18. Koncepcje psychologiczne człowieka, psychologia

Józef Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1995.

Opracowanie

Psychologia bada prawa zachowania oraz czynniki środowiskowe i osobowościowe, które nim sterują.

W toku wieloletnich badań psychologowie sformułowali trzy główne koncepcje człowieka (portrety psychologiczne).

koncepcja składa się z dwu rodzajów twierdzeń, pierwsze ma charakter opisowy (jak funkcjonuje człowiek, jakie prawa rządzą przebiegiem procesów motywacyjnych, poznawczych), drugie to twierdzenie projektujące
(jak zmieniać człowieka - próba odpowiedzi)

Koncepcja behawiorystyczna - człowiek jest układem zewnątrzsterownym, jego zachowanie jest całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne. System nagród i kar znajdujący się w otoczeniu decyduje o tym, czego człowiek unika i do czego dąży. Procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w nawigowaniu ludzkim zachowaniem.

inżynieria behawiorystyczna - system metod i technik zmiany reakcji człowieka; manipulując środowiskiem, stosując odpowiedni repertuar nagród
i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie

Koncepcja psychodynamiczna - zachowanie ludzi zależy do wewnętrznych sił dynamicznych (popędów, potrzeb, dążeń), popędy są z reguły nieświadome, często występują między nimi konflikty, a człowiek nie może ich samodzielnie rozwiązać.

psychoterapia - podstawowa metoda zmian zachowania i osobowości, ułatwia ona człowiekowi rozwiązywanie jego nieświadomych konfliktów, dzięki niej może on przystosować się do otaczającego świata
portret psychodynamiczny jest w znacznym stopniu klinicznym obrazem człowieka

Koncepcja poznawcza - człowiek jest układem przetwarzającym informacje, jego zachowanie zależy i od bieżących informacji płynących ze świata zewnętrznego,
i od struktur poznawczych - zakodowanej w pamięci trwałej wiedzy, zdobytej w toku uczenia się i myślenia; człowiek jest układem samodzielnym i twórczym.

wychowanie - podstawowa metoda prowadząca do zmian zachowania
i doświadczeń jednostki, systematyczne i celowe kształcenie człowieka
na podstawie osiągnięć współczesnej pedagogiki

Psychologia humanistyczna - nowy kierunek badań (Maslow, Rogers), nie ma jeszcze spójnej koncepcji człowieka.

istnieje tu wiele hipotez na temat natury ludzkiej, doświadczenia jednostki
i jej motywacji

Koncepcje te są często przeciwstawne, niektóre twierdzenia wykluczają się wzajemnie. Wielość i różnorodność poglądów psychologicznych jest czymś naturalnym i trwałym.

Wraz z rozwojem badań eksperymentalnych i klinicznych będą powstawać coraz to nowe koncepcje człowieka.

BEHAWIORYZM

Behawioryzm - behawiorystyczna koncepcja człowieka

badacze - Thorndike, Tolman, Skinner
koncepcja ta zawsze wywoływała kontrowersje
krytycy uważają, że jest to nowa wersja średniowiecza w nauce - próba dehumanizacji ludzi

Koncepcja ma wiele wersji, tu - ujęcie Skinnera

praca Poza wolnością i godnością
prace eksperymentalne, oryginalne badania poświęcone zachowaniu sprawczemu (instrumentalnemu) i programom wzmacniania

Skinner i inni behawioryści uważali, że większość filozofów, psychologów, polityków, pedagogów, historyków analizuje ludzkie zachowanie w sposób przednaukowy,
że tworzą oni obraz człowieka autonomicznego, którego reakcje nie tyle zależą
od bodźców zewnętrznych, co od pewnych stanów wewnętrznych,
a więc od świadomości, popędów, cech charakteru, postaw, siły, ego itp. Ponieważ czynniki te - ich zdaniem - odgrywają tak ważną rolę w działaniu, powinny one być przedmiotem badań naukowych.

Skinner stwierdził, że jeśli psychologia chce poznać zachowania jednostki, musi porzucić mit autonomicznego człowieka i przyjąć zasady determinizmu, które są akceptowane w naukach bardziej rozwiniętych.

Koncepcja:

zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w uczeniu się i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne, działalność organizacyjna są zależne
od wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego
środowisko steruje ludzkim działaniem
w prostych układach instytucjonalnych zachowanie człowieka jest nieskomplikowane
w bardzo złożonych organizacjach ludzie wykonują skomplikowane sekwencje reakcji
struktura zachowania jest w dużym stopniu kopią struktury środowiska

środowisko - konfiguracja czy mozaika bodźców (skrót S), sterują one reakcjami człowieka (skrót R)

zachowanie R stanowi funkcję układu zewnętrznych bodźców S₁, S₂, ... S_n, czyli R = f (S₁, S₂, ... S_n)

głównym zadaniem psychologa jest badanie relacji istniejących między S i R

koncepcja S - R szuka przyczyn zachowania nie tyle
w osobowości, co w zewnętrznym środowisku

behawioryści szukają przyczyn zachowania w oddziaływaniu środowiska
współcześni behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia, że środowisko steruje człowiekiem, ale zwracają uwagę na to, że jego działanie wpływa
z kolei na zmianę środowiska; zachowanie ludzkie jest sprawcze,
bo kształtuje otoczenie jednostki

człowiek może być kierowany przez środowisko, ale należy pamiętać,
że środowisko jest prawie całkowicie ukształtowane przez niego

oddziaływanie otoczenia na zachowanie ma charakter bardziej fundamentalny niż wpływ zachowania sprawczego na otoczenie

środowisko jest układem aktywnym
jednostka jest układem reaktywnym - odpowiadającym na bodźce znajdujące się w jej otoczeniu

koncepcja człowieka zewnątrzsterownego, kontrolowanego przez zewnętrzny świat
teza, że stany wewnętrzne człowieka (świadomość, procesy myślenia, cechy, charakter, postawy) nie wpływają na ludzkie reakcje

zignorowanie roli czynników wewnętrznych w regulacji zachowania jest najsłabszym ogniwem tej koncepcji, staje się ona przez to mechaniczna, nie umie wyjaśnić psychicznych mechanizmów zachowania

portret psychologiczny - człowiek zewnątrzsterowny, którego zachowanie zaprogramowane jest przez aktywne środowisko
skoro zachowanie człowieka zależy od środowiska społecznego, dzięki odpowiednim metodom manipulacji można dowolnie modyfikować reakcje ludzie
behawioryści sformułowali nowy paradygmat naukowy, zgodnie z nim psychologia powinna być nauką całkowicie obiektywną, która bada relacje między zjawiskami obserwowalnymi

Zachowanie jest zawsze narzędziem, instrumentem do osiągania pewnych konsekwencji i skutków (zachowanie instrumentalne, sprawcze). Środowisko steruje zachowaniem.

Wzmocnienie - konsekwencje zachowania instrumentalnego, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem.

wzmocnienia pozytywne - konsekwencje zachowania, które są pożądane, korzystne (pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans, podziw, miłość)
wzmocnienia negatywne - bodźce awersyjne (zagrożenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, porażka, biurokratyzm), szeroko rozumiane kary

Nieliczne bodźce mają wartość biologiczną, są one wzmocnieniami pierwotnymi, wrodzonymi.

Indywidualna biografia człowieka decyduje o tym, jakie rzeczy są dla niego dobre,
a jakie złe, co jest nagrodą, a co karą.

Główną rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywają wzmocnienia pozytywne
i negatywne.

Aby skutecznie sterować zachowaniem, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, jakie wzmocnienia są odpowiednie w danych okolicznościach, jakie nagrody wpłyną na to, że uczniowie będą rozwiązywać problemy, że politycy zaczną
się troszczyć o interes narodowy.

Duże znaczenie posiada procedura stosowania nagród, jest ona systemem reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowania badacz wzmacnia reakcje człowieka.

Procedura stałych odstępów czasowych - zachowanie człowieka jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu (np. wypłata, urlop). Ta procedura wywołuje liczne ujemne skutki - nie ma wyraźnej zależności między osiągnięciami w nauce czy w pracy a wielkością wzmocnienia materialnego i moralnego, więc ludzie często działają na zwolnionych obrotach, pracują nierytmicznie, zwalniają tempo pracy po otrzymaniu wypłaty czy nagrody, zwiększają je przed okresem następnego wzmocnienia.

Procedura stałych proporcji - człowiek otrzymuje bodźce materialne lub moralne po wykonaniu określonej pracy, wzmocnienie następuje po każdej n-tej reakcji. Procedura ta pobudza aktywność i zwiększa tempo działania. Skuteczność w dużym stopniu zależy od tego, czy umiemy prawidłowo określić, po ilu reakcjach człowieka należy podać wzmocnienie.

Procedura zmiennych odstępów czasowych - wzmocnienia są nieregularne, czas, jaki upływa między reakcją a nagrodą, zmienia się losowo, nie można przewidzieć, kiedy reakcja zostanie nagrodzona, w środowisku występuje niepewność (procedura popularna w życiu społecznym). Metoda bardziej skuteczna od procedury regularnego wzmacniania reakcji, wpływa na wyższe tempo działania
i bardziej rytmiczną pracę.

Procedura zmiennych proporcji - zmienia się liczba reakcji, po której następuje wzmocnienie.

Niezaprzeczalną zasługą behawiorystycznych uczonych jest to, że podważyli oni mit o znaczeniu kary i rzucili nowe światło na rolę sterowania negatywnego w życiu społecznym.

Badania psychologiczne wykazały, że skuteczność sterowania negatywnego jest znacznie mniejsza iż efektywność sterowania pozytywnego. Łatwiej jest modyfikować zachowanie za pomocą nagrody niż kary.

Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych, tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres.

Kara z reguły jedynie tłumi aspołeczne zachowanie.

Behawiorystyczni uczeni - pragmatyczna mentalność

z reguły nie wychodzą poza formułę S - R

Skinner przedstawił koncepcję wolności z godności człowieka z punktu widzenia behawiorysty (złamał surowe zasady behawiorystów).

Wolności i godności może towarzyszyć pewne przeżycie świadome, jednak nie ono jest sprawą istotną. Wolność i godność nie są stanami wewnętrznymi, lecz cechami zewnętrznego zachowania, można je definiować w terminach wzmocnień pozytywnych i negatywnych.

Wolność i godność autonomicznego człowieka wiąże się z brakiem jakiejkolwiek kontroli zewnętrznej.

Behawiorystyczna koncepcja wolności - wolność zależy od tego, czy w otoczeniu człowieka znajdują się awersyjne i niepożądane bodźce zewnętrzne.

bodźce naturalne - epidemie, powodzie, wysokie i niskie temperatury, zagrożenia fizyczne
bodźce celowo zaprogramowane przez ludzi, by wyeliminować aspołeczne zachowanie - wzmocnienia negatywne, z rozwojem cywilizacji bodźce te, zwane karami, odgrywają większą rolę niż bodźce naturalne
zachowanie człowieka jest tym bardziej wolne, im mniej znajduje się w jego środowisku bodźców niepożądanych, im rzadziej styka się z niekorzystnymi stanami rzeczy

Wolność wiąże się przede wszystkim z brakiem w otoczeniu wzmocnień negatywnych.

Ludzie nie uciekają od wolności, raczej o nią walczą, często poprzez eliminację bodźców i zdarzeń awersyjnych.

Wolność definiowana jako uwolnienie człowieka od kontroli negatywnej i kar jest
w dalszym ciągu wielkim problemem jednostki.

Walka o ludzką godność jest walką o środowisko, w którym występować będą wzmocnienia pozytywne, w których uznanie, szacunek i podziw dla zachowania człowieka stanie się zjawiskiem powszechnym.

Odrzucenie jedynie negatywnej kontroli powoduje, że działanie jednostki staje się wartościowe.

Przyjęcie poglądów Skinnera prowadzi do fatalnych konsekwencji. Skoro wolność
i godność są definiowane w terminach zewnętrznego wzmocnienia, to nie są one atrybutami osobowości człowieka; nie są one też cechami zachowania,
lecz parametrami środowiska fizycznego i społecznego. Zgodnie z tym, to nie człowiek jest wolny, ale jedynie świat, w którym działa. Podobnie godność nie jest zakorzeniona w osobie czy w jej umyśle, lecz formą opisu otoczenia, w którym znajdują się bodźce zwane wzmocnieniami pozytywnymi. Skinner odebrał jednostce jej atrybuty - wolność oraz godność, i przypisał je środowisku zewnętrznemu.

Behawioryzm wywarł znaczny wpływ na wyobrażenia człowieka o samym sobie. Stał się szczególnie popularny w USA (także w innych krajach). Wielu współczesnych menedżerów, polityków i nauczycieli amerykańskich całkowicie akceptuje portret behawiorystyczny. Widzą człowieka jako układ cybernetyczny, który charakteryzuje się określonym repertuarem reakcji; dzięki umiejętnemu sterowaniu środowiskiem społecznym ludzie ci zupełnie nie interesują się osobowością człowieka, jego aspiracjami, oczekiwaniami, stylem myślenia; życie wewnętrzne jest jego prywatną sprawą; ważne, by działał w zautomatyzowanej fabryce, szkole, urzędzie; próbują uczyć ludzi reakcji pożądanych, próbują zmieniać człowieka.

Pewni specjaliści, którzy nigdy nie słyszeli o tej koncepcji psychologicznej, spostrzegają człowieka oczami behawiorysty.

Behawioryści stworzyli mechanistyczny obraz jednostki zewnątrzsterowanej. Człowiek to istota reaktywna, każdorazowo popychana przez przypadkowe bodźce
i innych ludzi, przystosowująca się do otoczenia pod naciskiem nagród i kar, człowiek stracił swoją aktywność i samodzielność (Tadeusz Tomaszewski).

Badania wykazują, że zachowanie człowieka, jego kontakty osobiste i praca zawodowa, jego reakcje agresywne i afiliacyjne, reguluje nie tylko środowisko, ale też czynniki wewnętrzne. Świat zewnętrzny działa na człowieka przez warunki wewnętrzne (Siergiej Rubinstein). Oczekiwania, aspiracje, style strukturalizacji świata, systemy wartości, postawy, kompetencje twórcze, życie emocjonalne wpływają na ludzkie zachowanie.

Jedną z najważniejszych właściwości człowieka jest jego poziom aspiracji.

poziom aspiracji wywiera b. duży wpływ na działanie
sukcesy jednostki zależą nie tylko od okoliczności i warunków społecznych, lecz także od tego, co ona chce osiągnąć

spostrzeganie świata zależy w dużym stopniu od systemu oczekiwań. System ten - jako wynik osobistych doświadczeń i myślenia - pozwala przewidywać, co może się zdarzyć, a co jest nieprawdopodobne; decyduje on o tym, czego człowiek się spodziewa i jak percypuje zdarzenia zewnętrzne.

Nie tylko struktura środowiska, ale też ludzkie oczekiwania wpływają na percepcję; na to, jakie informacje człowiek pobiera z otoczenia. Percepcja nie jest bierną reprodukcją świata, lecz aktywnym procesem umysłowym. Zachowanie zależy też od pewnych poczuć, które występują w określonych okolicznościach. Jednym z nich jest poczucie kontroli.

Nie tylko rzeczywiste czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływają na ludzkie zachowanie, ale też to, jak człowiek je postrzega. Jednostki o poczuciu wewnętrznej kontroli są bardzo aktywne, samodzielne, wierzą we własne siły; poczucie kontroli zewnętrznej blokuje ludzką aktywność.

Portret behawiorystyczny jest bez wątpienia koncepcją mechanistyczną
i jednowymiarową. Nie ma w nim miejsca na świadomą aktywność człowieka,
na spontaniczną twórczość, na współtworzenie samego siebie.

Behawiorystyczni uczeni posługując się obiektywnym i oryginalnym repertuarem metod, stworzyli koncepcję człowieka zewnątrzsterownego, reagującego
na konfigurację bodźców znajdujących się w środowisku naturalnym i społecznym - człowieka zewnętrznego, reaktywnego. Prawa odkryte przez tych badaczy pozwalają adekwatnie opisać, przewidzieć i czasem wyjaśnić proste reakcje jednostki, np.: uczenie się zachowań ruchowych sportowców, nawyki jazdy samochodem, działania konsumpcyjne, elementarne współżycie z ludźmi.
Przy pomocy tych praw można często zrozumieć, dlaczego człowiek unika pewnych zachowań aspołecznych, dlaczego ucieka przed zagrożeniem ekologicznym. Behawioryści nauczyli nas interpretować proste reakcje przystosowawcze.

Człowiek zewnątrzsterowny jest człowiekiem jednowymiarowym.

KONCEPCJA PSYCHODYNAMICZNA

Zarys portretu psychodynamicznego powstał w klinikach psychiatrycznych lub neurolologicznych oraz w zacisznych gabinetach psychoterapeutycznych, gdzie prowadzono dość spontaniczne obserwacje pacjentów.

Twórcy portretu psychodynamicznego - Fromm, May i inni - zadowalali się metodami obserwacji, które nieraz nie spełniały podstawowych wymogów metodologicznych; dane kliniczne uzyskane w ten sposób były poddawane dość swobodnej interpretacji.

Zwolennicy koncepcji psychodynamicznej są przekonani, że ludzkie działanie jest ukierunkowane przez wewnętrzne siły motywacyjne, między którymi często zachodzi konflikt i które są z zasady nieświadome.

człowiek jest istotą niedoskonałą, miernym aktorem, kierującym swoim losem

Niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu mogą być w większości przypadków przewidziane, jeśli znana jest struktura charakteru.

Głównym celem psychologa nie jest badanie zewnętrznego zachowania,
lecz poznanie osobowości czy charakteru człowieka (jak chciał Fromm). Wiedza
o osobowości stanowiącej system sił dynamicznych (popędów, potrzeb) pozwala przewidywać i wyjaśniać ludzkie działanie, także korygować.

Wypowiedzi jednostki, jej czynności pomyłkowe, reakcje lękowe lub agresywne, sny, fantazje dają wyobrażenie o motywacji człowieka o jego zdrowiu psychicznym
lub patologii.

Wewnętrzne siły motywacyjne są nieświadome, z reguły człowiek nie zdaje sobie sprawy, dlaczego działa, tak jak działa.

Działania dewiacyjne ludzi są ukierunkowane przez potężne siły wewnętrzne, które wymykają się spod kontroli, o których istnieniu jednostki nawet nie wiedzą.

Portret psychodynamiczny określa, jak funkcjonuje człowieka, wskazuje też, jak zmieniać jego osobowość psychoterapia.

psychoterapia - metoda kliniczna, której celem jest pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, ułatwianie mu wyboru drogi życiowej i umożliwianie przystosowania się do otaczającego świata

Psychoanaliza - dzieło Freuda, dzięki jego uczniom i kontynuatorom (Horney, Sullivan, Freud) odrzucono wiele fantastycznych i błędnych idei, sformułowano zasady neopsychoanalizy (psychoanalizy społecznej, kulturowej).

E. Erikson zaproponował osiem faz rozwoju jednostki (faz psychospołecznych).
Ich przebieg zależy od warunków życia. W każdej z nich rodzi się konflikt między sprzecznymi siłami i celami, konflikt ten doprowadza do kryzysu.

elementy egzystencjalizmu i fenomenologii (May, Lang)
próba połączenie psychoanalizy z marksizmem (Fromm)

Próby scalenia behawioryzmu i psychoanalizy psychodynamiczne koncepcje zachowania.

Dollard, Miller: mechanizm ludzkich działań można wyjaśnić za pomocą czterech terminów: popędy, wskazówki, reakcje, wzmocnienia

popęd - wewnętrzna lub zewnętrzna pobudka (głód, ból, seks)
wskazówka (cues) - sygnał, bodziec, informacja umożliwiające orientację w otoczeniu i decydujące o tym, kiedy i jak człowiek wykonuje reakcję
wzmocnienia - zdarzenia (pokarm, bezpieczeństwo, miłość), które redukują popęd

Siły napędowe zachowania tkwią przede wszystkim wewnątrz człowieka, na ogół są nieświadome.

Koncepcja psychodynamiczna stała się popularna, ponieważ stawiała ważne pytania, które były pomijane przez akademicką psychologię.

Pozostałości po Freudzie:

nieświadoma motywacja
idea mechanizmów obronnych
udowodnienie, że dzieciństwo ma decydujący wpływ na ukształtowanie się osobowości człowieka dorosłego

Psychoanaliza współczesna (społeczna) - Horney, Fromm, Gordon, May.

stanowi metodę leczenia zaburzeń psychicznych i jako taka jest częścią medycyny
jest określoną koncepcją filozoficzną

W obawie przed sankcją zewnętrzną czy możliwością ośmieszenia się człowiek
nie manifestuje swoich dążeń. Stłumienie jest czynnością świadomą.

Represja jest nieświadomą formą uwalniania się od wewnętrznego lęku i poczucia winy. Stłumienie stanowi świadomą reakcję, której celem jest uniknięcie zewnętrznej sankcji.

Mechanizm represji odgrywa dużo poważniejszą rolę niż reakcja stłumienia.

Projekcja - nieświadomy mechanizm rzutowania swoich niepożądanych cech
czy wad na innych ludzi.

ma charakter wybiórczy, najczęściej jej obiektem są te osoby i grupy społeczne, które są na tyle podobne do jednostki stosującej ten mechanizm, że projekcja brzmi prawdopodobnie, a jednocześnie na tyle różne,
że rzutowanie nie wywołuje lęku

wybiórczy charakter zwiększa jej skuteczność

broni człowieka przed przyznawaniem się do swoich wad
zmienia jego zachowania w stosunku od innych ludzi
jedna z najbardziej powszechnych form samoobrony

wpływa na zmniejszenie lęku i podniesienie samooceny jednostki
zniekształca i deformuje percepcję innych ludzi

Racjonalizacja - nieadekwatne wyjaśnianie przyczyn zachowania, dążenia i motywy prawdziwe są zastępowane przez dążenia i motywy „mile widziane”.

mechanizm często stosowany przez dyktatorów, wodzów, tyranów, którzy chcieli przekonać otoczenie, że działają dla „dobra ludu”, że kierują się „interesem ogółu”

Racjonalizacja, która polega na całkowicie błędnym przedstawieniu własnych motywów i dążeń, jest dość prymitywna i bardzo łatwa do zdemaskowania.

Jednym z rodzajów racjonalizacji jest metoda kwaśnych winogron - człowiek nie może osiągnąć jakiegoś ważnego celu uznaje, że cel ten nie ma dla niego znaczenia.

Lęk neurotyczny - konsekwencja nierozwiązywalnych konfliktów wewnętrznych, rzeczywisty problem dla człowieka, zagraża on jego egzystencji, utrudnia przystosowanie się do świata społecznego, wywołuje stan beznadziejności i pustki, prowadzi do zaburzeń neurotycznych.

Człowiek nie jest zwykłą ofiarą lęku. Próbuje z nim walczyć.

Lęk jest dowodem, że człowiek prowadzi walkę psychiczną lub duchową. Wykorzystuje swój system obronny „ja” (zbiór mechanizmów - represja, projekcja, racjonalizacja, substytucja). W wielu wypadkach udaje mu się zmniejszyć lęk
i beznadziejność przynajmniej na krótki czas.

Lęk wtórny - powstaje, gdy określony mechanizm obronny (np. racjonalizacja) redukuje lęk pierwotny. Lęk wtórny wymaga z kolei ukształtowania nowych form obrony.

Zmiana celów i treści psychoterapii, fakt, że stała się ona metodą bardziej aktywną
i elastyczną, świadczy, iż psychoanalitycy współcześni umieją dostosować strategię zmiany osobowości i zachowania człowieka do obecnych wymogów.

Psychoterapia nie jest metodą raz na zawsze określoną, ulega ciągłej modyfikacji.

W psychodynamicznym portrecie człowieka psychoterapia odgrywa taką rolę, jak inżynieria zachowania w behawioryzmie.

Psychoterapia - wynik myślenia o jednostce jako istocie niedoskonałej, pełnej potężnych sił dynamicznych, które są sprzeczne i nieświadome. Celem jest udzielenie pomocy w uświadomieniu człowiekowi jego wewnętrznych konfliktów
i rozwiązaniu ich. W stosunku do jednostki przyjmuje się postawę kliniczną, na ogół
w człowieku widzi się pacjenta, nie samodzielny przedmiot.

Psychoterapia znajduje się obecnie w tym kłopotliwym położeniu, że dotąd nie ma niezbitego naukowego dowodu, że jest ona w ogóle skuteczna (Bohdan Zawadzki).

Psychoterapia nigdy nie szkodzi.

Ostatnio - próby unaukowienia psychoterapii (R. Bellman, Ch.P. Smith)

zastosowanie w procesie terapeutycznym nowoczesnej teorii decyzji - potężnego narzędzia opisu zachowania
rozpatrywanie psychoterapii jako sekwencję decyzji podejmowanych
przez terapeutę

ciąg decyzji można rozpatrywać w kategoriach użyteczności, prawdopodobieństwa osiągnięcia celów i ryzyka

zracjonalizowanie psychoterapii

Behawioryści traktowali środowisko dość atomistycznie, badając, jak izolowane bodźce działają na zachowanie sprawcze. Psychoanalitycy analizowali, jak globalna sytuacja człowieka kształtuje jego osobowość. Szczególną rolę przypisywali sytuacji rodzinnej i pierwszym doświadczeniom dziecka. Badali, jak rodzina wpływa na formowanie potrzeb i postaw dziecka. Współcześni psychoanalitycy powiedzieli wiele ciekawych rzeczy na temat socjalizacji popędów pierwotnych i wtórnych.

Znaczącym osiągnięciem psychoanalityków jest wykrycie nieświadomej motywacji. Dopiero psychoanalitycy próbowali opisać mechanizm funkcjonowania nieświadomości. Dzięki ich badaniom zgromadzono znaczną wiedzę na temat nieświadomych konfliktów i tego, jak działa mechanizm represji.

Psychoanalitycy stworzyli prawie kliniczny portret człowieka.

Koncepcja psychoanalityków to tendencyjne i dość zdeformowane spojrzenie na jednostkę.

W wielu okolicznościach ludzie broniąc się przed konfliktami, frustracją, lękiem, nerwicą, stosują różne mechanizmy obronne - wyparcie, racjonalizacja, projekcja.

Wielu uważa, że ludzie, którzy łamią prawo, dokonują przestępstw, są zawsze
albo przeważnie jednostkami o zaburzeniach osobowości. Przestępstwo zaś
nie jest wskaźnikiem źle ukierunkowanej siły człowieka, jego umiejętności i działania z zimną krwią, lecz jest objawem słabości i defektów patologicznych. Przestępcy to nie ludzie źli, lecz chorzy.

Psychoanaliza jest jedną z kilku wersji koncepcji psychodynamicznej człowieka. Należą do niej też inne wersje, np. psychodynamiczna teoria zachowania Dollarda
i Millera, teoria osobowości H.A. Murraya.

Najważniejszą rolę w działalności człowieka odgrywają procesy motywacyjno-
-emocjonalne. Jest on sterowany przez potężne siły wewnętrzne, które często są nieświadome. Zwolennicy tej koncepcji nie doceniają roli procesów poznawczych,
z reguły nie rozumieją, że style i strategie przetwarzania informacji wywierają znaczny wpływ na strukturę działania.

Psychoterapia - metoda niesienia pomocy człowiekowi, dzięki której można dokonać zmian i korekty osobowości.

Ideałem psychologa-praktyka staje się doradca ułatwiający podejmowanie decyzji
i rozwiązywanie konfliktów wewnętrznych, dodający odwagi, likwidujący urazy, opiekun społeczny, przychodzący do domu, interweniujący u władz, pomagający
w załatwianiu spraw bytowych, lub lekarz czuwający nad stanem zdrowia.

Wszystkie wersje portretu psychodynamicznego łączy stosunkowo niski poziom metodologiczny, omijanie pewnych zasad porządnej pracy badawczej. Niektóre prace zwolenników tej koncepcji niewiele różnią się od dobrej publicystyki.

Portret psychodynamiczny zdobył ogromną popularność we współczesnej psychologii, stał się składnikiem zachodniej kultury.

KONCEPCJA POZNAWCZA

Człowiek nie jest marionetką sterowaną całkowicie przez środowisko zewnętrzne ani też niewydarzonym aktorem zależnym od nieświadomych sił popędowych. Jest raczej samodzielnym podmiotem (osobą), który w dużej mierze decyduje
o własnym losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności.

W toku życia człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje
za pomocą języka informacje (wiedzę, dane) i nadaje im pewną wartość (znaczenie, sens).

Najważniejszą właściwością jednostki jest umiejętność generowania informacji oraz wiedzy.

Człowiek rozwija kulturę, a kultura rozwija człowieka.

Portret poznawczy określa, jak funkcjonuje człowiek, ale też wskazuje, jak zmieniać jego myślenie i działanie. Podstawową metodą modyfikacji ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja (formowanie siebie wg własnego projektu).

Centralne miejsce w tej koncepcji zajmuje korpus twierdzeń dotyczących architektury umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Umysł ten (układ poznawczy, system reproduktywno-generatywny) ma względnie stałe właściwości, które można nazwać niezmiennikami antropicznymi i które niewiele się zmieniły.

Między samymi procesami myślenia (typy P i H) nie zbyt dużej różnicy. Rezultaty tych procesów mają inną wartość dla kultury.

Modele:

model konfliktowy (stworzony przez Freuda)

źródłem twórczości są konflikty motywów, frustracje, wewnętrzne sprzeczności
odkrywanie, konstruowanie nowych form jest zastępczą metodą rozwiązywania takich konfliktów
praca twórcza zapobiega kryzysom egzystencjonalnym i przywraca stan psychicznej równowagi
ograniczenia społeczne i represyjna kultura utrudniają zaspokojenie podstawowych popędów i impulsów, zawartych w Id; frustracja
i konflikty prowadzą do zaburzenia równowagi i do nerwicy; chcąc jej uniknąć, jednostka stara się sublimować energię popędową, wyżywa się w działalności twórczej, dzięki temu pomnaża wartości intelektualne, które są doniosłe społecznie, a także ostatecznie obracają się przeciwko niej;
twórczość nie jest naturalną działalnością osoby, lecz raczej formą obrony przed skutkami konfliktu i frustracji

model spełnienia

twórczość stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki, jest rodzajem samospełnienia
podstawową potrzebą człowieka jest dążenie do samorealizacji; twórczość i ekspresja są najlepszymi metodami zaspokojenia tej potrzeby
zdolność do działalności twórczej i innowacyjnej jest naturalną cechą człowieka
harmonia wewnętrzna, zaspokojenie elementarnych potrzeb i duży zakres swobody działania sprzyjają twórczości i ekspresji

Doniosłą rolę w uruchamianiu i ukierunkowywaniu tego rodzaju myślenia odgrywa motywacja poznawcza, która zaspokaja ciekawość świata, która pozwala lepiej
go zrozumieć i wyjaśnić zjawiska nieznane. Jest ona uruchamiana głównie wtedy, gdy jednostka spotyka zdarzenia nowe, gdy ciekawi ją złożoność zjawisk,
gdy otrzymuje sprzeczne lub konfliktowe informacje, gdy spotyka się
z niepewnością.

Człowiek jest przede wszystkim sprawcą, podejmuje wielorakie działania celowe, których przebieg bywa regulowany przez wiedzę zakodowaną w umyśle i informacje płynące ze środowiska. Dzięki tym działaniom likwiduje deficyt wartości materialnych, społecznych i duchowych, czyli zaspokaja swoje potrzeby.

Zasadnicze znaczenie dla przetrwania jednostki mają działania zachowawcze (ochronne), które wypełniają codzienność i które zachodzą w stałych granicach, wyznaczanych przez naturę i kulturę.

Działania transgresyjne - celowe przekraczanie granic dotychczasowych osiągnięć
i doświadczeń.

Człowiek wybiera i podejmuje działania po to, by osiągnąć pewne wartości. Jednostka jest podmiotem ukierunkowanym na określone wartości, zwane potocznie celami.

Poziom aspiracji jest wyróżnionym punktem na skali osiągnięć; stanowi określoną wartość pozytywną, która daje człowiekowi satysfakcję.

Zasadniczym zadaniem procesu wychowawczego jest ukształtowanie postawy badawczej i eksploracyjnej - pewnej trwałej tendencji do poszukiwania problemów w świecie i samodzielnego ich rozwiązywania. Sprawca postrzega otoczenie nie jako trwałą i harmoniczną strukturę, ale jako zbiór pytań, na które trzeba odpowiedzieć, jako obszary niepewności poznawczej i praktycznej, które trzeba zredukować i jako wielorakie trudności, które należy racjonalnie pokonać. Życie staje się sekwencją problemów i dylematów.

W systemie kształcenia i samokształcenia doniosłe znaczenie ma nabywanie wiedzy o świecie i o samym sobie (nie tylko wiedza deklaratywna, lecz także proceduralna).

Doniosłym zadaniem wszelkich instytucji oświatowych, społecznych i politycznych musi być kształcenie społecznie pożądanego systemu wartości utylitarnych
i duchowych.

Znaczącym zadaniem w formowaniu sprawcy staje się kształcenie sfery emocjonalnej.

Człowiek jest podmiotem. Podmiotowość to orientacja zakładająca, że jest on przyczyną, a raczej współprzyczyną zdarzeń, a nie pionkiem manipulowanym przez wzmocnienia pozytywne i negatywne.

wychowanie dialogowe ma podstawowe znaczenie dla jednostki, ponieważ kształtuje poczucie kontroli nad zdarzeniami i poczucie sprawstwa

Psychoterapia poznawcza - ma na celu rozwiązanie problemów, z jakimi spotyka się pacjent. Terapeuta i pacjent są oboje badaczami, którzy wspólnie próbują rozwiązać problem.

Pacjent jest jedynym dobrze poinformowanym ekspertem w sprawach, w które jest osobiście zaangażowany.

PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA:
POSZUKIWANIE NOWEJ KONCEPCJI CZŁOWIEKA

Wielość koncepcji teoretycznych jest wyrazem żywotności psychologii i braku zastoju.

Psychologia humanistyczna (zwana psychologią „ja”) powstała w latach 60. XX wieku. Zrodził ją protest przeciwko behawioryzmowi i psychoanalizie. Psychologowie odrzucili jednowymiarowy portret człowieka sformułowany przez Skinnera, uznali ten portret za zniekształcony - nie przedstawiał on autentycznej osoby, która dąży
do samorealizacji i harmonijnego rozwoju. Przedmiotem krytyki była też klasyczna psychoanaliza, która deformowała naturę ludzką.

Psychologia humanistyczna próbuje odkryć mocne strony człowieka.

Człowiek jest unikatową całością, której nie można sprowadzić do poszczególnych elementów, takich jak reakcje, myśli, emocje, potrzeby. Osoba składa się z dwóch podsystemów - „ja” (self) i „organizmu” (organism), które stanowią jedność
i przypominają dwie strony tej samej monety.

Ludzie działają w świecie zewnętrznym, mającym również charakter całościowy, integralny. W naturalnych warunkach jednostka i świat społeczny tworzą jednolity system.

W rzeczywistych sytuacjach, w których stosunki są napięte i wrogie, w których istnieją biurokratyczne naciski, autokratyczne systemy wychowawcze, osoba
nie zawsze może się rozwijać jako harmonijna całość, nie może więc żyć zgodnie
ze swoją naturą.

Psychologowie humanistyczni przyjmują, że człowiek z natury jest dobry, że jego dążenia są konstruktywne i pozytywne.

Ludzkie zachowanie uwarunkowane jest przez teraźniejszość, przez aktualne przeżycia, przez to, co dzieje się „tu i teraz”.

S. 12.

S. 13.

S. 14.

S. 15.

S. 21.

S. 22.

S. 23.

S. 24.

S. 25.

S. 25, 26.

S. 26.

S. 26, 27.

S. 28.

S. 29.

S. 32.

S. 33.

S. 34.

S. 35, 36.

S. 37.

S. 38.

S. 38, 39.

S. 39.

S. 48.

S. 48, 49.

S. 49.

S. 56.

S. 57.

S. 58.

S. 59.

S. 69.

S. 62.

S. 62, 63.

S. 82.

S. 83.

S. 86.

S. 87.

S. 88.

S. 89.

S. 90.

S. 101.

S. 101, 102.

S. 102.

S. 103.

S. 104.

S. 104, 105.

S. 105.

S. 106.

S. 107.

S. 132.

S. 133.

S. 134.

S. 134, 135.

S. 135.

S. 144.

S. 145.

S. 160.

S. 160, 161.

S. 161.

S. 172, 173.

S. 173.

S. 174.

S. 175.

S. 180.

S. 180, 181.

S. 181.

S. 186.

S. 187.

S. 206.

S. 206, 207.

S. 206.

S. 206, 207.

S. 207.

S. 234.

S. 235.

S. 236.

S. 237.

S. 246.

S. 247.

S. 248.

S. 249.

S. 263.

S. 265.

S. 268.

S. 269.