13. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 3.02.2015

1. Historia pragmatyki językoznawczej

• Jedna z najpóźniej ukształtowanych dyscyplin językoznawczych

• 60. lata XX w.- pragmatyki nie było, druga połowa lat 60. to jest pierwszy okres kształtowania się pragmatyki

1) Punktem wyjścia było:

• W językoznawstwie amerykańskim po pierwszych modelach gramatyki generatywno-transformacyjnej: przełom lat 50. i 60. - powstała pierwsza koncepcja semantyczna oparta na generatywizmie, z którą się wiąże rok 1963 - Teoria semantyczna Katza i Fodora - semantyka interpretacyjna

• Jeden z istotnych problemów dla Katza i Fodora - problem eliminacji zjawisk związanych z użyciem wyrażeń, z kontekstem użycia, w tej teorii semantyki interpretacyjnej została postawiona opozycja znaczenia i użycia - pierwsze ślady początków pragmatyki

2) Znaczące rozczłonkowanie zakresu semantyki, co spowodowało, że ta dyscyplina przestała być dyscypliną homogeniczną, zaczęły powstawać propozycje podziału semantyki na 2 dyscypliny:

• semantyka w znaczeniu węższym

• i pragmatyka

3) 1965-1975 - sukcesywne kształtowanie się pragmatyki jako wynik rozbudowywania zakresu semantyki

4) 1975-1985 - pierwszy okres istnienia, rozwoju pragmatyki jako dyscypliny niezależnej od semantyki

5) 1979 Gazdar - autor amerykańskich podręczników do pragmatyki

• Gazdar zaproponował taką formułę, że zakres pragmatyki to tyle co znaczenie minus warunki prawdziwości.

• Tzn. że wszystko to, co jest związane z opisem znaczenia i ma charakter logiczny do pragmatyki nie należy, inne zagadnienia związane ze znaczeniem są częścią pragmatyki.

Do pragmatyki należą:

• teorie aktów mowy,

• teorie implikatur konwersacyjnych,

• tzw. teoria relewancji (jedna z teorii komunikacyjnych)

• 1986 - Sperber i Wilson tworzą teorię relewancji, w Polsce pierwszą animatorką była Ewa Mioduszewska

6) W połowie lat 80., kiedy zaczynają się w językoznawstwie w większym stopniu niż wcześniej nasilać teorie postmodernistyczne, które ujawniają się w koncepcjach językoznawstwa kognitywnego, zaczęto uważać, że oddzielanie pragmatyki od semantyki jest nieuzasadnione i to prowadzi do następnego etapu w historii pragmatyki:

• od 1985 r. - R. Jackendoff Semantyka i poznanie (w obrazowy sposób zamienił formułę Gazdara na formułę, w której została wykreślona ta druga część) - znak równości między pragmatyką a znaczeniem

2. Aktualny stan dyscypliny - dwa podejścia

1) Uznaje się, że istnieją dwie osobne dyscypliny- semantyka i pragmatyka i że pragmatyka jest w stosunku do semantyki wtórna.

• Andrzej Bogusławski 2008 Semantyka i pragmatyka. Leksykografa głos demokracyjny

• Istnieją narzędzia opisu języka i działania za pomocą narzędzi wykonywane, to co jest związane z działaniem ludzi za pomocą języka należy do pragmatyki.

• Pragmatyka - rodzaj dyscypliny, która wiąże język z komunikacją, ze sposobem posługiwania się nim, z motywacjami użycia wyrażeń.

• Semantyka jest neutralną podstawą, pragmatyka pokazuje, co z językiem można robić.

a) Odpowiedź jak się mają te dwie dyscypliny do sytuacji komunikacyjnej i do motywacji użycia wyrażeń wynikającej z sytuacji.

• Można stwierdzić tak, że wszystkie te zachowania językowe, które mają motywację sytuacyjną, w których mówiący dostosowuje się do okoliczności, w których mówi, mają charakter pragmatyczny.

• Wszystko to, co z komunikacyjnego punktu widzenia jest neutralne, co możliwe jest w każdej sytuacji, to domena semantyki.

• Opis znaczeń w takim sensie jaki może być dokonywany metodami logicznymi, jest pochodną wartościowania logicznego należy do semantyki, a tam, gdzie nie da się tego zrobić należy do pragmatyki.

• np. Jak się ma pies do zwierzęcia, wdowa do śmierci męża itd.

Sprowadzając do sprzeczności można udowodnić, ze to są relacje między składnikami znaczeń, że są one systemowe i w żaden sposób nie zależą od okoliczności użycia słów.

• W jaki sposób są nacechowane takie sekwencje: guzik prawda w porównaniu z nieprawda - ocenia się to na podstawie kompetencji komunikacyjnej, ona wiąże użycie tych słów z sytuacją.

• Nie da się zastosować takich metod, które polegają na argumentacji logicznej, to wykluczamy tym samym tego rodzaju problem z zakresu semantyki.

Te dyscypliny są wzajemnie uzależnione w tym sensie, że jedna jest nad drugą.

Pragmatyka bez semantyki nie może istnieć, bo trzeba odpowiedzieć sobie na pytania jaka jest tzw. baza.

2) Jeszcze inne podejście - pyta się o przezroczystość znaku.

a) Wtedy kiedy znak jest przezroczysty, wtedy wiąże się jego sens z określonym odniesieniem.

• To odniesienie jest rozumiane w zwykły sposób, bezdyskusyjnie.

np. Okno jest brudne.

b) Wtedy, kiedy znak jest użyty w sposób nieprzezroczysty,

• kiedy zwraca się uwagę na same wyrażenia językowe, a nie na ich przedmiot odniesienia - symptomy tego, że nie mamy do czynienia ze zwykłym jednoznacznie interpretowanym odniesieniem.

np. aforyzm: I z marzeń można zrobić konfitury.

Nie ma odniesienia do ściśle określonego świata, kwestia odniesienia to problem interpretacji.

3. Typy motywacji użycia wyrażeń językowych

Motywacje użycia wyrażeń - po co się mówi, czemu dana wypowiedź służy

Kategoryzacja motywacji była maksymalnie ogólna w takim celu, by obejmowała jak największą sferę wszystkich możliwości.

• motywacja reprezentatywna - mówi się po to by coś przekazać, by z czegoś zdać sprawę, by wiedza odbiorcy na dany temat była większa, nastawienie na przekaz informacji

• motywacja obligatoryjna - wypowiedzi całkowicie neutralne, nienacechowane

• motywacja stylistyczna - z przynależności do określonej odmiany języka

• motywacja środowiskowa (różnice pokoleniowe, zawodowe, wynikające z przynależności do określonych grup społecznych)

• społeczno-relacyjna (istnieją wskaźniki relacji między ludźmi, ujawnia się w tym, co jest określone mianem adresatywności; inaczej się mówi, kiedy jest się z kimś na ty, kiedy istnieje hierarchia między interlokutorami, np. magnificencjo, ekscelencjo…)

• komunikatywno-społeczna (różnice stylistyczne)

• motywacja pozareprezentatywna - chodzi o nastawienie na inne cele niż przekaz informacji

• motywacja instrumentalna - nie chodzi o to, żeby komunikować, tylko, żeby robić coś za pomocą języka; Język może służyć do wykonywania zadań pozajęzykowych

• Motywacja praktyczna - zmiana stanu rzeczy w wyniku operowania wyrażeniami językowymi (nie można bez słów zostać ochrzczonym, niemożna bez słów nikogo mianować, nie można bez słów niczego obiecać itd.)

• Motywacja emocjonalna - jej istota polega na ujawnianiu stanu mówiącego innego niż sam ten stan woli, czy psychiki w węższym sensie

Czym innym jest informowanie ludzi o własnym stanie emocjonalnym za pomocą słów, np. Martwię się, a czym innym eksponowanie tzw. czystej ekspresji, nie komunikuje się, tylko się wyraża swoje stany.

• motywacja kontemplacyjna - można mówić tylko po to, by zwracać uwagę na słowa, których się używa

• wynik tego, że zostały naruszone najprzeróżniejsze konwencje, te konwencje mogą odnosić się do samej istoty znaku,

- konsekwencją może być powstawanie figur w szerokim sensie, np. metafor, hiperboli, oksymoronów itd.,

- mogą być to różne takie zachowania językowe, których konsekwencją jest zabawa, np. komizm

Jak się ma ten obraz motywacji do pragmatyki?

Można powiedzieć, że cały obszar z wyjątkiem motywacji reprezentatywnej obligatoryjnej jest pragmatyczny.

4. Stosunek semantyki do pragmatyki w odniesieniu do leksykalnego poziomu języka pokazując różne opozycje między tym, co ma charakter czysto semantyczny, a tym, co jest pragmatyczne, a tym co jest nakładaniem innych zjawisk na inne.

1) Jeśli przyjmiemy, że podstawowy obiekt poziomu leksykalnego języka to jest jednostka leksykalna, to niewątpliwie ma ona swoje cechy gramatyczne, otwiera najczęściej pewne miejsca, te miejsca są wypełniane przez jakieś inne wyrażenia należące do pewnych klas.

• Dzięki temu, że są miejsca walencyjne, to jednostki można ze sobą łączyć.

• Otwartość pojęć - podstawowa cecha języka, ujawnia się na poziomie gramatycznym, z drugiej strony na poziomie semantycznym.

2) Jednostki muszą być jednoznaczne,

• tzn. dla każdej jednostki, która ma określone znaczenie ustala się takie miejsca, które ona otwiera.

• Dla każdego sensu trzeba widzieć osobną jednostkę (np. liczyć coś to nie to samo, co liczyć na kogoś/na coś)

5. Są takie wyrażenia językowe, które odnoszą się do świata i pozostają ze światem w określonych relacjach. Relacje w świecie i relacje w języku to nie jest to samo.

• Z tego, że psy, koty, słoń należą do kategorii zwierząt, to z jednej strony mamy do czynienia z taką zależnością, że zwierzęta są inkluzyjne do tych wszystkich gatunków zwierząt, które dałoby się takiemu zbiorowi przyporządkować.

• Gdy pytamy co znaczy dany wyraz, to zależność jest inna

Nadrzędne w semantycznym sensie, czyli hiponimiczne są nazwy poszczególnych zwierząt, a nie zbiór zwierząt jako całość.

• Inkluzja odnosi się do zależności w świecie, a hiponimia do zależności między znaczeniami. Nie da się tego odwracać.

6. Problem synonimiczności

Synonimia w bardzo szerokim sensie, w rozumieniu tradycyjnym, czy potocznym obejmuje tzw. synonimy całkowite, pełne, które są określane mianem tautonimów (chodzi o jednostki tożsame).

Synonimia:

a) tautonimy, jednostki absolutnie tożsame,

np. lingwistyka i językoznawstwo (są synonimami pełnymi)

b) warianty słów - różnica jest różnicą postaci,

np. doktór i doktor, spieszyć się i śpieszyć się, jeśli i jeżeli (ale między i pomiędzy nie ma takiego statusu, bo między nami mówiąc i brak pomiędzy nami mówiąc, między innymi, a nie ma pomiędzy innymi)

c) plezjonimy - jednostki sobie bliskie, znaczeniowo bliskie, od greckiego słowa plezjos(?) - bliski,

np. flaszka i butelka; nastolatka, małolata i podlotek; leń, leser i próżniak (ścisłe pokrewieństwo, ale identyczności znaczeń nie ma, synonim niecałkowite, niepełne)

1) Typy opozycji fonologicznej

• opozycje prywatywne,

• ekwipolentne,

• gradualne

Zgodnie z klasycznym strukturalizmem czeskim widzi się te sprawę tak, że jest opozycja, której istota polega na

- posiadaniu cechy i nieposiadaniu cechy +-, np. dźwięczności i bezdźwięczność,

- na posiadaniu cechy, ale te cechy są inne ++,

- +++

2) Są takie opozycje, które mają charakter czysto pragmatyczny, mogą zachodzić tylko miedzy synonimami całkowitymi (takich opozycji jest niezwykle mało, bo synonimów całkowitych jest niezwykle mało).

Przykład opozycji pragmatycznej:

• śmierć i zgon (jednostka pragmatycznie nacechowana, należy do stylu oficjalnego, ale innych różnic miedzy zgonem, a śmiercią nie ma)

Ogromna większość opozycji pragmatycznych łączy semantykę z pragmatyką.

* Jednym z dobrych źródeł materiałowych tego rodzaju jest Dystynktywny słownik synonimów polskich (słownik pokazujący małą liczbę wyrażeń, ale są one bardzo dokładnie opisane). Koncentruje uwagę na rzeczowniku.

Łatwiej jest pokazywać przykłady opozycji takich, w których oba człony są nacechowane:

• np. laska (nacechowana środowiskowo i pokoleniowo) i kociak (dziś jest słowem, które albo wyszło z użycia, albo wychodzi, chodzi o w przybliżeniu pokrywanie analogicznego zakresu odniesienia).

Opozycje gradualne:

liczne jednostki związane ze śmiercią

• umarł - nienacechowane

• inne nacechowane potocznością, np. poszedł do Abrahama na piwo, wyciągnął kopyta, odwalił kitę,

• Flaszka i butelka

butelka - neutralna pod każdym względem, pojemnik, który ma kreślony kształt

flaszka - albo z wódką, albo po wódce, słowo potoczne, środowiskowe

Para z jednym członem nacechowanym:

• dziewczyna i dziubasek

dziubasek - pieszczotliwy, lekceważący, nie o każdej dziewczynie się tak powie

• nastolatka, małolata i podlotek

nastolatka - pragmatycznie neutralne

małolata - potoczne, z postawą lekceważenia, ironii mówiącego

podlotek - obrazowe, dla podlotków jest charakterystyczne to, że dorastają i chcą się wyrwać z domu, podlotek nie chce być dzieckiem

3) Istnieją tzw. sondy słownikowe, w tej chwili 3

Trzecia sonda słownikowa: autorstwa Bogusławskiego i Danielewiczowej - Verba polona abscondita (2005) (Słowa polskie nieznane/ tajemnicze)

• Typologia kwalifikatorów pragmatycznych i wykorzystywana w praktyce

• sonda - typ słownika, w którym zapisuje się słowa nowe i takie, które nie zostały poprawnie opisane wcześniej

• Propozycja typologii kwantyfikatorów pragmatycznych, która obejmuje 4 najistotniejsze rodzaje właściwości:

jeśli się spojrzy na te właściwości punktu widzenia obrazu motywacji, to można powiedzieć, ze typy kwalifikatorów odzwierciedlają najważniejsze typy motywacji użycia wyrażeń jeżykowych, są tzw. właściwości akomodacyjne, których istota polega na dostosowaniu się mówiącego do warstwy stylistycznej w szerokim sensie.

a) właściwości emotywne (odpowiada m. instrumentalnej, emocjonalnej)

b) Dość mocno rozbudowany dział właściwości poetyzacyjnych (odpowiada motywacji kontemplacyjnej)

c) W małym zakresie są reprezentowane właściwości praktyczne (jako, ze motywacja praktyczna na poziomie leksykalnym bardzo rzadko się ujawnia, ona najczęściej się ujawnia na poziomie wypowiedzenia),

np. Zły pies - służy ostrzeżeniu

Pierwsze uporządkowanie kwantyfikatorów pragmatycznych, które ma merytoryczne uzasadnienie

* serie, które się różną nacechowaniem pragmatycznym - to jest jedna ze sfer opisu języka, która jest najmniej usystematyzowana

np. osobistość i VIP

kiecka i sukienka

zeszyt i kajet

chłopiec i szczyl

chłopiec i gówniarz

jajcarz i dowcipniś

biedny i gołodupiec

leń i niebieski ptak

dukt i droga

leń i urodzony w niedzielę

businessman i człowiek interesu

---