.
Sarmatyzm dla nas jawi się w stroju szlacheckim, który był wyrazem sarmackiego stylu życia i wyodrębnienia stanowego zarazem. Własna kwestia stroju była jednym z elementów po-czucia odrębności i niechęci wobec cudzoziemców. Odmienność bogatego, dość wyraźnie orientalnego, szczególnie w ozdobach i broni, stroju miała swe odpowiedniki w urządzeniu wnętrz. Sarmata był dobrze zbudowany, z dużym wąsem i głową podgoloną do połowy. Sarmata czasów saskich to postać opasła, opita, łysiejąca, opasana bogatym pasem słuckim otaczającym rozdęte kształty.
Ubrania pierwszej połowy XVII w. wykształciły się głównie pod wpływem wschodnim, tzw. strój szlachecki, uznany za męski strój narodowy, którego składnikami były żupan, kontusz, delia, a jako nakrycie głowy czapka odszyta futrem lub kołpak. Do tego stroju noszono spodnie długie i kolorowe buty. Nieodłączną częścią stroju była szabla typu orientalnego, ozdobna, nie-kiedy nabijana drogocennymi kamieniami. Mniej charakterystyczne lecz bardziej ulegające wpływom zachodnim były stroje kobiece. Ujawniało się w nich zmiłowanie do zbytków, których z resztą nie brakowało również u mężczyzn. Stroje warstw wyższych, ludzi bogatych, robiono często z materiałów zagranicznych. W drugiej połowie XVII i pierwszej XVIII stulecia kształtuje się ostatecznie polski strój szlachecki, złożony z żupana i kontusza, strój szyty z użyciem materii wełnianych i jedwabnych, zdobiony bogatymi pasami i klejnotami, jak guziki i zapinki. Strój ten uzupełniała bogato zdobiona szabla, dalej kołpak lub czapka futrzana, wreszcie wysokie, kolo-rowe buty. W zimie szlachcic okrywał się podbitą futrem burką lub opończą. Stroje kobiece, szczególnie dam z kręgów magnaterii i bogatej szlachty były pod silnym wpływem mody zagra-nicznej. Ogół szlachcianek nosił suknię dwuczęściową, jubki, kołpaczki jako odpowiednik stroju męskiego. Napływające wzory francuskie - obszerne dekolty odsłaniające górną część piersi wywołały prawdziwą rewolucję. W czasach saskich moda dalej się zmieniła - suknia otrzymała rusztowanie, tzw. rogówkę która podtrzymywała szeroki dół, talię zaś ściskał sznurowany gorset.
Sarmatyzm to nie tylko ideologia, ale również styl sztuki. W przeciwieństwie do dworu królewskiego i episkopatu, lansujących rzymski barok - średnia szlachta i mieszczaństwo wpro-wadzały rozwiązania rodzime, często jeszcze renesansowo-manierystyczne, o bryłach gotyckich i charakterystycznej dekoracji stiukowej sklepień (tzw. typ lubelski i typ kaliski).
Najwyraźniejsze piętno sarmatyzm odcisnął w malarstwie, głównie portretowym - cha-rakterystyczny stał się tzw. portret sarmacki, którego szczególną odmianę stanowiły portrety trumienne. Malarstwo portretowe w duchu sarmackim zaczęło kształtować się już w końcu XVI w., za panowania Stefana Batorego. Pełny rozkwit osiągnęło w epoce baroku, a kontynuowane było w dobie rokoka. Początkowo kaligraficzne i płaskie, w okresie baroku przyswoiło sobie jakości malarskie i nabrało cech bryłowatości. W rokoku, obok wizerunku stylizowanego i re-prezentacyjnego (atrybutem był pancerz i zarzucony na ramiona purpurowy płaszcz gronostajo-wy), występują głównie podobizny niemal naturalistyczne. W tych czasach portret sarmacki był w opozycji do zachodnioeuropejskiego dworskiego. Sztuka sarmatyzmu osiągnęła swoje apo-geum za panowania Jana III Sobieskiego, który popierał ten nurt sztuki stanowiącej niekiedy instrument politycznej propagandy, nie poparty jednak refleksją teoretyczną. Znamienne dla cza-sów Sobieskiego jest łączenie cech sarmatyzmu z pozorami antykizacji. Jego rezydencja w Wi-lanowie, głównie dekoracja malarsko-rzeźbiarska, stanowiła swoistą apoteozę sarmackiego kró-la-bohatera. W epoce Sasów portret sarmacki ponownie zyskał na znaczeniu.
Specyficzny smak sarmacki wyrażał się w rzemiośle artystycznym - ubiór (głównie pasy kontuszowe), wyroby złotnicze, zbroja (ozdobne kałkany, rzędy końskie), kobierce miały zna-miona sztuki i kultury Orientu.

1. Literackie i ideowe wyznaczniki epoki.
N a z w a:
Nazwa "barok" stała się metaforą epoki dziwnej, niezwykłej i odchodzącej od klasycznego wzorca renesansu, harmonii i proporcjonalności ( zarzucano jej barbarzyństwo polegające na wypaczeniu klasycznej estetyki i jej kanonów piękna). Nazwa epoki została zapożyczona z terminologii historii sztuki, gdzie była określeniem przedmiotów artystycznych o udziwnionym, odbiegającym od normy, kształcie.
C h r o n o l o g i a:
początek baroku: koniec lat 80-tych XVI w. (śmierć Sępa Szarzyńskiego);
rozkwit baroku: lata 30 XVII w. Do 1700 r. (panowanie Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego);
schyłek baroku: 1700 - 1730 r. (panowanie Augusta III Mocnego i Augusta III, tzw. czasy saskie);
Ś w i a t o p o g l ą d i f i l o z o f i a e p o k i:
wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów:
po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu (kontrreformacja);
w Europie miała miejsce wojna trzynastoletnia;
dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii;
rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia, dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów;
filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim nieskończonością;
człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy, że istnieje ("Myślę więc jestem" Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o Bogu i rzeczywistości;
z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż zawieszony w "otchłani" świata, może określić swoje miejsce i sens życia za pomocą myśli i rozumu (racjonalizm - Kartezjusz), a także uzasadnić istnienie Boga;
Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwuch możliwości:
założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem "myślącej trzciny", dla której wygodniej i bezpiecznie jest wierzyć w istnienie i moc Boga;
S t y l b a r o k o w y w l i t e r a t u r z e:
Konceptyzm (tzw. Marnizm) - styl nazwany tak ze względu na częste stosowanie nieprawdopodobnych pomysłów literackich (konceptów). Marnizm zapoczątkował włoski poeta Giambattista Marini, tworząc tzw. poezję "pięciu zmysłów", starając się ukazać rzeczywistość w formie wrażeń wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych, dotykowych;
Marnizm kładł szczególny nacisk na formę dzieła;
lubował się w wymyślonych, nowatorskich metaforach, zaskakujących konceptach;
nie przestrzegał klasycznych przepisów poetyckich, odwoływał się przede wszystkim do fantazji i natchnienia poety;
wprowadzał obfitość środków artystycznych mających na celu przede wszystkim wzbogacanie artystycznej formy utworu;
swobodnie podchodził do reguł gramatycznych, lubował się w skomplikowanej składni, przestawnym szyku;
wykorzystywał makaronizowanie (wplatanie obcych zwrotów i wyrazów do wypowiedzi w języku ojczystym);
swobodnie używał wyrazów przestarzałych, wulgaryzmów, dialektyzmów przy jednoczesnym dbaniu o piękno języka;
Barokowe środki stylistyczne:
Anafora: powtórzenie tych samych słów na początku kolejnych wersów;
Antyteza: (przeciwstawienie) zestawienie pojęć i sądów sprzecznych, kontrastów w celu wywołania silnego wrażenia;
Epifora: kończenie zdań, wersów za pomocą tych samych słów;
Gradacja: polega na nagromadzeniu określeń i uszeregowaniu ich według stopnia nasilenia;

2. Barok metafizyczny Sępa-Szarzyńskiego (renesans, treść, forma - barok) Daniel Naborowski (motywy - barokowy kryzys świadomości, środki stylistyczne).

Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem.
Analizę utworu najlepiej rozpocząć od pewnego spójnika, który w tym wierszu pełni bardzo ważną rolę:
"Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie
Byt nasz podniebny".
Chodzi o krótkie "ale" , które oddziela od siebie dwie rzeczywistości: ziemskość i kosmos (niebo).
Sferze ziemskości określani jako "byt podniebny", przysługuje walka, bojowanie, wszelkie marności, pożądania dla rzeczy materialnych, słabość i męczące człowieka rozdwojenie na ciało i duszórujonad wszystkim g? Cze sfera sac- rum wyznaczona przez takie pojęcia jak: pokój, szczęśliowść, możny Pan, Król powszechny, zbawienie, nadzieja i zwycięstwo.
Spójnik "ale" wskazuje na wciąż toczącą się walkę, na przeciwstawianie bytów i pragnień, pozwala na zestawianie po przeciwnych stronach człowieka i jego przeciwników.
Sęp-Szarzyński postrzega człowieka z całą pokorą żarliwego katolicyzmu:
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie".
Poeta nie ufa rozumowi, nie odnajduje w nim uspokojenia. Wprost przeciwnie. Zwraca się raczej ku uczuciom, a one każą mu czuć rozdwojenie. Przeciwnikami człoweika są szatan, ciemność, zło, wartości materialne i pokusy świata.
Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na tytuł utworu: "O wojnie naszej, którą wiedziemy z sztanem, światem i ciałem". Sęp Szarzyński wymienia przeciwników człowieka w następującej kolejności: szatan, świat i ciało. Szatan znajduje się najdalej, gdzieś w kosmosie, bliżej jest świat, na wyciągnięcie ręki, najbliżej znajduje się ciało, a więc wszelkie zmysłowe pokusy i doznania. Jedyną nadzieję poeta widzi w Bogu, który jest wartością nadrzędną. To zupełna nowość w polskiej poezji renesansowej.
Sęp Szarzyński zastosował w tym sonecie przerzutnie, które sprawiają wrażenie niepokoju, pozwalają odczuć wzrastające napięcie i służą przeciwstawieniu pojęć i rzeczywistości.
W utworze dominuje rzeczowniki, co charakterystyczne jest dla sentencji. Taka budowa wypowiedzi pozwala zmieścić dużą ilość pojęć w stosunkowo krótkim tekście. Szarzyński doskonale operuje również epitetami: "byt podniebny", "hetman ciemności", "łakoma marności", "król powszechny", "straszliwy bój".
Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego.
Wyjdźmy od zdania rozpoczynającego trzecią strofę: "Miłość jest własny bieg życia naszego", w którym współistnieją dwa pojęcia: miłość i życie. W kontekście utworu nietrudno zauważyć, że miłość jest czymś nadrzędnym, pięknym, a jej ostatecznym celem jest sam Bóg:
"Gdy ciebie, wiecznej i prawej piękności,
Samej nie widzi, celu swej miłości".
Natomiast na życie składają się: doczesność, przemijalność, pokusy, które wydają się piękniejsze niż są w rzeczywistości, wartości materialne jak złoto, władza, sława, rozkosz, uroda.
Z zetknięcia tych dwóch wartości rodzi się konflikt między życiem a celem nadrzędnym miłości.
Sonet V zawiera replikę na renesansowy optymizm, pogardę dla złudnych wartości ziemskich. Tym samym Szarzyński nawiązuje do biblijnego zdania: "Marność nad marnościami i wszystko marność".
To, co doczesne jest bowiem ważnym czynnikiem w wewnętrznych rozterkach człowieka.
Wiersze Szarzyńskiego odsłaniają jego stan duchowy, pełen niepokojów, zwątpienia, wyrażają przekonanie, że człowiek nie może zaznać za życia pełni szczęścia. Zdąża on ku śmierci, a dobra doczesne są zawodne i przemijające. Nowatorstwo wierszy Szarzyńskiego polegało na innym spojrzeniu na świat i człowieka, a od strony formalnej przejawiało się w oryginalności epitetów i meta- for, przestawnym szyku wyrazów. Kunsztowna forma językowa i wersyfikacyjna wierszy jest już zapowiedzią nowego stylu, który ma pojawić się w literaturze.

3. Koncepcja Boga, życia i świata w twórczości Sępa-Szarzyńskiego:
BÓG:
~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwałej...", Parafraza ps.CXXX
~jedyna nadzieja człowieka uwikłanego w zło świata
~Bóg karzący za zło, ale miłosierny jest "wieczną i prawą pięknością" i jedynym celem miłości człowieka
~"Królem powszechnym", "prawdziwym pokojem"
ŻYCIE:
~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwałej...", "Epitafium Rzymowi"
~życie to ciągłe bojowanie - ze sobą samym, ze złem i ze światem
~życie jest dramatyczną drogą ku wiecznemu szczęściu
~poeta akcentuje przemijalność i nietrwałość spraw ziemskich
~człowiek jest "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie"
ŚWIAT:
~jest wrogiem człowiekowi, przeciwnikiem w walce, siedliskiem zła i królestwem szatana
~rozkosze tego świata są zwodnicze i nie dają prawdziwego szczęścia
~świat przemija ("Epitafium Rzymowi") - ten zbudowany ręką człowieka rozsypuje się w gruzy

RENESANS Mikołaj SĘP-SZARZYŃSKI
Spokój obawa
harmonia, ład sprzeczności
pogodzenie ze światem rozdwojenie, walka
w centrum człowiek w centrum człowiek i Bóg
Temat: świat, natura, człowiek, historia temat: wieczność, życie duchowe
Forma dąży do prostoty i jasności forma wyraża niepokój
Człowiek jest jednością ból odczuwania podziału na ciało i duszę

4. Twórczość Daniela Naborowskiego
Twórczość Naborowskiego miała obieg ograniczony. Naborowski udostępniał swe wiersze na dworze Radziwiłłów; rozchodziły się one drogą odpisów.
Poezja Naborowskiego szuka harmonii między przeciwieństwami przemijania i trwania, między naturą życia i przeznaczenia. Podejmuje więc obsesyjną metaforę uciekającego życia, które jest nietrwałe. Przeciwny jest zatem przyznawaniu człowiekowi pełnej swobody życia, bo sprzeczne to jest z przeznaczeniem (pamiętajmy, że Naborowski jest kalwinem, wierzy w predestynację). Przeciwny jest również koncepcjom ucieczki od życia. Jedność przemijania i trwania to prawo Boże.
W twórczości Naborowski sięga po formy kunsztowne jak sonet, utwory buduje w oparciu o bogactwo skojarzeń, wciągające intelektualnie i błyskotliwe w technice. Ceni też prostotę wymowy.
"Marność"
Tematem tego krótkiego utworu jest życie, które po lekturze wiersza okazuje się marnością. Naborowski stwierdza: "Fraszką śmierć i trwoga" i zbliża się do filozofii prezentowanej przez Jana Kochanowskiego:
"Fraszka to wszystko cokolwiek czynimy,
Fraszka to wszystko cokolwiek myślimy."
Przy czym życie jest fraszką nie dlatego, że ta, żejest prawo wszechświata i naturydali śmierć jest koniecznością, ale dlatego, że liczy się przede wszystkim Bóg. W jego obliczu wszystko jest mało ważne: "Nad wszystko bać się Boga".
Bliska Naborowskiemu jest biblijna Księga Koheleta i zaczerpnięta z niej sentencja: "Marność nad marnościami, wszystko marność". Terminem "marność" określa poeta wszystko, co ziemskie: bogactwo, zabawę, żart. Wyznacza tym samym dwa światy: ziemski i wieczny. Doczesności przysługuje kategoria marności i rzeczy z nią związanych. Wieczność natomiast wyznaczają pobożność, uczciwość, czystość, Bóg.
Naborowski łączy w tym krótkim utworze piękno i brzydotę, dobro i zło, szczęście i cierpienie. Dostrzeganie w życiu marności nie skierowuje jednak poety na drogę mistycyzmu. Naborowski potrafi bowiem widzieć i czuć uroki doczesności:
"Miłujmy i żartujmy,
Żartujmy i miłujmy",
ale mimo wszystko podporządkowuje je Bogu:
"Lecz pobożnie, uczciwie,
A to co czyste, właściwie".
Utwór napisany jest językiem prostym, wolnym od wyrazistego barokowego konceptualizmu, obecne są rymy parzyste, dokładne.
"Krótkość żywota"
Podstawę utworu stanowią refleksje o przemijaniu pokoleń i świata, o konieczności umierania i nieuniknionym upływie czasu. Naborowski opisuje niszczycielskie działanie czasu, ale bez dramatyzowanie. Podaje jedynie fakty:
- Każdy z nas umrze: "nieboszczyka imienia nabędziesz"
- Nie cofnie się czas: "Słońce więcej nie wschodzi to, ktore raz minie"
Próbuje oswoić czytelnika z problemem umierania: "wielom była kolebka grobem, wielom matka ich mogiła".
Naborowski zestawia w tym celu pojęcia pozytywnie i negatywnie przyjmowane przez człowieka. Ciepłe i przyjazne słowa: "kolebka", "matka" z wyrazami nacechowanymi emocjonalnie ujemnie: "grób", "mogiła" tworzą pary, w których zachodzi ogromne spięcie emocjonalne.
Jednocześnie na ludzką egzystencją Naborowski patrzy z pewnym dystansem, z dystansem człowieka, który odnalazł swoje miejsce w świecie. Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do czytelnika:
- "Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi"
- "A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz"
- "Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był nieboże"
przemawia do niego jako człowiek doświadczony, posiadający ogromną wiedzę życiową.
Życie ludzkie jest tak krótkie i znikome, że Naborowski nazywa je "czwartą częścią mgnienia". Porównuje je do zjawisk nietrwałych i ulotnych: "Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk,głos, punkt - żywot ludzki słynie", oddziaływują na wzrok, słuch, odczuwanie u odbiorcy.
Naborowskiego określa się mianem poety vanitas. Z łac. vanitas oznacza marność (VANITAS VANITATUM). Poeta bowiem w wielu swych utworach ukazuje życie ludzkie jako marność, chwilę, przekazując dramat człowieka uwikłanego w rozmyślania o celu i sensie życia.

5. Barok - związki, miejsca wspóne ze średniowieczem i renesansem (nawiązanie do renesansu, kontynuacja renesansu).
Podział baroku:
- hellenistyczny
- wieków średnich
- XVII wieku
- romantyczny
Zgodnie z tą klasyfikacją w literaturze mówi się o motywach średniowieczno-romantycznych, do których należą: satanizm, mistycyzm, folklor, symbolizm
FILOZOFIA:
Czołowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni różne koncepcje życia, uważając, że:
- życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, bo pierwszeństwo ma radość przed cierpieniem
- należy uciekać od doczesności w mistycyzm
- życie skłania do pesymizmu
W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i korzystanie z uciech życia.
SZTUKA:
Znamienną cechą sztuki XVII wieku była wielokierunkowość. Barok zrodził się w Italii i pierwowzorem dla barokowych budowli sakralnych stał się rzymski kościół jezuicki Il Gesu. Charakterystyczne cechy świątyni barokowych to: szeroka nawa główna, nawy boczne jako kaplice, dynamizm, monumentalizm, bogactwo. Zabytki sztuki barokowej sakralnej w Polsce reprezentują: kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół św. Anny w Krakowie, kościół Kamedułów na Bielanach.
Architekturę świecką najokazalej reprezentowały pałace. Były to budowle z dekoracyjnymi wieżami, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, o salach urządzonych na wzór orientalny. Dominował przepych, bogactwo, kult formy, teatralność, kontrastowość, alegoryczność, ekspresyjność. Pamiątki budownictwa świeckiego to: pałac w Ujazdowie, pałac w Łańcucie, pałac wilanowski, rezydencja Zamoyskich w Zamościu.
Malarstwo barokowe posługiwało się alegorią i symboliką, kontrastami świateł i kolorów, cieniami i mrokiem. Obok tematów religijnych malarstwo wprowadzało również tematykę erotyczną. Czołowi przedstawiciele malarstwa barokowego to: Piotr Paul Rubens, Rembrandt van Rijn, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Valazquez.
Wzory kultury:
Barok wykształcił dwa wzory kultury: ziemiański i dworski. Nurt ziemiański czerpał z renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywował ojczyste pamiątki, ludowe pieśni, obrzędy io obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn. Wzór dworski propagowały zaś dwory magnackie, lansując europejską modę, sztukę i naukę. Przedstawicielem stylu dworskiego są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
Sztuka na usługach Kościoła:
Kościół korzystał z dobrodziejstw sztuki baroku, zauważając zwłaszcza siłę jej oddziaływania na uczucia wiernych, na sferę emocji, a nie intelektu; zarazem - zgodnie z postanowieniami soboru trydenckiego - dbał o jej prawomyślność i służebną rolę wobec religii. Wskazywał też godne arystycznego opracowania tematy, np. wątki maryjne w malarstwie. Mnożące się budowle sakralne w typie tzw. baroku jezuickiego dążyły do syntezy różnych sztuk: malarstwa, architektury, rzeźby, a zewnętrzny przepych wszelkich obrzędów i liturgii zbliżonej prawie do form tetralnych jawnie demonstrował potęgę i nieogarnioną wielkość misterium (tajemnicy) wiary.

6. Morsztyn - mistrz konceptu (cechy stylu barokowego).
poezja Morsztyna prawie w całości poświęcona jest kultowi miłości cielesnej;
jej szokująca niekiedy zmysłowość, swawolność, ale i ozdobna elegancja odpowiadały barokowemu ideałowi oryginalności, niezwykłości i kunsztowności;
pomimo sensualnej tematyki postać kobiety nie uzyskuje w tej poezji wyrazistego, cielesnego kształtu, to raczej opowieść o grze zmysłów mężczyzny złaknionego obcowania z kobietą; aby tę grę zmysłów przedstawić, Morsztyn prowadził grę słowami, powoływał do istnienia coraz to nowsze koncepty, pozwalające na igranie znaczeniem słów zestawianych często antytetycznie (przeciwstawnie) ze szczególną dbałością o uzyskanie paradoksalnego albo ironicznego efektu;
"Cuda miłości"
stawiane przez poetę pytania retoryczne na początku utworu, prowadzą do paradoksów;
dochodzi do wniosku, że żyje nie mając serca : "Jak żyję, serca już nie mając?"; nie żyje a czuje ból, jest mokry od łez, ale łez tych ogień nie wysusza
"płacz" symbolizuje stan psychiczny zakochanego, niepewność, rozgoryczenie, a jednak zafascynowanie przemianami dokonywanymi przez miłość;
"ogień" symbolizuje uczucia jakie nękają podmiot liryczny, są one bowiem jak ogień nieugaszone i żywiołowe;
poeta uważa, iż kto by się chciał bronić rozumem przed wielkim uczuciem miłości, ten tym prędzej wpadnie w jej sidła; (nieufność do poznania zmysłowego)
"Do trupa"
szereg antytez, na których oparty jest cały wywód podmiotu lirycznego "ty nic nie czujesz, ja cierpię srodze";
podobieństwo między trupem a zakochanym: "Leżysz zabity i jam też zabity; Ty -strzałą śmierci, ja strzałą miłości"; trup okryty jest żałobnym płutnem, zakochany zaś pogrążony w ciemnościach rozpaczy; obaj nie mogą niczego dokonać: zmarły w sensie fizycznym, natomiast zakochanydlatego, iż nie kieruje się rozumem, lecz uczuciami;
następnie autor dokonuje zestawienia różnic między trupem a zakochanym: trup - symbolem spokoju, niezmienności, nie czułym na ból, przemijalny; zakochany - często płacze, tęskni, rozpacza, bardzo cierpi, uczucie wydaje się mu ogniem piekielnym, ma świadomość, iż miłość to ogromny żywioł, którego nie sposób pokonać;
miłość jest wg. Morsztyna fenomenem ziemskiego szczęścia, wprawdzie przemija jak wszystko, co ziemskie, ale jednocześnie przeżywanie miłości przybliża człowieka do czegoś, co nieprzemijające, wyższe nad ziemskie prawa; nie usiłuje miłości definiować przez pryzmat teorii filozoficznych, lecz przez doznania podmiotu lirycznego;
porównanie trupa z zakochanym jest hiperbolą cierpień związanych z miłością - koncept barokowy;
w poezji Morsztyna "forma staje się równie ważna jak treść, a nawet ważniejsza, bo ją sobie podporządkowuje";

7. Barok Jako Zaprzeczenie Renesansowej Koncepcji Sztuki.
RENESANS BAROK
UMIAR - Znaleźć właściwą miarę w życiu i sztuce, pamiętać, że w życiu radości przeplatają się z cierpieniem. Być rozważnym, nie popadać w rozpacz ani przesadę. Cieszyć się z tego co ofiarował nam los. BOGACTWO - korzystać ze wszystkich dostępnych nam środków wyrazu. Rozwijać kunszt słowny. Nie unikać przesady. W sztuce - preferować dekoracyjność, malarskość, przepych.
SPOKÓJ - Spokój sumienia i spokój ducha. Żyć umiejętnie, w zgodzie z porządkiem natury, znajdując pociechę w opiekuńczym Bogu. Tworzyć sztukę jasną i klarowną. Tworząc - uczyć się albo dawać radość. EKSPRESJA - Zaskakiwać, a nawet szokować czytelnika. Pamiętać, że brzydota i okrucieństwo też mogą stać się tematami dla artysty.
PROSTOTA - Zachować prostotę obyczaju - na przykład chroniąc się w zaciszu wiejskiego dworku. Przyglądać się naturze, pracować, bawić się. Unikać zawiłości w myśleniu i pisaniu. SZTUCZNOŚĆ - Natura wymaga upiększenia. Komplikacje i zawiłości są prawdziwym żywiołem artysty. Liczy się tylko oryginalność, wyrafinowany smak, erudycja. Dziwaczności też są w cenie.
HUMANIZM - "Homo sum; humani nil a me alienum puto" (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce) Słowa greckiego pisarza Terencjusza niech będą dla nas wzorem. Podziwiać człowieka - twórcę wszelkich dzieł. Pamiętać o uprzywilejowanej pozycji człowieka we wszechświecie. NIEPOKÓJ METAFIZYCZNY - Zrozumieć, że w obliczu Boga, a nawet kosmosu, człowiek jest nicością. Zadawać pytania o sprawy ostateczne, a nie znajdując odpowiedzi - popadać w rozpacz albo melancholię. Rozmyślać o śmierci i czasie minionym.
HARMONIA - Uczyć się od starożytnych mędrców i artystów doskonałości kompozycji. Brać pod uwagę proporcje i kanony. Raczej kontynuować i doskonalić istniejące już gatunki niż stwarzać nowe. KONCEPT - Cenić zaskakującą pointę, kunsztowny paradoks, metaforę i poetycki koncept. Poznać wszystkie tajemnice poetyckiego warsztatu. Brać od starożytnych przede wszystkim elementy dekoracji.
CZŁOWIEK RENESANSU - Tak zwana "osobowość renesansowa", czyli człowiek wszechstronnie wykształcony i utalentowany, geniusz znający historię ludzkości.
We Włoszech : Leonardo da Vinci, Michał Anioł.
W Polsce : Kopernik.
Literatura podsuwa nam ponadto wzory skromniejsze : poety mędrca (Kochanowski) i dobrego gospodarza-patrioty (Rej). CZŁOWIEK BAROKU -Osobowość bardzo różnorodna, tak jak zróżnicowany jest barok w poszczególnych krajach. W literaturze polskiej spotykamy na przykład barok dworski (Jan Andrzej Morsztyn), sarmacki (Wacław Potocki) i ewentualnie religijny ("poeci metafizyczni" : Sęp Szarzyński, Grabowiecki). Ideałem Morsztyna byłby zapewne "homo ludens" (człowiek zabawy), Potockiego : szlachcic-patriota.

8. Geneza i Treść Mitu Sarnackiego.
Sarmatyzm to pojęcie złożone. Obejmuje ono obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy rozbiorów. Pojęciem tym określa się również swoisty sposób bycia - rubaszność., bujność obyczaju, a także mentalność ówczesnej polskiej szlachty. Sarmatyzm można również w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowała szczególne miejsce szlachty w społecznej kulturze Rzeczpospolitej.
Poprzez odwołania do legendarnej Sarmacji - krainy starożytnej Słowian - szlachta potwierdzała własny rodowód, czując się spadkobierczynią rycersko-ziemiańskich tradycji Polski i Słowiańszczyzny w ogóle. Stopniowo w ciągu XVII wieku pojęcie Sarmaty zaczęto utożsamiać z polskim szlachcicem - ziemianinem i gospodarzem. Podkreślaniu polskości idei sarmackiej towarzyszyła niechęć do cudzoziemszczyzny, do wszelkich elementów obcych rodzimemu obyczajowi. Ta niechęć kształtowała także hasła tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw i obyczajów, w tym także polskiego ustroju państwowego. Szlachcic-rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczpospolitej.
Już w XVII wieku w ideologii sarmackiej ujawniły się hasła mesjanistyczne, propagowane i rozwijane przez Kościół. Polska, jej obywatele, a więc rycerska szlachta, miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca NMP - stawał na straży chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska odgrywała w ideologii sarmackiej zaszczytną rolę "przedmurza chrześcijaństwa" - najdalej na wschód wysuniętego bastionu Rzymu.
W drugiej połowie XVII wieku życie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegało stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze późnego baroku między innymi Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, podjęli zdecydowaną krytykę przejawów życia szlacheckiego, akcentując zawłaszcza niezrealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce - podkreślamy to mocno - podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

9. Niepokój o przyszłość RP w twórczości Potockiego (krytyka sarmatyzmu)
Wacław Potocki (1621 - 1696), szlachcic, ziemianin. Był arianinem, który w 1658 r. Przeszedł na katolicyzm.
"Zbytki polskie"
"O czymże Polska myśli we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy"
Potocki ukazuje szlachtę i kler, którzy gromadzą skarby, a nie zwracają uwagi na dobro kraju. Szkoda im pieniędzy na wojsko zństwżne, czyli na obronękę zh, c Szlachta z duchowie em nie przewidują rychłego upadku, nie zdają sobie sprawy, że wraz z klęską Ojczyzny zginą i oni.
Szerzy się pijaństwo, obżarstwo, pycha, samowola. Coraz bardziej uwidacznia się nierówność społeczna. Natura pragnie ludzi zrównać, jednak oni, za wszelką cenę chcą się poróżnić
"O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża"
"Pospolite ruszenie"
Potocki porusza również problemy polityczne. Krytykuje formę pospolitych ruszeń, ponieważ nie zdaje ona egzaminu. Jego zdaniem jedynym ratunkiem dla Polski jest wojsko zaciężne, które trzeba opłacać, ale które gwarantuje bezpieczeństwo. Wiersz ten ukazuje również głupotę i nieposłuszeństwo szlachty. Ziemianie nie zbierają się do wojny, ponieważ rozkazuje im jakiś niższy stanem rotmistrz - "Bij kto s... syna kijem, niech nie plecie! ". W tym utworze nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać"
"Nierządem Polska stoi"
W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów, których jednak nikt nie respektuje. Autor zwraca uwagę na ucisk biedniejszej szlachty, a sprawiedliwości szuka za granicą.
Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny "z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem"
"Kto mocniejszy ten lepszy"
Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian. Wiersz ten krytykuje nietolerancję. Poeta dziwi się, że represje nie dotykają wyznań protestanckich. "Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle wierzył"
Fraszka Potockiego :
Treść ŕ dydaktyczna, pouczenie, element zabawowy prawie nie występuje
Puenta ŕ wskazuje pożądaną postawę
Forma ŕ dłuższa skłania się ku formom satyrycznym
Styl ŕ ubogi, rozwlekły, dokument epoki
Charakterystyczna ŕ swojskość, rodzinność, realizm
"Wojna chocimska"
epos - utwór o bohaterach , ich czynach, niezwykłych przygodach (Gilgamesz "poemat babiloński" - pismo klinowe na 12 tabliczkach, podejmuje motyw walki dobra ze złem, nieśmiertelności, poszukiwania sensu i celu życia). Tematy czerpano z historii - stąd przez długie wieki epos i historia krzyżowały się.

W literaturze greckiej "Jliada" (poemat wojenny, bohaterski) i "Odyseja" (przygodowy, baśniowy) - stały się punktem wyjścia całej literatury europejskiej
Cechy eposu :
Kategoria narratora wszechwiedzącego
Bohater zbiorowy
Opisowość
Sceny batalistyczne
Paralelizm akcji - świat ludzi ŕ świat bogów; mitologiczna motywacja działań bohaterów
Inwokacja
Operowanie 2 stylami:
Uroczystym wysokim
Realistycznym - styl opisów
Funkcja opisów: poznawcza i retardacyjna
Naracja epicka - obiektywne przedstawienie rzeczywistości
Środki:
epitety, wyliczenia, porównania, porównannia homeryckie, heksametr
Epos sarmacki wyłamuje się z norm gatunku. Autor sięga do przeszłości, aby potomkom ukazać waleczność przodków, sarmacki heroizm, interpretując historię, dokonując konfrontacji bohaterskiej przeszłości z teraźniejszością. W "Wojnie..." dominuje warstwa bohaterska. Chodkiewicz został wykreowany na heroiczny wzór wodza i rycerza - przedstawiciel starej szkoły rycerskiej, sarmata, wzór osobowy rycerza chrześcijańskiego - jego śmierć to przykład służby dla Ojczyzny i wiary.
Obok bohatera jednostkowego pojawia się bohater zbiorowy, którego heroizm sławi Potocki zestawiając w dygresjach, czyny prawdziwych rycerzy z wadami ich zniewieściałych potomków. Bohater celowo hiperbolizuje - funkcje dydaktyczne.
"Wojna chocimska" ma dwudzielną strukturę narracyjną:
opowieść o wojnie
rozbudowane dygresje o czasach współczesnych
Potocki w sferze narracji zbliża się do wierszowanych kronik historycznych, historia góruje na fikcję, zachowuje układ diariuszowy
Pozycja Potockiego w tych utworach to pozycja oświeconego sarmaty. Milsze mu gawędziarstwo niż książkowa akademicka mądrość. Ceni zdrowy rozsądek, rubaszny żart, chytry podstęp. Prostota graniczy u niego często z frazesem (Niegłupie odpowiedzi), może dlatego, że sarmatyzm nie miał na ogół serca do głębokich refleksji filozoficznych.

---