WYŻSZA SZKOŁA NAUK HUMANISTYCZNYCH I DZIENNIKARSTWA

W POZNANIU

OLIGOFRENOPEDAGOGIKA

STUDIA PODYPLOMOWE

DANUTA MATUSZCZAK

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI

ODDZIAŁYWAŃ NA OSOBY

NIEPEŁNOSPRAWNE INTELEKTUALNIE

UJAWNIAJĄCE ZACHOWANIA

NIEPOŻĄDANE SPOŁECZNIE

Wstęp

Na początku proponuję kilka ciekawych cytatów:

Maria Grzegorzewska:

„Miłość jest dźwignią życia, jakby największym impulsem natury ludzkiej do harmonii, do ładu, do nawiązania łączności między ludźmi, do życzliwej względem nich postawy. Pedagogikę specjalną charakteryzuje specjalny cel - rewalidacja społeczna dzieci upośledzonych, chorych, niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy.”
------------------------------------------------------------------------------------------

Wincenty Kadłubek:

„Władca powinien tak postępować, żeby

wspomagać najbardziej tych, którzy

najmniej mogą".

Celestyn Freinet:

„Zejdźcie z katedry!

Zawińcie rękawy i do wspólnej roboty z uczniami.

Zejdźcie na poziom dzieci, aby razem z nimi pracować, bawić się,

patrzeć na świat w zasięgu ich wzroku,

reagować zgodnie z ich rytmem.

W tym układzie stosunków spotkacie się z zaufaniem,

z entuzjazmem tworzenia, odczujecie radość powodzenia”.
                                                                                                         

Celestyn Freinet:

„Pochwalcie najskromniejsze dzieło

najskromniejszego z waszych uczniów.
  Niech dziecko ma w każdej chwili świadomość,

że położyło kamień pod swą budowlę

i że dodało do niej coś pożytecznego i trochę piękna.”

Część I

DEFINICJE PODSTAWOWYCH POJĘĆ

Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy narodu.

Norma społeczna

Jest to względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki społecznej w danej sytuacji, zależny od zajmowanej przez nią pozycji społecznej i odgrywanej przez nią roli społecznej.

Rodzaje norm społecznych

• normy formalne - zasady sformułowane w postaci pisanych regulaminów lub przepisów.

• normy nieformalne - niespisane normy, obowiązujące zwyczajowo w ramach danej grupy lub społeczeństwa.

• normy prawne - zasady zachowania się oparte na przepisach. W przeciwieństwie do innych norm są one ustanowione lub uznane za obowiązujące przez państwo. Ich nieprzestrzeganie jest sankcjonowane przez instytucje państwowe.

• normy religijne - w przeciwieństwie do norm prawnych, obowiązujących wszystkich członków danej zbiorowości, mają one ograniczony zasięg i dotyczą tylko osób danego wyznania. Często normy te, określające stosunki między ludźmi, traktowane są jako normy moralne.

• normy moralne (etyczne) - mają one charakter absolutny, co oznacza bezwzględny nakaz lub zakaz określonego zachowania. Nie dotyczą tylko postępowania jednostki, ale mogą dotyczyć całych grup społecznych.

• normy obyczajowe - nawyki zachowania się, rytuały czy sposoby ubierania się uznane w danej zbiorowości. Normy obyczajowe to reguły postępowania ludzi, które kształtowały się w ich świadomości pod wpływem nawyku, w wyniku wielokrotnego powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań (np. całowanie kobiety w rękę). Normy obyczajowe nie oceniają zachowań ani ich nie wartościonują. Określają raczej co wypada lub nie robić. Obyczaje kształtują się we wszystkich sferach życia. Najczęściej mają zasięg lokalny.

• normy zwyczajowe - nawyki, rodzaje zachowania charakterystyczne albo dla całego społeczeństwa, albo dla jakichś grup społecznych.

Działanie społeczne w teorii socjologicznej jest to zachowanie ludzkie, które uwzględnia reakcje innych i jest na nie zorientowane. Pojęcie to wprowadził Max Weber, który uważał działania społeczne za podstawowe tworzywo, z którego zbudowane są trwalsze struktury społeczne: władza, instytucje, organizacje.

Weber rozróżnił cztery typy działań:

• działania racjonalne ze względu na cel (zweckrational), w którym działający kieruje się racjonalnością instrumentalną: ze zbioru wartości podmiot wybiera cele i przy uwzględnieniu alternatywnych kosztów i korzyści dobiera odpowiednie środki,

• działania racjonalne ze względu na wartości (wertrational), w odróżnieniu od powyższych, działający podmiot nie kieruje się kalkulacją następstw działania ( w myśl zasady "cel uświęca środki"),

• działania afektywne, odpowiadające aktualnym stanom uczuciowym,

• działania tradycjonalne, opierające się na nawyku.

Zachowanie (czasem określane jako behawior) człowieka lub zwierzęcia - skoordynowane postępowanie w odniesieniu do określonego otoczenia w określonym (stosunkowo krótkotrwałym) czasie, na który składają się reakcje ruchowe wykonywane za pomocą mięśni szkieletowych. Może być reaktywne lub celowe - ukierunkowane na osiągnięcie celu (czynność).

Zachowanie:

• jest rezultatem działania bodźców zewnętrznych (behawioryzm)

• jest rezultatem działania popędów, zdeterminowane przez wcześniejsze doświadczenia i w dużej mierze nieświadome (psychoanaliza)

• jest wynikiem potrzeby eksploracji i procesów poznawczych (psychologia poznawcza)

• jest rezultatem doświadczanej akceptacji (psychologia humanistyczna)

• jest komunikatem pozostającym w sprzężeniu zwrotnym, zarówno przyczyną, jak i skutkiem (psychologia systemowa)

• jest usiłowaniem przystosowania się organizmu w celu przetrwania (psychologia ewolucyjna)

Część II

WYKAZ ZACHOWAŃ POŻĄDANYCH SPOŁECZNIE

- przestrzeganie norm społecznych,

- zdrowy styl życia,

- stosowanie kultury słowa i języka,

- troska o własne zdrowie i życie,

- szacunek wobec zdrowia i życia innych osób,

- kultura spędzania wolnego czasu,

- troska o środowisko naturalne;

Część III

WYKAZ ZACHOWAŃ NIEPOŻĄDANYCH SPOŁECZNIE

- nieprzestrzeganie norm społecznych,

- agresja,

- przemoc /słowna, fizyczna/,

- niehigieniczny styl życia,

- wycofanie,

- używanie wulgaryzmów,

- niewłaściwe zachowanie podczas zajęć lekcyjnych /nadpobudliwość lub bierność/,

- brak szacunku dla własnego zdrowia i życia,

- stwarzanie zagrożeń dla zdrowia i życia innych osób,

- nieumiejętność kulturalnego spędzania czasu wolnego,

- brak dbałości o środowisko przyrodnicze /ekosystem/, którego częścią, czyli biocenozą jesteśmy my sami;

Część IV

AGRESJA JAKO CAŁOKSZTAŁT ZACHOWAŃ MIEPOŻĄDANYCH SPOŁECZNIE

Definicja agresji i jej formy

Agresja wśród dzieci i młodzieży nie jest zjawiskiem nowym. Jednakże jej nasilenie w ostatnich latach, a także stosowanie przez uczniów coraz bardziej bezwzględnych form represji, budzi uzasadniony niepokój. Ofiarami agresorów są nie tylko ich rówieśnicy, ale także nauczyciele i inne osoby dorosłe.
Agresja definiowana jest jako zachowanie zwrócone przeciwko innym osobom i przedmiotom oraz działanie na ich szkodę. Może ono przybierać formę fizyczną lub psychiczną.
Agresją słowną jest ubliżanie, grożenie, wyśmiewanie, dokuczanie, obrzucanie wyzwiskami lub kpienie, jej konsekwencją zaś poczucie zagrożenia, odrzucenia i wyizolowania drugiej osoby z grupy.
Agresja fizyczna przejawia się w fizycznym ataku na drugą osobę lub jej własność. Najczęściej przybiera formę bezpośrednią, a wiec taką, gdy dochodzi do fizycznego kontaktu agresora z ofiarą, np. uderzanie, kopanie, popychanie, zadawanie ran. Agresja fizyczna może mieć dwojaki charakter:

•  instrumentalny, gdy agresor chce coś zdobyć lub osiągnąć określony cel, np. gdy starsi uczniowie zabierają młodszym pieniądze, aby coś sobie kupić,

•  emocjonalny, gdy dziecko przeżywa lęk lub złość, np. agresywne zachowanie ucznia wyśmianego przez nauczyciela przed całą klasą.

Niektórzy autorzy uważają, iż o agresji można mówić tylko wówczas, gdy obie strony mają podobną siłę fizyczną i psychiczną. Natomiast przy braku równowagi sił, gdy uczeń atakujący jest silniejszy fizycznie lub psychicznie, ma miejsce przemoc. W jej wyniku powstają dwie role: ofiary i sprawcy. Jeszcze inny wymiar ma zjawisko znęcania się, które ma miejsce wtedy, gdy jeden uczeń jest przez dłuższy czas narażony na ataki, bezpośrednie lub pośrednie, ze strony innego silniejszego kolegi czy grupy i nie potrafi im się przeciwstawić.

Przyczyny zachowań agresywnych
 W literaturze znane są trzy główne teorie wyjaśniające pochodzenie  ludzkiej agresji:

•  teoria instynktów, która mówi, że agresja jest instynktem wrodzonym, i że człowiek z natury zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc;

• teoria frustracji, według której przyczyną zachowań agresywnych jest przeżywana frustracja, będąca wynikiem niezaspokojenia potrzeb;

• teoria społecznego uczenia się, mówiąca że ludzie uczą się zachowań agresywnych, bądź przez własne, bezpośrednie doświadczenie, bądź przez naśladownictwo.

Co zatem sprawia, że uczniowie mają skłonności do znęcania się nad kolegami?

Dlaczego dziecko, które postrzegamy jako dobre i uczynne przyłącza się do krzywdzenia innych? Te i podobne pytania zadajemy sobie często. Prowadzą one do odpowiedzi, że nie istnieje jedna, konkretna przyczyna. To zwykle zespół różnych czynników determinuje stosowanie przemocy wobec innych.

Przyczyny tkwiące w rodzinie:

•  brak ciepła i zainteresowania sprawami swego dziecka,

•  pobłażliwość i przyzwolenie na stosowanie agresji wobec innych,

•  brak jasnego przekazu, co jest dobre, a co złe,

•  brak jasno wyznaczonych granic - jak dziecku wolno się zachować, a jak nie,

•  stosowanie agresji i przemocy przez rodziców w kontaktach z dorosłymi i w stosunku do samego dziecka,

•  wychowanie w przekonaniu, iż „dziecko nie ma głosu”,

•  rozwiązywanie konfliktów i napięć domowych metodami „siłowymi”,

•  kryzysy domowe - kłótnie, rozwód rodziców,

•  podwójne wzorce zachowań - co innego się mówi, co innego robi,

•  gorący temperament samego dziecka.

Przyczyny istniejące w szkole:

1. czynniki związane z samą instytucją i organizacją szkoły:

•  hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość,

•  czas spędzany głównie w sposób ukierunkowany

•  stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek,

•  zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru,

•  anonimowość uczniów i nauczycieli,

2. czynniki związane z relacjami nauczyciele - uczniowie:

•  chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów,

•  niewłaściwe sposoby komunikowania się nauczycieli z uczniami (poniżanie, ośmieszanie przed klasą, straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela itp.),

•  agresja i przemoc dorosłych na terenie szkoły,

•  rozwiązywanie konfliktów dorośli- dzieci metodami „siłowymi”,

•  relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci,

3. czynniki związane z procesem nauczania:

•  zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia potencjału i możliwości dzieci,

•  brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów dzieci,

•  niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów,

•  mało uwagi poświęconej rozładowaniu napięć podczas lekcji,

•  nuda i schematyczność podczas lekcji,

4. poza tym:

•  brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania i akty przemocy w szkole,

•  brak jasnych reguł życia szkolnego,

•  brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm,

•  brak poczucia współodpowiedzialności u uczniów za życie szkoły.

Wpływ grupy rówieśniczej:

Dzieci mogą przyłączać się do naśladowania kolegów, ponieważ:

•  naśladują osobę z grupy, ocenianą przez nich pozytywnie (odważna, silna), która zachowuje się agresywnie; oni sami często są niepewni swojej pozycji w grupie,

•  widzą, że używający przemocy uczeń odnosi korzyści i nie traci swej popularności,

•  naśladowany uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych,

•  w grupie odpowiedzialność słabnie i zmniejsza się poczucie winy.

Charakterystyka roli ofiary i sprawcy przemocy

Wbrew niektórym opiniom ofiarą przemocy nie zostaje dziecko z powodu swych cech zewnętrznych (tuszy, koloru włosów, noszenia okularów czy dobrych ocen). Decydują o tym jego cechy wewnętrzne. Wśród uczniów spotkać możemy ofiary pasywne i prowokujące.

Cechy ofiary pasywnej:

•  jest wrażliwa i nieśmiała,

•  ostrożna w kontaktach z innymi,

•  ma trudności z zaistnieniem w grupie rówieśniczej,

•  jest niepewna i lękowa,

•  nie potrafi się bronić, atakowana-płacze, wycofuje się, ucieka,

•  czuje się mało wartościowa, nie potrafi właściwie ocenić swojej sytuacji,

•  ma poczucie osamotnienia i opuszczenia,

•  zwykle nie ma w klasie żadnego dobrego przyjaciela,

•  ma negatywne nastawienie do stosowania przemocy,

•  może być słabsza fizycznie (dotyczy to zwłaszcza chłopców),

•  często ma lepszy kontakt z dorosłymi niż z rówieśnikami.

Cechy ofiary prowokującej:

•  ma problemy z koncentracją i skupieniem się,

• wyróżnia się niespokojnym zachowaniem, często nadaktywnością,

•  wprowadza zamieszanie i niepokój,

•  wytwarza wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia,

•  jej zmienne humory są przyczyną częstych konfliktów z kolegami,

•  jej zachowanie może być odbierane przez większość klasy jako prowokujące i może powodować negatywne reakcje ze strony innych.

Tak jak wśród ofiar wyróżniamy ofiary pasywne i prowokujące, tak wśród sprawców przemocy spotykamy sprawców pasywnych i aktywnych.

Cechy sprawcy aktywnego:

•  przejawia agresję wobec kolegów oraz dorosłych,

•  fascynuje się przemocą i jej narzędziami,

•  akceptuje przemoc,

•  jest impulsywny,

•  ma potrzebę dominacji,

•  niski poziom empatii wobec ofiar,

•  zawyżone poczucie własnej wartości,

•  niski poziom strachu i niepewności,

•  uznanie dla siły fizyczne

• większa od innych siła i sprawność fizyczna,

• często jest otoczony "świtą".

Cechy sprawcy pasywnego:

•  nie inicjuje, ale uczestniczy w przemocy,

•  niezbyt pewny siebie, w grupie czuje się lepiej.

Wskazówki pomocne w rozpoznawaniu ofiary i sprawcy przemocy w swojej klasie

Jeżeli zaobserwujemy u ucznia w naszej klasie poniżej opisane postawy i zachowania, nie możemy ich zbagatelizować. Warto od początku uczyć dzieci, że każdy ma prawo być słabszy, nie umieć się przeciwstawić czy obronić w trudnej dla siebie sytuacji.
Dzieci będące ofiarami zwykle:

•  są przezywane, wyśmiewane, zmuszane do posłuszeństwa,

•  podczas kłótni, bójek reagują często płaczem lub uciekają,

•  często szukają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone,

•  mają sińce, zniszczone lub brudne ubranie (zapytane nie potrafią wyjaśnić co się stało),

•  przerwy często spędzają same lub w pobliżu dorosłego,

•  często są wybierane jako ostatnie do pracy w grupach lub do drużyn na lekcjach wychowania fizycznego,

•  wyglądają na nieszczęśliwe,

•  mają trudności w mówieniu na forum całej klasy,

•  pogarszają się w nauce,

•  same myślą o sobie, że są „gorsze”,

•  wycofują się z kontaktów z innymi,

•  czują wstyd, że nie potrafią się bronić, załamują się,

•  są izolowane, tracą zaufanie do otoczenia,

•  mogą nie mieć żadnego bliskiego przyjaciela,

•  unikają szkoły, rano skarżą się na bóle głowy, brzucha, tracą apetyt,

•  spóźniają się do szkoły, trzymają się blisko nauczyciela,

•  wracają ze szkoły powoli, często dłuższą drogą.

Doświadczenie bycia sprawcą przemocy wpływa na przyszłe życie dziecka. Ma ono kłopoty z przestrzeganiem norm i wartości społecznych, wchodzi w konflikt z prawem o wiele częściej niż pozostałe dzieci. Często nauczyciele wykazują wiele współczucia dla dzieci - ofiar przemocy i niezmiernie mało zrozumienia dla dzieci - sprawców przemocy. Pracując z uczniami zwracajmy uwagę na emocje, które się w nas pojawiają. Zbyt dużo współczucia czy litości dla ofiar nie zawsze sprzyja w pracy z dzieckiem w tej roli. Zaś gniew i złość na sprawcę może w znacznej mierze utrudnić kontakt z nim.
Każde z tych dzieci ma swoje mocne i słabe strony. Starajmy się wykorzystywać właśnie te mocne, a przede wszystkim bacznie obserwujmy życie naszej klasy. Im szybciej rozpoznamy przemoc, tym łatwiej będziemy mogli ją powstrzymać.
 

Część V

ZACHOWANIA O CHARAKTERZE NIEPOŻĄDANYM SPOŁECZNIE MOGĄ DOTYCZYĆ TAKŻE OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ….

CZYM JEST NIEPEŁNOSPRAWNOIŚĆ INTELEKTUALNA ?

Istnieje bardzo wiele określeń, które odnoszą się do osób odbiegających pod względem umysłowym od normy ogólnej w sensie ujemnym.
W Polsce z kilku istniejących w tym zakresie terminów w użyciu są najczęściej następujące: „upośledzenie umysłowe”, „niedorozwój umysłowy”, „oligofrenia” (greckie: oligos - mało, phren - myślę, umysł), „opóźnienie w rozwoju umysłowym”, „obniżona sprawność umysłowa”. Orzekanie o niepełnosprawności intelektualnej  wskazuje na trudności rozwojowe osoby. Czym jest więc niepełnosprawność intelektualna?
Co stanowi jej kryterium ? Niepełnosprawność intelektualna (niepełnosprawność umysłowa) odnosi się nie tylko do sfery poznawczej człowieka, ale dotyczy wszystkich sfer jego funkcjonowania, obejmuje całą jego osobowość.

Definicja (DSM-IV) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) ustala, że istotną cechą upośledzenia umysłowego jest istotnie niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, który współwystępuje przy znacznych ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym w przynajmniej dwóch następujących obszarach zdolności:

1. porozumiewanie się,
2. troska o siebie,
3. tryb życia domowego,
4. sprawności społeczno-interpersonalne,
5. korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego,
6. kierowanie sobą,
7. troska o zdrowie i bezpieczeństwo,
8. zdolności szkolne,
9. sposób organizowania czasu wolnego i pracy,

Początek tego stanu musi wystąpić przed 18 rokiem życia.

Mówiąc o niepełnosprawności intelektualnej musimy brać pod uwagą wszystkie sfery rozwoju, nie tylko to, co jest odpowiedzialne za umiejętności typowo szkolne: czytanie, liczenie. Ale nie możemy pomijać tego, co wydaje się tak naturalną rzeczą: samoobsługa, podejmowanie decyzji, troska o siebie, zainteresowania, umiejętność współdziałania.
 
Jest to bardzo ważna sprawa także z punktu terapeutycznego, trudności w przystosowaniu się łatwiej jest usunąć, usprawnić niż ogólny poziom inteligencji, który ma tendencje do większej stałości.
Ocena funkcjonowania osoby jest zawsze dokonywana w kontekście jej wieku, środowiska społeczno-kulturowego, bierze się pod uwagę kulturową i językową różnorodność, stan zdrowia i przyczyny aktualnego stanu, uczestnictwo i funkcjonowanie w rolach społecznych. Właściwie postawiona diagnoza wyznacza także obszary, w zakresie których powinno się udzielić wsparcia osobie z niepełnosprawnością intelektualną.

Obniżenie sprawności intelektualnych, wiąże się z wynikiem pomiaru funkcjonowania intelektu przy pomocy ilorazu inteligencji (I.I lub IQ), mierzonego testami psychologicznymi. W orzecznictwie jest on podstawą do określania stopnia niepełnosprawności intelektualnej.

Niepełnosprawność intelektualna :

• Dotyka około 1%  wszystkich ludzi.

• Jest stanem a nie chorobą.

• Może być skutkiem nieprawidłowej budowy lub uszkodzenia mózgu w życiu płodowym, w czasie porodu lub krótko po urodzeniu.

• Często, zwłaszcza przy głębokiej niepełnosprawności intelektualnej, występuje łącznie z innymi niepełnosprawnościami i chorobami.

• Głównym problemem w niepełnosprawności intelektualnej są trudności w rozumieniu oraz uczeniu się z wykorzystaniem myślenia logicznego i pamięci, a także przestrzeganie norm społecznych. Często osoby te wykazują zachowania niepożądane społecznie. Mocną stroną osób z niepełnosprawnością intelektualną są dobre emocje i możliwości w zakresie funkcjonowania społecznego z dużą dozą odpowiedzialności.

• Osoby z niepełnosprawnością intelektualną uczą się łatwiej przy wykorzystaniu konkretów, poprzez praktyczne działanie oraz powtarzanie określonych zadań.

• Ważne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w okresie przygotowywania do pracy, a następnie już w czasie jej wykonywania są:  poczucie bezpieczeństwa, sprzyjająca atmosfera, akceptacja oraz doświadczanie sukcesów.

Przełamywanie stereotypów

Wokół osób z niepełnosprawnością intelektualną krąży wiele mitów oraz stereotypów, które nie mają nic wspólnego z rzeczywistymi cechami indywidualnymi tych osób.
Jednym z wielu stereotypów jest określanie osób z niepełnosprawnością intelektualną jako: „upośledzeni umysłowo”, „chorzy umysłowo”, bądź „nienormalni” czy „opóźnieni”.  Przypisywane tak określenia osobom z niepełnosprawnością intelektualną wyzwalają wobec nich lęk, obawę, uprzedzenia, a w konsekwencji powodują izolację społeczną.
Zdarza się, że osoby te pokazywane są jako źle ubrane lub zaniedbane, smutne, siedzące lub leżące bezczynnie, robiące coś niezrozumiałego lub pozbawionego godności, samotne lub odizolowane od świata. Często również słyszy się o rzekomych nieodwracalnych ograniczeniach we wszystkich sferach rozwoju oraz funkcjonowania osób z niepełnosprawnością intelektualną , a także  o występującym u nich braku możliwości uczenia się. Te oraz inne stereotypy wpływają destrukcyjnie na postawy społeczne oraz na sposób traktowania osób z niepełnosprawnością intelektualną. Konsekwencją tego negatywnego procesu reakcji społecznych mogą być zachowania agresywne ze strony osób niepełnosprawnych intelektualnie.
Tymczasem sprzyjające postawy społeczne, takie jak wiedza, pozytywne nastawienie emocjonalne oraz konkretne działania są czynnikami niezbędnymi do tworzenia osobom z niepełnosprawnością intelektualną warunków samodzielnego, niezależnego i aktywnego życia.

Pamiętajmy, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną:
UCZĄ SIĘ
PRACUJĄ
WYPOCZYWAJĄ
INTEGRUJĄ SIĘ
MAJĄ SWOJE PASJE I ZAINTERESOWANIA

Warto wiedzieć, że osobom z niepełnosprawnością intelektualną szkodzą:
     - nadmierna opiekuńczość i zniewalanie,
     - samotność i izolacja społeczna,
     - bezczynność,
     - brak wsparcia,
     - sztucznie stawiane im ograniczenia,
     - brak szans i perspektyw.

Część VI

WIZERUNEK OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W MEDIACH

Obrazy mówią głośniej niż słowa!

Nie przedstawiajcie takich obrazów (fotografii, filmów) ludzi niepełnosprawnych intelektualnie, które ukazują ich jako:

smutnych lub godnych pożałowania
to jedynie utwierdza pogląd, że nie jest przyjemnie z nimi przebywać i nie ma sensu im pomagać

źle ubranych i zaniedbanych
to jedynie utwierdza pogląd, że uzasadnione jest, aby ich nie cenić i nie szanować, i że nie są
to osoby, z którymi chciałoby się identyfikować

samotnych lub odizolowanych od świata
to jedynie utwierdza pogląd, że oni nie są częścią naszego świata; nie należą do naszej społeczności.

siedzących lub leżących bezczynnie
to jedynie utwierdza pogląd, że oni nic nie potrafią robić.

robiących coś niezrozumiałego lub pozbawionego godności (np. dorosła osoba grająca w dziecięcą grę, w łazience lub wc)
to jedynie utwierdza pogląd, że to „wieczne dzieci”; że nie są w stanie być inni; że nie zasługują na szacunek

w niecodziennym, nietypowym otoczeniu lub sytuacjach
to jedynie utwierdza pogląd, że są to ludzie chorzy, wymagający szczególnych warunków, osoby całkowicie zależne, które np. same nie potrafią nic powiedzieć, zdecydować, którym jest wszystko obojętne itp.

Przedstawiajcie ludzi niepełnosprawnych intelektualnie:

jako szczęśliwych i zainteresowanych
to sprawi, że inni najpierw pomyślą „to ktoś atrakcyjny”, a dopiero później „choć jest upośledzony”

jako normalnie ubranych i zadbanych
to sprawi, że inni łatwiej ich zidentyfikują jako „kogoś takiego jak ja” lub kogoś kogo znam

w towarzystwie innych osób
to sprawi, że inni uznają, że ktoś, kto sprawia radość osobom z którymi przebywa

w codziennym, zwyczajnym środowisku
to sprawi, że inni pomyślą „oto ludzie, którzy robią takie same rzeczy, jak ja”

występujących w rolach społecznych właściwych dla wieku i płci
to sprawi, że inni uznają, że w zasadzie oni się nie różnią od innych w tym wieku, że potrafią np. pracować czy uczyć się.

"Nie istnieje coś takiego, jak naturalny obraz osoby z upośledzeniem umysłowym. Dopóki nie sprawimy, że będzie on pozytywny, ludzie będą szukali potwierdzenia dla swych negatywnych przekonań - świadomie lub też nieświadomie"

Część VII

ZACHOWANIA NIEPOŻĄDANE SPOŁECZNIE

U OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

MOŻNA MODYFIKOWAĆ…..

Sześć reguł stosowania technik modyfikacji zachowań:

Reguła 1:
Nie nagradzaj wszystkich jednakowo.

Reguła 2:
Pamiętaj, że brak reakcji również może modyfikować zachowania

Reguła 3:
Nie zapominaj powiedzieć podwładnym, co mogą zrobić, aby uzyskać wzmocnienie.

Reguła 4:
Powiedz podwładnym, co robią źle.

Reguła 5:
Nie udzielaj kary w obecności innych.

Reguła 6:
Bądź sprawiedliwy.

Sześć zasad pracy terapeutycznej według Władysława Dykcika

1. Zasada akceptacji dziecka - takim, jakim ono jest.
2. Zasada podmiotowości i indywidualności łącząca się ściśle z poszanowaniem praw dziecka upośledzonego i jego możliwościami, potrzebami i oczekiwaniami oraz z partnerskim podejściem do niego we wszelkich działaniach rewalidacyjnych.
3. Zasada refleksyjności polegająca na systematycznym analizowaniu podjętych działań i twórczym modyfikowaniu ich w zależności od postępów w rozwoju dziecka.
4. Zasada systematyczności i konsekwencji dająca swym „uporządkowaniem działań” poczucie bezpieczeństwa, przewidywalność zdarzeń, a przez to szansę na przygotowanie się do nich oraz poczucie niezależności i wzmocnienie poczucia własnej wartości.
5. Zasada komfortu psychicznego wymagająca pozytywnych stosunków między dzieckiem upośledzonym a pedagogiem, terapeutą, odpowiedniego czasu prowadzenia zajęć i wykorzystywania optymalnych momentów (o szczególnej motywacji do podjęcia zajęć przez upośledzonego) jako istotnych wyznaczników efektywności pracy rewalidacyjnej.
6. Zasada liczenia się z innymi osobami uczestniczącymi w realizacji programu wychowawczego (uwzględnienie potrzeb, możliwości i oczekiwań rodziny oraz najbliższego dziecku kręgu osób).

Techniki modyfikacji zachowań

1. Technika pozbawienia nagrody natomiast polega na pozbawieniu na pewien okres czasu dopływu wzmocnień pozytywnych. Może ona przybierać dwie formy. Przykładem pierwszej jest zabranie dziecka ulubionej zabawki na czas jego złego zachowania lub wyłączenia telewizora w trakcie oglądania ulubionej bajki, jeśli dziecko siedzi zbyt blisko niego. Jeżeli dziecko lubi wzmocnienia o charakterze społecznym, takie jak : pocałunki, uśmiechy, pochwały czy zwracanie na siebie uwagi, dorosły może pozbawić przyjemności doznawania ich w następstwie złego zachowania .

2.Uczenie unikania następuje wtedy, gdy poszczególne osoby unikają lub uciekają od nieprzyjemnych konsekwencji. W szkole uczenie unikania najczęściej występuje wtedy, gdy koledzy krytykują działania danej osoby. Istnieje szansa, że uczeń ten będzie się starał unikać w przyszłości takiej krytyki poprzez lepszą pracę.

3.Kary
Przez karanie staramy się poprawić niewłaściwe zachowania dzieci za pomocą negatywnych konsekwencji.

Stosując wobec kogoś karę pamiętajmy, że musi ona być:
1. Indywidualna, czyli nakierowana na modyfikację zachowań konkretnego ucznia.
2. Natychmiastowa, czyli zastosowana zaraz po przewinieniu.
3. Adekwatna, czyli odpowiednia do przewinienia.
4. Pozytywna, czyli nie może ośmieszać lub poniżać ukaranego.
5. Wartościowa, czyli że nie można stosować kar bezsensownych.
6. Uświadomiona, czyli ukarany musi wiedzieć za co i dlaczego został ukarany.

4. Przykładem jednej z form pozbawienia dopływu wzmocnień może być usunięcie dziecka ze środowiska wzmacniającego. W przypadku dziecka niepełnosprawnego, dość skuteczne będzie pozostawienie dziecka samego w pokoju pozbawionym zabawek i wszelkich przyjemności, z których mogłoby dziecko skorzystać. Pamiętać tu jednak trzeba, by nie trwało to zbyt długo. Zamykanie dziecka na pół - czy na godzinę może okazać się zbyt dotkliwe i nieprzyjemne, a w rezultacie dziecko może zapomnieć, za co zostało ukarane.

5. Inną techniką jest technika wzmocnień alternatywnych polegających na ignorowaniu zachowań niepożądanych przy jednoczesnym wzmacnianiu zachowań pozytywnych sąsiadujących z zachowaniem negatywnym. Zastosować można ją w czasie przyzwyczajania dziecka do korzystania z nocnika. Jeżeli dziecko jeździ na nocniku po mieszkaniu i jednocześnie trzyma w ręku książeczkę, którą lubi oglądać, możemy wtedy nie zwracać uwagi na niewłaściwe zachowanie się dziecka, chwalić je za śliczne „czytanie” książki, zwracać uwagę na obrazki. Dziecko może wtedy zapomnieć o tym, że jeździło na nocniku i bardziej zainteresować się książeczką, za co będzie chwalone.

6.Modyfikacja zachowania poprzez obdarzenie dziecka czymś nieprzyjemnym, polega na zastosowaniu techniki restytucji i nawiązki. Technika ta polega na tym, że dziecko musi naprawić to, co zrobiło źle, a ponadto wykonać coś dodatkowego o pozytywnym znaczeniu. Jeśli dziecko celowo rozrzuca zabawki po podłodze, należy polecić mu, by naprawiło skutki swojego zachowania poprzez sprzątnięcie ich. Może to nie być skuteczne na dłuższy czas. Dziecko może ponownie porozrzucać zabawki. Wtedy stosuje się nie tylko powrót do poprzedniej sytuacji czyli sprzątnięcia zabawek, ale również nawiązkę poprzez dodatkowe ułożenie porozrzucanych na półce książek. Metodę tę stosuje się też w oduczaniu innych rodzajów niewłaściwego zachowania. Rodzaj nawiązki zależy tu od pomysłowości osoby karzącej.

7. Technika ograniczenia swobody zwana inaczej restrykcją polega na mocnym przytrzymaniu na krótki czas kończyn czy tułowia dziecka. Technika ta dotyczy dzieci agresywnych, złośliwych, nierozumiejących poleceń osoby dorosłej. Jeżeli po uwolnieniu dziecko będzie nadal zachowywać się niegrzecznie, należy powtórzyć przytrzymanie i ponawiać je tyle razy aż dziecko uspokoi się.

8. Do bardzo wartościowych i stosunkowo łatwych w stosowaniu należą: metoda Weroniki Sherborne inaczej zwana metodą Ruchu Rozwijającego, która poprzez atrakcyjne ćwiczenia w formie zabawowej oddziałuje wszechstronnie na rozwój dziecka, jest więc dobrą profilaktyką oraz doskonale leczy szereg zaburzonych zachowań, m. in. agresję. Walorem tej metody jest jej uniwersalny charakter i prostota w stosowaniu.

9. Nie sposób pominąć w tym miejscu innych metod zabawowych, np. kontrolowanych zabaw zaczepno-obronnych, zabaw uspakajających i aktywizujących.

10. Ciekawą propozycję stanowią tzw. bajki terapeutyczne, które opowiadane w atmosferze ciepła emocjonalnego przez osobę bliską doskonale relaksują, a więc łagodzą napięcia, pomagają przezwyciężać rozmaite trudności, odsuwać tzw. „złe myśli”. W tym celu nauczyciel może posłużyć się wybranymi przez siebie nie dokończonymi historyjkami przeznaczonymi do terapii dzieci agresywnych (gotowy zestaw historyjek można znaleźć w książce pt. „Agresja u dzieci” J. Grochulskiej).
Historyjki można dobierać uwzględniając faktycznie istniejący problem, który nauczyciel pragnie w pracy z dziećmi poruszyć. Można je także modyfikować mając na uwadze możliwości intelektualne dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim.

11. Techniki wzmacniania pozytywnego czyli nagradzania zachowań pożądanych, poprawnych. Pozytywnym wzmacnianiem jest konsekwencja poprzedniego zachowania, która zachęca do powtarzania danego zachowania. Najczęściej stosowanym pozytywnym wzmacnianiem są nagrody; większość ludzi uważa je za przyjemne, jest zatem skłonna powtarzać zachowania, które przynoszą takie nagrody.

12. Wygaszanie zachowań niepożądanych - np. agresji.

Wygaszanie ma na celu bardziej redukowanie niepożądanych zachowań niż wzmacnianie zachowań pożądanych. Wygaszanie polega na braku wzmacniania po niepożądanym zachowaniu. Zachowanie, które się ignoruje, z czasem zanika.
Przykładem tego może być patetyczny, bezpodstawny płacz dziecka. Jeżeli dziecko lubi zwracać na siebie uwagę w czasie sceny płaczu, rodzice powinni zignorować takie zachowanie nieokazywaniem swojej uwagi. Jednoznaczne jest to z niewzmacnianiem tego zachowania, co powoduje jego wygaszanie. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że podczas stosowania wygaszania dzieci początkowo zachowują się gorzej, zanim nastąpi poprawa. Wtedy może dojść do załamania się rodziców, zwrócenia uwagi na dziecko poprzez skrzyczenie dziecka, co w rezultacie przekona je , że wytrwałość w płaczu popłaca i może zachować się jeszcze gorzej. Dlatego ważna jest tutaj konsekwencja rodziców w stosowaniu tej techniki i niedopuszczenie do wzmocnienia zachowania, które chcemy zmienić. Stosując tę technikę nie należy odnosić jej do zachowań zbyt agresywnych lub samookaleczeń.

WNIOSKI:

1. Metody terapii zachowań agresywnych muszą być dostosowane do sytuacji osoby przejawiającej agresję, przede wszystkim muszą uwzględniać genezę tych zachowań, warunki środowiskowe, wiek dziecka, sytuację psychologiczną życia i rozwoju. Ponadto przy doborze metod należy uwzględnić ograniczenia intelektualne i językowe dziecka.

2. Wczesna intensywna rehabilitacja dziecka to nie tylko psychoruchowe jego usprawnienie. To także jego wychowanie, które stawia przed rodzicami szereg zagadnień do rozstrzygnięcia, np.: jak rozwijać to, co dobre.

3. Ogromną rolę w wychowaniu dziecka odgrywa jego samoakceptacja. To, jak dziecko poradzi sobie w życiu ze swoją niepełnosprawnością, zależy od tego, jak nauczy się patrzeć samo na siebie od wczesnego dzieciństwa, a wszystko to wypływa z wychowania dziecka i atmosfery panującej w domu.

4. Wszystkie wyżej mówione techniki nie są „instrukcją obsługi” do wychowania dziecka upośledzonego. Każde dziecko jest inne i wymaga indywidualnego podejścia. Nie jest to jednak jednoznaczne z wyjątkowo indywidualnym traktowaniem negatywnego zachowania dziecka, polegającym na niezdrowym liberalizmie i traktowaniu niepełnosprawności intelektualnej jako powodu takiego zachowania. Należy unikać takiej postawy wobec dziecka, ponieważ doprowadzać ona może do skrajności w zachowaniu.

5. Bez względu na to, jakich metod, czy technik używa się do rozwiązywania danej sytuacji wychowawczej, należy dążyć do tego, aby były one konsekwentnie wprowadzane przynosząc oczekiwane rezultaty. Wychowując dziecko niepełnosprawne należy pamiętać, że tak jak każda ludzka istota, kiedyś będzie musiała, w miarę swoich możliwości umysłowych, uniezależnić się od rodziców, a na pewno wtedy, kiedy oni po prostu „odejdą”'. Rodzice dzieci niepełnosprawnych intelektualnie muszą myśleć perspektywicznie, by w przyszłości nie żałować czasu straconego na nieefektywne wychowanie.

Część VIII

NA ZAKOŃCZENIE PROPONUJĘ KILKA REFLEKSJI..…..

Czym jest historia jednego życia wobec wielu historii w otaczającym nas świecie. Najczęściej nie zastanawiamy się nad tym albo boimy się zastanawiać. Nie zastanawiamy się z powodu tempa współczesnego życia i nieubłaganie pędzącego czasu. Boimy się zastanawiać, ponieważ otaczający nas świat ma wiele różnych problemów, którym nie potrafimy sprostać, a które wydają się bardziej skomplikowane, a wręcz niebezpieczne dla ludzkości, niż historia jednego życia.

Historia życia każdego człowieka jest niepowtarzalna, tak jak każda chwila w życiu. Kiedy wspominamy te chwile, często zastanawiamy się nad tym, czym jest egzystencja, cierpienie i szczęście, a tym bardziej jeżeli dotyczy dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Istnieje wiele różnych polemik na ten temat. Nie ma jednak jednej satysfakcjonującej i wyczerpującej wypowiedzi, która mogłaby być receptą na życie. Warto utrwalać w sobie każdą przeżytą chwilę. Chwile te mogą być o wiele więcej warte niż wymarzona i często urojona przyszłość. Mogą one nakierować nas na zupełnie inną drogę niż oczekiwaliśmy. Na drogę, która może uświadomić nam wiele istniejących, często pozornie nie dotyczących nas w danej chwili problemów. Drogę tę mogą wskazać nam nasi bliscy z tak zwanymi „innymi” dziećmi.

Opieka nad dzieckiem upośledzonym umysłowo jest niepowtarzalną lekcją życia. Lekcją, która wzbogaca osobowość, zmienia stosunek do wielu spraw, uświadamia istnienie wielu trudnych problemów, których nie dostrzegało się wcześniej. Uczy ona również rozróżniać sprawy istotne od mniej ważnych. Dzięki tej lekcji wchodzi się w zupełnie inny świat, od którego niektórzy nie potrafią się oderwać.

Obserwując los rodzin dzieci upośledzonych nie można zapominać, co one przeżywają opiekując się dziećmi „innymi”, niż wychowujące się wokół. „Innymi”, ponieważ poziom kultury i wiedzy społeczeństwa na temat upośledzonych umysłowo czy niepełnosprawnych fizycznie jest niewystarczający, aby rodziny z „tymi” dziećmi mogły żyć godnie, tak jak rodziny z dziećmi normalnie rozwijającymi się i zapomnieć, że ich dziecko różni się od pozostałych.

Rodzice dzieci niepełnosprawnych narażeni są bardzo często na przykrości, które stwarzają im sytuacje dnia codziennego. Jedną z nich jest „wygłaszanie” przez znajomych opowieści o postępach w rozwoju i zachowaniu się ich zdrowego dziecka w obecności rodziców dzieci niepełnosprawnych. Osoby posiadające zdrowe dzieci nigdy w pełni nie zrozumieją problemów rodziców dzieci niepełnosprawnych, tak jak syty nie zrozumie głodnego, jak bogaty nie zrozumie biednego, a zdrowy nie zrozumie chorego. Ale należy jednocześnie pamiętać, że zdrowia nikt nie dostał raz na zawsze, a życie jest pełne nieoczekiwanych i zaskakujących sytuacji, zarówno tych o zabarwieniu pozytywnym, jak i negatywnym.

Nie należy jednak popadać w skrajności i uważać swoje problemy za najważniejsze i najbardziej skomplikowane. Osoby niepełnosprawne istnieją i istnieć będą dopóki istnieć będzie ludzkość. Nikt nie jest odosobniony ze swoimi problemami. Nie warto płakać nad swoim losem. To do niczego nie prowadzi i niczego nie zmienia.

To głównie rodzice dzieci niepełnosprawnych muszą zrozumieć, że na wiele spraw nie mamy wpływu. Muszą również zrozumieć, że nie są w stanie nauczyć i przekonać każdego do myślenia w jednym kierunku i w jednakowy sposób, jak by tego chcieli. Każdy żyje swoim życiem i kształtuje je w zależności od warunków, w jakich przyszło mu żyć.

Życie przynosi nam wiele trudności i przykrości, od których nie sposób odizolować się. Na te nieprzyjemności trzeba umieć się uodpornić i nauczyć się nieroztrząsania nieistotnych spraw. Nie może być inaczej, ponieważ ulegniemy życiowemu zagubieniu. To nieprawda, że nie damy rady. Musimy znaleźć siły, których sobie nie wyobrażamy, że mogłyby w nas się pojawić. Trzeba tylko bardzo tego chcieć.

Rodzice dzieci niepełnosprawnych intelektualnie muszą uświadomić sobie kilka istotnych spraw. Im wcześniej to zrobią, tym korzystniej będzie to wpływało na rozwój ich dziecka. Jedną z nich jest to, że nie ma recepty, ani cudownego leku, czy zabiegu chirurgicznego lub uniwersalnego sposobu na zlikwidowanie u dziecka niepełnosprawności umysłowej. Nie istnieje również rewelacyjna szczepionka zabezpieczająca przed urodzeniem się dziecka upośledzonego. Rodzice powinni również pozbyć się niezdrowych wyobrażeń w stosunku do możliwości psychoruchowych swojego dziecka.

Rozwój dziecka niepełnosprawnego intelektualnie nigdy nie przekroczy jego psychoruchowych możliwości, co nie oznacza, że powinno ono być pozostawione samo sobie. Wręcz odwrotnie, należy mu jak najwcześniej, najrozsądniej i wszechstronnie pomóc. Pomocą tą powinni zająć się już od pierwszych dni życia dziecka specjaliści różnych dziedzin: pediatrzy, neurolodzy dziecięcy, logopedzi, psycholodzy, pedagodzy specjalni, kinezyterapeuci, ortopedzi, genetycy czy psychiatrzy.

Najlepszymi ekspertami w sprawie niepełnosprawnych dzieci są jednak ajczęściej ich rodzice, a w szczególności ich ręce i serce. To przede wszystkim rodzice powinni im pomóc. Nikt nie rodzi się z cenzusem pedagoga specjalnego, ale w przypadku urodzenia się dziecka niepełnosprawnego , powinni jak najszybciej i jak najambitniej dążyć do poznania przynajmniej podstaw wiedzy z pedagogiki specjalnej.

To rodzice, ale także i my pedagodzy specjalni powinniśmy uświadomić sobie, że jesteśmy współodpowiedzialni za jak najlepsze przygotowanie dziecka niepełnosprawnego, na miarę jego psychoruchowych możliwości do przyszłego samodzielnego życia. Musimy przygotować to dziecko tak, by w przyszłości nie było zagubione i nie czuło się ciężarem dla otaczającej je rzeczywistości. 

Opracowała:

mgr Danuta Matuszczak

Nauczyciel biologii

GIMNAZJUM W OKONKU

18

---