Wpływ kultury regionalnej na rozwój osobowości dziecka
Spis treści
Wstęp ........................................3
Rozdział I. Regionalizm a folklor 5
1.Pojęcie regionu i regionalizmu 5
2.Idea folkloru 7
3.Dziedzictwo kulturowe regionu śląskiego 10
Rozdział II. rozwój osobowości dziecka 15
1. Pojęcie osobowości 15
2. Etapy rozwoju osobowości dziecka 17
3.Kształtowanie osobowości w procesie wychowania 20
Rozdział III. wpływ kultury regionalnej na rozwój osobowości dziecka 23
1. Przekaz dziedzictwa kulturowego a kształtowanie osobowości 23
2. Wpływ baśni o podłożu folklorystycznym w procesie kształtowania osobowości dziecka 27
Zakończenie ........................................33
Bibliografia........................................35
Wstęp
Współczesny nauczyciel pracujący w szkole z dziećmi wielokroć sam sięga po źródła, które będą mu pomocne w realizacji celów nauczania, wychowania i rozwijania osobowości dziecka przewidzianych przez program nauczania.
Obserwując zmiany zachodzące ostatnio w polskiej oświacie, studiując literaturę pedagogiczną i metodyczną zauważyłam, że u podstaw budowy programu edukacji regionalnej i ścisłego jej powiązania z całym procesem dydaktyczno-wychowawczym legło przekonanie, że najwłaściwszym i najskuteczniejszym czynnikiem kształtującym osobowość i postawy młodego człowieka, jest uczenie go i wychowywanie w oparciu o realia jego najbliższego otoczenia i regionu, wykorzystując przy tym dorobek kulturowy minionych pokoleń.
Powszechne przekonanie o roli osobowości w pomyślnym przystosowaniu się do współczesnego życia nadało silny rozmach badaniom dotyczącym osobowości. W kulturach tzw. prymitywnych znaczenie osobowości w stosunkach społecznych jest drugorzędne, natomiast w kulturach, w których życie społeczne jest bardzo złożone, osobowość ma poważne znaczenie. Rozwój osobowości, podobnie jak inne dziedziny rozwoju, można kontrolować, a zatem dzieci odpowiednio kierowane i wspomagane powinny rozwinąć takie cechy osobowości, które umożliwią im pomyślne przystosowanie się do życia.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wpływu kultury regionalnej na rozwój osobowości dziecka.
Rozdział pierwszy zawiera rozważania dotyczące regionu, regionalizmu i folkloru. Ukazując również region Śląska z jego historią, tradycją, kulturą materialną.
W rozdziale drugim przedstawiono termin osobowości, etapy rozwoju osobowości dziecka oraz kształtowanie osobowości w procesie wychowania. Zaprezentowano również znaczenie kształtowania osobowości oraz rozwijania uczuć i postaw społeczno-moralnych umożliwiających aktywne uczestnictwo w życiu środowiska, narodu.
Kolejny rozdział przedstawia przekaz dziedzictwa kulturowego mającego wpływ na kształtowanie osobowości. W rozdziale tym zwrócono uwagę na rozwój tożsamości, która dla jednostki jest istotą zrozumienia swoich obowiązków i zadań wobec własnego środowiska. Przedstawiono formy pracy z dziećmi w przekazywaniu wiedzy nt. dziedzictwa regionalnego. Rozdział zawiera wpływ baśni o podłożu folklorystycznym mających duży wpływ na rozwój osobowości dziecka, przedstawiono też walory wychowawcze baśni ludowych.
Zakończenie stanowi krótkie podsumowanie wpływu kultury regionalnej na rozwój osobowości dziecka.
Regionalizm a folklor
1.Pojęcie regionu i regionalizmu
Wyraz „region” wywodzi się z łacińskiego słowa „regio”, co w tłumaczeniu znaczy: okolica, kraina, dzielnica”.1
Terminu tego używano już w Rzymie, za panowania cesarza Augusta na oznaczenie i określenie pewnego terytorium.2
Pierwotny zakres pojęciowy słowa „region” był ściśle geograficzny. Jednak gdy zaczęto wprowadzać elementy charakterystyki ekologicznej wynikającej z działalności człowieka stawał się coraz bardziej regionem kulturowym. Pierwsza koncepcja regionu kulturowego została sformułowana w XIX wieku w nauce francuskiej. O odrębności regionów głównie miały decydować czynniki ekologiczne i społeczno-gospodarcze.3
Drugie ujęcie zrodziło się w warunkach amerykańskich, a jego twórcami byli H.W. Odum i K. Young, którzy jako kryterium decydujące o zasięgu terytorialnym regionu przyjęli czynniki ekonomiczne i polityczno-organizacyjne.4
Współcześnie termin „region” jest pojęciem wieloznacznym. Inaczej rysuje się region geografowi, historykowi, inaczej przyrodnikowi, leśnikowi, rolnikowi, a jeszcze inaczej ekonomiście czy prawnikowi.
Słownik języka polskiego pod hasłem „region” podaje: „wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi.5
W innym słowniku czytamy: „region - obszar wyodrębniający się geograficznie, etnograficznie i gospodarczo”.6 Spotykamy się również z traktowaniem regionu jako „terytorium, które ze względu na odrębność i ustrukturowanie cech kultury właściwych ludności stale to terytorium zamieszkuje”.7
Jerzy Damrosz rozpatrując zakres pojęciowy słowa „region” za najbardziej idealny uważa obszar wyodrębniony na zasadzie jednej lub więcej cech swoistych, pozwalających na odróżnienie go od przyległych obszarów. Badacz wymienia dwa typy kryteriów: regiony o granicach linearnych (administracyjne i polityczno-państwowe) i regiony o granicach nielinearnych (kulturowe i inne).8
Wiele dyskusji wywołuje problem, co należy rozumieć przez „własny region” w nauczaniu i wychowaniu. W wielu przypadkach z punktu widzenia pedagogicznego za swój region uważa się najbliższą okolicę szkoły, dzielnicę, wieś, miasto.9
Jednak w procesie nauczania, wychowania i kształtowania osobowości zachodzi konieczność poznania całego województwa.
Terminem pochodnym od terminu „region” jest „regionalizm”.
Nazwa „regionalizm pojawiła się u schyłku XIX wieku we Francji. Początkowo „regionalizm” ujmowano jako ruch społeczny charakteryzujący się dążeniem do pielęgnowania i rozwijania dziedzictwa kulturowego w regionie.10
Jednak pojęcie to, zależnie od przypisywanych mu funkcji w poszczególnych okresach, zmieniało treści. W XIX wieku i początkach wieku XX miało charakter defensywny. Wówczas regionalizm jako ruch społeczny bronił własnej odrębności przed zalewem obcych narodów i związanych z nią wartości w formie zastanej. Dzięki takiej postawie ocalił od zapomnienia nie tylko naszą kulturę ludową, ale pozwolił ocalić polskość takich ziem, jak Zachodnia Wielkopolska czy Śląsk i ułatwił odrodzenie się polskiej państwowości.11
Dziś na ogół traktuje się regionalizm jako ruch społeczno-kulturowy dążący do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, do pogłębiania wiedzy o tej kulturze, do jej rozwoju i odnowy.
Jerzy Damrosz obraz dzisiejszej regionalizacji kraju porównuje do mozaiki, na którą złożyły się różne warstwy historyczne.12
Regionalizm spełnia różne funkcje, np.:
społeczne - mają na celu ukształtowanie i umacnianie więzi z zamieszkanym regionem, wyzwalanie aktywności społecznej, ożywienie narodu poprzez wykorzystanie tkwiących w nim wartości materialnych i duchowych;
kulturowe - sprzyjają ocaleniu i pielęgnowaniu kultury ludowej danego regionu;
wychowawcze - rozbudzają zainteresowania związane z historią i współczesnością, uwrażliwiają na piękno i specyfikę regionalnej kultury, przyrody, krajobrazu oraz rozwijają uczucia przywiązania i umiłowania rodzinnych stron.13
Funkcje jakie pełni regionalizm są odpowiedzią na potrzebę utożsamiania się z regionem. Często poczucie regionalnej odrębności wiążemy ze swoistością zwyczaju, obyczaju, języka, stroju, słowem z „folklorem”, o którym mowa w dalszej części pracy.
2.Idea folkloru
Termin „folklor” narodził się w 1846 roku w Anglii, a jego twórcą był William Thoms (pseudonim Ambrose Merton).14 W tłumaczeniu na język polski „folk” znaczy „lud”, „lore” znaczy tyle co „wiedza”. Samo pojęcie oznaczało „wiedzę ludu” i objęło swym zasięgiem dotychczasowe określenia takie jak: „starożytność ludową” czy „literatura ludowa”. W Thomsowskie rozumienie folkloru weszła nie tylko ustna literatura ludowa, ale również zwyczaje, obyczaje, obrzędy, zabobony, ballady, przysłowia itd.15
Pojęcie „folklor” niemal od chwili swego powstania stało się przyczyną wielu nieporozumień. E. B. Tylor, A. Lang, L.B. Gomme, H. Bourne przenieśli jego znaczenie na prymitywne kultury pozaeuropejskie w ramach teorii „przeżytku“ kulturowego.
W końcu XIX wieku pojmowano folklor „jako obejmujący całokształt tradycji ludowej w jej aspektach wierzeniowo-praktycznych, obyczajowych i takich, jak proza w jej różnych gatunkach słownych i muzycznych”.16
Właściwie narodziny folkloru przyniósł dopiero XX wiek. Rosnąca liczba osób zajmujących się folklorem stawiała sobie za cel stworzenie jednolitej aparatury pojęciowej. Jednak każda szkoła badawcza podchodziła do tego obiektu badań inaczej.
Uczeni amerykańscy opracowali aż 21 definicji tego pojęcia. I tak np. M. J. Hersovit utożsamiał folklor z literaturą ustną, S. Thomson z przekazem tradycyjnym, pamięciowym, praktycznym, A. Taylor rozszerzył zakres znaczeniowy folkloru o „przedmioty fizyczne” do których zaliczył stroje, narzędzia, kształty wsi i domów.17
Zaś słynny amerykański folklorysta T. L. Utley, próbując poszukać roboczej i operacyjnej definicji, zauważył duże rozbieżności w interpretowaniu tego słowa.18
Na czoło wysunięto pogląd I. Balysa z 1949 roku. Traktował on folklor jako tradycyjny wytwór prymitywnych i cywilizowanych ludów. Ponadto jego zdaniem „folklor nie jest nauką o ludziach, ale tradycją, umiejętnością ludu i jego poezją”.19
W Niemczech przeważał pogląd H. Neumanna, który uważał, że „wartości kulturowe” powstają w wyższych kręgach społeczeństwa, a następnie przechodzą do niższych, gdzie stają się folklorem właściwym. Interesująco przedstawił pojęcie folkloru radziecki uczony J. M. Sokołow, który tak określił swoje stanowisko: „Przez folklor należy rozumieć ustną twórczość poetycką szerokich mas ludowych”.20
Na grunt polski termin ten przyniósł w 1888 roku Jan Karłowicz. W obiegu potocznym upowszechnił się wówczas jako synonim „wiejskości i ludowości, prymitywu i egzotyki”.21
W XX wieku w polskiej tradycji naukowych zainteresowań folklorem dominował pogląd Oskara Kolberga. Przyjął on, że w zakresie wyrazu folklor wchodzą zwyczaje, obrzędy oraz literatura ustna.22
We współczesnej folklorystyce zjawisko folkloru bywa pojmowane szeroko i wąsko. W szerokim rozumieniu folklor obejmuje tradycje kulturowe przekazywane w sposób naśladowczy ustnie lub wizualnie. W sensie wąskim folklorem oznacza się literaturę ludową o obiegu społecznym, oraz literaturę ustną, która jest częścią literatury ludowej.23
Współcześnie mówi się o trzech rodzajach folkloru, tj.
tradycyjnym zwanym zanikającym lub wiejskim obejmującym klasyczne gatunki słowne (bajki, opowieści, legendy, zagadki itd.) oraz pieśni ludowe;
rekonstruktywnym zwanym widowiskowym lub scenicznym, który ma na celu podtrzymywanie autentycznych gatunków i treści folkloru tradycyjnego oraz rekonstrukcję zanikających form obrzędowych;
spontanicznym zwanym współczesnym, który jest zmienny i ma charakter wielopostaciowy, zależnie od sytuacji.24
Przemiany kulturowe, jakie nastąpiły w ostatnim czasie, powodują, że folklor jest zjawiskiem żywym i ciągle powstającym, a istotny dla jego funkcjonowania jest przekaz, transmisja. Zaś jego naturalnym środowiskiem folklorotwórczym i życiowym jest już całe społeczeństwo w jego poszczególnych subkulturach.
3.Dziedzictwo kulturowe regionu śląskiego
„Zasadniczym warunkiem zachowania własnej kultury i jej trwania jest przekaz dziedzictwa kulturowego. Nie może być ono rozumiane jedynie w kategoriach folkloru i folkloryzmu, lecz przede wszystkim w kategoriach historii, żywej tradycji oraz języka”.25
Dziedzictwo jako podstawowy termin antropologii kultury utożsamiane jest z pojęciem kultura. „Kultura ludzi, to ich społeczne dziedzictwo, złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, techniki wytwarzania i użytkowania narzędzi, a także sposób porozumiewania się”.26
Człowiek, który przyjmuje wartości swego otoczenia, tym samym kształtuje swoją osobowość jak również zaspakaja potrzebę posiadania własnego miejsca na ziemi. Bo jak twierdzi Marek Szczepański, każdy człowiek mimo że staje się obywatelem Europy i świata, pozostaje wciąż przypisany do małej ojczyzny prywatnej - miejsca, które kształtuje jego osobowość.27
Region Śląski, powstał dzięki plemieniu Ślężan. Prawdopodobnie centrum politycznym tego plemienia była góra Ślęża. Zapiski pochodzące z połowy IX wieku mówią o trzech kolejnych plemionach: Opolan, Dziadoszan i Gołężyców.28
W drugiej połowie X wieku, kiedy to kształtowało się państwo polskie, ziemie śląskie zostały przyłączone do monarchii piastowskiej. W miarę upływu czasu Śląsk ulegał rozpadowi, co spowodowało opanowanie ziem śląskich przez państwo niemieckie i czeskie. Podejmowano jednak wiele prób i snuto wiele projektów całkowitego bądź częściowego odzyskania tych ziem. Dopiero w pamiętnym 1945 roku cały Śląsk powrócił do Polski. Z perspektywy czasu możemy powiedzieć, że ten „mały kraj” na południu Polski odegrał doniosłą rolę w życiu politycznym, gospodarczym i kulturalnym środkowej Europy. Tu bowiem krzyżowały się wpływy czterech kultur - polskiej, czeskiej, łużyckiej i niemieckiej. Dlatego też starajmy się tę kulturę tworzoną przez Ślązaków - autochtonów, Ślązaków z wyboru i Ślązaków z konieczności dziejowej prawidłowo wykorzystać w poznawaniu dziedzictwa kulturowego tegoż regionu. Aby przybliżyć człowiekowi i temu małemu i temu większemu szeroko rozumianą przeszłość określonego regionu warto sięgnąć po to, co ją budowano.
Zbigniew Zielonek dowodzi, że „sięgamy do historii nie po to, by powstrzymać jej bieg, by nawoływać do naśladowania i kultywowania przeszłości, lecz po to, by zrozumieć to co było w przeszłości i co kształtowało naszą współczesność”.29
Dla każdego Polaka nasze godło, barwy narodowe, hymn państwowy to symbole, które wywołują silne emocje, uczucia. U Ślązaka takie uczucie może wywołać kamienica starego miasta, strzępek sztandaru, gliniany garnek itp.
Szczególną rolę w przekazie dziedzictwa kulturowego danego regionu odgrywa literatura, której źródłem stały się ustne przekazy folklorystyczne. Początkowo folklor był wykorzystywany do różnych celów np. charakterystyki środowiska chłopskiego, jako element utożsamiania się z ludem lub jako środek wyrazu artystycznego w utworze literackim. Jednak z biegiem czasu pisarze zaczęli czerpać motywy bezpośrednio z folkloru i przekształcać je w utwory literackie. Powstały w ten sposób zbiory opowieści inspirowanych podaniami i legendami, zbiory baśni. Motywy folklorystyczne szczególnie interesowały autorów książek dla dzieci. Studiując literaturę folklorystyczną możemy zrozumieć ludową wizję przeszłości. Podania i legendy stanowią pewnego rodzaju kronikę, na którą składają się echa wydarzeń z przeszłości, wątki zaczerpnięte z dawnych zwyczajów, obrzędów oraz motywy folklorystyczne.
Baśnie uważa się za wytwór fantazji młodego człowieka, który szukał w nich zadośćuczynienia dla swego cichego życia, starając się przy tym stworzyć obraz świata, w którym nagrodzony zostaje człowiek dobry, prosty i ubogi.30
W tym miejscu należy wspominać o klasyfikacji gatunków folklorystycznych pochodzących z literatury ludowej.
Dorota Simonides dokonuje następującego podziału:
bajki zwierzęce i magiczne,
legendy i opowieści nowelistyczne,
anegdoty, kawały, żarty,
podania wierzeniowe i historyczne.31
Moim zdaniem w kształtowaniu postaw pozytywnych wobec dziedzictwa kulturowego nie wystarczy sama wiedza przekazywana za pomocą literatury. Ważną rolę może tu odegrać obcowanie z obiektami, przedmiotami stanowiącymi kulturę materialną naszych przodków.
Współczesne zwyczaje i obrzędy doroczne oraz rodzinne są również rezultatem dziedzictwa kulturowego. Badania dotyczące tradycyjnej kultury społecznej dowodzą, iż zwyczaje i obrzędy na Śląsku „należą do najbarwniejszych i najbardziej urozmaiconych w Polsce”.32
Obrzędowość doroczna związana jest przede wszystkim ze świętami kościelnymi (Boże Narodzenie, Trzech Króli, Wielkanoc). Obrzędy i zwyczaje rodzinne skupiają się wokół najważniejszych momentów w życiu człowieka; narodziny dziecka, urodziny jubileuszowe, zawarcie związku małżeńskiego, śmierć człowieka stanowią ważny dział współczesnej kultury ludowej na Śląsku. W tym miejscu należy podkreślić, że szczególnie ważne w kształtowaniu uczuć, osobowości i odpowiednich postaw wobec dziedzictwa kulturowego jest poznawanie pamiątek rodzinnych nie tylko ze względu na ich wartość materialną, lecz i ze względu na ich związek z konkretnymi osobami i ich przeżycia.
Koniecznością staje się utrwalania w naszej pamięci śladów przeszłości, wyrabianie poczucia zakorzeniania, kształtowanie tożsamości, jak również chronienie przed zniszczeniem materialnych wytworów naszych przodków.
rozwój osobowości dziecka
1. Pojęcie osobowości
Angielski termin personality (osobowość) pochodzi od łacińskiego słowa persona, które oznaczało maskę. W starożytnej Grecji aktorzy teatralni nosili maski, aby ukryć swoją tożsamość i umożliwić przedstawienie postaci, które odtwarzali w sztuce.33
Ta technika teatralna została później zaadoptowana przez Rzymian i od nich przyjęliśmy nasze określenie osobowości.
Dla Rzymian wyraz persona znaczył: „jak ktoś pokazuje się innym”, a nie jaki jest w rzeczywistości. Aktor wywoływał w umysłach widzów obraz przedstawianej na scenie postaci, a nie siebie samego. Z tej konotacji słowa persona wywodzi się nasze potoczne pojęcie osobowości, jako wpływu wywieranego przez kogoś na innych ludzi.34
Co jednostka myśli, czuje i co składa się na jej strukturę psychiczną, ujawnia się to w znacznej mierze w jej zachowaniu. Osobowość nie jest więc jedną specyficzną cechą, lecz stanowi raczej właściwości całego zachowania jednostki.
Istnieje wiele definicji terminu „osobowość”.
Według Wincentego Okonia termin osobowość używany jest w różnych znaczeniach, najczęściej oznacza zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych, odróżniających daną jednostkę od innych, wpływający na organizację jej zachowania, a więc na stałość w nabywaniu i porządkowaniu doświadczeń, wiadomości i sprawności, w reagowaniu emocjonalnym w stosunkach z innymi ludźmi oraz na stałość w wyborze celów i wartości. Powstanie tych stałych mechanizmów zachowania się jednostki jest efektem rozwoju osobowości, w którym szczególnie ważną rolę grają pierwsze lata życia; nabyte wówczas przez dziecko wzory zachowania wywierają trudny do przezwyciężenia wpływ na całe jego życie.35
Jedną z najpełniejszych definicji osobowości jest definicja Allporta. Według tej definicji osobowość jest to „dynamiczna organizacja w obrębie indywidualnych systemów psychofizycznych, które determinują unikalne przystosowanie się jednostki do środowiska”. Określenie „dynamiczna” wskazuje na zmienność osobowości, kładąc nacisk na to, że zmiany mogą dotyczyć jakości zachowania jednostki. Termin „organizacja” implikuje, że osobowość nie składa się z pewnej liczby różnych cech po prostu do siebie dodanych, lecz że są one ze sobą wzajemnie powiązane.36
Wzajemne powiązanie zmienia się, gdy pewne cechy przeważają nad innymi w procesie zmian zachodzących w dziecku i w środowisku.
„Systemy psychofizyczne” - to nawyki, postawy, wartości, przekonania, stany emocjonalne, uczucia i motywy, które są natury psychologicznej, lecz mają podłoże fizyczne w układzie nerwowym, wewnątrzwydzielniczym i w ogólnym stanie organizmu dziecka. Te systemy nie są produktem dziedziczności, lecz budują na podłożu dziedzicznym, a rozwinęły się poprzez uczenie się, jako rezultat różnych doświadczeń dziecka.37
Systemy psychofizyczne są siłami motywującymi, które rozstrzygają o tym, jak dziecko będzie się przystosowywało. Każde dziecko uczy się na podstawie różnych doświadczeń. Ponadto, ponieważ systemy psychofizyczne są wytworem uczenia się, trzeba odrzucić tradycyjny pogląd, iż cechy osobowości są dziedziczne.
Poprzez uczenie się i zdobywanie doświadczeń rozwija się struktura osobowości. Wczesne doświadczenia w zakresie uczenia się zapewnia głównie dom, a później różne środowiska, z jakimi dzieci mają kontakt. Pojęcie osobowości przedstawia rysunek według H. G. Shane.38
2. Etapy rozwoju osobowości dziecka
Osobowość dziecka jest strukturą złożoną, podlegającą w toku rozwoju dojrzewania i hierarchizacji. Niektórzy psychologowie uważają, że osobowość istnieje od dnia narodzin dziecka. Inni, że osobowość rozwija się w miarę dojrzewania i rozwój osobowości trwa przez całe życie człowieka.
Wczesne stadia rozwoju osobowości opisał francuski psycholog Henri Wallon. Wallon przedstawił periodyzację rozwoju psychicznego dziecka w różnych układach i wariantach, zależnie od tego, czy chciał uwydatnić etapy rozwoju społecznego, czy też etapy rozwoju osobowości. H. Wallon wyróżnił siedem etapów rozwoju osobowości.
Osobowość dziecka utożsamia Wallon z całą jego istotą psychofizyczną. Podłożem zmian psychicznych są zatem procesy dokonujące się w organizmie dziecka. Trzy pierwsze etapy zamykają się w granicach wieku niemowlęcego wraz z okresem embrionalnym.39
Etap I obejmuje życie wewnątrzmaciczne. Jest to okres całkowitej zależności biologicznej od matki, której organizm zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka, a nawet uprzedza ich pojawienie się. Etap II to stadium impulsywności ruchowej. Nadal istnieje symbioza między dzieckiem a matką, jednakże niemowlę żyje już w nowym środowisku, w którym samo zaspokaja potrzebę tlenu za pomocą odruchu oddychania. Dopiero w III etapie symbioza fizjologiczna przemienia się w więź uczuciową między dzieckiem a matką, dlatego stadium to można nazwać emocjonalnym. Dziecko nie odróżnia jeszcze siebie od otoczenia, jego osobowość łączy się ze wszystkim co je otacza, synkretyzm i subiektywizm dominują. W IV etapie, na przełomie pierwszego i drugiego roku życia następuje zwrot ku światu zewnętrznemu. Aż do końca trzeciego roku przeważa w rozwoju osobowości dążenie do esksploracji świata, urzeczywistnianie dzięki aktywności sensoryczno-motorycznej. Dziecko uczy się też w tym okresie pojmować dwustronne stosunki społeczne między sobą a innymi ludźmi. Pomocne w tej dziedzinie stają się zabawy alternatywne. W następnym, V etapie zwanym personalizmu (3 - 6 r. ż.), dokonuje się wyraźne przeciwstawienie ja innym osobom, tego co moje temu co twoje. Dziecko staje się wojownicze w obronie swej własności, a nawet zmierza do przywłaszczenia atrakcyjnych przedmiotów i zabawek przemocą, kłamstwem lub podstępem.40
Stadium personalizmu dzieli Wallon na trzy podokresy; ich wspólnym osiągnięciem rozwojowym jest usamodzielnienie się i wzbogacenie własnego ja.
Różnicowanie się osobowości Wallon przedstawił w VI etapie i VII. VI etap rozwoju osobowości przypada na wiek 6 - 11 lat. Jest to okres różnicowania się osobowości pod wpływem kontaktów z członkami grupy rówieśniczej i nauczycielami, którzy stawiają dziecku nowe wymagania. Dziecko zdaje sobie wówczas coraz lepiej sprawę z granic własnych możliwości oraz ze swego usposobienia, inteligencji i innych cech osobowości.
W VII etapie w okresie adolescencji znów na pierwszy plan wysuwają się potrzeby ja, mimo że młodzież dąży także do wyładowania swojej ekspansji na zewnątrz. Emocje nabierają charakteru ambiwalentnego, a o tym, czy w danej chwili zwycięża postawa egoistyczna, czy altruizm decydują często przypadkowe okoliczności. Osobowość zostaje jakby poddana próbie w nowych formach działania i nowych kontaktach społecznych.41
Osobowość w ujęciu Wallona, stanowi jedność wcieloną w coraz to nową organizację. Od etapu do etapu. Dziecko w każdym wieku stanowi nierozłączną całość. W miarę upływu lat jest wciąż tą samą i jedyną istotą.
Na rozwój osobowości dziecka ma wiele oddziaływań społecznych. Trzonem osobowości zdaje się być obraz samego siebie. Dziecko kształtuje swój obraz przez porównanie z grupą odniesienia, który stanowią oceny ważnych dla niego osób dorosłych, a także oceny rówieśników.42
Na kształtowanie obrazu siebie ma wpływ wygląd i stan zdrowia, ubranie, imię, sytuacja rodzinna, popularność w grupie rówieśniczej oraz wpływ środowiska. Koniecznie trzeba pamiętać, że o przebiegu rozwoju osobowości dziecka decydują doświadczenia wyniesione z domu rodzinnego i wydarzenia, jakie mają miejsce w późniejszym życiu.
3.Kształtowanie osobowości w procesie wychowania
Kształtowanie osobowości jest często rozumiane jako nadrzędny, główny cel wychowania. Właściwe cele wychowania polegają na rozwijaniu rozmaitych dyspozycji i cech osobowości. Zestaw zintegrowanych w harmonijny sposób celów tworzy ideał wychowania: „zarys pożądanej osobowości jednostki, jaka ma powstać pod wpływem całokształtu oddziaływań wychowawczych”.43 Kształtowanie osobowości uważa się też za odrębny, nowy wymiar wychowania, stanowiący jakby pogłębienie działalności wychowawczej w różnych dziedzinach życia, za wytwarzanie szczególnej „jakości człowieka”, użytecznej i ważnej dla jednostki i dla społeczeństwa.44
W powyższej koncepcji osobowość jest zatem celem wychowania, punktem dojścia, do którego zmierza działalność wychowawcza. W wyniku różnych świadomych zabiegów ma zostać ukształtowany określony układ właściwości, tworzących strukturę osobowości zgodną z idealnym wzorem lub wzorami, wyznaczonymi warunkami historycznymi i społecznymi bądź do takiego modelu przybliżoną.45
Kształtowanie osobowości zależy od wielu czynników. Biorąc to pod uwagę, do zakresu wychowania kształtującego osobowość włącza się na ogół: możliwość korzystania z wszystkich źródeł przyczyniających się do wywierania wpływu pozytywnego, przeciwdziałania wpływom ukierunkowującym rozwój osobowości w sposób niepożądany.
Oddziaływanie wychowawcze można traktować zarówno jako jeden z ważnych czynników kształtujących osobowość. Przez wychowanie kształtują się cechy osobowości takie jak postawy, zainteresowania, oceny, wartości.46
Dzięki wychowaniu można kształtować motywację będącą jedną ze złożonych składników struktury osobowości. Aktywizując dziecko do działania i do dążeń, aby osiągnęło określony cel. Jednym z czynników wpływających na wybór motywu działania i ukierunkowujących postępowanie jednostki są jej postawy. Stanowią one wewnętrzny warunek wytwarzania się względnie trwałych nastawień czy ustosunkowań człowieka do jego otoczenia i do samego siebie. Postawy można zatem uważać za istotny składnik osobowości, związany jak najściślej z tym jej wymiarem, który nazywamy charakterem.47
Przez wychowanie kształtując cechy osobowości dziecka rozwija się jego aktywność do działania. Emocje, uczucia wchodzące w skład cech osobowości przez wychowanie mogą przybrać formę różnych upodobań, zainteresowań. Kształtować wartości, które powiązane są z postawami, aby dziecko poznało normy i zasady postępowania.48
Kształtowanie osobowości dziecka, w procesie wychowania nie ogranicza się do rozwijania sfer dążeń i motywów działania oraz do wytwarzania odpowiednich postaw wobec rzeczywistości i samego siebie, zgodnych z celami wychowawczymi. Ważnym składnikiem osobowości, ukierunkowującym działalność, są tzw. wymagania wewnętrzne, czyli zbiór reguł i zasad, jakimi jednostka kieruje się w swoim postępowaniu. Nazywa je się w psychologii także standardami lub postawami ogólnymi, jeśli odnoszą się do dziedziny moralności - normami. Proces wychowania powinien zmierzać do zapewnienia harmonijnego przebiegu procesu przyswajania i internalizacji norm. Rozumiemy przez to równoczesne kształtowanie - w przypadku norm moralnych - wiedzy, co pozwoli dziecku zrozumieć istotę danej zasady postępowania.
Praca wychowawcza z dziećmi ma szczególne znaczenie dla kształtowania ich osobowości oraz rozwijania uczuć i postaw społeczno-moralnych. Jednym z wielu kierunków zamierzających do realizacji tych celów jest poznawanie własnego regionu, jego dziejów, wartości. Podstawowym zadaniem wychowawczym szkoły jest kształtowanie cech osobowości i postaw społecznych, moralnych, umożliwiających aktywne uczestnictwo w życiu rodziny, środowiska, narodu.
wpływ kultury regionalnej na rozwój osobowości dziecka
1. Przekaz dziedzictwa kulturowego a kształtowanie osobowości
Regionalizm to kultura danego regionu, element, cecha, zespół cech charakterystycznych dla danego regionu. Współcześnie rozumiany jest on jako proces, wyrażający się ożywieniem różnorodnej jakości życia społecznego, dynamicznym rozwojem i wzbogaceniem wartości tkwiących we własnym środowisku. Przekazywanie dziedzictwa kulturowego odbywa się przed wszystkim poprzez przyjęcie wartości tkwiących w bezpośrednim, przyrodniczym i kulturowym otoczeniu człowieka i tym samym wpływa na kształtowanie jego osobowości.49
Wartością regionu i postawy regionalnej staje się wspólnota, która niejednokrotnie jest naturalną samoobroną przed niebezpieczeństwem uniformizmu i unifikacji (światem jako globalną wioską).50
Każdy nauczyciel ma dużą swobodę w zakresie doboru materiału do realizacji kształtowania osobowości dziecka. Pomocne w tym będą wykorzystane treści folklorystyczne i materiały dotyczące historii regionu miasta lub wsi. Podejmując to zadanie nauczyciel powinien zapoznać dzieci z historią własnego regionu przez poznanie własnej miejscowości dziecka, następnie najbliższej okolicy aż po cały region, wykorzystując przy tym doświadczenie dzieci i ich znajomość miejsca, którego są współwłaścicielami. Dzieci w wieku szkolnym, mimo że wiele spraw nie rozumieją, to jednak potrafią wiele przeżyć. Przeżycia o silnych emocjach są najbardziej trwałe i pozostają na całe życie.
W jakie wartości poznawcze i wychowawcze płynące z regionalizmu wyposażeni zostaną uczniowie, w dużej mierze zależy od osobowości nauczyciela, od jego osobistego zaangażowania w życie regionu. Zdaniem J. Kulpy nauczyciel powinien sięgać do wszystkich ważniejszych wydarzeń dokonujących się współcześnie w środowisku ucznia.51
Każdy region naszego kraju ma swój urok, jest interesujący, może zainteresować każde dziecko. Regionem, któremu pragnę poświęcić więcej miejsca jest Śląsk. Śląsk to teren, który zawsze słynął z bardzo bogatych tradycji. Wiele uwagi poświęcono tu obrzędowości, wierzeniom, przesądom, przysłowiom. W społeczeństwie śląskim niezmiernie ważna była rodzina, która podtrzymywała tradycje przodków. W rodzinie następowało przenoszenie z pokolenia na pokolenie wartości, przekonań, wiedzy i umiejętności. Obserwując życie mieszkańców tej południowej krainy można jeszcze wśród nich znaleźć tych, którzy pielęgnują swoją tożsamość, starając się jednocześnie podkreślić swoją odrębność. Zabiegają również o to, by w poszanowaniu tradycji wychować młode pokolenie. By młodym przekazać to, co tworzy kulturę duchową, system wartości, sposób widzenia świata, zespół norm moralnych.
Dla człowieka wartość regionu to przede wszystkim poczucie zakorzeniania, poczucie niezbędne by być podmiotem a nie przedmiotem toczących się procesów kulturowych. Poczucie „zakorzenienia” jest dla jednostki istotą zrozumienia swoich obowiązków i zadań wobec własnego środowiska.
„Istnieje w każdym człowieku pragnienie bycia sobą; kwestia własnej tożsamości jest niezwykle ważna dla ludzkiego życia. Być sobą to znaczy mieć odwagę do przyznania się do swoich błędów i słabości, ale także to pragnienie nakreślania własnego projektu życia, to odwaga do formułowania własnych sądów, własnego spojrzenia na otaczający świat, więcej - do zachowania w sobie tego, co nie poddaje się stereotypom masowości. W oryginalności jednostek, w tej różnorodności sądów, spojrzeń tkwi bowiem bogactwo społecznego świata. Dobry pedagog usiłuje w tym poszukiwaniu osobowości dopomóc”.52
Owo przywiązanie do lokalnej „małej ojczyzny”, ukształtowanie z nią więzi emocjonalnych i siła kultury duchowej regionu muszą być podtrzymywane i kontynuowane przez przekazywanie tych wartości kolejnym pokoleniom.53
Nauczyciel przekazuje wiedzę na temat kultury regionalnej, kształtuje osobowość dziecka oraz poczucie zakorzenienia w środowisku lokalnym poprzez oddziaływanie na emocje dziecka za pomocą pośredniego kontaktu z otaczającą rzeczywistością społeczną, kulturową, przyrodniczą, historyczną z wykorzystaniem legend i podań miejscowych jako przykładu nauczania przez przeżywanie. Wysuniętą i sformułowaną powyżej hipotezę można przedstawić za pomocą poniższego schematu54.
Tworzenie i rozwój osobowości jest - zdaniem L. Korporowicza - procesem „który nie daje się opisać w kategoriach wyizolowanej jednostki. Nawet najbardziej podmiotowo pojęta osoba ludzka w swej nieredukowalnej integralności prowadzi ustawiczny dialog ze światem wartości ponadindywidualnych, w których współuczestniczy, których doświadcza i które współtworzy (...). Osobowość staje się zatem - pomimo swej zmienności i najczęściej trudno uchwytnego wpływu na życie społeczne - jednym z istotnych czynników rzeczywistości społeczno-kulturowej.55
Dziecko przez dostrzeganie dziedzictwa kulturowego i własnej społeczności może wyrażać czym chce być dla siebie i otoczenia. Poznaje wartości takie jak:
poczucie przynależności i przywiązania do własnej ziemi,
poczucie identyfikacji ze społecznością i kulturą,
świadome uczestniczenie w życiu publicznym,
kształtowanie tolerancji.
Zakorzenienie jest być może najważniejszą i najbardziej zapoznaną potrzebą duszy ludzkiej. Dzięki poznawaniu historii regionu i kultury kształtuje się poczucie tożsamości - czyli własnego „ja”. Dziecko uczy się rozróżniać, co jest jego, a co nie oraz wyodrębnia siebie z otoczenia fizycznego i psychologicznego. W ten sposób powstaje wypadkowa różnych interakcji dziecka z otoczeniem. Dziecko mające poczucie akceptacji przez otoczenie, poczucie że jest ważne powoduje kształtowanie się u niego zdrowej osobowości. Poprzez to staje się osobą w pełni funkcjonującą w społeczeństwie.56
W przykazywaniu wiedzy na temat dziedzictwa regionalnego pomocne będą następujące formy pracy z dziećmi:
kontakty okolicznościowe z ludźmi regionu,
wycieczki, np. do muzeów, kopalń, izb regionalnych i innych miejsc regionu,
uczestnictwo w uroczystościach kulturalnych, jak też w ważnych dla regionu wydarzeniach,
organizowanie kącików regionalnych w przedszkolach,
konkursy piosenki regionalnej dla dzieci,
konkursy dla rodziców, np. wiedzy o regionie,
udział dzieci w pracach na rzecz najbliższego środowiska,
organizowanie wystaw o tematyce regionalnej,
organizowanie gier i zabaw o tematyce związanej z regionem.57
Kształcenie osobowości przez uczestnictwo dziecka w różnych rodzajach wspólnoty wydaje się być kluczem w zapewnieniu jednostce uczucia świadomości własnych korzeni kulturowych, i jednocześnie, poczucia tożsamości kulturowej i narodowej, co nazwano - przekazywaniem kulturowego dziedzictwa (MEN, 1996).
2. Wpływ baśni o podłożu folklorystycznym w procesie kształtowania osobowości dziecka
Baśń jest jednym z podstawowych gatunków literatury ludowej. Słownik terminów literackich pod tym hasłem podaje: „Opowiadanie ludowe o dominujących elementach fantastyki (o nadprzyrodzonych istotach i cudownych zdarzeniach, wróżbach, czarach itp. lub o tym co nie znane z doświadczenia).58 Inna pozycja słownikowa podaje bardzo podobną definicję baśni: „Utwór niedużych rozmiarów o tematyce fantastycznej, nawiązujący do ludowych poglądów o wpływie sił pozaziemskich na życie człowieka”.59
Baśnie o podłożu folklorystycznym stworzone zostały przez wyobraźnię i emocje ludu, wyrosły ze smutnej rzeczywistości ciemiężonych i najbiedniejszych, marzących o lepszym życiu.60
Dzięki literackiej „obróbce” dokonanej przez wielu pisarzy, między innymi K. Dąbkiewiczowej, powróciły do obiegu kulturowego wątki i motywy baśniowe związane z rozległym regionem Śląska.
W baśniach spotykamy postacie charakterystyczne dla Śląska. Są nimi utopce, diabły, czarownice, dobre i złe duchy kopalni. W wierzeniach ludu śląskiego istotną rolę odgrywa Skarbnik, który pełni funkcję dobrego ducha kopalni, pomaga w pracy, wskazuje górnikom najlepszy węgiel, pomaga w biedzie. Skarbnik, który pojawia się w roli opiekuńczego ducha kopalni, ostrzega górników światłem swej miedzianej lampy przed grożącym im niebezpieczeństwem, wymierza karę leniwym i nieuczciwym.61
Istotne miejsce w fantastyce baśniowej zajmuje „Sztolnia w Sowich Górach”. Typową postacią jest tu Pędzimężyk, który podobnie jak Skarbnik opiekuje się górnikami pomagając im w trudnych chwilach. Autorka eksponuje tu charakterystyczną dla baśni śląskich zdrową moralność ludową z koniecznym systemem aprobowanych społecznie wartości.62
Ponieważ Śląsk to kraina obfitująca w rzeki, jeziora, stawy, toteż do baśni wprowadzono fantastyczną postać Utopca, który wciela się w różne zwierzęta, potwory. Według wierzeń ludowych karze on ludzi za złe uczynki, wciąga do wody pijaków lub też wodzi ich dla zabawy po bagnach, udziela pomocy osobom dobrym i szlachetnym.
Większość baśni kończy się typowymi morałami, dzięki treści przedstawiającej nagrodzenia dobra, szlachetności, odwagi, pracowitości a potępiającej zło, chciwości, skąpstwo, lenistwo, mogą one mieć wielki wpływ na moralny rozwój dziecka. Cechą charakterystyczną tych utworów jest prosty język, czytelna treść. Dla ułatwienia dzieciom kontaktu czytelniczego z tekstem literackim baśnie śląskie są zaopatrzone w słowniczki objaśniające wyrazy i zwroty gwarowe.
Również postacie ukazane zostały w sposób prosty, nieskomplikowany. Cechują ich wady i zalety w zależności czy przedstawiają ludzką życzliwość, uczciwość, dobroć, gościnność, mądrość czy też piętnują ludzką głupotę, nieuczciwość, chciwość, złość lub niewdzięczność.
Ten prosty język, wdzięczny styl, szczęśliwe zakończenie prezentowane przez baśnie pozwalają dotrzeć do wyobraźni czytelnika. Właściwy dobór tych utworów można mądrze wykorzystać w dziele wychowania i kształtowania osobowości młodego pokolenia. Istotną rolę w pracy z dzieckiem może odegrać inscenizacja baśni ludowych, która nie tylko wyzwoli w dziecku aktywność twórczą, ale również utrwali w jego pamięci pewne motywy ludowe, które wejdą na stałe do jego świadomości.
Każdy pedagog powinien kształtować osobowość dziecka przez umożliwienie aktywnego uczestnictwa w życiu szkoły, środowiska, narodu pomimo że to zadanie jest trudne, bowiem nie ma metod, które byłyby skuteczne zawsze i wszędzie. Może do pracy dydaktycznej wykorzystać literaturę o tematyce regionalnej, gdyż poznawanie literatury o tematyce regionalnej wydaje się słuszne nie tylko ze względów poznawczych, ale także wychowawczych, bowiem pomaga to dzieciom lepiej poznać ziemię praojców, wiąże uczuciowo z własnym regionem, uczy cenić kulturę ludową.
Kierując się treściami utworów baśniowych do pracy z dziećmi wywołuje się u czytelnika silne przeżycia, uczucia, emocje.
W dziecięcych reakcjach na baśń występuje zjawisko utożsamiania się z bohaterem. Bohater staje się dla dziecka wzorem osobowym. Za jego pośrednictwem dziecko przyjmuje pewne wzory, zachowania, postępowania, przeżywania i oceniania świata, co wiąże się z kształtowaniem się osobowości dziecka.63
Baśnie mające bohaterów fikcyjnych (Skarbnik, utopce, diabły) jak i realnie istniejących w przeszłości (mądre, dobre, pracowite, ubogie, sieroty, złe macochy, skąpi, bogacze, mędrcy). Mogą też stać się stymulatorem rozwoju osobowości dziecka.
W utworach baśni bohater odgrywa ważną rolę. Od niego dziecko uczy się tolerancji, współczucia, poczucia estetyki i etyki, przyjmuje pewne wartości, zasady postępowania. „To w bohaterze zostało ulokowane własne „ja” dziecka.64
Według Doroty Simonides baśń ma doniosłą rolę w życiu człowieka. To, co dla dziecka często jest niezrozumiałe, trudne w świecie realnym, to w świecie baśniowym jest łatwe i przejrzyste. Zaś harmonia, ład, porządek baśni przemawiają do psychiki dziecka, dając mu zadowolenie.65
W kształtowaniu osobowości dziecka pomaga dobrze zorganizowana praca z tekstem literackim. Wywołuje zainteresowanie uczniów książką, umożliwiających jej głębokie emocjonalne i intelektualne przeżycie. Moim zdaniem nauczyciel szkoły śląskiej powinien wykorzystać w pracy z dzieckiem utwory baśniowe, ze względu że są zrozumiałe i bliskie małemu odbiorcy, gdyż związane są z jego otoczeniem.
Zakończenie
Środowisko kulturowe tworzone jest przez ludzi, stąd też każdy człowiek żyje w określonym środowisku kulturowym. Od zarania ludzkości człowiek wytwarzał różnorodne dobra kulturowe. Powinny być one przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dzięki temu rozwija się osobowość dziecka. Jednostka już od wczesnego dzieciństwa poznaje normy i zasady zachowania obowiązujące w danym kręgu kultury, przyswaja także doświadczenia poprzednich pokoleń, zdobywając wiedzę i poznając różnorodne wytwory kulturowe.
Dziecko od najmłodszych lat chłonie i zatrzymuje w sobie to, co dzieje się w jego najbliższym otoczeniu, przez całe życie pamięta fakty z własnego dzieciństwa. Wykorzystując dorobek wielokulturowy regionu, nauczyciel kształtuje osobowość dziecka. Dlatego też trzeba czerpać wzorce kulturowe regionu, wpajając dziecku z nich dumę z tego, co dokonały na jego ziemi poprzednie pokolenia, a w szczególności wielcy i znani mieszkańcy regionu. Przekazywaniem wiedzy o „małej ojczyźnie” kształtujemy tożsamość lokalną dającą poczucie egzystencjalnego spełnienia dla „ego” i krzepimy jednostce komfort psychiczny.
Poznanie przez dzieci tradycji, zwyczajów i obrzędów jest ważnym zadaniem realizowanym w pracy z dziećmi. Zwraca na to uwagę program, podkreślając, iż należy szanować obrzędy i zwyczaje regionalne.
Jednocześnie nauczyciel osiągnie zaplanowane cele w kształtowaniu osobowości w realizacji przekazywania prawdy moralnej, zaczerpniętej z literatury ludowej, mającej duży wpływ na rozwój osobowości dziecka i jego przyszłych społecznie pożądanych postaw, takich jak: dobroć, przyjaźń, sprawiedliwość, uczciwość, odwaga i inne.
Możliwość wykorzystania utworów literatury ludowej jest wszechstronna. Szkoda, że tak wartościowy materiał do nauczania nie został szerzej rozpropagowany.
Bibliografia
I. Opracowania
1.Damrosz J., Region i regionalizm, Warszawa 1987.
2.Damrosz J., Symbolika regionu jako wyznacznik odrębności, Opole 1988.
3.Dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska, t. I., red. Z. Kołodzicki, Wrocław 1996.
4.Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie, red. T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Boruta, Katowice 2000.
5.Edukacja regionalna z historii, teorii i praktyki, red. M. T. Michalewska, Kraków 1990.
6.Folklor Górnego Śląska, red. D. Simonides, Katowice 1989.
7.Frycie S., Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945-1970, t. II., Warszawa 1982.
8.Hurlock E.B., Rozwój dziecka, Warszawa 1985.
9.Kopaliński A., Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1977.
10. Krawczyk-Wasilewska V., Współczesna wiedza o folklorze, Warszawa 1986.
11.Krassowski M., Leksykon terminów literackich, Warszawa 1996.
12.Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, red. A. Przecławicka, Warszawa 1978.
13.Majewski J., Śląsk opolski w edukacji regionalnej, (W) Edukacja regionalna, t. XI, red. M. Kubista, Katowice-Opole-Cieszyn 1985.
14.Miodej J., Śląska ojczyzna, polszczyzna, Katowice 1991.
15.Muszyński H., Zarys teorii wychowania, Warszawa 1975.
16.Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984.
17.Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1985.
18.Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowania, Warszawa 1986.
19.Sierotwiński S., Słownik terminów literackich, Wrocław 1986.
20.Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszak, Warszawa-Poznań 1987.
21.Słownik języka polskiego, t. III, red. R. Łąkowski, Warszawa 1985.
22.Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, Warszawa 1993.
23.Simonides D., Fantastyka baśni i innych tekstów folklorystycznych w życiu człowieka. (W) Baśń i dziecko, red. H. Skorbiszewska, Warszawa 1978.
24.Simonides D., Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków, Wrocław-Warszawa 1976.
25.Sulima R., Folklor a literatura, Warszawa 1985.
26.Thoms W., Folklor. (W) Teoria a kultura, red. M. Waliński, Katowice 1978.
II. Artykuły w czasopismach:
1.Borowska M., Kształcenie i wychowanie w regionie. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1995, nr 8.
2.Dokument MEN z dnia 17.10.1975, Dziedzictwo kulturowe w regionie. „Poznaj swój kraj” 1996, nr 1 i 2.
3.Jasińska A., Tekst literacki w systemie nauczania początkowego. „Życie Szkoły” 1988, nr 3.
4.Kapelus H., Rzecz o węglu i rzecz o soli. „Nowe książki” 1986, nr 11.
5.Korporowicz L, Formowanie osobowości w procesie komunikacji wewnątrzkulturowej i międzykulturowej. „Kultura i Społeczeństwo” 1991, nr 3.
6.Lipicki K., Wykorzystanie treści regionalnych w nauczaniu początkowym. „Życie Szkoły” 1998, nr 7/8.
7.Mellibuda L., Zdrowa osobowość. „Remedium” 2001, nr 11.
8.Pajka S., Miejsce regionalizmu w edukacji szkolnej. „Ruch pedagogiczny” 1990, nr 3,4.
9.Parczewska T., Baśń w edukacji wczesnoszkolnej. „Życie Szkoły” 1996, nr 1.
10.Szczepański M., Edukacja regionalna. „Śląsk” 1997, nr 2.
11.Świerczyńska-Jelonek D., O baśni literackiej. „Życie Szkoły” 1986, nr 9.