Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Stylizacja językowa. Intertekstualność.

LITERATURA

• S. Balbus, Między stylami, r. Stylizacja a problem intertekstualizacji, Kraków 1993,

• W. Bolecki, Pre-teksty i teksty. Z zagadnień związków międzytekstowych w literaturze polskiej XX wieku, Warszawa 1991

• M. Głowiński, O stylizacji, w: Problemy socjologii literatury, red. J. Sławiński, Wrocław 1971

• M. Głowiński, O intertekstualności, Pam. Lit. 1986 z.4

• S. Dubisz, Stylizacja językowa: próba definicji, Prace Filologiczne (t.29) 1980

• R. Nycz, Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy, w: Tekstowy świat, Warszawa 1995

• M. Wojtak, Pojęcie stylizacji jako narzędzie opisu utworów literackich, Stylistyka III, Opole 1994

• M.R. Mayenowa, Styl, stylistyka, stylizacja, w: Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Wrocław 1974

• T. Skubalanka, Stylizacja, intertekstualność, w: Podstawy analizy stylistycznej. Rozważania o metodzie, Lublin 2001

• S. Skwarczyńska, Stylizacja i jej miejsce w nauce o literaturze,w: Wokół teatru i literatury, Warszawa 1970

• A. Wilkoń, Problemy stylizacji językowej w literaturze, w: Język artystyczny. Studia i szkice, Katowice 1999

1. Termin

Stylizacja - w znaczeniu najogólniejszym - to tworzenie, kształtowanie, formowanie czegoś zgodnie z wymaganiami określonego stylu. W praktyce termin odnoszony do sytuacji, w której autor świadomie wprowadza do utworu elementy właściwe mowie określonych środowisk, epok, bądź też elementów innego stylu - stylizacja oznacza wówczas kształtowanie wypowiedzi według pewnego wzorca, naśladowcze przywoływanie obcego autorowi stylu. Stylizacja spotykana jest najczęściej w tekstach artystycznych i publicystyce.

2. Cele zabiegów stylizacyjnych:

• zdystansowanie się autora wobec odmiany języka czy konwencji literackiej, będącej przedmiotem stylizacji.

• może ona służyć celom mimetycznym ,

• mieć wydźwięk satyryczny - służyć ośmieszeniu,

• może być bezinteresowną zabawą, zdradzającą sprawność autora w zakresie posługiwania się językiem

III. Stylizacja wobec innych typów naśladownictwa:

• Epigoństwo - bierne naśladownictwo i kontynuowanie przestarzałych koncepcji artystycznych czy myślowych, skonwencjonalizowanych rozwiązań i wzorów, pozbawionych funkcji znaczeniowej w konstrukcji tekstu. Podrabianie jest procesem świadomym, zamierzonym jawnym, stanowi dominantę strukturalna tekstu.

• Plagiat - przypisywanie sobie autorstwa cudzego dzieła lub jego elementów.

IV. Typologia stylizacji

Opis form stylizacyjnych opiera się na kilku, niekiedy krzyżujacych się kryteriach

1. Kryterium zakresu występowania wykładników stylizacji w tekście:

• całościowa - wykładniki stylizacji pojawiają się z dużą intensywnością we wszystkich częściach tekstu, we wszystkich typach wypowiedzi - w narracji, monologach, dialogach, w przekazach wszystkich podmiotów wypowiadających się i we wszystkich warstwach strukturalnych tekstu, np. felietony Stefana Wiecheckiego

• częściowa -charakteryzuje ja występowanie tylko części wymienionych właściwości stylizacji całościowej w połączeniu z dużą frekwencja tekstową, np. Chłopi Reymonta

• fragmentaryczna- niewielka frekwencja wykładników, np. Syzyfowe prace Żeromskiego

2. Kryterium systemowości wprowadzania składników stylizacyjnych

• totalna - sprawia wrażenie autentyku, np. Na Skalnym Podhalu W. Tetmajera

• umiarkowana - umiejętny i umiarkowany dobór wyrazistych eksponentów językowych z różnych poziomów języka - tworza rodzaj iluzji danego wzorca, podstawy stylizacji , np. Trylogia Sienkiewicza

• minimalna- liczba wykładników jest niewielka, zwykle w jednej warstwie strukturalnej, najczęściej w słownictwie

3. Kryterium jakości wzora stylizacyjnego (podstawa stylizacji)- rodzaje stylizacji

• styl artystyczny - poetyzacja

Chodzi o wprowadzanie do tekstu poetyzmów (słów, wyrażeń, zwrotów) z funkcją poetyzowania - nie spotykanych w zasadzie w innych stylach poza stylem artystycznym: grom `piorun', luna `księżyc', otchłań, pożoga, ruczaj, tęsknica, goreć, konać, ronić, , diamenty lodu, girlandy myśli, kryształowa postać, nektar żywota, piękna jak róża, ognobrewy, białonogi. Poetyzacja

Skubalanka wyróżnia poetyzmy:

Semantyczne: wyrazy często powtarzane z uwagi na swoje znaczenie np. róża

Stylistyczne :(poetyckie synonimy), np. niwa, połyskliwy.

Poetyzacja występuje często w nacechowanej lirycznie prozie Żeromskiego:

PRZYKŁAD:

W pewnym tedy miejscu, gdzie woda rozlewała się nieco szerzej, brzeg był łagodniejszy, a głębia płytsza - ów polski tancerz przerwał swój pląs, zsunął się do wody i począł w bród ją przepływać. A skoro tylko zanurzył się, doznał szczególnej ulgi. Zaczerwieniła się wokoło niego czarna rzeczna woda. […] Tkliwym po tysiąckroć chlustaniem, pracowitym myciem woda oczyściła każdą ranę - a jak matka ustami - wycałowała z niej srogość cierpienia. Wchłonęła w siebie ta rzeka prastara i wiecznie nowa szczodrą powstańca krew, zliczyła jej krople, skrzętnie w siebie zabrała, pojęła w głębiny, rozpuściła w sobie, wessała i dokądś poniosła - poniosła…

(S. Żeromski, Wierna rzeka)

• styl naukowy - scjentyzacja (intelektualizacja)

PRZYKŁAD:

Przedmiotem sporu stał się ocean […] Jakiś czas usiłowano […] bronić twierdzenia, ze ocean nie ma nic wspólnego z życiem, że nie jest tworem „para-” czy tez „prebiologicznym”, lecz geologiczną formacją, zapewne niezwykłą, lecz zdolną jedynie do utrwalenia orbity Solaris poprzez zmiany siły ciążenia; powoływano się przy tym na regułę Le Chateliera.

Na przekór temu konserwatyzmowi wyrastały hipotezy głoszące, jak choćby jedna z lepiej opracowanych Civitta-Vitty, że ocean jest wynikiem dialektycznego rozwoju: oto od swej postaci pierwotnej, od praoceanu, roztworu leniwie reagujących ciał chemicznych, zdołał pod naciskiem warunków (to znaczy zagrażających jego istnieniu zmian orbity), bez pośrednictwa wszystkich ziemskich szczebli rozwoju, wiec omijając powstawanie jedno- i wielokomórkowców, ewolucję roślinną i zwierzęcą, bez narodzin systemu nerwowego, mózgu, przeskoczyć natychmiast stadium „oceanu homeostatycznego”. Inaczej mówiąc, nie przystosował się , jak organizmy ziemskie przez setki milionów lat do otoczenia, aby dopiero po tak olbrzymim czasie dać początek rasie rozumnej, ale zapanował nad otoczeniem od razu.

(S. Lem, Solaris)

• styl urzędowy - kancelaryzacja

PRZYKŁAD:

Ja człowiek w pełni władz umysłowych, zatrudniony,

żonaty, zamieszkały, nie karany,

ja, urodzony trzydzieści trzy lata temu, w czasie wojny,

która nigdy nie skończyła się i nie skończy,

ja, który wiem o sobie tylko tyle, że wzrost mam średni,

a znaków szczególnych brak,

ja, który z rzeczy osobistych mam tylko dowód ukryty w

kieszeni na wysokości serca,

ja, obudzony o świcie pytaniem, którego nigdy dotąd

sobie nie zadawałem,

ja ,napastowany głosami, których nie słyszałem nigdy dotąd,

oświadczam,

że nie należy nikogo winić o wszystko, co się stało,

nikogo z wyjątkiem mnie.

(S. Barańczak, N.N. zapisuje coś na odwrocie pudełka z papierosami)

• style epok minionych - archaizacja

PRZYKŁAD:

Najbardziej zalterowała księcia wiadomość o tym, ze stary Grodziski prochów nie miał i że przeto długo bronić się nie obiecywał.

- Szkoda to niewypowiedziana - mówił - bo siła by ta forteca mogła rebelii przeszkadzać i wstrętów czynić. Mąż to wielki jest pan Grodzicki, prawdziwie Rzeczypospolitej decus et praesidium. Czemuż on jednak do mnie po prochy nie przysłał? Byłbym mu z piwnic łubniańskich udzielił.

- Sądził widać , że hetman wielki ex officio powinien był o tym pamiętać - rzekł pan Skrzetuski.

- A wierzę - rzekł książę i umilkł.

Po chwili jednak mówił dalej:

Wojennik stary i doświadczony, hetman wielki, ale zbyt on dufał w sobie, i tym się zgubił. Wszak on całą tę rebelię lekceważył, i gdym mu się pomocą kwapił, wcale nie chciwie mnie wyglądał. Nie chciał się z nikim sławą dzielić, bał się, że mnie wiktorię przypiszą…

- Tak i ja mniemam - rzekł poważnie Skrzetuski

(H. Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, t.I)

Wielostronna archaizacja tekstu: archaizmy słownikowe, fonetyczne, fleksyjne, składniowe.

Leksykalne: wojennik, dufać, kwapić się, latynizmy zalterować się `zmartwić', rebelia `bunt', Wiktoria 'zwycięstwo', ; makaronizowanie - wtrącanie cytatów łacińskich decus et praesidium ;ozdoba i obrona', ex officio `z urzędu'- typowe dla mowy osób wykształconych w XVII w.

Znaczeniowe: siła ' wiele',

Frazeologiczne: czynić wstręty `stawiać opór'

Fleksyjne: użycie czasu zaprzeszłego

Składniowe: umieszczanie orzeczenia w osobowej formie na końcu zdania na wzór łaciński.

Trudności stylizacyjne:

• stylizatorzy sięgają do piśmiennictwa czasowo bliskiego, czerpiąc z niego słownictwo i frazeologię ( Sienkiewicz - sięgał do Paska)

• tworzą neologizmy na wzór archaizmów

• wykorzystują dialektyzmy w funkcji archaizmów( założenie, ze dialekty stanowią jakąś pierwotniejsza fazę w porównaniu z językiem ogólnym - w okresie Młodej Polski cieszyła się popularnością gwara podhalańska - - Wyspiański w Legendzie )

• sięgają po archaiczniejszy materiał od polskiego z innych języków słowiańskich

Podstawowym najczęstszym celem archaizacji jest odtwarzanie kolorytu epoki opisywanej w utworze literackim. Archaiczne elementy mogą stwarzać w tekście nastrój podniosły, odświętny, uroczysty, podkreślać patos, monumentalność opisywanych wydarzeń.

Stylizacja archaizująca pojawiła się w literaturze polskiej w czasach odrodzenia.

Jej rozkwit przyniosło XIX stulecie, na które przypada rozwój zainteresowań historycznych. Mickiewicz w powieściach poetyckich Grażyna i Konrad Wallenrod osnutych na kanwie wojen krzyżackich wprowadzał dawne wyrazy: knecht' żołnierz pieszy w wojsku niemieckim', rajtar `żołnierz lekkiej jazdy', kirys `dawna zbroja osłaniająca pierś i plecy'.

Archaizacja nabiera znaczenia w historycznych powieściach romantyzmu krajowego: Pamiątki Soplicy H. Rzewuskiego, Obrazy litewskie Aleksandra Chodźki, Olbrachtowi rycerze Zygmunta Kaczkowskiegpo..

Z archaizacji na szerszą skalę korzystali Sienkiewicz, Żeromski, (Popioły, Duma o hetmanie, Powieść o Udałym Walgiezru). Wacław Beret - Żywe kamienie, Teodor Parnicki - Srebrne orły, Antoni Gołubiew - Bolesław Chrobry, Jarosław Iwaszkiewicz- Czerwone tarcze.

• styl potoczny nacechowany - kolokwializacja

PRZYKŁAD:

Sala, do której weszliśmy za Heniem, była roztrajkotana i zatłoczona. Przede wszystkim ruchem. Poza tym ludźmi. I poza tym pryczami. Piętrowymi. No i różnymi rzeczami. Szykowanie noszy. Ustawianie rzędem pod ścianą jakichś - czyżby plecaków? Plecaków nie wolno było taszczyć[…] Na pryczach siedzieli, leżeli, ubierali się i ubierani byli przez innych różni ludzie. Znaczy - powstańcy, łączniczki, sanitariuszki. I pewnie różne rodziny. Dodatki. W tej całej metodzie było szaleństwo. Bałaganu z pośpiechem.[…] Mój ranny był wychudzony, bardzo młody.[…] Pomyślałem, że trudno będzie za niego udawać, że on jest w porządku […] Jęczał. Bolało go wszystko. I nic dziwnego […] Potem się niby miało iść. Ale się czekało. Na znak. Pamiętam kupę lataniny, krzątaniny, wynoszenia, wykrzykników, rozkazów.

(M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego)

• dialekty ludowe - dialektyzacja (stylizacja gwarowa)

PRZYKŁAD:

-Co mi ta ! Cłeku! Powim. Za cóz byk miał siedzieć, kiek dezenterował!

-Kiedy?

-He! Kie ja z wojska! Kęs casu, bracie. Wzieni me w halak. Kiecki nam koło usy pozaplatali, portecki cyrwone dali i hycaj! […] Pośli my na Węgry, het! Ku morzu, w takie straśne równie, pustacie, co nie daj Boze. Wytrzymałek bez jeden rok, bez drugi, alek nie móg docekać końca, kraju… Telo me dockliwiło, cok wzion i zdezenterował.

( S. Żeromski, Popioły, rozmowa Rafała z góralskim zbójnikiem)

Świadome wprowadzanie środka językowego właściwego gwarze ma podkreślić wiejskie pochodzenie bohatera lub też nadać odpowiedni koloryt lokalny.

2 metody przetwarzania gwary (J. Bartmiński):

• selekcja (ma charakter obowiązkowy i fakultatywny). Przy przekraczaniu języka pisanego zostaje wyeliminowana cała sfera prozodyczna, tak ważna w żywej mowie.

• generalizacja frekwencyjna, zakresowa, gatunkowa, geograficzna

Frekwencyjna polega na nasileniu i zagęszczeniu pewnych elementów gwarowych w większym stopniu niż w żywych konkretnych dialektach

Zakresowa odnosi się do mazurzenia, które pisarze rozszerzali na rz, np. w wyrazach trzeba - tseba ( u W. Pola)

Gatunkowa - dotyczy szerszego stosowania ludowych poetyzmów w literaturze ( Konopnicka, T. Lenartowicz)

Geograficzna - polega na zacieraniu w tekstach literackich określonego regionalnego charakteru dialektyzmów - mieszaniu różnych dialektów. (Chłopi Reymonta)

W literaturze polskiej zjawisko dialektyzacji pojawia się w XVI w. . W XVII w. w literaturze satyrycznej, mieszczańskiej, zwanej też sowizdrzalską, w widowiskach teatralnych występują postaci z ludu, które mówią zniekształconą gwarą, wywołującą efekt komiczny.

Dialektyzacja szerzej się zaznacza w literaturze od czasów oświecenia. Bogusławski wprowadził gwarę jako jeden ze środków charakterystyki przedstawionego środowiska chłopskiego w dramacie Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale. - mieszanina gwar wielkopolskich, małopolskich i mazowieckich..

Zainteresowanie gwarą wzrosło w XIX w. w romantyzmie, a zwłaszcza w pozytywizmie - w związku z rozwojem tendencji realistycznych przedostaje się ona do utworów literackich Sienkiewicza, Orzeszkowej, Konopnickiej, Dygasińskiego.

• gwary środowiskowe i miejskie - argotyzacja

• Gwary różnych środowisk społecznych na szeroką skalę weszły do literatury dzięki powieści realistycznej XIX poszczególnych, a zwłaszcza XX.

• Słownictwo środowiskowe nie tylko realistycznie oddaje wydarzenia akcji, uprawdopodabnia, ale nadaje utworom literatury i ich fragmentom zabarwienie humorystyczne.

• Gwara warszawska znalazła zastosowanie poszczególnych felietonach Wiecheckiego, który spopularyzował mowę przedmieść Warszawy.

PRZYKŁAD:

A polski bez jak pachniał poszczególnych maju […]

Szofer nim maił swą taksówkę,

Frajerów wioząc na majówkę,

Na trawkie, piwko, i muzykie:

Gnał na sto jeden, na ryzykie;

A wiózł śmietankie towarzyskie […]

Byli spocone i zziajane

I wszystka trzech w driebiezgi pijane.

I jak jechali bez Pułaskie

Fordziak w latarnie wyrżnął z trzaskiem,

I przybiegł (tyż pod gazem krzynkie)

Flimon szarpany za podpinki.

(J. Tuwim, Kwiaty polskie)

• style zawodowe - profesjonalizacja

PRZYKŁAD:

Ślusarz był blady i nienawidził mnie. Uśmiechnął się drwiąco i powiedział:

-Bez holaizy? Jak ja mam bez holaizy lochbajtel krypować? Żeby trychter był na szponder robiony, to tak. Ale on jest krajcowany i we flanszy culajtungu nie ma, to na sam abszperwentyl nie zrobię.

-No wie pan - zawołałem, rozkładając ręce - czegoś podobnego nie spodziewałem się po panu! Więc ten trychter według pana nie jest robiony na szponder? Ha, ha, ha! Pusty śmiech mnie bierze? Gdzież on na litość Boga jest krajcowany?

-Jak to gdzie? - warknął ślusarz. - Przecież ma kajlę na iberlaufie!

Zarumieniłem się po uszy i szepnąłem wstydliwie:

-Rzeczywiście nie zauważyłem, że na iberlaufie jest kaila. W takim razie zwracam honor : bez holaizy ani rusz.

(J. Tuwim, z tomu Jarmark rymów)

Wykładniki poszczególnych rodzajów stylizacji językowej mogą mieć charakter substytucyjny, np. kolokwializacja może odegrać rolę dialektyzacji, a dialektyzacja - archaizacji.

• Styl biblijny - stylizacja biblijna

Nadawanie tekstowi najczęściej literackiemu cech właściwych tekstowi Biblii

Ze względu na charakter zapożyczanych elementów - 2 rodzaje stylizacji:

1. Stylizacja biblijnej sfery koncepcyjno-ideowej

• zapożyczanie biblijnych schematów ideowych (np. starotestamentowego Boga Jehowy, koncepcji mesjanizmu ),

• układanie opisywanych zdarzeń na wzór zdarzeń biblijnych (stworzenie świata, męka Pańska ),

• kreowanie postaci o cechach właściwych postaciom biblijnym (Kain, Dawid, Judasz, Chrystus),

• przejmowanie gotowych metafor, alegorii, porównań w tworzeniu figur poetyckich: krzak gorejący, celnik, faryzeusz, dobry pasterz, Golgota, plagi egipskie, syn marnotrawny

2. Stylizacja biblijnej formy językowej

• Włączanie frazeologizmów:

• Frazy: Zaprawdę powiadam wam, Dziś jeszcze będziesz ze mną w raju,

• Zwroty: sprzedać za trzydzieści srebrników, nie wiedzieć dnia ani godziny,

• Wyrażenia: Onego czasu, kamień na kamieniu

• Naśladowanie składni

• Naśladowanie jednego z gatunków biblijnych, np. : psalmu, pieśni, trenu, przypowieści

Cele stylizacji biblijnej:

• Poważna - nadanie powago tekstowi, dostojeństwa, namaszczenia

• Parodystyczno-satyryczna - celem wyśmianie czyichś poglądów

• Parodystyczno-humorystyczna- chodzi tylko o efekt komiczny, który uzyskuje się dzięki kontrastowi miedzy powaga i dostojeństwem stylu biblijnego, a nierealną, często niepoważną treścią

• Stylizacja biblijna występuje w literaturze polskiej w najstarszych zabytkach, np. w Kazaniach świętokrzyskich (poł XIV w.), Kazaniach gnieźnieńskich (kon. XIV w.)

• Wiek XVI-XVII w związku ze wzrostem zainteresowania Biblią - przynosi liczne przykłady stylizacji biblijnej, zwłaszcza w warstwie koncepcyjno-ideowej, rzadziej językowej w utworach religijnych Reja, Szarzyńskiego, Kochanowskiego, Kochanowskiego. Grabowieckiego, Sz. Szymonowica

• Także kaznodzieje tych stuleci P. Skarga, F. Birkowski, T. Młodzianowski posługiwali się cytatami bibl. I rozbudowanymi przypowieściami.

• Stylizacja - też w utworach świeckich - np. w pismach Orzechowskiego;

• humorystyczną parodię Jana z Koszyczek Rozmowy, które miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym (1521).

• Ulotne pisma polityczne polskie i łacińskie z okresu rokoszu Zebrzydowskiego (1606-08) trawestują, parodiują poszczególne fragmenty Biblii: psalmy, lamentacje, modlitwę Pańską.

• W poważnym stylu bibl. utrzymana jest Psalmodia polska W. Kochowskiego - zastosowana forma psalmu, król Sobieski wystylizowany na mesjasza, naród polski - na naród wybrany.

• W XVII w. elementy stylu bibl. w utworach W. Rzewuskiego, K. Benisławskiej, Karpińskiego, Kniaźnina, także w pamfletach i satyrach anonimowych. Posługuje się nią poezja konfederacji barskiej (1768-72) - przyrównują się konfederaci do Abla, Mojżesza, , Dawida, przeciwnicy - Filistyni; droga do niewoli porównana do drogi Chrystusa na Golgotę.

• Sławny w tym okresie Pacierz targowicki - parodiujący tekst Ojcze nasz, Credo, Dzisiecioro przykazań.

• Preromantyzm i romantyzm - uważał Biblię z utwór będący przejawem pierwotnej, orientalnej twórczości lud. - stylizacja biblijna była w tym czasie świadomym i celowym zabiegiem artystycznym.

• U Mickiewicza - elementy stylu w Widzeniu ks. Piotra w III Dziadów, w Księgach Narodu i pielgrzymstwa polskiego.

• U Słowackiego stylizacja biblijna w Anchelim.

• Biblijną stylizację widać w poezji Ujejskiego, Norwida, Kasprowicza.Współcześnie u Staffa, Twardowskiego, Kamieńskiej.

PRZYKŁAD:

Leżała pewna niewiasta w letargu, i wezwał syn lekarzy.

Rzekli wszyscy lekarze: Wybierz jednego z nas, aby ją leczył.

Rzekł jeden lekarz: Ja będę ją leczył podług nauki Browna; - ale drudzy odpowiedzieli: Zła to jest nauka; niech lepiej w letargu leży i umrze, niż gdybyś ją miał leczyć podług Browna.

Rzekł drugi: Ja będę leczył podług nauki Hannemana ;- odpowiedzieli drudzy: Zła to nauka; niech lepiej umrze, niż gdybyś ją miał leczyć podług nauki Hannemana.

Tedy rzekł syn niewiasty: Leczcie jakkolwiek, bylebyście ją wyleczyli !

[…] Są z was niektórzy, którzy mówią: Niech lepiej Polska leży w niewoli, niż gdyby zbudzić się miała według arystokracji; - drudzy: Niech lepiej leży, niż gdyby zbudzić się miała według demokracji; a inni: Niech lepiej leży, niż gdyby miała granice takie, a inni owakie […] Zaprawdę powiadam wam: nie badajcie jaki będzie rząd w Polsce, dosyć wam wiedzieć, iż będzie lepszy niż wszystkie, o których wiecie; ani pytajcie o jej granicach, bo większe będą; niż były kiedykolwiek.

A. Mickiewicz, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego

• Sposób wprowadzenia kwestii postaci - mowa niezależna

• Kolejność orzeczenia i dopełnienia, okolicznika - będę ją leczył, niech w letargu leży szyk przestawny

• Powtórzenia

• Spójnik i

• Zaprawdę powiadam wam - frazeol.

• Długie zdania zbudowane paralelnie

• Przypowieść

4. Kryterium sposobu przywoływania wzorca - gatunki stylizacji

• stylizacja rekonstruująca - odtwarzająca (głównie języki epok, które nie pozostawiły tekstów językowych - przedhistorycznej i średniowiecznej) , np. Stara Baśń Kraszewskiego, Bolesław Chrobry . Gołubiewa

• stylizacja selektywna - wprowadza z umiarem i w sposób funkcjonalny wybrane cechy językowe wzorca ( np. powieści historyczne H. Sienkiewicza

• stylizacja substytucyjna - ucieka się do substytucji danego wzorca, czyli zastępowania go podobnym, choć w istocie odrębnym kodem językowym (np. wyzyskanie gwary podhalańskiej dla celów archaizacyjnych)

• stylizacja deformacyjna - deformuje wzorzec przez operowanie jego wykładnikami w sposób niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy (np. w utworach satyrycznych , parodystycznych)

V. Funkcje stylizacji

• Funkcje fabularne - zdolność wywoływania przez stylizację obrazu i klimatu epoki, zdolność umiejscowienia bohaterów w czasie historycznym i w środowisku, kreowanie obrazu narratora

• Funkcje strukturalne- stylizacja różnicuje podstawowe typy wypowiedzi (narracja, monolog, dialog)

• Funkcje artystyczne - wywoływanie nastroju poetyckości, podkreślenie patosu sytuacji, komizmu postaci

1. Intertekstualność

Tradycyjnie mówiło się o nawiązaniach do stylów indywidualnych poszczególnych autorów, konwencji pisarskich związanych z określonymi prądami literackimi. Teoretycy literatury posługują się terminem: stylizacja literacka

Aluzja (allusio - łac. przygrywka) literacka -świadome nawiązanie do innego tekstu literackiego, odwołujące się do wiedzy odbiorcy, który to nawiązanie powinien spostrzec i właściwie zinterpretować. Przywołanie danego tekstu może nastąpić np. przez odwołanie do tytułu dzieła, postaci, sytuacji, przez nawiązania o charakterze językowym, słownictwo, frazeologię, wersyfikację

Nie - Boska komedia Krasińskiego Boska komedia Dantego.

J.Słowacki - Do autora trzech psalmów - polemika z poglądami ideowymi wyrażonymi w Psalmach przyszłości Z. Krasińskiego.

Monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc żywo przypomina Improwizację Konrada z III cz. Dziadów.

Intertekstualność należy do pojęć najczęściej używanych we wszystkich dyscyplinach zajmujących się tekstem. Występuje on często w kontekstach, gdzie tradycyjnie używano wyrażeń typu: tradycja literacka, wpływy literackie, zapożyczenia, cytaty, system stylistyczny - wszystko, co tworzy układ odniesienia dla danego tekstu, interakcja jak wytwarza się wewnątrz jednego tekstu z innymi tekstami (szerokie rozumienie intertekstowości)

Intertekstualność, choć najlepiej zbadana na gruncie literatury, nie zamyka się w obrębie utworów literackich. Jest zjawiskiem dotyczącym odmian mowy nie tylko pisanych, ale i mówionych. Intertekstulnośc w pracach semiologicznych, podobnie jak tekst, dotyczy relacji typu literatura - malarstwo, muzyka, grafika, np. Słotne ogrody Iwaszkiewicza stanowią poetycką trawestację Jardins sous la pluie Debussego. Zamiast mówić o intertekstowości można użyć terminu intersemiotyczność ( interznakowość). Propozycja terminologiczna dla odróżnienia relacji interznakowych:

Intersemiotyczność:

• Intertekstualność

• Interikoniczność

• Intermuzyczność

• Interznakowe struktury mieszane (np. werbalne i ikonograficzne)

Intertekstualność - zjawisko czysto werbalne.

W zakresie relacji tekst - tekst w grę wchodzą

• Relacje genetyczne (np. pieśni Kochanowskiego wobec pieśni Horacego)

• Relacje ewolucyjno-historyczne, kiedy tekst w danym momencie historycznym stanowi końcowe ogniwo ewolucji zbioru (np. gatunku powieści kryminalnych- liczy się stopień transformacji, oryginalność tekstu itp.)

• Relacje synchroniczne tj. stosunek tekstu do powstałych w tym samym okresie tekstów tworzących np. wspólną szkołę literacka, prąd, kierunek (np. sentymentalizm). W zakres synchronicznych relacji wchodzą teksty, które w sposób świadomy tworzą kontrpropozycję artystyczną, rodzaj antytekstów.

Rodzaje intertekstualności: (por. typologia H. Markiewicza)

1. Intekstualizacje

• Cytaty,

• Konfaktury (przeniesienia większości składników budowy ze zmianą sensu tekstu podstawowego, np. polityczne przekształcenia tekstów modlitewnych)

2. Transformacje

• Tematyczne- modyfikacje zdarzeniowe, postaciowe, czasoprzestrzenne

• Generyczne - wewnątrzgatunkowe (opowiadanie trzeciooosobowe na pierwszoosobowe, zewnątrzgatunkowe ( z dramatu na komedię), medialne ( powieść na film)

3. Nawiązania tematyczne

uzupełnienia fabularne tekstu- dopisywanie dalszego ciągu, wprowadzenie protetekstowych składników tematycznych.

4. Ikonizacje

• Stylizacje - odtworzenia częściowe z dystansem jako przynależny odrębnej epoce, kulturze literackiej

• Pastisze - wierne odtworzenie z lekkim zagęszczeniem i wyjaskrawieniem

Pastisz - rodzaj literackiej zabawy, w zamyśle autora doskonała imitacja akceptowanego przez twórcę stylu poszczególnych tekstów, pisarzy, prądów literackich.

Chodzi o mistrzowskie naśladowanie, bez zabarwienia parodystycznego, ośmieszenia. Służy intelektualnej zabawie autora i czytelnika.

PRZYKŁAD

Na płot, co własnym swoim płoctwem przerażony

Wyziorne szczerzy dziury w sen o niedopłocie,

Kot, kocurzak miauczurny, wlazł w psocie-łaskocie

I podwójnym nielotem ściga cień zielony.

A ty płotem kociugo, chwiej,

A ty kotem płociugo, hej!

Bezślepia, których nie ma, mrużąc w nieistowia

Wikłające się w plątwie śpiewnego mruczywa,

Dziewczynę-robiodrzynę pod pierzynę wzywa

Na bezdosyt całunków i mękę ustowia.

[…]

(J. Tuwim)

patrz Leśmian

Już pola pełne źrzałej gorącości

I reż się stroi w śrybrne kłosiki,

Słońce bez wszelkiej przypieka lutości,

Świerszcze mu łają, jak dworne muzyki.

Świat ginie w gęstej, co ja Febus krzesze,

Kurzawie kopyt złocistych srokaczów -

Rychło-li patrzeć wyjdą żeńców rzesze,

W pszenice zabrzmi sierp i śpiew oraczów.

[…]

K. Wyka (z tomu: Duchy poetów podsłuchane)

patrz Kochanowski

• Parodie - odtworzenie silnie zagęszczające i wyjaskrawiające właściwości prtototekstu powodujące efekty komiczne

Parodia - tekst naśladujący cudzy styl w celu ośmieszenia go; jej przedmiotem mogą być pojedyncze teksty, maniery stylistyczne poszczególnych pisarzy , style szkół i prądów literackich

Swoistą odmianą parodii jest trawestacja.

Trawestacja - ośmieszająca przeróbka tekstu poważnego na komiczny, zachowująca temat oraz kompozycje pierwowzoru i przekształcająca jego podniosły, patetyczny styl w styl niski.

• Burleski - odtworzenia wywołujące ze względu na niestosowny temat efekty komiczne

5. Imitacje - naśladowanie reguł traktowanych jako autorytatywne wzorzec (od kontynuacji po epigoństwo)

6. Konfrontacje - teksty oparte na zasadzie ostentacyjnej opozycji wobec prototekstu

7. Metatekstualizacje - teksty dyskursywne na temat innych tekstów lub archetekstów

5

---