Pojęcie, funkcje i klasyfikacja ubezpieczeń gospodarczych

1.1. Rys historyczny ubezpieczeń

W okresie wspólnoty pierwotnej składki zdarzeń losowych są pokrewne w drodze zbiorowego wysiłku całej wspólnoty. Gdyż gospodarstwo jest wspólne i stratę odczuwa cała wspólnota, a nie tylko pojedyncza jednostka. Dlatego w tym okresie nie wykształciły się specjalne urządzenia gospodarcze łączące jednostki w celu pokrywania strat będących skutkiem zdarzeń losowych. Powstają one na gruncie gospodarki indywidualnej.

Dopiero ludy starożytne wprowadzają pojęcie ryzyka za opłatą i zrzeszanie się w celu wspólnego ponoszenia jego skutków Na przykład na zasadach pomocy wzajemnej opierały się znane kodeksowi Hammurabiego umowy uczestników karawan, które gwarantowały pokrycie strat poniesionych przez jednego z nich w czasie podróży.

W średniowieczu zaczątki ubezpieczeniowe występują w związkach tworzonych dla obrony wspólnych interesów. Związki te zwane gildiami udzielały pomocy w przypadku takich zdarzeń losowych jak: ognia, śmierci, kradzieży, wypadku, w podróży morskiej. W średniowieczu gildie rozwijały się głównie w krajach germańskich po to ,aby następnie przeniknąć do innych krajów, między innymi do Polski. Niektóre z nich stały się organizacjami pomocy wzajemnej i nosiły cechy zrzeszeń ubezpieczeniowych inne przekształciły się w związki obrony interesów grupowych. W okresie tym spotykamy się z transakcją zwaną kupnem renty polegającej na udzieleniu sumy pieniężnej przez jedną stronę drugiej stronie obciążając ją obowiązkiem płacenia kwot (rent) wieczyście lub do chwili wykupu renty lub do chwili śmierci osoby dającej pieniądze. Dwie pierwsze renty miały formę lokaty kapitału na procent, a wiec nie mogły dojść do skutku, ponieważ kościół zabraniał pobierania procentu, podczas gdy renta dożywotnia była jednym z pierwszych ubezpieczeń na życie. Właściwy jednak rozwój ubezpieczeń rozpocznie się od operacji spekulacyjnych polegających na odpłatnym przejęciu ryzyka w obrocie morskim. Była to tzw. pożyczka morska, która była udzielana w celu pokrycia strat towarów, ale również okrętu jako środka przewozowego. Mamy więc zaczątek ubezpieczenia cargo jak i casco. W 1230 roku papież Grzegorz IX zakazuje tych transakcji dlatego wkrótce zamiast umowy pożyczki morskiej pojawia się umowa fikcyjnego kupna-sprzedaży. Polegała ona na „zakupie” zagrożonych przedmiotów, ale zapłata za te przedmioty była odraczana i następowała w przypadku, gdy podróż zakończyła się niepomyślnie. Dodatkowo zawierana była umowa, wg której pomyślne zakończenie podróży unieważnia umowę kupna sprzedaży. Umowy te zawierane były w formie aktów notarialnych. Jednak już w XVI wieku akty notarialne są wypierane przez dokumenty prywatne zwane polisami, które oznaczały pokwitowanie ubezpieczenia transakcji morskich były interesem o dużym stopniu niebezpieczeństwa, toteż pojawia się operacja dzielenia ryzyka pomiędzy większą liczbę ubezpieczycieli. Dużą rolę w zawierani tych umów odegrali prywatni pośrednicy zwani maklerami. Są to początki koasekuracji i reasekuracji. W XV wieku pojawiła się nowa forma ubezpieczenia zwana zakładem, która czasem przenikła do wszystkich umów. Szybko jednak zakłady przestały być celem gospodarczym, ale stały się celem samym w sobie. Zaczęto zakładać się np. o życie panujących, o wynik podróży danego okrętu. Dlatego szybko zaczęto zabraniać takich umów. W XVII i XVIII wieku na podstawie doświadczeń z średniowiecza pojawiają się zaczątki statystyki ryzyka, kształtują się zasady rachunku prawdopodobieństwa, jak również matematyczne podstawy operacji długoterminowych i badań nad śmiertelnością, stanowiące o dalszym rozwoju ubezpieczeń na życie.

W XVII wieku pojawia się zrzeszenie kapitałowe (kampanie, towarzystwa akcyjne), które zarobkowo prowadzą interesy ubezpieczeniowe. W tym okresie powstają też korporacje publicznoprawne które realizowały ubezpieczenia przymusowe. Zakłady te zwane socjetami opierały się zwykle na przymusie i prowadziły prawie wyłącznie ubezpieczenia budowli. W początkach XVII stulecia obok ubezpieczeń jednostkowych pojawiają się pierwsze towarzystwa akcyjne ubezpieczeń morskich, które wkrótce zajmują dominujące stanowisko. W 1705 roku w Anglii założono pierwsze towarzystwo ubezpieczeń na życie oparte na wzajemności, zawierające roczne ubezpieczenia kapitału na sumy zmieniające się w zależności od liczby osób ubezpieczonych w danym roku.

Zasadnicze siły motoryczne rozwoju ubezpieczeń w XIX i XX wieku to postępy produkcji, powstanie nowych niebezpieczeństw i komplikowanie się stosunków społecznych. Rozwinęły się w tym czasie mało stosowane ubezpieczenie transportów lądowych. W gospodarstwach rolnych zaczęto stosować na szeroka skale ubezpieczenia ogniowe, gradowe i ubezpieczenia bydła. W owym czasie nastąpił wzrost ubezpieczeń opartych na życiu ludzkim. Nastąpił rozwój nowych gałęzi ubezpieczeń. W latach pięćdziesiątych XIX wieku w związku z rozwojem ruchu kolejowego powstaje w Anglii ubezpieczenie od wypadków, początkowo pokrywają one tylko ryzyko wypadków kolejowych, z czasem wypadki w przemyśle, w reszcie w ogóle na wypadki powodujące niezdolność do pracy lub śmierć. Pojawiają się też wtedy zaczątki ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej. W XIX wieku wprowadzono również przymusowe ubezpieczenie społeczne od wypadków. „W krajach, gdzie wprowadzono wypadkowe ubezpieczenia społeczne oparte na przymusie i monopolu, instytucje ubezpieczeń od wypadków skoncentrowały swą działalność na ubezpieczeniach indywidualnych oraz zbiorowych ubezpieczeniach nierobotniczych. Natomiast instytucje ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej skoncentrowały się na ubezpieczeniach odpowiedzialności z tytułu posiadania określonych przedmiotów, uprawnienia pewnych zawodów lub wykonywanie pewnych czynności” .Wpłynęło to na rozwój działu ubezpieczeń samochodów, a zwiększyły się jeszcze bardziej, gdy w poszczególnych krajach wprowadzono obowiązkowe lub fakultatywne ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej właścicieli samochodów.

W owym czasie powstało szereg nowych ubezpieczeń np. ubezpieczeń od szkód wypadkowych, ubezpieczenie od kradzieży, ubezpieczenie kredytu, ubezpieczenie naszych nakładów i oczekiwanych zysków, ubezpieczenia szyb. Są one przykładem powstawania nowych działów ubezpieczeń tam gdzie istnieje społeczna potrzeba pokrywania określonych ryzyk. Nawet drobne ryzyka mogą stać się przedmiotem ubezpieczenia. Często nawet działy powstają w skutek różnicowania się już istniejących działów. Jednak w rozwoju nowych ubezpieczeń w XX wieku pojawia się tendencja łączenia kilku działów ubezpieczeń, które pokrywałyby szereg ryzyk będących dotychczas podmiotem kilku odrębnych działów ubezpieczeń. W ten sposób powstało np. ubezpieczenie komunikacyjne, obejmujące ryzyka autocasco, wypadku i odpowiedzialności cywilnej. Przyczyny łączenia kilku działów to przede wszystkim osiąganie w ten sposób wyrównania finansowego, zyski jednego działu pokrywają straty innych działów. Przyczyniło się do tego również tworzenie nowych działów często drobnych, ale ryzykownych, dla których nie opłaciło się tworzyć nowego zakładu. Koncentracja działów w ramach jednego zakładu wpłynęła na wzrost zakładów ubezpieczeń i na wzrost konkurencji miedzy nimi. W tym okresie jak i w poprzednich ubezpieczyciel nie mógł przejąć na swoją odpowiedzialność obiektów lub sum obarczonych dużym ryzykiem, dlatego dzielił się nim z innymi w drodze koasekuracji lub reasekuracji. Przyczyniło się do powstania przemysłu reasekuracyjnego, który zaczyna odgrywać coraz ważniejszą rolę. Wzrost konkurencji między zakładami ubezpieczeń, spowodował wystąpienie zjawiska łączenia, czyli koncentracji zakładów, przejawiającej się w ubezpieczeniach w formie fuzji, koncernów lub karteli (zrzeszeń).Rozwój ubezpieczeń i wzrost ich znaczenia gospodarczego przyczynia się do rozwoju ustawodawstwa ubezpieczeniowego i ingerencji państwa jako czynnika nadzorującego instytucje ubezpieczeniowe. Początki działalności ubezpieczeniowej w Polsce sięgają do XV wieku i były związane z działalnością kas brackich i spółek brackich na Górnym Śląsku . W XVII i XVIII wieku na ziemiach polskich powstały inne formy ubezpieczeń zwane „związkami groblowymi” i „porządkiem ogniowym”. Miały one zabezpieczać przed żywiołami i siłami przyrody. Po utracie niepodległości rozwój ubezpieczeń w każdym z zaborów przybrał nieco inną formę. Różne formy ubezpieczeń najwcześniej działały w zaborze pruskim. Tam właśnie na przełomie XVII i XVIII wieku powstały pierwsze zakłady ubezpieczeniowe na ziemiach polskich. Były to towarzystwa ogniowe czyli tzw. socjety. W 1803 roku został powołany do życia socjet ogniowy miejski, a w 1804 roku socjet ogniowy wiejski. Zadaniem ich było ubezpieczanie budowli od ognia, przy czym Towarzystwo Ogniowe dla Miast rozporządzało przymusem i monopolem, a T.O. dla wsi tylko monopolem. Obydwa towarzystwa działały na podstawie ordynacji poznańskiej i warszawskiej. Towarzystwa te działały dość krótko, ale miały duże znaczenie, gdyż stały się podstawą do późniejszych organizacji ogniowych.

W 1807 roku w Księstwie Warszawskim powstało towarzystwo ogniowe dla Miast i Wsi, którego działalność opierała się m. in. na następujących zasadach:

• „dla ubezpieczeń wiejskich obowiązek został rozszerzony na wsie narodowe i królewskie; nie dotyczy wsi prywatnych,

• po raz pierwszy zostały zróżnicowane stawki za ubezpieczenia budynków miejskich,

• zasięgiem swoim obejmowało cały obszar Księstwa Warszawskiego”

Rok 1864 miał wielkie znaczenie dla rozwoju ubezpieczeń. Od tego czasu obowiązywała zasada całkowitej dobrowolności ubezpieczeń. Przyjęto także zasadę wolnej konkurencji w działalności ubezpieczeniowej. Dzięki temu w owym czasie działalność rozpoczęły prywatne towarzystwa ubezpieczeniowe i zakłady publiczne, które działały na zasadach całkowitej dobrowolności i wolnej konkurencji.

Pierwsze zakłady ubezpieczeniowe w zaborze rosyjskim powstały znacznie później niż w zaborze pruskim i były bardziej rozwinięte gospodarczo i organizacyjnie. W 1833 roku powstało Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia Nieruchomości, które swym działaniem obejmowało maszyny rolnicze, urządzenia gospodarcze, zboże, zwierzęta gospodarcze i urządzenia fabryczne. Do roku 1863 rozwój ubezpieczeń w Królestwie Polskim był najlepszym okresem. Po upadku powstania styczniowego rozwiązano Dyrekcję Ubezpieczeń, a ubezpieczenia na życie przekazano do prywatnego zakładu Petersburskiebo. W roku 1870 władze powołały Wzajemne Gubernalne Ubezpieczenia Budowli od Ognia, obejmujące tylko obowiązkowe ubezpieczenia budowli od ognia w miastach i na wsiach. Decyzja ta dotycząca ubezpieczeń publicznych spowodowała rozwój prywatnych towarzystw ubezpieczeniowych, oferujących różne formy ochrony ubezpieczeniowej. W zaborze austryjackim idee ubezpieczeniowe pojawiły się późno. Pierwszym zwiastunem był dekret z 1819 r., w którym ubezpieczenie uznano za sferę inicjatywy prywatnej. Dopiero w 1860 r. w zaborze austryjackim powstało pierwsze Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń od Ognia w Krakowie „Florianka”, które z roku na rok powiększało swoją ofertę. W 1874 roku zmieniło nazwę na Krakowskie Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń. Prowadziło współpracę z rosyjskim towarzystwem „Jakor” w zakresie koasekuracji i z niemieckim w zakresie reasekuracji. Wybuch I wojny światowej spowodował zahamowanie działalności „Florianki”.

W okresie I wojny światowej towarzystwa ubezpieczeniowe ograniczyły swoją działalność. Jednak odzyskanie niepodległości stworzyło możliwość nowego rozwoju zakładów ubezpieczeniowych, wcześniej jednak należało ujednolicić przepisy prawne. W 1919 roku wydano dekret dotyczący zakresu działania Ubezpieczeń Wzajemnych Budowli w Królestwie Pruskim. W tym okresie pojawiły się pierwsze duże spółki akcyjne takie jak Polskie Towarzystwo Asekuracyjne i Reasekuracyjne „Patria”, Towarzystwo Ubezpieczeń „Polonia”, Towarzystwo Ubezpieczeń „Vita”, Poznański Bank Ubezpieczeń i Polski Bank Reasekuracyjny „Lechia”, „Warta” - Towarzystwo Reasekuracyjne w Poznaniu, Związek Ubezpieczeniowy Przemysłowców Polskich oraz Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń od Ognia i Gradobicia „Vesta”. Zastanawiano się też wtedy nad rozwiązaniem modelowym systemu i organizacji ubezpieczeń w Polsce. Istotnymi sprawami były: zagadnienie przymusu ubezpieczenia budynków na terenie całego państwa, monopol jednej instytucji ubezpieczeniowej w tym zakresie, charakter instytucji ubezpieczeniowych, wzajemny stosunek instytucji publicznoprawnych i prywatnych, udziału kapitału zagranicznego w polskim rynku ubezpieczeniowym. Ważnym aktem dla ubezpieczeń polskich stała się ustawa sejmowa z dwudziestego pierwszego czerwca 1921 roku, na podstawie której powstały powszechne, przymusowe ubezpieczenia w rolnictwie oraz przymusowe ubezpieczenia budynków od ognia.

Po roku 1930 wiele zakładów ubezpieczeniowych zwłaszcza prywatnych popadło w kłopoty związane z ogólnym kryzysem gospodarczym w kraju. Przed wybuchem II wojny światowej na polskim rynku ubezpieczeniowym działało sześćdziesiąt siedem zakładów ubezpieczeniowych:

-pierwszą grupę stanowiły zakłady publiczne

-do drugiej grupy można zaliczyć prywatne zakłady z polskim kapitałem

-trzecią grupę stanowiły zakłady ubezpieczeniowe z udziałem kapitału zagranicznego.

Wśród tych sześćdziesięciu siedmiu zakładów ubezpieczeniowych było: jedenaście spółek akcyjnych, osiem towarzystw wzajemnych dużych, trzydzieści sześć towarzystw wzajemnych małych, sześć zagranicznych towarzystw i sześć publicznych. Druga wojna światowa zahamowała działalność ubezpieczeniową na ziemiach polskich. Po zakończeniu drugiej wojny światowej i wprowadzeniu totalitarnego systemu władzy instytucje ubezpieczeniowe zostały dostosowane do nowych warunków społeczno - ekonomicznych. Realia nowego systemu polityczno - gospodarczego uniemożliwiły ukształtowanie rynku ubezpieczeniowego według światowych wzorów i sprowadziły polski system ubezpieczeń do modelu radzieckiego, który charakteryzował się dużą centralizacją i był całkowicie podporządkowany władzą państwowym. Duży wpływ na rynek ubezpieczeniowy w Polsce miały dwa dekrety rządowe z trzeciego stycznia 1947 roku, dotyczące uregulowania ubezpieczeń rzeczowych i osobowych oraz powołania Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. Wprowadziły one nowe zasady, w wyniku, których działalność ubezpieczeniową mogły prowadzić tylko publiczne instytucje lub spółdzielcze zakłady ubezpieczeń i tylko za zgodą ministra skarbu.

W 1948 roku wydano rozporządzenie o obowiązkowym ubezpieczeniu budowli od ognia oraz o umownych ubezpieczeniach rzeczowych i osobowych. Cały majątek stanowiący własność państwa został ubezpieczony w PZUW. Kolejnym krokiem prowadzącym do upaństwowienia rynku ubezpieczeniowego była ustawa sejmowa o ubezpieczeniach państwowych z dwudziestego ósmego marca 1952 roku, która potwierdzała upaństwowienie wszystkich zakładów ubezpieczeń i likwidowała ubezpieczenie wzajemne. Rozszerzała zakres obowiązujących ubezpieczeń gospodarstw rolnych i wprowadziła ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej i następstw od nieszczęśliwych wypadków w komunikacji. Również w wyniku tej ustawy przekształcono PZUW w Państwowy Zakład Ubezpieczeń i wprowadzono zasadę jednoosobowego kierownictwa i jeden centralny fundusz ubezpieczeniowy . Ustanowiono również kontrolę społeczną działalności ubezpieczeniowej przez powołanie Rady Ubezpieczeniowej PZU - jako reprezentacji instytucji ubezpieczeniowych oraz instytucji i organizacji zainteresowanych działalnością ubezpieczeniową .

W 1963 roku Rada Ministrów uchwaliła obowiązek ubezpieczenia ziemiopłodów od gradobicia i powodzi, a w 1975 roku zobowiązała rolników do ubezpieczenia się od następstw nieszczęśliwych wypadków i odpowiedzialności cywilnej. W 1984 roku uchwalono ustawę o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, która zlikwidowała monopol w państwowych zakładach ubezpieczeniowych i zezwoliła na tworzenie niepaństwowych zakładów ubezpieczeniowych i spółdzielczych lub w formie spółek kapitałowych.

Obecna działalność ubezpieczeniowa w Polsce oparte jest na ustawie o działalności ubezpieczeniowej z dwudziestego ósmego lipca 1990 roku oraz jej nowelizowanej wersji, której przepisy weszły w życie dwudziestego drugiego października 1995 roku. Aby polski rynek ubezpieczeniowy funkcjonował jak w krajach dobrze rozwiniętych, ustawodawca kierował się przepisami i dyrektywami stosowanymi w krajach Unii Europejskiej. Podstawowe zasady na których oparto rozwiązania organizacyjno-prawne rynku ubezpieczeniowego w Polsce to demonopolizacja i prywatyzacja.

1.2.Rodzaje ubezpieczeń gospodarczych

Obecne stadium rozwoju ubezpieczeń stwarza ogromną różnorodność ich gałęzi, form i zasad organizacji, toteż klasyfikacje ubezpieczeń nasuwa niejednokrotnie poważne trudności . Podziału ubezpieczeń można dokonywać z wykorzystaniem różnorodnych kryteriów do najważniejszych i najbardziej rozpowszechnionych należy kryterium przedmiotu, kryterium charakteru prawnego ubezpieczyciela, oraz także kryterium sposobu powstawania stosunku ubezpieczenia. Podstawowy podział ubezpieczeń to podział na ubezpieczenia publiczne i ubezpieczenia prywatne. Ubezpieczenia publiczne są to ubezpieczenia, których realizacja jest produktem woli państwa. Są to ubezpieczenia obowiązkowe prowadzone przez publiczną osobę prawną, państwą jednostkę nie posiadającą osobowości prawnej lub prywatną osobę prawną z dominującym udziałem środków publicznych, posiadającą pełną gwarancję ubezpieczeniową państwa. Obecnie podstawową formą ubezpieczeń publicznych jest ubezpieczenie społeczne. Ubezpieczenia prywatne są to ubezpieczenia, które może prowadzić prywatna osoba prawna, będąca zakładem ubezpieczeń działającym na podstawie zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej . Ubezpieczenia gospodarcze ze względu na kryterium przedmiotu dzielą się na ubezpieczenia osobowe i majątkowe, przedstawia to rysunek 1:

Rysunek 1.

Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury.

Ubezpieczenia osobowe inaczej życiowe obejmują ochroną: życie, zdrowie i zdolności do pracy. Ubezpieczenie osobowe obejmuje:

• ubezpieczenie na życie

• ubezpieczenie posagowe, zaopatrzenie dzieci

• ubezpieczenie na życie z funduszem inwestycyjnym

• ubezpieczenie rentowe

• ubezpieczenie wypadkowe

• ubezpieczenie chorobowe

• ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków

Ubezpieczenie osobowe dotyczą ryzyk osobowych, w wyniku których dojść może do szkody nie dającej się ująć w pieniądzu, tym bardziej, że wypadek ubezpieczeniowy nie zawsze ma charakter negatywny, może on powodować powstanie straty, ale także potrzeby majątkowe. Powstanie tych potrzeb może być związane np. z osiągnięciem wieku emerytalnego, którego konsekwencją jest wygaśnięcie aktywności zawodowej, pogorszenie stanu zdrowia itp., a także np. z osiągnięciem pełnoletności, narodzinami dziecka . Stąd w ubezpieczeniach osobowych nie znajduje zastosowania kategoria wartości przedmiotu ubezpieczenia, a wielkość sumy ubezpieczenia jest umowna, zależy więc od woli stron umowy ubezpieczenia i możliwości finansowych ubezpieczającego. Ubezpieczenia osobowe są głównie ubezpieczeniami długoterminowymi co wymusza szczególną ochronę ubezpieczonego zwłaszcza, że niektóre z nich mają stanowić dla niego zabezpieczenie na okres zakończenia aktywności zawodowej.

Przedmiotem ubezpieczeń majątkowych może być:

• mienie i prawa majątkowe

• jak również zobowiązania majątkowe, które mogą zaistnieć w wyniku wystąpienia zdarzeń związanych z wyrządzeniem szkody osobie trzeciej lub mieniu innych podmiotów.

Ubezpieczenia majątkowe dzielą się na ubezpieczenia rzeczowe np. ubezpieczenia od ognia, gradu, czy kradzieży i ubezpieczenia dotyczące praw i zobowiązań, mogą to być np. wierzytelności. Ubezpieczenia majątkowe dotyczą tylko negatywnych zdarzeń losowych, czyli takich, które pociągają ze sobą szkodę wymierną w pieniądzu. W ubezpieczeniach majątkowych suma ubezpieczeń ustalana jest na podstawie wartości przedmiotu ubezpieczenia.

Ze względu na posiadanie swobody w nawiązywaniu stosunku ubezpieczeniowego wyróżnia się ubezpieczenia dobrowolne i obowiązkowe. Ubezpieczenia obowiązkowe są wymagane przepisami prawa. Istotną cechą tych ubezpieczeń jest to że w ich przypadku nie obowiązuje zasada swobody umów, gdyż państwo ingeruje w strefę wolności osobistej i gospodarczej obywateli naruszając tę zasadę. Ubezpieczenia obowiązkowe są ustalane na mocy ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz innych obowiązujących ustaw i umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Polską. Ubezpieczenie obowiązkowe ze względu na charakter prawny ogólnych warunków ubezpieczeń dzieli się na ubezpieczenie obowiązkowe powszechne i ubezpieczenie obowiązkowe szczególne.

Ubezpieczenia obowiązkowe powszechne to ubezpieczenia, których warunki zostały ustalone w rozporządzeniu przez ministra finansów. Poza tym ustawodawca ustanowił system kontroli spełniania obowiązku ubezpieczenia i związane z tym sankcje. Do ubezpieczeń obowiązkowych powszechnych należą:

1. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych

2. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników

3. Ubezpieczenie budynków w gospodarstwie rolnym od ognia i innych zdarzeń losowych

4. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej doradców podatkowych

5. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej

6. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej adwokatów, radców prawnych i notariuszy

Ubezpieczenie obowiązkowe szczególne to ubezpieczenia, których warunki ogólne ustala zakład ubezpieczeń. System kontroli związany jest licencjonowaniem i nadzorowaniem działalności. Do ubezpieczeń tych należą ubezpieczenia OC:

1. Przewoźnika lotniczego wykonującego międzynarodowe loty handlowe

2. Posiadacza obcego cywilnego statku powietrznego w związku ze stałym przebywaniem w Polsce

3. Organizatorów imprez masowych

4. Właścicieli statków przewożących ponad dwa tysiące ton oleju luzem

5. Osób eksploatujących obiekt jądrowy

6. Biegłych rewidentów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych

7. Brokerów ubezpieczeniowych

8. Notariuszy

9. Organizatorów i pośredników turystycznych

10. Komorników sądowych

11. Rzeczoznawców majątkowych, a także ubezpieczenia nieszczęśliwych wypadków zawodników

Pozostałe ubezpieczenia to ubezpieczenia dobrowolne, dla których ogólne warunki ustalają zakłady ubezpieczeń, jednak pozostają pod kontrolą państwa.

Inny podział ubezpieczeń to podział ustawowy, który dzieli ubezpieczenia na dwa działy. Dział I ubezpieczeń nazywa się „działem ubezpieczeń na życie”

Dział II to „pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe”. Ubezpieczenia działu II załącznik do ustawy dzieli na osiemnaście grup, w ramach których mieszczą się rożne rodzaje ubezpieczeń.

Inny podział ubezpieczeń to podział ze względu na liczbę przedmiotów lub podmiotów objętych ochroną z tytułu jednej umowy ubezpieczenia można więc wyróżnić ubezpieczenia indywidualne i zbiorowe. W ubezpieczeniach zbiorowych przedmiotem ubezpieczenia jest kilka obiektów lub dobra osobiste kilku podmiotów. W ramach ubezpieczeń zbiorowych wyróżnia się ubezpieczenia grupowe, które charakteryzują się jednolitym systemem oceny ryzyka i jednolitym poziomem składki i świadczeń. Ze względu na cel ubezpieczenia można wyróżnić ubezpieczenia wzajemne i komercyjne. Ubezpieczenia komercyjne są oferowane w celu osiągnięcia zysku. Natomiast ubezpieczenia wzajemne świadczone są przez zakłady w interesie członków lub właścicieli prowadzą działalność w celu zaspokojenia potrzeb członków, a nie osiągania zysku. W ubezpieczeniach tych niższe są też składki, elastyczny i szerszy zakres ochrony i dogodny system likwidacji szkód.

Wyróżniamy również ubezpieczenia morskie i lądowe. Ubezpieczenia morskie cechuje odrębność historyczna i rozwojowa, odrębność miejsca regulacji, stosownych terminów i niektórych zasad funkcjonowania. W przeciwieństwie do ubezpieczeń morskich wszystkie inne nazywamy ubezpieczeniami lądowymi, do których stosuje się przepisy o umowie ubezpieczenia z kodeksu cywilnego. Ubezpieczenia lądowe obejmują także ubezpieczenia lotnicze i żeglugi śródlądowej. Ponadto ubezpieczenie morskie stosowane jest dla statków w budowie . Szczególnym rodzajem ubezpieczeń jest reasekuracja i koasekuracja. Reasekuracja jest ubezpieczeniem pośrednim, w którym następuje transfer ryzyka przejętego przez zakład ubezpieczeń od klienta na kolejny podmiot - najczęściej zakład reasekuracji. Podział ryzyka występuje, gdy rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe ubezpieczyciela nie gwarantują wypłaty dużych odszkodowań. Koasekuracja występuje wówczas, gdy pokrycie jednego ryzyka następuje przez kilka zakładów ubezpieczeń.

1.3.Funkcje i zasady ubezpieczeń gospodarczych.

Wśród najczęściej wyróżnianych funkcji ubezpieczeń gospodarczych pojawiają się funkcje : redystrybucyjna, alokacyjna, stabilizacyjna biorąc pod uwagę, że ubezpieczenia są jednym z ogniw finansów.

Funkcja redystrybucyjna jest związana z samą istotą ubezpieczeń gospodarczych, których konstrukcja opiera się na procesie centralizacji kwot pieniężnych z decentralizowanych żródeł i wyrównaniu szkód losowych poprzez wypłatę odszkodowania. Dzięki procesowi przesunięcia środków od wielu ubezpieczających do niewielu uprawnionych (poszkodowanych) następuje redystrybucja środków finansowych, która uwarunkowana jest wystąpieniem określonego zdarzenia losowego. Funkcja alokacyjna oznacza, że państwo za pomocą dochodów i wydatków budżetowych może wpływać na alokacje zasobów w gospodarce. Pozwala to regulować przepływ zasobów między sektorem prywatnym i publicznym, a następnie ich podział w ramach sektora publicznego. Funkcja gromadzenia kapitału występuje głównie w ubezpieczeniach na życie. Funkcja stabilizacyjna zwana wyrównawczą polega na wykorzystaniu dochodów i wydatków budżetowych do oddziaływania na sytuacje społeczno-gospodarczą kraju. Dąży do przywrócenia naruszonej równowagi, przeciwdziałaniu załamanej koniunktury gospodarki.

Niekiedy wyróżnia się jeszcze inne funkcje np. fiskalną, stymulacyjną (bodźcową) i kontrolną, które uzupełniają wyżej omówione trzy funkcje, uwypuklając ich pewne aspekty, na przykład funkcja stymulacyjna ma podobne znaczenie jak funkcja alokacyjna i stabilizacyjna, z tą główną różnicą, że w funkcjach tych zwraca się większą uwagę na makroekonomiczne cele rozwojowe, natomiast funkcje stymulacyjną rozpatruje się z punktu widzenia oddziaływania państwa na działalność poszczególnych podmiotów gospodarczych lub ich grup.

Można dokonać innego podziału wydzielając zasadnicze funkcje ubezpieczeń oraz funkcje uzupełniające wynikające wprost z operacji ubezpieczeniowych, które stanowią ich bezpośredni rezultat, do których zalicza się funkcję kompensacyjną, ochrony ubezpieczeniowej, prewencyjną, kontrolną, lokacyjno - kredytową, oszczędnościową, dochodową i społeczną.

Współcześnie wyróżnia się funkcję społeczną polegającą na stabilizowaniu przebiegu procesów gospodarczych, zapewnieniu podmiotom w nich uczestniczących bezpieczeństwa warunków życia. Oraz funkcje ekonomiczne umożliwiające zachowanie ciągłości procesów gospodarczych i zapewnienie bytu ubezpieczonym przez minimalizacje konsekwencji zdarzeń losowych objętych ubezpieczeniem.

Do najważniejszej funkcji ubezpieczeń gospodarczych zalicza się funkcje kompensacyjną, która wywodzi się z istoty ubezpieczeń i polega na podziale ryzyka między wiele podmiotów narażonych na dane ryzyko. Oznacza to, że straty poniesione w wyniku zdarzeń losowych są pokrywane ze składek ubezpieczeniowych podmiotów narażonych na ryzyko występowania podobnych strat. Realizując tę funkcję ubezpieczenia dostarczają środki finansowe na odtworzenie zniszczonego majątku, wyrównanie poniesionych strat, a także udzielają pomocy materialnej osobom, które odczuły negatywne skutki zdarzeń losowych objętych ubezpieczeniem. Pamiętać jednak należy, że funkcje kompensacyjną realizowana przez ubezpieczenie jest elementem szerszego pojęcia - ochrony ubezpieczeniowej.

Specyficzną funkcją ubezpieczeń jest funkcja prewencyjna. Prewencję należy rozumieć jako dążenie do zmniejszenia szkód losowych przez ograniczenie rozmiarów i zmniejszanie prawdopodobieństwa realizacji ryzyk. Prewencje dzieli się na dwa rodzaje:

• na prewencję w postaci działania legislacyjnego (prewencja ogólna)

• na prewencję w postaci działania gospodarczo-operatywnego i gospodarczo-organizacyjnego

Prewencja ogólna polega na takim kształtowaniu prawa aby zawierało normy, które nakłaniały by podmioty gospodarcze i społeczeństwo do zapobiegania i zmniejszania szkód poprzez tłumienie zjawiska szkodzącego.

Prewencje w postaci działania gospodarczego sprowadza się do realizowania określonych czynności, których zamierzonym efektem jest zmniejszenie szkód losowych. Działalność prewencyjna finansowana jest z różnych źródeł, które zróżnicowane są pod względem formy, rozmiaru i ukierunkowania. Znaczna ich część pochodzi z obowiązkowych składek odprowadzanych przez zakłady ubezpieczeń. Ponadto źródłami finansowania są dobrowolne odpisy z zysku ubezpieczycieli, którzy w ten sposób chcą wpłynąć na zmniejszenie liczby wypadków ubezpieczeniowych i obniżenie wartości wypłacanych odszkodowań i świadczeń. Działalność prewencyjna ukierunkowana jest na finansowanie badań naukowych i wdrażanie rozwiązań technicznych mogących przyczynić się do zmniejszenia szkodliwości, a także na finansowanie doraźnych działań o charakterze profilaktycznym.

Kolejna funkcja ubezpieczeń to funkcja stymulacyjna polegająca na wykorzystaniu strumieni pieniężnych związanych z operacjami ubezpieczeniowymi do stworzenia bodźców oddziałujących na podmioty narażone na ryzyko.

Funkcja kontrolna polega na stałym wprowadzeniu monitoringu przepływów finansowych zakładów ubezpieczeń. Rozpatrując funkcjonowanie ubezpieczeń jako jedno z ogniw finansów należy podkreślić ich funkcję redystrybucyjną. Przejawia się ona w redystrybucji dochodu narodowego. W wyniku tworzenia funduszy ubezpieczeniowych, a następnie ich podziału w formie odszkodowań i innych świadczeń ubezpieczeniowych, następują przesunięcia wytworzonego dochodu narodowego pomiędzy poszczególnymi działami i gałęziami gospodarki narodowej oraz regionami kraju, grupami społecznymi .

We współczesnych warunkach dużego znaczenia nabiera również funkcja lokacyjno-kredytowa. Zakłady ubezpieczeń przeznaczają zgromadzone środki na tworzenie funduszy z których wypłacane są odszkodowania i inne świadczenia ubezpieczeniowe. Niewykorzystane środki i rezerwy mogą być inwestowane w różne instrumenty finansowe. Część lokat dokonywanych przez instytucje ubezpieczeniowe nosi znamiona kredytu. Jest to jednak kredyt specyficzny w treści swej dostosowany do szczególnych potrzeb ubezpieczeniowych . Pozostałe środki występują głównie w formie akcji, udziałów i nieruchomości. Należyte inwestowanie pozyskanych środków przyczynia się do wzrostu zysku i rezerwy kapitałowej pozwalającej na stosowanie obniżek składek na rzecz ubezpieczających i ubezpieczonych. Dokonując lokat zakłady ubezpieczeń stosują zasadę największej rentowności przy jednoczesnym zapewnieniu maksymalnego bezpieczeństwa lokat i płynności środków.

Ściśle z funkcją lokacyjną związana jest funkcja oszczędnościowa ubezpieczeń, która polega na lokowaniu środków w polisach ubezpieczeniowych. Taka forma oszczędności ma najczęściej charakter długoterminowy, a zakończenie jej przed terminem wiąże się z ujemnymi konsekwencjami finansowymi. Ubezpieczyciel zmusza ubezpieczonego do kontynuacji ubezpieczenia, jeśli ten nie chce być narażony na straty przewidziane w umowie w postaci zmniejszenia sumy ubezpieczenia czy utraty całości lub części wpłaconych składek.

Ubezpieczeniom należy przypisać również funkcję wychowawczą. Uświadamiając potencjalne ryzyko, skłania ono do podejmowania działań służących jego redukcji .

Ściśle z funkcjami ubezpieczeń wiążą się zasady ubezpieczeń, które im sumienniej będą przestrzegane tym lepiej będą realizowane funkcje ubezpieczeń. Zasady określają charakterystyczne cechy ochrony ubezpieczeniowej dzięki, której może ona dalej funkcjonować. Zasady są więc jakby wtórne względem funkcji ubezpieczeń. Przez pojęcie zasad ubezpieczeń gospodarczych rozumieć należy wymagania, jakie stawiane są usługom ubezpieczeniowym.

Niektóre z tych wymagań muszą być w sposób bezwzględny przestrzegane co oznacza, że jeśli nie będą przestrzegane ubezpieczenia nie będą spełniać swych podstawowych zadań, a mogą przynosić nawet straty dla ubezpieczonego. Inne zaś mają charakter względny (postulatowy), co oznacza, że jeśli nie będą spełnione to o jakości danej usługi ubezpieczeniowej będzie decydował poziom ich realizacji.

Podstawowe zasady ochrony ubezpieczeniowej przedstawia rysunek 2:

Rysunek 2

Źródło: opracowania własne na podstawie literatury.

Niekiedy wymienia się również zasadę szybkości wypłaty odszkodowań i świadczeń ubezpieczeniowych prze zakład ubezpieczeń, których szybkość wypłaty wpływa na ocenę efektywności ochrony ubezpieczeniowej danego zakładu ubezpieczeń.

Za podstawową zasadę ubezpieczeń gospodarczych uznaje się zasadę realności ochrony ubezpieczeniowej na którą składają się gwarancje prawne i ekonomiczne wypłaty odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowego. Autor tej zasady określa ją jako „pewność, gwarancję urzeczywistnienia prawa do otrzymania odszkodowania ubezpieczeniowego, prawdziwą rękojmię tego prawa”. Mówiąc o realności należy brać pod uwagę obydwie grupy gwarancji, bo brak którejkolwiek z nich znosi realność świadczonej ochrony ubezpieczeniowej, ponieważ ubezpieczenie nie spełnia swego zadania, gdy z jednej strony gwarantuje ubezpieczonemu możliwość sądowego potwierdzenia roszczenia do odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowego, a z drugiej strony brak jest gwarancji realizacji tego roszczenia z powodu braku środków finansowych, jak również wtedy, gdy są środki odszkodowawcze, ale prawo do roszczenia ustala ubezpieczyciel, a państwowy porządek prawny nie ingeruje. Realność ochrony ubezpieczeniowej jest ściśle związane z istotą i celem ubezpieczenia, gdyż to ostatnie mając eliminować z działalności gospodarczej część ryzyk, a w zamian wprowadzić spokój i bezpieczeństwo, nie może tego czynić będąc samemu niepewnym. Zatem ubezpieczenia zatracając swoją realność przestają być ubezpieczeniami.

Prawne zabezpieczenie realności ochrony ubezpieczeniowej powinno zapewnić ubezpieczonym podmiotom możliwości prawnego dochodzenia rozszerzenie o wpłatę odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowego. Prawne zabezpieczenie realizacji realności ochrony ubezpieczeniowej sprowadza się między innymi do:

• ochrony przed nieuzasadnioną odmową wpłat odszkodowań i świadczeń,

• możliwości sądowego dochodzenia roszczeń wobec zakładu ubezpieczeń,

• określenia terminów wpłat bezspornej części odszkodowań i świadczeń,

• precyzyjnego wskazania w ogólnych warunkach ubezpieczeń obowiązków i praw stron umowy ubezpieczenia wraz z podaniem wyłączeń odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń,

• sprawowania nadzoru nad podmiotami oferującymi usługi ubezpieczeniowe.

Obok gwarancji prawnych realności ochrony ubezpieczeniowej ważne jest, aby zakład ubezpieczeniowy posiadał w odpowiedniej wysokości środki, które pozwolą mu na wypłatę odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowego przysługującego ubezpieczonemu w każdej chwili trwania umowy, mówimy wtedy o gwarancjach ekonomicznych realności usług ubezpieczeniowych.

O ekonomicznej gwarancji ochrony ubezpieczeniowej decyduje wysokość funduszu ubezpieczeniowego będącego w dyspozycji zakładów ubezpieczeń, a wpływ na nie mają:

• posiadane kapitały własne (kapitał akcyjny i zapasowy lub zakładowy i rezerwowy)

• odpowiednia kalkulacja składek ubezpieczeniowych,

• właściwa polityka w zakresie tworzenia rezerw techniczno - ubezpieczeniowych,

• prawidłowa polityka w zakresie lokowania wolnych środków,

• odpowiednie umowy w zakresie reasekuracji biernej i czynnej,

• ponoszone koszty działalności.

Ponadto ekonomiczne gwarancje realności ochrony ubezpieczeniowej mogą być również wspierane przez specjalne fundusze gwarancyjne (w Polsce np. Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny).

Kolejną zasadą jest zasada pełności ochrony ubezpieczeniowej dotyczącej poziomu pokrycia strat losowych przez odszkodowanie ubezpieczeniowe. Znalazła ona głównie zastosowanie w ubezpieczeniach majątkowych. „Zasada pełności ochrony ubezpieczeniowej postuluje zapewnienie ubezpieczonym takiego poziomu finansowego wyrównania strat losowych, jaki w danych warunkach jest do osiągnięcia”. Mówiąc o warunkach chodzi nam o uwarunkowienie techniczne i ekonomiczno - prawne, dlatego pod tym względem ważne jest prawidłowe rozumienie szkody w prawie cywilnym i ubezpieczeniowym.

Szkoda w kodeksie cywilnym określana jest jako uszczerbek jakiego doznaje majątek poszkodowanego, uszczerbek ten może wystąpić w postaci straty oraz w postaci utraty korzyści, które poszkodowany mógł osiągnąć, gdy szkoda nie wystąpiła. Na utracone korzyści składają się tzw. szkody przyszłe, utrata osiągniętego dotychczas dochodu oraz utrata spodziewanego zysku. Prawo ubezpieczeniowe również przyjmuje powyższe określenie treści pojęcie „szkoda”. Ostatecznie więc można sformułować tezę, że ochrona ubezpieczeniowa powinna umożliwiać każdemu ubezpieczającemu - bez względu na jego status prawno-ekonomiczny - taki finansowy poziom pokrycia strat losowych, jaki wynika z jego indywidualnej potrzeby oraz na jaki pozwalają w danych warunkach istotne względy polityki gospodarczej i społecznej państwa .

Na spełnienie realizacji zasady pełności ochrony ubezpieczeniowej mają wpływ również techniczne aspekty finansowego poziomu pokrycia strat, który zdeterminowany jest wysokością ubezpieczenia i odszkodowania ubezpieczeniowego. Wysokość ubezpieczenia to stosunek sumy ubezpieczenia do wartości ubezpieczenia. W zależności od relacji tych dwóch wielkości mamy do czynienia z:

• niedoubezpieczeniem, kiedy suma ubezpieczenia jest niższa od wartości ubezpieczenia

• ubezpieczeniem w pełnej wartości - jest to sytuacja najkorzystniejsza, w której suma ubezpieczenia jest równa wartości ubezpieczenia

• nadubezpieczenie - wtedy suma ubezpieczenia jest wyższa od wartości ubezpieczenia, jest to jednak niekorzystne dla osoby ubezpieczonej, gdyż od całej sumy zostanie obliczona i pobrana składka ubezpieczeniowa, a odszkodowanie zostanie wypłacone do wysokości rzeczywiście poniesionych strat

Przykładami nadubezpieczeń są: ubezpieczenie w wartości nowej lub w wartości odbudowy, kiedy przy ustaleniu odszkodowania bierze się pod uwagę nie rzeczywistą wartość przedmiotu, ale wartość przedmiotu nowego i ubezpieczenie podwójne lub wielokrotne, które polega na kilkukrotnym ubezpieczeniu danego przedmiotu w tym samym lub w różnych zakładach ubezpieczeń.

Zakłady ubezpieczeń chcąc ograniczyć swoją odpowiedzialność, a jednocześnie zmusić osoby ubezpieczone do dbałości o bezpieczeństwo ubezpieczonych przedmiotów stosują: udział własny, system odpowiedzialności za pierwsze ryzyko, franszyznę integralną i redukcyjną. Udział własny polega na tym, że szkoda dzielona jest na dwie części, z których jedną pokrywana jest z odszkodowania, a druga przez poszkodowanego. „System odpowiedzialności za pierwsze ryzyko polega na tym, że każda szkoda jest wyrównana w pełni przy czym granicą odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń jest suma ubezpieczenia określona przez ubezpieczającego”. Inne ograniczenia to franszyzna integralna (warunkowa), jest to uzgodniona kwota zapisana w polisie do wysokości, której zakład ubezpieczeń jest zwolniony z wypłaty odszkodowania. Jeżeli jednak wartość szkody przekroczy określony limit kwotowy, ubezpieczyciel wypłaci całe należne odszkodowanie. W przypadku franszyzny redukcyjnej wysokość odszkodowania zostaje każdorazowo pomniejszona o określony procent lub kwotę ubezpieczenia. Chodzi o to, aby wyłączyć drobne szkody, których losowy charakter jest wątpliwy. Ostatnią z prezentowanych zasad ubezpieczeń jest zasada pełności ochrony ubezpieczeniowej, która łączona jest z ekstensywnym rozwojem ubezpieczeń. Zasada ta odnosi się zarówno do podmiotów jak i przedmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową jak i do rodzajów ryzyka podlegających ubezpieczeniu. Zasada ta zawiera wskazanie, aby organizacje i funkcjonowanie ubezpieczeń zabezpieczały każdej zainteresowanej w ubezpieczeniu jednostce możliwość korzystania z tego urządzenia w miarę potrzeb, a więc w odniesieniu do interesujących ją przedmiotów i realnie zagrażających jej ryzyk. Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój powszechności świadomości ubezpieczeniowej społeczeństwa i przymusu w ubezpieczeniach obowiązkowych, który jednak wpływa na obniżenie świadomości ubezpieczeniowej. Dlatego ubezpieczenia obowiązkowe powinny być stosowane, kiedy pewne rodzaje ryzyk są odczuwalne nie tylko przez poszczególne jednostki, ale przez całe społeczeństwo. Natomiast w przypadku ubezpieczeń dobrowolnych to klient decyduje o tym czy skorzysta z oferowanej na rynku usługi ubezpieczeniowej, mimo że nie do końca odpowiada jego oczekiwaniom. Realizacja tego postulatu będzie tym lepsza im szybciej zakłady ubezpieczeń dostosują swoje produkty do potrzeb klientów, bo trudno jest mówić o powszechności ubezpieczeń, gdy tylko jedna ze stron decyduje o tym co się znajdzie w ubezpieczeniu.

Por. J. Łazowski, Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Wydawnictwo Prawnicze Lex, Sopot 2000, s. 27

Tamże, s.27

Tamże, s.28

Por. Tamże, s. 38

Por. I. Kwiecień, Rys historyczny ubezpieczeń, w: pr. zbior. pod red. W. Ronki - Chmielewiec, Ubezpieczenia Rynek i ryzyko, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 19

Por. Tamże, s. 24

Por. Tamże, s. 25

Por. Tamże, s. 29

Por. J. Łazowski, Wstęp do... op. cit. , s.23

Por. B. Hadyniuk, Ubezpieczenie jako urządzenie gospodarcze, w: pr. zbior. pod red. J. Monkiewicza, Podstawy ubezpieczeń, mechanizmy i funkcje tom I, Poltext, Warszawa 2000, s. 71

Por. A. Kufel - Siemińska, Podział ubezpieczeń, w: pr. zbior. pod red. T. Sangowski Ubezpieczenia gospodarcze, Poltext, Warszawa 1999 s. 149

Por. W. Ronki - Chmielewiec, Ubezpieczenia... op. cit. s. 43

Por. A. Wąsiewicz, Ubezpieczenia gospodarcze, w: pr. zbior. pod red. E. Cyrsona, Kompedium wiedzy o gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Poznań 2000, s. 369

Por. Załącznik do ustawy o ubezpieczeniach gospodarczych z 28 lipca 1990 r.

Por. W. Ronki - Chmielewiec, Ubezpieczenia... op. cit. s. 47

Por. A. Majchrzycka - Guzowska, Finanse i prawo finansowe, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1997, s. 229

Por. J. Łańcucki, Podstawy finansów ubezpieczeń gospodarczych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 32

Por. K. Ortyński, Ubezpieczenie, w: pr. pod red. W. Pomykało, Encyklopedia Biznesu tom II, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 1022

Por. T. Sangowski, Ubezpieczenia... op. cit., s. 75

Por. B. Jonczyk, Ubezpieczenia majątkowe, w: pr. zbior. pod red. H. Ogrodnik, Teoria i praktyka ubezpieczeń gospodarczych, Kolegium Zarządzania Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000, s. 143

Por. E. Wanat - Połeć, Przegląd dziesięciolecia: rozwuj ubezpieczeń w Polsce w gospodarce wolnorynkowej, Edytor, Warszawa 2001, s. 6

Por. H. Ogrodnik, Teoria... op. cit., s. 145

Por. Tamże, s. 146

Por. Tamże, s. 147

Por. Tamże, s. 148

Por. J. Szpunar, Ubezpieczenia gospodarcze, Poznań 1972, s. 84

Por. W. K. Rajcher, Społeczno - historyczne typy ubezpieczeń, Książka i Wiedza, Warszawa 1951, s. 482

Por. H. Ogrodnik, Ubezpieczenia... op. cit., s. 149

Por. T. Sangowski, Ubezpieczenia... op. cit., s. 89

Por. Kodeks cywilny po nowelizacji z 26 lipca 2000 roku z uzasadnieniem, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2000, art. 822

Por. T. Sangowski, Ubezpieczenia... op. cit., s. 92

Por. Z. Jęksa, Ubezpieczenia majątku i zysku firmy, Poltext, Warszawa 2000, s. 41

Por. T. Sangowski, Ubezpieczenia... op. cit., s. 94

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

---