I. ZASADY OGÓLNE
Teorie o pochodzeniu spadkobrania:
spadkobierca wstępował w suwerenną władzę nad grupą rodzinną lub rodową. Testament byłby wskazaniem zastępcy naczelnika rodu. (P. Bonfante)
dziedziczenie testamentowe ukształtowało się jako konsekwencja przyznania osobie prywatnej swobody testowania, dopuszczając możliwość przekazania majątku osobie spoza rodziny. Jest to okres ustawy XII tablic. (S. Perozzi).
Succedere - zając miejsce poprzednio zajmowane przez inną osobę lub rzecz, a w szczególności wstąpić w miejsce lub prawo zmarłego (in ius defuncti).
Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit - dziedziczenie jest niczym innym jak następstwem ogólnym w sytuację prawną, którą miał zmarły. (D. 50, 17, 62) Successio mortis causa ex iure civili.
Dziedziczenie - wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno - majątkowych po zmarłym. Dziedziczenie jest następstwem ogólnym - successio universalis (sukcesja uniwersalna). Przy następstwie ogólnym obejmuje dziedzic wszystkie wierzytelności i długi spadkodawcy, które tworzą jedność majątkową i przechodzą na niego w całości. Dziedziców może być kilku - na każdego z nich przypada wtedy pewna oznaczona lub równa część spadku. Każdy z współdziedziców (coheredes) staje się w zakresie swojej części ogólnym następcą spadkodawcy.
dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed beztestamentowym (wykluczanie się wzajemne tych rodzajów dziedziczenia.
spadek zlewa się z majątkiem dziedzica - nowa całość majątkowa - dziedzic odpowiada własnym majakiem za długi spadkowe.
Spadek - cały majątek zmarłego, wszystkie jego stosunki majątkowe. Spadek obejmuje wszystkie stosunki prawne o wartości majątkowej - wierzytelności, długi, prawa rzeczowe. W momencie śmierci gasły jedynie uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego (patria potestas, tutela, manus) oraz uprawnienia czysto osobiste (wierzytelności z niektórych deliktów dochodzone z pomocą actiones vindictam spirantes), służebności osobiste oraz zobowiązania uiszczenia kary z tytułu popełnionego deliktu. W prawie archaicznym na spadkobiercę przechodziły też prawa i obowiązki sakralne (sacra familiaria).
Heres - successor mortis causa ex iure civili.
Bonorum possessio - dziedziczenie lub spadek wedle prawa pretorskiego. Przekazane przez pretora posiadanie majątku spadkowego osobie będącej w miejscu heredes (heredes loco). Pretor traktował pewne osoby jak heredes i chronił je (czasem nawet przed heredes).
Geneza powstania bonorum posesssio to kwestia sporna. Według jednym powstała ze względu na to, iż tytuł heres otrzymywały jedynie osoby będące pod władzą spadkodawcy, a dalsi krewni otrzymywali tylko majątek (familiam habeto) i musieli prosić pretora o wprowadzenie ich w posiadanie majątku. (iuris civilis adiuvandi gratia). Druga koncepcja głosi, że bonorum possesio ze względu na spory miedzy dziedzicami, którzy pretendowali do spadku na podstawie ius civile. Wtedy pretor dawał posiadanie stronie, która miała największe szanse na wygraną. Według trzeciej koncepcji bonorum possessio powstała ze względu na częste występowanie hereditas iacens (spadek leżący), którym jednak należało zarządzać. W takich przypadkach pretor udzielał bonorum possessio osobom, które zasługiwały na takie uwzględnienie (np. emancypowany syn). - iuris civilis supplendi gratia.
bonorum possessor nie był sukcesorem uniwersalnym.
był posiadaczem poszczególnych rzeczy spadkowych, które mógł zasiedzieć (usucapio pro herede)
chronił go pretor udzielając interdictum quorum bonorum oraz skargi z zastosowaniem fikcji.
w okresie poklasycznym zaciera się różnica między heredes a bonorum possessorem.
Bonorum possesio cum re - ostateczna
Bonorum possesio sine re - tymczasowa - gdy bonorum possessor musiał ustąpić wobec heres.
Bonorum possessor - successor mortis causa ex iure pretorio.
Związki między dziedziczeniem pretorskim a cywilnym
adiuvandi iuris civilis gratia - gdy bonorum possessio udzielone było heres.
supplendi iuris civilis gratia - gdy bonorum possessio udzielone było komuś spoza kręgu sui heredes, w razie ich braku.
corrigendi iuris civilis gratia - gdy bonorum possessor udzielone było komuś spoza heres, nawet gdy oni występowali (np. dla emancypowanego syna)
II. DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE
Testament
jest to jednostronne, odwołalne, osobiście złożone rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica.
czynność abstrakcyjna.
niewymagana zgoda dziedzica.
wola testatora mogła być zmieniona w każdej chwili.
swoboda testowania → wszystkie ograniczenia podjęte dobrowolnie przez testatora nie są dla niego wiążące. Umowa dotycząca dziedziczenia była nieważna, bo była contra bonos mores.
Przy dziedziczeniu odróżnia się dwa momenty: chwilę powołania do spadku (delatio) i chwilę nabycia spadku (acquistio hereditatis).
Testament musiał zawierać hereditias institutio - ustanowienie dziedzica
w języku łacińskim w formie rozkazującej, w pierwszych słowach testamentu. Zmieniło się to dopiero w okresie poklasycznym, Wtedy też nie było konieczności zachowania kolejności.
szkoła prokuliańska uważała, że ustanowienie tutora może poprzedzać ustanowienie dziedzica.
dziedzic musiał być wyraźnie wskazany (nominatim) - po imieniu lub innym jednoznacznym określeniem → dlatego nie można było ustanowić dziedzicem osób prawnych aż do okresu poklasycznego.
dziedzic musiał być ustanowiony do całości spadku, a nie ex re certa (do określonych przedmiotów). Początkowo, jeśli ustanowiono dziedzica tylko do pewnych rzeczy (np. domu) taki testament uważano za nieważny. Z biegiem czasu praktyka (za Aquiliusa Gallusa) poszła jednak za utrzymaniem w mocy testamentu (favor testamenti), a wszelkie takie postanowienia traktowano jako niedodane. W prawie poklasycznym w przypadku ustanowienia większej liczny heredes traktowane taki postanowienia jako wskazówki przy podziale spadku na podstawie actio familie erciscundae. Wyjątki od tej zasady - testament żołnierski i tzw. dziedziczenie przeciwtestamentowe.
Nie można było ustanowić dziedzica z dodaniem warunku lub terminu rozwiązującego → Semel heres semper heres.
Można było ustanowić nasciturusa jako dziedzica.
Dziedzica można było ustanowić pod warunkiem zawieszającym. → Substitutio vulgaris (substytucja pospolita) - ustanowienie kilku stopni dziedziczenia na wypadek, gdyby pierwszy (institutus) nie mógł przyjąć spadku. Zazwyczaj na końcu ustanawiano dziedzicem niewolnika, obdarzając go jednocześnie wolnością. Można było ustanowić jednego substytuta albo wielu dla jednego albo wielu dziedziców.
Substitutio pipillaris - ustanowienie substytuta dla niedojrzałego dziecka. W razie jego śmierci substytut stawał się dziedzicem. → causa Curiana - I w p.n.e. Sceavola vs. retor Crassus - ustanowienie substytuta dla nasciturusa, który nie przyszedł na świat (żona nie była w ciąży). Wygrała interpretacja retora, za utrzymaniem testamentu - wola testatora (favor testamenti) - pominięcie dziedziców ustawowych.
Substitutio quasi pupillaris - gdy dziedzicem był chory umysłowo. Jego substytut otrzymywał spadek, jeśli dziedzic umarł nie wracając do władz umysłowych.
Substitutio pupillaris i quasi pupillaris to jedyne przypadki ustanowienie spadkobiercy dla osoby trzeciej.
cautio Muciana - Sceavola - sprawa legatu dla żony pod warunkiem potestatywnym ujemnym (stwierdzenie o jego spełnieniu możliwe dopiero po śmierci legatariuszki) - pozostanie we wdowieństwie. Można było otrzymać legat, jeśli przyrzekło się stypulacyjnie, że odda się przysporzenie w momencie działania sprzecznego z warunkiem. W drodze analogii stosowano również w przypadku dziedzica. Potwierdzone konstytucją Piusa.
inne postanowienia w testamencie - wyzwolenie niewolników, cząstkowe przysporzenia (legaty i fideikomisy), powołanie opiekunów, darowizny na wypadek śmierci oraz rozmaite polecenia (modus).
Lex Iulia de vicesima hereditatum z czasów Augusta wprowadziła podatek spadkowy - 5%.
Rodzaje testamentów:
Prawo XII tablic:
Dwa najstarsze testamenty publiczne:
Testament in comittis calatis - sporządzano go podobnie jak adrogację za pomocą dekretu (uchwała wzorowana na lex) comitia calata na wniosek pontificis maximi. Ponieważ wniosek był sporządzony przez kapłana miał on ogromny wpływ na sporządzenie testamentu. Testator musiał liczyć się z jego zdaniem, ponieważ mógł on odmówić postawienia wniosku na zgromadzeniu ludowym, które odbywało się dwa razy do roku.
Testament in procinctu - był testamentem żołnierza przed gotowym do boju wojskiem. Prawdopodobnie wyodrębnił się z testamentum comittis calatis. Zniknął za Sulli w I w p.n.e.
→ obu testamentów dokonywano po dokonaniu auspicii.
Czasy późniejsze:
Testamentum per aes et libram - testament prywatny. Testator dokonywał mancipatio familie polegającej na rozporządzeniu całym majątkiem na rzecz powiernika (familie emptor) wstępującego w miejsce spadkobiercy (heredis loco). W dołączonej do mancipatio ustnej nuncupatio testator jednostronnie rozporządzał, kto po jego śmierci otrzyma spadek.
w późnej republice większego znaczenia nabrała nuncupatio.
w praktyce rozporządzenia zawarte w nuncupatio ujmowano w formę pisemną tak dla lepszego dowodu, jak i dla zachowania woli testatora w tajemnicy. Ustna nuncupatio ograniczała się do oświadczenia świadkom, że sporządzony testament zawiera ostatnią wolę testatora (tabulae testamenti). Na sznurku wiążącym tabliczki dawali swoje pieczęcie 5 świadków, libripens i familie emptor.
obok tego nadal pozostał testament ustny.
Testamenti iure praetorio factum - był on sporządzony pisemnie i opieczętowany pieczęciami siedmiu świadków (testamentum septem signis signatum). Opierając się na nim pretor udzielał bonorum possesio secudnum tabulas. Pierwotnie była ona sine re (edykt z I w. p.n.e.), gdyż spadkobierca pretorski przegrywał z heres, który wykazywał brak mancipatio. Od reskryptu Antoniusza Piusa pretorski spadkobierca uzyskał excetio doli i jego prawo było cum re. Testament pretorski znikł w okresie poklasycznym.
Testament w okresie poklasycznym:
Testament publiczny:
testamentum apud acta conditum - testament przez oświadczenie do protokołu sądu lub władzy gminnej. Powstał na początku V w n.e.
testamentum principi oblatum - testament przekazywany do kancelarii cesarskiej. Powstał na początku V w n.e.
Testament prywatny:
testamentum tripertitum - w okresie poklasycznym pisemny testament z siedmioma świadkami. Testator spisywał go sam lub go dyktował. Musiał być sporządzony jednym ciągiem (uno contextu). Testator powinien był wobec obecnych świadków oznaczyć go jako swój testament i podpisać (subscriptio). W tym samym dniu składali podpisy i pieczęcie świadkowie. Nie musieli znać treści testamentu. Justyniana określił go jako tripertitum, gdyż wywodził się od z trzech porządków: cywilnego (obecność świadków, uno contextu), pretorskiego (pieczęcie, liczba świadków), cesarskiego (podpisy). Do czasów Teodozjusza istniał też testament z 5 świadkami. Oba były do wyboru z testamentem ustnym (per nuncupationem). Później testator mógł sporządzić testament tylko w obecności 7 świadków, ustnie lub pisemnie.
testamentum per holographam scriptam - własnoręczny testament pisemny. Nie był konieczny udział świadków. Testament ten powstał w 446 r. na mocy konstytucji cesarzy Teodozjusza II i Walentyniana III. Został przyjęty przez współczesne prawo.
testamenty szczególne
- o złagodzonej formie:
testamentum ruri conditum - sporządzany na wsi. Wymóg jedynie 5 świadków.
testamentum pestis tempore conditum - w czasie zarazy świadkowi nie musieli być obecni jednocześnie przy sporządzeniu testamentu.
testamentum parentum inter liberi - specjalne uregulowane przysporzenie wstępnych dla zstępnych. Dokonywano go pisemnie, ale nie w formie testamentu.
- o zaostrzonej formie:
dla niewidomych - konieczność obecności ósmego świadka, który musiał odczytać testament i podpisać razem z pozostałymi siedmioma.
testamentum militis - zapoczątkował go Cezar, a ostatecznie ustalił Trajan. Za Justyniana mogli się go sporządzić jedynie żołnierze biorący udział w operacja wojskowych (in expeditionibus). Mógł być sporządzony w dowolnej formie. Dopuszczono możliwość jednoczesnego dziedziczenia testamentowego i beztestamentowego, możliwość istnienia kilku ważnych testamentów, ustanowienie spadkobiercy ex re certa oraz brak zachowku. Testament żołnierski był ważny najdalej do roku po zakończeniu służby (zwolnienie bez nagany).
Wydziedziczenie (exheredatio) i dziedziczenie przeciwtestamentowe
dotyczyło ono najbliższych krewnych. Jeśli chciał wydziedziczyć dzieci musiał je wydziedziczyć w testamencie. Syna musiał wydziedziczyć nominatim, a wszystkich innych (córki, krewnych zstępnych, uxor in manu) mógł wydziedziczyć ogólnie (inter ceteros).
Wydziedziczenia należało dokonać z użyciem wyrazów exheres esto lub exheredes sunto.
Postumi sui (pogrobowiec - osoba urodzona po sporządzeniu testamentu lub po śmierci testatora) musiała być wydziedziczona nominatim, inaczej testament był nieważny. Panowała zasada „postumus rumpti testamentum” - „pogrobowiec niweczy testament”.
wydziedziczenie nie wymagało uzasadnienia.
Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne - jeśli testator pominął zstępnych lub dokonał wydziedziczenia w niewłaściwy sposób.
jeśli pominięcie dotyczyło syna - testament nieważny
jeśli pominięcie dotyczyło innych - testament ważny, ale pominięci zstępni lub żona dochodzili do spadku kosztem dziedzica/ów. Jeśli spadkobiercami były osoby z kręgu sui heredes, pominięci dostawali ustawową część spadku. Jeśli spadkobiercami były heredes extranei, to pominięci otrzymywali ½ spadku → złamanie zasady „nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest”.
Pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe (successio contra tabulas) - pretorzy rozszerzyli krąg osób, które pater familias musiał wydziedziczyć. Poza osobami pozostającymi pod jego władzą, musiał wydziedziczyć wszystkie dzieci i ich potomstwo (a więc również te, które wyszły spod jego władzy). Justynian postanowił, że zarówno synowie jak i córki mają być wydziedziczani nominatim.
pod koniec republiki - duża liczba wydziedziczeń na rzecz osób obcych → wydziedziczenie najbliższych krewnych na rzecz postronnych zaczęto traktować jako coś sprzecznego z naturalnym porządkiem rzeczy (contra officium pietatis), a takiego testatora traktowano jak osobę działającą w umysłowym zamroczeniu. Taki testament można było obalić i nazywano go testamentum inofficiosum. Początkowo heredes mógł wnieść heredatis petitio (skarga o oddanie majątku spadkowego). Pod koniec republiki stworzono skargę actio quorela inofficiosi testamenti, z którą przed sądem centumwiralnym, a potem w procesie extra ordinem mogła wystąpić w ciągu 5 lat osoba uprawniona do bonorum possesio ab intestato (a więc również emancypowany syn) → liberi (dzieci i dalsi zstępni w linii męskiej), parentes, brat i siostra (jeśli spadkobiercą była osoba niegodziwa - persona turpis). Te osoby mogły wystąpić z actio, jeśli ze spadku nie otrzymały nic (zapisu, darowizny post mortem, zachowku).
Zachowek (pars legitima, portio debita) - do Justyniana ¼ części ustawowej spadku, potem 1/3 (dla dzieci, jeśli było ich więcej niż 4, wyjątkowo ½)
Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne - jeśli doszło do obalenia testamentu z powodu nie otrzymania zachowku. W razie wniesienia quorela inofficiosi testamenti osoba poszkodowana otrzymywała całość swojego ustawowego udziału.
Justynian - określił przypadki, w jakich ojciec może wydziedziczyć swoje dzieci oraz postanowił, że w razie nie otrzymania żadnych korzyści osoby z kręgu sui heredes mogły po wniesieniu skargi quorela inofficiosi testamenti otrzymać całą swoją część spadku, a w razie otrzymania jakiś korzyści, mniejszych od zachowku, mogli wnieść jedynie skargę actio ad supplendam legitimam - skargę o uzupełnienie zachowku.
Nieważność i nieskuteczność testamentu
testamenti facti activa - zdolność do sporządzenia testamentu - dojrzała osoba sui iuris. Wyjątek - filius familias, jeśli miał peculium catrense, quasi castrense, adventicum.
testamenti factio pasiva - zdolność bycia dziedzicem - każdy obywatel rzymski. Przysporzenie na rzecz alieni iuris dla pater familias, przysporzenie dla niewolnika - dla jego pana.
Testament tracił moc, jeśli po jego sporządzeniu powiększała się liczba osób pozostających pod władza testującego.
Testament stawał się nieskuteczny, jeśli dziedzic nie chciał lub nie mógł go przyjąć.
Testament można było jedynie zmienić, a nie go odwołać. Dopiero za Justyniana można było odwołać testament bez sporządzenia nowego.
Ograniczenia swobody testowania
Lex Voconia (169 r p.n.e.)
kobiety nie mogły być ustanowione w testamencie spadkobierczyniami przez członków najbogatszej klasy obywateli rzymskich z majątkiem co najmniej 100000 asów. Za pryncypatu zakaz wyszedł z użycia.
ograniczenie w wysokości legatów przekazywanych przez członków najbogatszej klasy obywateli. Pojedynczy zapisobierca nie mógł dostać więcej niż spadkobierca/y. Dot. również donatio mortis causa.
dziedziczenie beztestamentowe tylko przez siostry agnacyjne pochodzące od tego samego ojca. Matka i macocha tylko, jeśli była w manus męża.
Lex Falcidia (40 r p.n.e.)
zapisy testamentowe mogły obciążyć spadek jedynie do ¾.
Portio debita - zachowek
Testujący nie mógł ograniczać swobody rozporządzania majątkiem przez spadkobiercę lub zapisobiercę. Mogli oni znieść współwłasność, rozporządzać inter vivos lub mortis causa, a substitutio była dopuszczalna w ograniczonym zakresie.
Kodycyl (codicilli)
od czasów Augusta
nieformalna prośba w liście skierowanym do dziedziców (testamentowych - codicilli testamentarii lub ustawowych - codicilli ab intestato).
rożnego rodzaju nieformalne zapisy, z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia.
w testamencie zamieszczano klauzulę kodycylarną, która pozwalała w przypadku nieważności testamentu, utrzymać go w mocy jako kodycyl.
wyznaczeniu w nim spadkobiercy byli traktowaniu jak fideikomisariusze uniwersalni.
III. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE/USTAWOWE (ab intestato)
termin ten wiąże się z dziedziczeniem uregulowanym w ustawie XII tablic → najbardziej adekwatny termin to dziedziczenie beztestamentowe.
Dziedziczenie wg ustawy XII tablic.
dziedziczyli tylko krewni agnacyjni
I grupa - sui heredes - osoby będące w chwili śmierci pod władzą testatora, a w raz z jego śmiercią stające się sui iuris. Dzieci zrodzone z iustum matrimonium lub adoptowane lub adrogowanej oraz żona, jeśli była pod manus męża oraz dzieci zmarłego/emancypowanego syna. Dziedziczono według szczepów i głów - każde dziecko dostawało tyle samo (in capita). Wnuki dostawały część swego ojca (według szczepów - in stripes), a następnie dzieliły się między siebie po równo - zasada reprezentacji.
II grupa - w braku sui heredes - najbliżsi krewni agnacyjni - proximi agnati, czyli te osoby, które poprzednio przebywały pod władzą wspólnego przodka i przebywałyby, gdyby wspólny przodek nadal żył - rodzeństwo i matka, jeśli była pod manus męża. Krewni tego samego stopnia dziedziczyli według głów, odsuwając krewnych dalszego stopnia. Krewny agnacyjny dziedziczył, jeśli żył w chwili śmierci spadkodawcy.
Lex Viconia (169 r p.n.e.) - ograniczenie możliwości dziedziczenia przez kobiety. Dziedziczyły tylko siostry agnacyjne (consanquineae).
III grupa - członkowie rodu - gentiles. Praktyka ta zanikła pod koniec republiki.
po wyzwoleńcu (libertinus) dziedziczyły jego dzieci, jako sui heredes, a w razie ich braku patron. Tak samo po emancypowanym synu.
po latynie juliańskim dziedziczył były właściciel.
w razie nie przyjęcia spadku przez najbliższych krewnych agnacyjnych, nie oferowano go dalszym krewnym, gdyż powołanie to było jednorazowe. Spadek stawał się spadkiem leżącym i mógł być zasiedzony (usucapio pro herede). Od czasów Augusta hereditas iacens przypadała skarbowi państwa.
Dziedziczenie wg edyktu pretorskiego.
okres republiki - pretor wprowadza nowy porządek dziedziczenia - działanie pretora iuris civilis corrigendi gratia. Dziedziczenie agnacyjno-kognacyjne. 4 klasy bonorum possesores:
I klasa - unde liberi - wszystkie dzieci oraz dalsi zstępni w linii męskiej. Dziedziczenie według głów i szczepów. Wyjątek - emancypowany syn i jego dzieci - syn nie wykluczał swoich dzieci od spadku - nuova clausula Iuliani - ½ otrzymywał emancypowany syn, ½ jego dzieci.
collatio bonorum - zaliczenie na dział spadkowy - emancypowany syn mógł ubiegać się o spadek, jeśli dokonał collatio bonorum. Przyrzeczenie emancypowanego syna (w formie stypulacji cautio de cenferendis bonis), ze podzieli się „czystym” swoim majątkiem z resztą dziedziców, która była alieni iuris. Podobne rozwiązanie w przypadku córki, która otrzymała posag - collatio dotis, oraz dziedzica, która za życia testatora otrzymała darowiznę - collatio donationis.
II klasa - unde legitimi - krewni agnacyjni - dziedziczenie według ius civile.
III klasa - unde cognati - wszyscy krewni kognacyjni (w linii męskiej jak i żeńskiej) do 6 stopnia pokrewieństwa - 7 jeśli były to wnuki rodzeństwa. Krewni bliżsi wykluczali dalszych, spadek dzielono według głów.
IV klasa - unde vir et uxor - małżonkowie.
dziedziczenie to dochodziło do skutku jeśli uprawniony zgłosił się do pretora.
nie istniała zasada jednorazowego powołania - pretor proponował spadek kolejnym krewnym (successio ordinum et graduum), jeśli spadkobiercy z poprzedniej klasy nie złożyli w odpowiednim terminie wniosku o przyznanie bonorum possesio. Terminy - 100 dni, a dla rodziców i dzieci - 1 rok.
Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu
ius trium liberorum - matka dziedziczyła po swoich dzieciach, jeśli nie wyprzedzały jej dzieci, ojciec lub bracia zmarłego (II klasa). Postanowienie cesarza Klaudiusza, potwierdzone w sc. Tertullianum (za Hadriana). Justynian przyznał ten przywilej każdej matce, a nie tylko mającej ius trium liberorum.
Sc. Orfitianum z 178 r p.n.e. - wszystkie dzieci (również nieślubne) dziedziczą po matce przed wszystkimi krewnymi agnacyjnymi. Wnuki nie są powoływane.
Dziedziczenie według Nowel justyniańskich
całkowite zniesienie pokrewieństwa agnacyjnego na rzecz kognacyjnego.
I klasa - dzieci - liberi legitimi, a zamiast nieżyjących zstępnych ich dzieci. Jeśli nie było żadnych dzieci, wtedy 1/6 spadku po ojcu dostawały dzieci - liberi naturales, ale zrodzone z konkubinatu. Dziedziczyli według stripes.
II klasa - wstępni i rodzeństwo zmarłego (in capita), oraz dzieci po zmarłych braciach i siostrach. Żyjący rodzice wykluczali dziadków, a w razie ich śmierci spadek dzielono in lineas - ½ dla wstępnych ojca, ½ wstępni matki.
III klasa - rodzeństwo rodzone i przyrodnie - rodzone wykluczało przyrodnie. Rodzeństwo przyrodnie (i ich dzieci, ale nie wnukowie) dziedziczyło według głów i szczepów.
IV klasa - krewni kognacyjni bez ograniczenia stopnia. Krewni bliżsi wykluczali dalszych.
małżonkowie nadal dziedziczyli po sobie według dziedziczenia pretorskiego. Żona dziedziczyła po mężu dopiero, jeśli nie było żadnych krewnych kognacyjnych. Justynian (nowela 53 z 537 r. n.e.) przyznał ubogiej wdowie prawo do ¼ części spadku po mężu (kwarta ubogiej wdowy). Ale jeśli po ojcu dziedziczyło więcej niż troje dzieci, matka dziedziczyła na równi z nimi. Prawo to nie oznaczało powołania żony do spadku po mężu.
Nowela 115 z 542 r n.e. - zakaz dla wstępnych pomijania lub wydziedziczania zstępnych bez zachowku. Można było tego dokonać w 14 przypadkach niewdzięczności. Dzieci też nie mogły wydziedziczać rodziców, jeśli nie zaszedł jeden z 8 przypadków.
IV. NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI
Nabycie spadku
heredes necessarii - liberi in potestate (mogli nie przyjąć spadku jeśli w testamencie zostali ustanowieniu ze słowami “si volet”) oraz niewolnik ustanowiony dziedzicem (servus cum libertate institutus)
heredes voluntarii - heredes extranei → mogli złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku - repudiatio ereditatis.
3 sposoby nabycia spadku (Gaius):
cretio - najstarsze, formalne oświadczenie o przyjęciu spadku. Później konieczne tylko, jeśli życzył sobie tego testator → formułka ustanowienia dziedzica była heredis institutio cum cretione.
pro herede gestio - działanie za spadkobiercę
nuda voluntate - jakiekolwiek, nieformalne oświadczenie o przyjęciu spadku. Pretor mógł wyznaczyć określony termin (spatium deliberandi) w ciągu, którego spadkobierca powinien wyrazić wolę przyjęcia spadku.
spadek musiała przyjąć osoba powołana. Trasmisio delationis zgodnie z zasadą hereditias delata et nondum adquisitia non transmittitur ad heres nie miała zastosowania, ale były wyjątki:
transsmissio ex capite in integrum restutionis - pretor udzielał zgodny na przyjęcie spadku przez spadkobierców w wyjątkowych sytuacjach, szczególnie jeśli zmarły uprawniony wyjechał z Rzymu w sprawach państwowych.
transsmissio Teodosiana - w razie śmierci spadkobiercy będącego zstępnym spadkodawcy, prawo do spadku przechodziło na jego dzieci.
transsmissio Justiniana - jeśli spadkobierca wiedział o spadku, to do końca roku od kiedy się dowiedział, jego spadkobiercy mogli przyjąć spadek. Jeśli nie wiedział, rok biegł od jego śmierci.
beztestamentowy heredes extraneus mógł jeszcze przed przyjęciem spadku odstąpić przed pretorem powołanie do spadku (in iure cessio hereditatis).
każdy spadkobierca mógł sprzedać spadek - venditio hereditatis- sukcesja syngularna.
caduca - jeśli spadku nie mógł nikt nabyć ze względu na incapacitas, to przypadał on aerarium, a później fiskusowi. Potem termin ten objął również bona vacantia (spadek nieobjęty) i bona ereptoria (spadek odebrany osobie niegodnej).
Sytuacja prawna spadkobiercy
beneficium abstinendi - pod koniec republiki pretor w swoim edykcie zapowiedział, że jeśli heredes necessarii nie zaczęli się jeszcze zajmować spadkiem, mogą prosić o dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku. Przysługiwało tylko sui heredes.
niewolnikowi pretor udzielał separatio bonorum - możliwość oddzielenia własnego majątku od spadku.
beneficium separationis bonorum - w interesie wierzycieli spadkowych, w sytuacji gdy dziedzic był zadłużony. W okresie justyniańskim otrzymali to również wierzyciele dziedzica.
jeśli spadkobiercą był minor do 25 lat i przyjął zadłużony spadek, mógł prosić pretora o restitutio in integrum - Lex Laetoria.
Jeśli spadkobiercą był żołnierz za czasów cesarza Gordiana, odpowiadał za długi spadkowe tylko do wysokości spadku.
beneficium inventarii - za Justyniana dziedzic mógł sporządzić inwentarz rzeczy spadkowych. Odpowiadał wtedy do wysokości zinwentaryzowanego majątku spadkowego.
Wielość dziedziców (coheredes)
ius accrescendi - prawo przyrostu. Nie można go było wykluczyć. Obowiązywało w dziedziczeniu testamentowym i beztestamentowym.
testator mógł wyznaczyć nierówne udziały, ale tylko w częściach ułamkowych, idealnych (pro indivisio).
każdy z coheredes stawał się współwłaścicielem rzeczy spadkowych i mógł dowolnie rozporządzać swoją częścią.
często kontynuowano jedność majątku spadkowego - consorcium ercto non cito.
współwłasność można było podzielić umownie lub sądowo - actio familie erciscundae.
Ochrona spadkobiercy
Hereditas petitio - służyła o odzyskanie całego majątku spadkowego przez heres. Actio in rem, skuteczne erga omnes.
okres procesu legislacyjnego - legis actio sacramento in rem - przeciwko temu, kto rościł sobie prawo do spadku (possesor pro herede)
okres procesu formułkowego - hereditas petitio - również przeciwko temu, kto kwestionował uprawnienia powoda (possessor pro possessore).
sc Iuventianum z 129 r n.e. - vindicaio caducorum - rozszerzano na hereditas petitio - zakres odpowiedzialności pozwanego zależał od dobrej lub złej wiary posiadacza, który sprzedał rzecz spadkową. Zła wiara - tak jakby nadal posiadał, dobra - tylko do ceny lub aktualnego wzbogacenia..
dla dziedzica prawa pretorskiego - interdictum quorum bonorum.
dyskusyjne - czy przyznanie dziedzicowi pretorskiemu hereditas petitio possessoria (utilis) z zastosowaniem fikcji si heres esset nastąpiło już w okresie klasycznym, czy dopiero za Justyniana. Skarga ta była potrzebna, gdyż interdykt odnosił się tylko do rzeczy materialnych, a nie do praw.
Paremie:
conceptus pro iam nato habentur - poczęty uważany jest za żywego
nemo pro parte testatus pro parte in terstatus decedere potest - nikt nie może pozostawić spadku częściowo na podstawie testamentu, a częściowo z ustawy.
sui heredes aut instituendi aut exheredandi sunt - spadkobierców domowych należy albo powołać albo wydziedziczyć.
hereditias delata et nondum adquisitia non transmittitur ad heres - prawo do spadku zaoferowanego, ale jeszcze nie przyjętego nie przechodzi na spadkobierców.
heredes institutio caput et fundamentum totius testamenti - ustanowienie dziedzica stanowi podstawę i fundament całego testamentu.