1. Etymologia rozumienia znaczenia dydaktyki(przedmiot, zadania, funkcje)

Dydaktyka (z grec. "didasko" - uczę, "didaktikos" - pouczający) stanowi podstawową dyscyplinę pedagogiczną, której przedmiotem zainteresowania jest proces kształcenia. Po raz pierwszy termin "dydaktyka" został użyty w XVII wieku w Niemczech, przez Joachima Junga i Krzysztofa Helwinga, autorów książki pt. Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza. W owych czasach dydaktyka była uważana za sztukę nauczania, która wymagała posiadania odpowiedniego talentu pedagogicznego. W XVII wieku przypadał również okres działalności Jana Amosa Komeńskiego, autora słynnego dzieła pt. Wielka dydaktyka, w którym przedstawił on uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego. Dydaktyka w XVII wieku stanowiła jedyną naukę pedagogiczną. W wieku XIX żył J.F. Herbart - psycholog i filozof niemiecki, określany mianem ojca pedagogiki. Dzięki jego działaniom dydaktyka stała się nauką - była przez niego traktowana jako teoria nauczania wychowującego. Herbart był zdania, iż przedmiotem zainteresowania dydaktyków powinny być czynności podejmowane przez nauczyciela w szkole oraz ich szczegółowa analiza. Na przełomie XIX i XX wieku dydaktyka zmienia swoje oblicze dzięki działalności Johna Dewey'a, twórcy nowej teorii wychowania, który pojmował dydaktykę jako teorię uczenia się. Celem dydaktyki w jego ujęciu miała być analiza czynności zachodzących w trakcie procesu uczenia się a samo nauczanie stanowić miało funkcję uczenia się. Współcześnie, dydaktyka jest ujmowana jako nauka o nauczaniu i uczeniu się; według Stróżewskiego, jest ona sztuką będąc nauką.

Dydaktyka w systemie nauk

Twierdzenia nauk społecznych mają probabilistyczny charakter, co oznacza, iż nie są one pewnikami, a jedynie tezami przyjmowanymi z pewną dozą prawdopodobieństwa. Wśród nauk społecznych wymienia się między innymi nauki takie jak:

• filozofia

• pedagogika

• psychologia

• socjologia

Natomiast do nauk pedagogicznych zaliczymy następujące:

• dydaktyka ogólna

• historia wychowania

• pedagogika ogólna

• teoria organizacji szkolnictwa

• teoria wychowania

Dydaktyka ogólna posiada następujące subdyscypliny:

• dydaktykę medyczną, której przedmiotem zainteresowań jest specyfika kadr w szkołach medycznych oraz praca z pacjentem

• dydaktykę szkoły wyższej, zajmującą się specyfiką procesu kształcenia na poziomie szkoły wyższej oraz pracą ze studentami

• dydaktykę wojskową, której celem jest przygotowywanie kadr oraz praca z żołnierzami odbywającymi zasadniczą służbę wojskową

• neurodydaktykę, czyli dydaktykę XXI wieku wykorzystującą maksimum możliwości ludzkiego mózgu w procesie nauczania; zdaniem neurodydaktyków metody muszą być adekwatne do możliwości mózgu

• ontodydaktykę, która stanowi dydaktykę treści zajmującą się teorią doboru treści kształcenia

• teleologię, czyli naukę zajmującą się celami kształcenia

Oprócz wymienionych subdyscyplin, dydaktyka ogólna dzieli się na dydaktyki szczegółowe, czyli metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów. Funkcjonują następujące sposoby rozumienia dydaktyki szczegółowej:

• teoria nauczania - uczenia się danego przedmiotu na wszystkich szczeblach kształcenia

• teoria nauczania - uczenia się danego przedmiotu na określonym szczeblu kształcenia (np. matematyka w klasach od IV do VI)

• teoria nauczania - uczenia się wszystkich przedmiotów na określonym szczeblu kształcenia (np. dydaktyka nauczania zintegrowanego lub początkowego albo dydaktyka szkoły wyższej)

• teoria nauczania - uczenia się wszystkich przedmiotów na wszystkich szczeblach kształcenia - dydaktyka ogólna

Przedmiot badań, zadania, funkcje

Przedmiot badań dydaktyki ogólnej stanowi proces nauczania - uczenia się wraz z czynnikami wyzwalającymi go, warunkami w jakich on zachodzi, z jego przebiegiem oraz skutkami. Istnieje tzw. dekalog dydaktyka, szczegółowo opisujący zakres zainteresowań dydaktyki ogólnej:

1. terminologiczna oraz metodologiczna aparatura dydaktyki

2. cele kształcenia

3. treści kształcenia

4. proces nauczania - uczenia się

5. zasady kształcenia

6. metody kształcenia

7. formy organizacyjne

8. środki dydaktyczne

9. systemy dydaktyczne

10. osiągnięcia i niepowodzenia szkolne

Do głównych zadań dydaktyki ogólnej zalicza się:

• opis wraz z analizą poszczególnych elementów przedmiotu badań

• ustalanie charakterystycznych dla procesu kształcenia prawidłowości

• ustalanie pewnych norm i zasad postępowania opierając się o wykryte prawidłowości

Do głównych funkcje dydaktyki ogólnej zaliczamy:

• funkcję teoretyczno-poznawczą - ma ona charakter diagnostyczny (odpowiada na pytania co jest i jak jest) i prognostyczny (odpowiada na pytania co będzie, jak będzie i jak powinno być)

• funkcję praktyczno-instrumentalną (utylitarną) - wskazuje na konkretne metody, środki i formy organizacyjne stanowiące pomoce w pracy dydaktycznej

Podstawowym pojęciem dydaktyki ogólnej jest uczenie się, które przez różnych dydaktyków jest odmiennie rozumiane:

• według Bandury - proces dokonujący się na drodze przekazywania doświadczeń społecznych

• według Bogdana Nawroczyńskiego - proces aktywnego nabywania wiadomości oraz sprawności

• według Czesława Kupisiewicza - proces aktywnego nabywania wiadomości, umiejętności i nawyków dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości

• według Kazimierza Sośnickiego - umysłowy, poznawczy proces poznawania rzeczywistości, rozumiany w kategoriach spostrzegania, myślenia i działania

• według Stefana Baleja - proces, którego produkt stanowi wiedza oraz umiejętności

• według Wincentego Okonia - proces, w trakcie którego w oparciu o poznanie, doświadczenie i ćwiczenia tworzą się nowe formy działania i zachowania lub zmianom ulegają formy dotychczasowe

I. Przedmiotem badań dydaktyki jest nie tylko proces nauczania i uczenia się ale i warunki w których ten proces będzie przebiegał; organizacja, środki i treści, które znajdują się w programach nauczania a także przedmiotem są różnorakie względnie trwałe wyniki i skutki.

Badając przedmiot, realizując przedmiot spełniane są funkcje:

1. poznawcze- rozpatruję wszelką działalność dydaktyczną z wielu aspektów, ona odkrywa, ustala fakty uogólnia te fakty, wyjaśnia, ustala zależności.

2. praktyczne- (utylitarną, służebną) dostarczają nauczycielowi przesłanki teoretyczne i praktyczne, znajomość i zastosowanie działalności praktycznej.

Kupisiewicz wymienia FUNKCJE: teoretyczne i praktyczne.

1. teoretyczne- to funkcja diagnostyczna i prognostyczna

↓ ↓

polega na gromadzeniu polega na przewidywaniu

wiedzy wizualizacji dotyczącej szkoły

2. praktyczne- funkcja instrumentalno praktyczna, ona dostarcza nauczycielom,

instruktorom itp. zmian jakie powinny dokonywać się o metodach, środkach i

warunkach organizacji tego procesu.

Okoń - FUNKCJE:

1. funkcja deskryptywna - badanie diagnostyczne, metoda obserwacji.

2. funkcja eksplonacyjna - badania eksperymentalne.

3. funkcja predykcyjno - prospektywna - przewidywanie zjawisk związanych z procesem uczenia.

4. funkcja praktyczna- wykrywa prawidłowości.

2. System dydaktyczny - to zespół ............... obejmujących, treści kształcenia środowiska dydaktycznego, te wszystkie składniki oddziałują na siebie, wzajemnie służą osiągnięciem zamierzonych celów.

Na zmiany systemu oświaty miały wpływ: tezy zawarte w białej księdze, która wskazuje drogę i potrzeby XXI w.

Termin "uczenie się" zawiera cztery następujące komponenty:

1. charakter obejmujący coś ciągłego i ukierunkowanego, procesualnego i dynamicznego

2. przedmiot obejmujący wiedzę i wiadomości, umiejętności i nawyki, rzeczywistość oraz doświadczenie społeczne

3. drogi, czyli nabywanie, poznawanie oraz przekazywanie doświadczeń społecznych, ćwiczenia, działanie (bezpośrednie - pośrednie)

4. efekt obejmujący pewne formy zachowania oraz działania, modyfikację zachowań dotychczasowych, wiedzę i umiejętności czy poznanie rzeczywistości

Uczenie się jest procesem aktywnego nabywania wiedzy, umiejętności i nawyków w toku poznawania rzeczywistości (bezpośredniego oraz pośredniego), ćwiczeń, myślenia oraz gromadzenia doświadczeń, zarówno indywidualnych jak i społecznych. Wynikiem procesu uczenia się jest poznanie rzeczywistości (czyli wiedza) wraz z nabyciem umiejętności jej przekształcania, jak i modyfikacja zachowań uczącego się podmiotu. Właściwości procesu uczenia się mają swoje źródło w definicji, zatem uczenie się ma następujące cechy:

• aktywność podmiotu uczącego się

• procesualny charakter - zakładający pewną ciągłość i planowość, systematyczność, wewnętrzną spójność poszczególnych czynności, dynamizm oraz świadomą organizację

• ukierunkowanie całego procesu na jego wynik, czyli dążenie do założonych celów

Do współczesnych teorii uczenia się zaliczyć można między innymi:

• teorie filozoficzne

• teorie psychologiczne

• socjologiczne

• teorie cybernetyczne i inne

Filozoficzna teoria poznania mówi o przechodzeniu od rzeczy znanych do nieznanych, ciągłym poznawaniu otaczającej rzeczywistości poprzez coraz bardziej dokładne odzwierciedlanie jej w umyśle człowieka; uczenie się jest procesem poznawczym, przebiegającym w 3 płaszczyznach:

1. płaszczyźnie zmysłowej (spostrzeganie)

2. płaszczyźnie umysłowej (myślenie)

3. płaszczyźnie praktycznej (działanie)

Wyróżnia się następujące psychologiczne teorie uczenia się:

1. teorie asocjacyjne - uczenie się pojmowane jako kojarzenie poszczególnych elementów na zasadzie: bodziec - reakcja; wyróżnia się następujące odmiany tych teorii:

• apercepcjonizm,którego twórcą był Herbart głosił, iż uczenie należy rozpoczynać od przypomnienia rzeczy, które na dany fakt już wiemy

• teoria odruchów warunkowych - twórcą tej teorii był Pawłow robiący eksperymenty na psach; uczenie się realizuje się w trakcie reagowania na bodźce oraz tworzenia odruchów warunkowych

• koneksjonizm - autorem tego kierunku był Tornalike, którego zdaniem reakcja na bodziec przebiega poprzez koneksje, czyli różne powiązania, układy, znajomości, między różnymi elementami; istotne jest, by rzeczy których się uczymy nie były nam obojętne, ponieważ łatwiej i szybciej przychodzi nauka rzeczy przyjemnych dla nas

2. teorie strukturalne - są to tzw. teorie pola i postaci, gdzie najważniejszą czynnością uczenia się jest wgląd, wnikanie w struktury

3. teorie funkcjonalne - według tej grupy teorii, najważniejsze są funkcje uporządkowane, które zmierzają do osiągania założonego efektu; uczenie zakłada drogę od pewnego zadania do osiąganego wyniku, który wymaga od podmiotu chęci oraz postawy aktywnej (konieczna jest wielostronna aktywność oraz chęci)

Istnieją 3 prawa dotyczące uczenia się:

• gotowość, czyli posiadanie motywacji

• ćwiczenia, czyli powtarzanie pewnych czynności

• efekt; szybciej uczymy się tego, co mamy ochotę się uczyć

Na gruncie socjologii, uczenie się stanowi proces społeczny; uczenie się zachodzi dzięki byciu w grupie, zachodzących w niej interakcjom, interkomunikacji oraz związkom interpersonalnym

Cybernetyczna teoria zakłada z kolei, iż wszystko ma swój przebieg w pewnych układach; uczenie się traktowane jest tutaj jako pewien zbiór czy kompleks wzajemnie powiązanych ze sobą elementów, a proces uczenia się przebiega w układzie i polega na przyjmowaniu i przetwarzaniu informacji wraz z odpowiednią regulacją tych procesów. Podstawowy układ dla procesu uczenia się stanowi szkoła, której podstawowymi elementami są nauczyciel oraz uczniowie.

Proces uczenia się przejawia następując prawidłowości:

• jest to proces wielostronnie aktywny, w którym zachodzą następujące rodzaje aktywności:

• werbalna (mowa)

• recepcyjna (recepcja)

• motoryczna

• wielozmysłowa

• intelektualna

• emocjonalna

• jest to proces celowy i regulowany; jego celowość ma swoje źródło w teoriach funkcjonalnych, natomiast regulacja - w teoriach cybernetycznych; jest to proces etapowy oraz zintegrowany, przy czym etapowość ta jest wynikiem analizy filozoficznej oraz teorii strukturalnej (etapy mają miejsce również w teoriach cybernetycznych); zintegrowany charakter jest wynikiem teorii asocjacyjnych i strukturalnych

• jest to proces indywidualny i społecznym

Według W. Okonia sposoby uczenia się są bardzo indywidualne i zależą one od każdego człowieka; wyróżnił on następujące rodzaje uczenia się:

• uczenie się przez przyswajanie (bez większej aktywności)

• uczenie się przez odkrywanie (rozwiązywanie problemów)

• uczenie się przez przeżywanie (treści o charakterze emocjonalnym zapamiętujemy na dłużej)

• uczenie się przez działanie

Pojęcia dydaktyczne:

-planowość- ciągłość i wewnętrzna spoistość poszczególnych czynności, stanowi pierwszą cechę świadomie organizowanego uczenia się

-ukierunkowanie- dążenie osoby uczącej się do uzyskania założonego wcześniej wyniku, to następna cecha uczenia się

-nauzanie- organizowanie uczenia i kierowanie uczeniem, ma akcenty wychowawcze jest determinowane przez cele, treść, osobowość nauczyciela, a zasób wiedzy

Kształcenie-

2. Metodologia badań

3. Systemy dydaktyczne

System dydaktyczny- całokształt zasad organizacyjnych oraz treść, metody i środki nauczania i uczenia się, tworzące spójną wewnętrznie strukturę i podporządkowane realizacji spełnienie akceptowanych celów kształcenia.

1. System tradycyjny- J.F. Herbart- Herbart spróbował skonstruować „naukowy system pedagogiki” oparte na etyce i psychologii. Etyka miała wyznaczać cel, a psychologia drogi i środki wiodące do tego celu. A wg Herbarta najważniejszym celem jest ukształtowanie silnych moralnie charakterów (kierowanie-karność) Kierowanie- stałe zatrudnianie dzieci; organizacja im zajęć; pielęgnacja rozwoju fizycznego. Karność- stanowi konieczny warunek wyrobienia moralności opartej na silnym charakterze; nakazy i zakazy.

Formowanie silnych charakterów ma związek i nauczaniem wychowującym (wychowania nie można oddzielić od nauczania, trzeba wiązać wiedzę z rozwojem uczuć)

Stopnie formalne nauczanie wg

Herbart Rein

Jasność Przygotowanie

Kojarzenie Podanie

System Powiązanie

Metoda Zebranie

Zastosowanie

Ogólny proces nauczania przebiega od wyobraźni do pojęć i od pojęć do umiejętności. Formalizm i rygoryzm, ciasny schemat lekcji; przekazywanie uczniom gotowego materiału do zapamiętania-herbartyzm; aktywny ma być głównie nauczyciel; lekcja oparta na stopniach formalnych.

4. Cele kształcenia

Cel oznacza nie tylko konkretne zadanie jakie należy osiągnąć ale także ogólny kierunek działań , klimat w którym się to działanie odbywa. Są to wartości uznane za ważne i podstawowe dla podejmowania zadania. Cele stanowią wytyczne i zadania dla procesu kształcenia, określają jego wymagania programowe oraz oczekiwane rezultaty. Od celów formułowanych na wartościach i potrzebach zaczyna się świadome kształcenie. Zadaniem edukacji jest kształtowanie wśród wychowanków i uczniów wartości uniwersalnych: prawdy, dobra i piękna. Przez cele edukacyjne a zwłaszcza przez cele kształcenia należy rozumieć oczekiwany stan świadomego działania podmiotu edukacyjnego, który to stan wyrażać się może w zmianach wiedzy uczestników procesu edukacyjnego. Teleologia-nauka o celach.

Cele kształcenia posiadają następujące właściwości:

• są dostrzegalne, czyli określone w sposób pozwalający na ustalenie stanu ich wykonania

• wykonalne, czyli możliwe do realizacji w danym czasie

• logiczne, czyli bez wewnętrznych sprzeczności

• rzeczowe i precyzyjne - przedstawiają syntetyczny opis stanu jaki chcemy osiągnąć

• wymierne, a więc określany w sposób umożliwiający zmierzenie ich stanu

Wg Kupisiewicza

Cel główny- zapewnienie wszystkim uczniom optymalnego rozwoju intelektualnego.

Cele podrzędne:

1. zaznajomienie uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice, kulturze w zakresie umożliwiającym rozumienie najważniejszych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów oraz operatywne posługiwanie się tą wiedzą przy przekształcaniu fragmentów rzeczywistości

2. rozpoznanie zainteresowań i zdolności poznawczych dzieci a mianowicie ich krytycznego myślenia, uwagi, wyobraźni, pamięci, fantazji i umiejętności praktycznych

3. kształtowanie u dzieci i młodzieży akceptowanego społecznie systemu wartości, systemu spójnych merytorycznie i logicznie poglądów i przekonań, wyznaczających stosunek do świata

4. wdrażanie uczniów do samokształcenia

5. zaznajomienie uczniów z ogólnymi podstawami produkcji i organizacji pracy, umiejętności posługiwania się najprostszymi narzędziami i maszynami

Wg Okonia-cel ogólny 
Podstawowym celem kształcenia ogólnego jest opanowanie przez uczniów określonego systemu wiadomości i umiejętności. W tak rozumianym kształceniu ogólnym wyróżniamy dwie strony: - rzeczową (obiektywną - poznawanie świata obiektywnego i zdobycia sprawności umożliwiających przeobrażenie otaczającej rzeczywistości) - osobowościową (podmiotową - poznawanie samego siebie oraz zdobycie sprawności, które umożliwiają rozwój i doskonalenie własnej osobowości) W harmonijnym procesie kształcenia obie strony są ze sobą integralnie związane 
Kształcenie ogólne rozpatrywane od strony rzeczowej (obiektywnej): 
1) opanowanie podstaw wiedzy naukowej o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce, 
2) ogólne przygotowanie uczniów do działalności praktycznej, 
3) kształtowanie u uczniów przekonań i opartego na nich poglądu na świat jako swoistej całości.

od strony osobowościowej (podmiotowej): 
1) ogólny rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych, 
2) kształtowanie potrzeb, motywacji, zainteresowań i zamiłowań uczniów, 
3) wdrożenie do samoedukacji

5. Treści kształcenia

Składa się na nie całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, kultury, sztuki oraz praktyki społecznej przewidziany do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole. Treści te będące głównym czynnikiem dydaktycznego i wychowawczego oddziaływania na dzieci, młodzież i dorosłych powinna odzwierciedlać zarówno aktualne jak i przyszłe przewidywane potrzeby społecznego, zawodowego i kulturalnego życia kraju, a także potrzeby poszczególnych osób. Te właśnie potrzeby decydują o jej doborze w programach szkół. Musi być też zgodna z wymaganiami naukowymi oraz z przyjętą przez władze oświatowe koncepcją programową.

• Wymagania społeczne, zawodowe i kulturowe

Wg Jana Szczepańskiego. Całokształt życia społeczeństwa dzieli się na następujące zakresy:

-Działalność polityczna, ich udział w realizacji polityki ludnościowej państwa

-Aktywność zawodowa i kulturowa-uczestnictwo w życiu grup nieformalnych(kręgi koleżeńskie, społeczności lokalnej itd.)

-Procesy samokształcenia i samowychowania, wspomagające wartościowe dążenia i aspiracje jednostek.

Jeśli chodzi o przygotowanie do działalności politycznej uczniowie powinni zdobyć w szkole podstawy wiedzy, która by ich:

-przygotowała do odpowiedzialnego udziału w rządzeniu państwem

-do ponoszenia odpowiedzialności za sprawy publiczne

-pozwoliła w przyszłości stać się pełnoprawnymi partnerami administracji państwowej i samorządowej

-umożliwiła im jako przyszłym robotnikom, rolnikom, inteligentom pracującym czy rzemieślnikom, skuteczne wypełnianie określonych zadań

Uzyskując odpowiednie wykształcenie w dziedzinie polityki ludnościowej, obywatel powinien uzyskać odpowiednie przygotowanie do życia rodzinnego, łącznie z planowaniem rodziny, do wychowania dzieci, do współpracy z funkcjonującymi w społeczeństwie instytucjami opiekuńczo-wychowawczymi. Z kolei uzyskując odpowiednie wykształcenie w dziedzinie działalności gospodarczej należałoby im zapewnić nie tylko określone wykształcenie narodowe lecz także wysoki poziom kultury technicznej, ukształtować postawy racjonalizatorskie, wyrobić poczucie odp. Za efekty jakościowe, ekonomiczne, ilościowe wykonanej pracy. Realizacja zadań związanych z funkcjonowaniem poszczególnych zakresów życia społecznego. Wymaga od uczniów nie tylko opanowania właściwej treści kształcenia lecz również rozwoju takich cech osobowości jak: silna wola, odpowiedzialność za własne czyny i współodpowiedzialność za losy środowiska, społeczeństwa i kraju, wrażliwość na przejawy prywaty, bezduszności i niesprawiedliwości. Wynika stąd że nie mały wpływ na dobór treści kształcenia mają potrzeb życia społecznego, zawodowego i kulturalnego.

• Wymagania naukowe

Treść kształcenia musi odpowiadać wymaganiom nauki, wiedza bowiem i umiejętności nabywane w szkole wypływają na poglądy, przekonania i postawy uczniów. W związku z niezwykle szybkim tempem przyrostu nowej wiedzy o świecie istnieje niebezpieczeństwo „starzenia się” programów szkolnych. Aby temu zapobiec, poddaje się cyklicznej weryfikacji, przeprowadzanej co kilkanaście lat. Tego rodzaju weryfikacja pozwala włączenie do programów nauczania informacji dotyczących najnowszych zdobyczy nauki, techniki i kultury. Wymagania natury psychologicznej mają też duży wpływ na dobór treści kształcenia. Chodzi tu o dostosowania treści do możliwości uczniów, do ich poziomu rozwoju psychofizycznego. W którym wyróżnia się następujące okresy:

-młodszy wiek szkolny(6-11r.ż.)

-wiek dorastania(12-15r.ż.)

-wiek wczesnej młodości(15-18r.ż.)

Tymczasem jeśli materiał, który uczniowie mają opanować jest za mały lub za łatwy, wówczas wiedza i siły poznawcze uczniów wzrastają zbyt powoli, niewspółmiernie do możliwości. Wymagania natury dydaktycznej dotyczące doboru treści kształcenia wynikają przede wszystkim z konieczności przestrzegania postulatów systematyczności i korelacji. Systematycznym nazywamy taki układ treści, który wykazuje zgodność z logiką wewnętrzną danej gałęzi wiedzy. Z kolei o korelacji mówimy gdy eksponuje się związki zachodzące między poszczególnymi przedmiotami szkolnymi przypisując jednemu z nich szczególną rolę w zaznajamianiu uczniów z dana dziedziną rzeczywistości. Np. matematyka musi przygotować grunt do nauki fizyki i chemii.

Zgodnie z postulatami systematyczności i korelacji powinny być wszystkie wyróżniane obecnie układy treści nauczania:

-liniowy-poszczególne partie materiału tworzą nieprzerwany ciąg ściśle powiązanych ze sobą i warunkujących się wzajemnie ogniw, realizowanych zazwyczaj tylko raz w ciągu całego okresu nauki szkolnej

-koncentryczny-te same treści powtarzają się co pewien czas, rozszerzają stopniowo ich zakres, wzbogacone o nowe składniki

-spiralny-uczniowie nie tracą z pola widzenia problemu wyjściowego, stopniowo wzbogacają zakres dotyczących go informacji oraz pogłębiają ich treści(w przeciwieństwie do układu koncentrycznego, w którym do danego zagadnienia nie powraca się po kilkuletniej przerwie)

• Pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia

• Materializm dydaktyczny(encyklopedyzm)

Twórca: Friedrich Wilhelm Deorpfeld. Zwolennicy materializmu dydaktycznego uważali, że zasadniczym celem pracy szkoły powinno być przekazanie uczniom jak największego zasobu wiadomości z możliwie wielu różnych dziedzin nauki. W ten sposób powstaje wiele programów nauczania. Są one przeważnie niedostatecznie ze sobą skorelowane, obejmują materiał bardzo obszerny, a w pewnych przypadkach wykazuje znaczne przeładowanie wiadomościami. Realizacja takich programów zmusza nauczyciela do pośpiechu i powierzchowności w pracy, a także do przerabiania z uczniami wielu tematów na zajęciach pozalekcyjnych. Praca uczniów jest mało efektywna, są biernymi odbiorcami, powierzchownie i pamięciowo odbierają informacje.

• Formalizm dydaktyczny

Twórca: E. Schmid. Uważają treści kształcenia jedynie za środek służący do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów. Celem pracy szkoły jest więc pogłębianie, rozszerzanie i uszlachetnianie tych zdolności i zainteresowań. Głównym kryterium doboru przedmiotów nauczania powinna być wartość kształcąca danego przedmiotu, jego przydatność do kształcenia i rozwijania „sił poznawczych”. Z tego punktu widzenia szczególnie wysoko oceniali matematykę i języki klasyczne. Niewątpliwą zasługą formalizmu dydaktycznego było zwrócenie uwagi na potrzebę rozwijania zdolności, zainteresowań poznawczych uczniów tzn. ich uwagi, pamięci, wyobraźni, myślenia itd. Natomiast jego słabość polegała na tym, że w programie nauczania eksponowano przede wszystkim przedmioty instrumentalne(matematykę, język polski).

• Utylitaryzm dydaktyczny

Twórca: J. Dewey. Istotnym czynnikiem w zakresie korelacji i określonych przedmiotów szkolnych nie jest ani przyrodoznawstwo ani literatura ani historia lecz tylko indywidualna i społeczna aktywność ucznia. Przy doborze treści kształcenia należy koncentrować uwagę na zajęciach typu ekspresyjnego i konstrukcyjnego, wyznaczając właściwe miejsce gotowaniu, szyciu, robotom ręcznym itd. Rekonstrukcja społecznych doświadczeń ludzkości jest więc wg Deweya podstawowym kryterium doboru treści kształcenia, a różnorakie zajęcia praktyczne mają spełniać rolę czynnika aktywizującego myślenie i działanie uczniów.

Zasady budowania programów:

-zasada problemowego podejścia do treści kształcenia, eksponująca potrzebę grupowania tych treści w układy interdyscyplinarne, a zarazem takie, których realizacja wymaga od uczniów podejmowania wysiłku grupowego

-zasada kształtowania umiejętności praktycznych w toku rozwiązywania określonych problemów, nie zaś jak w szkole tradycyjnej, poprzez mniej lub bardziej mechaniczne ćwiczenia.

-zasada łączenia pracy z zabawą, a nawet celowego przeplatania pracy elementami zabawy wtedy, kiedy praca i zabawa są funkcjonalnie związane z założonymi do osiągnięcia celami nauczania i wychowania

-zasada aktywizowania uczniów, podkreślająca nieodzowność samodzielnego zdobywania przez nich wiadomości i umiejętności wszędzie tam, gdzie to jest możliwe i wskazane ze względów pedagogicznych.

-zasada włączania dzieci i młodzieży w nurt życia środowiska lokalnego-wycieczki do muzeów, obserwacja naturalnego środowiska człowieka, zachodzących w nim zmian, wywiady z przedstawicielami różnych zawodów, udział w pracach społecznych podejmowanych przez dorosłych

Utylitaryzm dydaktyczny chciał nadać nauczycielowi bardziej naturalny charakter, czynić szkołę miejscem życia społecznego, a program wykładnikiem zainteresowań dzieci i młodzieży.

• Teoria problemowo-kompleksowa

Twórca: Bogdan Suchodolski. Główna jej teza głosi, iż wykształcenie ogólne stanowi konieczny składnik wykształcenia zawodowego, ale jego treść nie może być wyznaczona wyłącznie przez potrzeby przyszłej pracy zawodowej lub studiów, ponieważ stanowi ona zarazem podstawę pozazawodowego życia ludzi. Treści te zdaniem Suchodolskiego, powinny dotyczyć problemów współczesnego świata(techniki, socjologii, ekonomii, sztuki, kultury). Układ treści dla szkół podstawowych powinien być jednolity, w stopniach ponadpodstawowych zróżnicowany. Twórca tej zasady odrzuca stosowany dotychczas układ informacyjno-systematyczny- na jego miejsce należałoby wprowadzić układ problemowo-kompleksowy. Dzięki niemu można by uczyć poszczególnych przedmiotów nie oddzielnie, jak dotychczas lecz kompleksowo czyniąc przedmiotem działalności poznawczej problemy uczniów. Twórca omawianej zasady słusznie podkreśla że uczniowie stykają się z reguły z rzeczywistością zintegrowaną, której pełne zrozumienie jest możliwe tylko wtedy, kiedy potrafią równocześnie operować wiedza z różnych dyscyplin. Dlatego też kompleksowo-problemowy dobór i układ materiału dydaktycznego jest warunkiem racjonalnej przebudowy programu i podręczników szkolnych.

• Strukturalizm

Twórca: Kazimierz Sośnicki. Programy nauczania są przeładowane materiałem co powoduje wiele ujemnych następstw. Aby ich uniknąć trzeba włączyć do tych programów treści najważniejsze, stanowiące stały dorobek nauki, nawiązujący do historycznych źródeł i do osiągnięć najnowocześniejszych. Bardzo pomocne przy budowie takich programów mogą okazać się zasady strukturalności, nowoczesności, życiowości i kultury logicznej, łączenie teorii z praktyką. Sośnicki zaproponował aby treści kształcenia każdego przedmiotu dzielić na elementy podstawowe o trwałej wartości naukowej i elementy wtórne niekoniecznie potrzebne uczniom szkoły ogólnokształcącej.

• Egzemplaryzm

Twórca: M. Wagenschein, popularyzacja-Hans Scheuerl. Wychodzą z założenia że konieczna jest redukcja materiału nauczania.

I sposób- Koncepcja nauczania paradygmatycznego, np. cale bogactwo średniowiecz ująć w 10-12 tematów. Przedstawić punkty węzłowe, koniecznie dla zrozumienia epoki, przyswojenie cech średniowiecza.

II sposób- Koncepcja egzemplarycznego układu treści. Zamiast przekazywania uczniom wiedzy w sposób ciągły, należy operować egzemplarzami tematycznymi-każdy egzemplarz reprezentuje dany temat. Uczeń wtedy opanowuje wiadomości gruntownie z jednego egzemplarza. Zasada ta koliduje z zasadą systematyczności, co w przedmiotach o liniowym układzie treści np. matematyce jest niemożliwe.

• Materializm funkcjonalny

Twórca: Okoń. Podstawowym kryterium doboru treści i układu treści powinny być względy światopoglądowe. W materializmie nauczania poszczególnych przedmiotów należy przy tym eksponować idee przewodnie poszczególnych przedmiotów np. idee ewolucji w biologii.

Oprócz tego trzeba umożliwiać uczniom wykorzystanie zdobytej wiedzy do przekształcania dostępnych im fragmentów rzeczywistości przyrodniczej, społeczne czy technicznej.

Plan nauczania- obejmuje pełny rejestr realizowanych w szkole przedmiotów, ich rozkład przez poszczególne lata nauki, a także liczbę godzin nauczania dla każdego przedmiotu. Rozkład ich na tygodnie.

Program nauczania- ustala jakie wiadomości, umiejętności i nawyki o trwałych walorach poznawczych i wychowawczych oraz w jakiej kolejności uczniowie maja sobie przyswoić.

Na program nauczania składają się:

-uwagi wstępne- w których określa się cele nauczania danego przedmiotu

-materiał nauczania-podstawowe funkcje, pojęcia, prawa, teorie, metody, techniki, reguły postępowania

-uwagi o realizacji programu-wskazówki na temat metod, form org., środków

Przedmioty dzieli się na obowiązkowe i fakultatywne. Obowiązkowe zawierają podstawowe wiadomości. Fakultatywne-zagadnienia bardziej szczegółowe, wiążące się z zaspokojeniem indywidualnych potrzeb.

Podręczniki szkolne-najważniejsze ze środków dydaktycznych. Traktuje się go jako środek dydaktyczny służący do:

-opanowania nowej wiedzy, łącznie z jej uporządkowaniem i utrwaleniem

-kształtowanie nowych oraz utrwalanie już posiadanych umiejętności

-całościowego a równocześnie problemowego ujmowania zagadnień, zdobywanie nowych wiadomości i umiejętności przez racjonalne posługiwanie się już zdobytą wiedzą

-kształtowanie nawyku systematycznej kontroli

-rozumienie treści czytanego tekstu

Funkcja:

-motywacyjna-sprzyja rozwojowi sfery emocjonalno-motywacyjnej, kształtuje zainteresowania, nastawia pozytywnie do uczenia się, mobilizuje

-informacyjna-dostarcza wiedzy nie tylko poprzez tekst pisemny, ale również poprzez zawarte wykresy, tabele, fotografie, obrazki, ćwiczenia

-ćwiczeniowa-w drodze kontroli pozwala zastosować poznany wzór w praktyce

6. Proces kształcenia

Proces kształcenia:

Proces dydaktyczny - proces kształcenia

Proces kształcenia wyjaśniany jest z punktu widzenia nauk politycznych i humanistycznych. Okoń powołuje się na stanowisko psychologii poznawczej.

Wyróżnia się tu aktywność:

- umysłową, intelektualną

- receptywną, werbalną, emocjonalną, sensomotoryczną

- myślenie odtwórcze

Nauczyciel:

• Motywuje ucznia

• Rozwija jego zainteresowania

• Koryguje postawę ucznia

• Chwali

• Edukuje

• Jest kierownikiem procesu nauczania

• Organizuje proces nauczania

7. Zasady i metody

Zasady-normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajając im określone poglądy i postępowania i wdrażać do samokształcenia.

Zasady wg Okonia

1. poglądowość

2. systemowość

3. samodzielność

4. związki teorii z praktyką

5. indywidualizacja i uspołecznianie

6. efektywność

7. przystępność

8. trwałość wiedzy

Ogniwa wg Okonia

1.uświadamianie sobie przez uczniów celów i zadań dydaktycznych

2.poznawanie nowych faktów

3.nabywanie pojęć

4.utrwalanie wiadomości

5.przechodzenie od teorii do praktyki

6.wykonywanie zadań dydaktyczno - wytwórczych

7.kontrola i ocena wyników nauczania

Zasady wg Kupisiewicza

1. poglądowość

2. przystępność w nauczaniu

3. świadome i aktywne uczestnictwo w procesie nauczania-uczenia się

4. systematyczność

5. trwałość wiedzy

6. operatywność wiedzy

7. wiązanie teorii z praktyką

Metody- systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej mówiąc, jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów(Okoń).

Metody wg Okonia:

1. metoda asymilacji wiedzy- uczenie się przez przyswajanie: pogadanka, dyskusja, wykład, praca z książką;

2. metoda samodzielnego dochodzenia do wiedzy- uczenie się przez odkrywanie; klasyczna metoda problemowa, metoda przypadków, metoda sytuacyjna, giełda pomysłów mikronauczanie, gry dydaktyczne;

3. metody waloryzacyjne(ekspresyjne) - uczenie się przez przeżywanie; metody impresyjne, metody ekspresyjne;

4. metody praktyczne- uczenie się przez działanie; metody ćwiczebne, metody realizacji zadań wytwórczych.

Podział wg Cz. Kupisiewicza z dodanymi metodami aktywizującymi:

• metody oparte na słowie: wykład, opowiadanie, pogadanka, opis, dyskusja, praca z książką;

• metody oparte na obserwacji i pomiarze: pokaz, pomiar;

• metody oparte na praktycznej działalności uczniów: laboratoryjna, zajęć praktycznych;

• metody aktywizujące: burza mózgów, sytuacyjna, inscenizacji, problemowa;

Metody spełniają następujące funkcje:

• służą zapoznaniu uczniów z nowym materiałem;

• zapewniają utrwalenie zdobytej wiedzy;

• umożliwiają kontrolę i ocenę stopnia opanowania wiedzy.

Jest to podział obecnie stosowany w opracowaniach pedagogicznych:

• metody podające: (wykład informacyjny, pogadanka, opowiadanie, opis, prelekcja, anegdota, odczyt, objaśnienie lub wyjaśnienie)

• metody problemowe: (wykład problemowy, konwersatoryjny, klasyczna metoda problemowa)

• metody aktywizujące: (metoda przypadków, metoda sytuacyjna, metoda sytuacyjna, inscenizacja, seminarium):

• gry dydaktyczne: (sumulacyjne, decyzyjne, psychologiczne)

• dyskusja dydaktyczna: (związana z wykładem, okrągłego stołu, wielokrotna, burza mózgów, panelowa, metaplan)

• metody eksponujące: (film, sztuka teatralna, ekspozycja, pokaz połączony z przeżyciem)

• metody programowane: (z użyciem komputera, maszyny dydaktycznej, maszyny dydaktycznej)

• metody praktyczne: (pokaz, ćwiczenia przedmiotowe, laboratoryjne, produkcyjne, metoda projektów, metoda przewodniego tekstu, seminarium, symulacja)

8. Formy organizacyjne

9. Powodzenie i niepowodzenia szkolne

10. Planowanie pracy dydaktycznej

11. Nauczyciel-rola, zadania i obowiązki współczesnego nauczyciela

PROCES KSZTAŁCENIA

Proces uczenia się (uczeń) Proces nauczania (nauczyciel)

Prawa, prawidłowości procesu zasady nauczania, normy, metody, środki

uczenia się

pedagogika, psychologia,

różne czynności uczenia się prakseologia, socjologia

psychologia rozwojowa,

ogólna, społeczna, uczenia się,

pragmatyczna, strukturalna

---