Zasady konstytucyjno-prawne państw demokratycznych
Konstytucja i jej cechy szczególne
Konstytucja (łac. constitutio - ustanowienie) to akt prawny o najwyższej mocy prawnej, określający podstawy ustroju politycznego i gospodarczego państwa oraz status prawny jednostki.
Ustawa zasadnicza zawiera zbiór praw i procedur odnoszących się do reżimu politycznego, które regulują związek między podmiotami władzy publicznej i indywidualnymi jednostkami. Określa przede wszystkim zasady organizacji i funkcjonowania aparatu państwa oraz podstawowe prawa i wolności obywatelskie. W systemie źródeł prawa każdego państwa konstytucja zajmuje pozycję najważniejszą. Cały porządek prawny danego państwa musi wynikać z konstytucji.
Organach stojących na straży nadrzędności ustawy zasadniczej. Taką rolę pełnią instytucje sądownictwa konstytucyjnego (sądy, trybunały), które badają zgodność z konstytucją innych aktów prawnych.
Konstytucje pisane (formalne), jakie posiada większość państw mają postać ustawy uchwalanej i zmienianej w specjalnym trybie, co odróżnia ja od ustaw zwykłych.
Od strony formalnej można wyróżnić następujące cechy konstytucji:
• szczególna treść;
•najwyższa moc prawna w systemie źródeł prawa;
trwałość (utrudniony system dokonywania zmian).
Z powyższych cech wynika obowiązek prawodawcy zapewnienia zgodności uchwalanych aktów prawnych z konstytucją, a także szczególny tryb zmiany ustawy zasadniczej, który może obejmować wymóg uzyskania kwalifikowanej większości podczas glosowania lub poddanie decyzji dotyczącej zmiany konstytucji pod glosowanie powszechne w referendum. W niektórych państwach istnieje nawet zakaz dokonywania zmian niektórych norm konstytucyjnych (np. zakaz zmiany zapisu O federalnej formie państwa w Niemczech). Najstarszą obowiązującą konstytucją jest ustawa zasadnicza Stanów Zjednoczonych z 1787 r. W Europie najstarsze są konstytucje Norwegii (1914) i Szwajcarii (1874).
Klasyfikacja konstytucji - z uwagi na sposób uchwalenia
konstytucje oktrojowane, czyli nadawane społeczeństwom przez panujących, władców (konstytucja Księstwa Warszawskiego nadana przez Napoleona Bonaparte);
konstytucje obywatelskie, tj. uchwalane albo przez demokratycznie wyłonione zgromadzenia przedstawicielskie, albo w drodze referendum.
Możliwa jest również kombinacja obu tych trybów.
Ze względu na treść dzielimy konstytucje na niepełne (pochodzące z ubiegłego stulecia i zawierające jedynie zasady podziału władzy między głową państwa a parlamentem) i pełne (określają suwerena, podstawy ustroju politycznego i gospodarczego, strukturę i kompetencje organów państwowych, status prawny jednostki oraz tryb zmiany konstytucji - ujmują zatem relacje między organami władzy bardziej szczegółowo, a poza tym kompleksowo opisują kształt ustroju politycznego, w szczególności zwracając uwagę na zagadnienie praw i wolności obywatelskich, pozycję partii politycznych w życiu publicznym itp.).
Kolejne kryterium podziału ustaw zasadniczych to kryterium formy.
Wyróżniamy konstytucje pisane i niepisane. Pierwsze obejmują jeden lub kilka aktów prawnych zawierających treści charakterystyczne dla konstytucji i odznaczających się wspomnianymi wyżej formalnymi cechami ustaw zasadniczych. Z kolei kilka lub kilkanaście aktów prawnych (zawierających materię konstytucyjną) o mocy prawnej równej ustawom zwykłym stanowi konstytucję niepisaną (Wielka Brytania).
Ostatnim kryterium podziału konstytucji jest trwałość.
Konstytucje sztywne (zmiany są trudne do przeprowadzenia, bo konstytucja jest zmieniana w szczególnym trybie, np. podejmowaniem decyzji większością kwalifikowaną lub w drodze referendum) i giętkie (łatwiejszy sposób modyfikowania zapisów ustawy zasadniczej - np. zwykłą większością głosów)
Konstytucja jest aktem prawnym o fundamentalnym znaczeniu. Określa podstawowe zasady funkcjonowania państwa. Jest też dokumentem, którego treść odzwierciedla układ sił politycznych i społecznych panujących w państwie. W związku z tym pełni różne funkcje. Najważniejsze z nich to:
• funkcja normatywna;
• funkcja integracyjna;
• funkcja socjalizacyjna.
Funkcja normatywna konstytucji wiąże się z określeniem przez nią podstawowych zasad gry politycznej, które obowiązują wszystkie podmioty życia publicznego. Ich nieprzestrzeganie grozi natomiast zastosowaniem określonych sankcji politycznych. \
Konstytucja kształtuje i umacnia wspólnotę polityczną w danym państwie.
Funkcja socjalizacyjna sprowadza się do uznania konstytucji za trwały element dorobku kulturowego, który jest częścią edukacji politycznej i promuje najważniejsze wartości polityczne.
zasada suwerenności narodu
Jednym z najważniejszych atrybutów państwa jest suwerenność.
, Określa ona charakter władzy państwowej, termin ten bywa często stosowany zamiennie na określenie władzy. Spotkać można również pojęcie władzy suwerennej.
Suwerenność oznacza niezależność władzy państwowej od jakichkolwiek czynników zewnętrznych i wewnętrznych.
Na poziomie zewnętrznym chodzi o niezależność od władzy innych państw i organizacji międzynarodowych, zaś na płaszczyźnie wewnętrznej suwerenność oznacza zwierzchnią, uprzywilejowaną pozycję wobec wszystkich podmiotów politycznych działających w danym państwie. Nad władzą suwerenną nie ma już nikogo, kto mógłby w jakikolwiek sposób ją ograniczyć. Podmiot, któremu przysługuje władza suwerenna, to suweren.
Początkowo teoretycy suwerenności przyznawali władzę najwyższą monarchom, Autor pierwszej całościowej koncepcji suwerenności - Jean Bodin - uważał, iż władca stoi ponad prawem, ma wyłączność uprawnień prawodawczych i monopol na stosowanie przymusu, a wszystkie pochodzące z innych źródeł akty (np. ze strony papieża) dla swej ważności wymagają zgody monarchy.
Krytyka monarchii absolutnej doprowadziła do powstania teorii suwerenności narodu. Z czasem upowszechnienie prawa wyborczego i rozwój masowych ruchów politycznych umożliwiły przejmowanie władzy w ramach demokratycznych procedur. W demokracji władza należy do narodu, a powszechne prawo wyborcze przyznaje każdemu obywatelowi udział w tej władzy.
Prawo wyborcze jest nierozerwalnie związane z pojęciem suwerenności narodu. Stanowi środek wyrażania preferencji obywateli, tak w stosunku do programów, jak i osób powoływanych do sprawowania władzy.
Trzy aspekty udziału obywateli w sprawowaniu władzy, które jednocześnie stanowią kryteria suwerenności narodu. Są to:
• dobro powszechne (władza suwerenna to taka, która ma na celu dobro ogółu. Zasada suwerenności narodu determinuje przedstawicieli do powoływania się w swoich działaniach na dobro i interesy wszystkich obywateli);
• referendum (dzięki referendum obywatele bezpośrednio uczestniczą w sprawowaniu władzy, zyskują prawo do współdecydowania wraz z organami państwa w ramach procesu rządzenia);
• wybór przedstawicieli sprawujących władzę (to po pierwsze sposób tworzenia organów władzy, po drugie, wyrażania preferencji politycznych obywateli i po trzecie, ukierunkowanie polityki państwa).
Zasada przedstawicielstwa
Zasada przedstawicielstwa wynika z zasady suwerenności. Współcześnie suwerenem jest z reguły naród, a zatem podmiot zbiorowa. Z uwagi na to, że państwo to organizacja polityczna rozciągająca się na znacznym terytorium i obejmująca dużą grupę ludzi, cały naród nie może sprawować pełni władzy bezpośrednio. W związku z tym przyjmuje się tak zwaną fikcję prawną reprezentacji, która przypisuje wolę reprezentantów samemu narodowi. Polega ona na uznaniu, że naród udziela swoim przedstawicielom mandatu do reprezentowania swojej woli, a wola wyrażana przez przedstawicieli jest przypisywana narodowi. Przez takie założenie wola suwerena znajduje swój wyraz w decyzjach podejmowanych przez organy przedstawicielskie.
Zasada przedstawicielstwa określa pozycję i obowiązki wybieranych przez naród reprezentantów oraz relacje między nimi a obywatelami,
W ujęciu formalnym wiąże się to z funkcjonowaniem systemu, w którym społeczeństwo wybiera swoich przedstawicieli, a ci w jego imieniu sprawują władzę, reprezentują na szerszym forum interesy ogółu i dążą do ich realizacji.
W ujęciu normatywnym zasada przedstawicielstwa pozwala na pogodzenie zasady suwerenności narodu z faktem, że w praktyce nie może on sprawować władzy bezpośrednio, poza wyjątkowymi sytuacjami. W efekcie regułą stało się wyłanianie w y^borach przedstawicieli, którzy reprezentują wolę i interesy suwerena.
Zasada przedstawicielstwa może być także interpretowana jako przesłanka ku temu, że w procesie decyzyjnym państwa powinni uczestniczyć reprezentanci najważniejszych segmentów społeczeństwa oraz przedstawiciele grup nacisku. Taki aspekt nazywamy funkcjonalnym.
Zasada państwa prawa
termin „państwo prawa” został wprowadzony w latach 30. XIX w. przez R. Mohla, a koncepcja rozwinięta w ramach niemieckiej myśli ustrojowej. Zasada państwa prawa w wielu :rajach zyskała rangę zasady konstytucyjnej.
Państwo prawa to oparta na prawie forma organizacji i działania władzy, określająca jej wzajemne stosunki z jednostkami jako podmiotami prawa. To państwo rządzone przez prawo, które ma pierwszeństwo wobec innych norm postępowania. Jest to zatem związanie państwa i jego organów w działaniu wobec obywateli przepisami prawa, prymat norm prawnych oraz ograniczenie prawem władzy państwowej i jej działań. W myśl tej koncepcji każde działanie organu państwowego powinno mieć odniesienie w obowiązujących przepisach prawa.
Wśród podstawowych cech charakteryzujących państwo prawa wyróżnia się:
Hierarchiczność systemu źródeł prawa - najważniejszym aktem prawnym w państwie musi być konstytucja, która jako ustawa zasadnicza reguluje ustrój władz oraz pozycję jednostki w państwie. Aktem niższego rzędu jest ustawa. Która może ograniczać prawa i wolności jednostek na zasadzie wyłączności. Wiąże się to z zasadą prymatu ustawy, według której ustawa jest najczęściej stosowaną formą regulacji stosunków społecznych, a w wielu przypadkach stosowana jest na zasadzie wyłączności. Akty podstawowe stosuje się jedynie na podstawie delegacji ustawowej i nie mogą one zastępować ani uzupełniać ustaw.
Adekwatność ingerencji prawnej w życie społeczne - ingerencja państwa w sferę społeczną (dotyczy to zwłaszcza sfery praw i wolności obywateli) powinna być zawsze uwarunkowana ochroną interesów państwa lub akceptowanych społecznie wartości (zdrowie, bezpieczeństwo, środowisko naturalne,..), a jej zakres nie może być przekraczany. Taka ingerencja powinna być wystarczająca dla zabezpieczenia chronionej wartości, a jednocześnie nie powinna ograniczać swobody jednostki.
Pewność prawa - system prawny państwa prawa musi być stabilny. Wszyscy obywatele i wszystkie organy państwa muszą postępować zgodnie z prawem. System prawny państwa prawa musi opierać się na zasadzie lex retro non agit.
Legalizm - każdy organ musi mieć legitymację prawną do sprawowania władzy państwowej, a działalność organów władzy musi być zgodna z prawem i prawem ograniczona. To samo dotyczy procesu zdobywania władzy. Musi on być oparty na prawie, bez względu na to czy chodzi o dochodzenie do władzy czy jej przejmowanie. Zarówno legalizm, jak i system aktów prawnych podlegają w państwie prawa kontroli. Zajmują się nią specjalnie powoływane do tego celu instytucje, które funkcjonują w ramach władzy sądowniczej.
Gwarancję praw i wolności jednostki - państwo prawa musi gwarantować szeroki zakres praw i wolności obywateli. Muszą być one zapisane w prawie i respektowane przez państwo. Jakakolwiek ingerencja w sferę wolności obywatelskich musi być zgodna z prawem i adekwatna do przyczyny, dla której została podjęta. Gwarancja praw i wolności pociąga za sobą zapewnienie jednostkom prawnych podstaw dochodzenia roszczeń, a jednocześnie nakłada na organy państwa obowiązek zaspokajania tych roszczeń.
Organizację ustroju opartą na zasadzie podziału władz - w państwie musi istnieć suwerenna władza zorganizowana na zasadzie podziału władz na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Wykonują je odrębne, niezależne od siebie organy władzy. Ich relacje sprowadzają się do oddziaływania na siebie i hamowania w razie potrzeby.
Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się także przez:
• zasadę suwerenności;
• zasadę pluralizmu politycznego;
• demokratyzm oparty na kreowaniu władz przez okresowo odbywane wolne wybory powszechne;
• zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych;
• ideę państwa socjalnego opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej;
• niezależny i niezawisły sądowy wymiar sprawiedliwości, który kontroluje władzę ustawodawczą i wykonawczą oraz zasadę samorządu.
Zasada podziału władzy
klasyczna, historycznie ukształtowana zasada podziału władzy, której konkretne formy stosowane w praktyce politycznej inspirowane były w szczególności myślą ^ polityczną Johna Locke'a i dziełem Charlesa de Montesquieu O duchu praw, wychodziła z założenia, iż wszelką władzę państwową cechuje skłonność do nadużyć, do stwarzania zagrożeń dla wolności jednostki. Idea podziału władzy miała być zabezpieczeniem przed degenerującą koncentracją władzy w jednym organie państwowym; chodziło w rezultacie o osłabienie władzy państwowej w celu zagwarantowania jednostce „koniecznej” sfery wolności.
Podział władzy między organy państwowe opierał się na rozróżnieniu trzech podstawowych funkcji państwa: stanowienie ustaw (funkcja ustawodawcza, legislacyjna), stosowanie ustaw (funkcja egzekutywna) oraz rozstrzyganie na ich podstawie sporów (funkcja jurysdykcyjna). Każda z tych funkcji wykonywana jest przez inny organ państwowy. Z punktu widzenia normatywnego wszystkie trzy władze mają uprawnienia pochodzące od suwerena. Określenia: władza ustawodawcza, władza wykonawcza i władza sądownicza wskazują tylko główny kierunek działania dane;o organu i nie oznaczają absolutnej organizacyjnej separacji.
Ścisłe konsekwentne realizowanie zasady podziału władzy jest niezwykle trudne, zwłaszcza rozgraniczenie działalności w tych dziedzinach organów państwowych. Stąd też w działalności organów władzy ustawodawczej spotykamy przejawy wykonawstwa, podobnie organy władzy wykonawczej realizują określone zadania w zakresie należącym do władzy ustawodawczej (np. zwoływanie sesji parlamentu przez głowę państwa, prawo rozwiązania parlamentu i zarządzenie przedterminowych wyborów przez głowę państwa, stanowienie aktów prawnych z mocą ustawy).
W praktyce ustrojowej często dochodzi do traktowania tej zasady jako modelu idealnego. Podobnie wygląda teza stanowiąca o równorzędności trzech władz. W praktyce politycznej spotykamy się z dominacją parlamentu bądź rządu nad pozostałymi władzami. Dominację władzy wykonawczej obserwujemy w V Republice Francuskiej, zaś dominację władzy ustawodawczej w Polsce w okresie obowiązywania konstytucji z 1921 r. oraz w III i IV Republice Francuskiej.
Obecnie zasada trójpodziału straciła znaczenie polityczne. Współczesnych systemów politycznych nie można w pełni scharakteryzować za pomocą kryterium podziału władzy, W przeważającej liczbie przypadków bowiem parlamentarna większość i rząd tworzą jedność. Linia podziału nie przebiega między rządem i parlamentem, lecz między wyłonionym z parlamentu rządem i parlamentarną większością z jednej strony, a parlamentarną opozycją z drugiej. Tradycyjny podział władz jest urzeczywistniany w większym stopniu w systemie prezydenckim.
Zasada gwarancji praw i wolności obywatelskich
Zasada ta oznacza, że państwo ma obowiązek zapewnienia wolności i praw człowieka i obywatela oraz że bezpieczeństwo obywateli zostało podniesione do rangi głównego zadania państwa. I, Źródłem tak rozumianych praw człowieka nie jest państwo i tworzony przez nie określony system prawny, lecz prawo naturalne, zgodnie z którym podstawą większości praw jednostki jest przyrodzona godność jednostki ludzkiej. To dzięki niej prawa człowieka mają charakter ponadpaństwowy (pierwotny), niezbywalny i nienaruszalny. Status prawny jednostki w państwie zmieniał się, W XIX w. był on ograniczony do wolności, własności i równości. Dotychczasowy rozwój pozwala mówić o prawach trzech generacji. Prawa pierwszej generacji to prawa i wolności osobiste oraz polityczne, tj, nietykalność osobista, tajemnica korespondencji, prawa wyborcze. Prawa drugiej generacji to prawa i wolności ekonomiczne, tj. prawo do pracy, do Strajku, ochrona bezrobotnych. Prawa człowieka trzeciej generacji to prawa ekologiczne oraz prawa do korzystania z osiągnięć współczesnej cywilizacji.
W każdym państwie istnieje określony zakres gwarancji praw podstawowych, :to gwarancje materialne i formalne.
Gwarancje materialne to ogól środków, które służą państwu do zagwarantowania realizacji praw podstawowych. Należą do nich m.in. tradycje polityczne, kultura polityczna, stan oświaty. Gwarancje formalne (prawne, instytucjonalne) to całokształt środków o charakterze instytucjonalnym, które państwo stworzyło i stosuje w celu zapewnienia realizacji podstawowych praw człowieka. Są to środki stwarzające możliwości oddziaływania jednostek na państwo, np. prawa polityczne. Do środków służących pełnej realizacji praw podstawowych należą m.in. kontrola konstytucyjności ustaw, instytucja ombudsmana.
Współczesny katalog praw człowieka: Powszechna Deklaracja Prawa Człowieka uchwalona 10 grudnia 1948 r. wyróżnia następujące kategorie prawa człowieka:
• prawa fundamentalne, tj. prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa, równości wobec prawa, bezstronnego sądu;
• prawa obywatelskie, tj, prawo do swobodnego poruszania się, wyboru miejsca zamieszkania, azylu, zakładania rodziny, wolności myśli, sumienia, wyznania;
• prawa polityczne, tj. prawo do wolności opinii, zgromadzeń, stowarzyszeń. Uczestnictwa w życiu politycznym kraju;
• prawa społeczne i ekonomiczne, tj. prawo do ubezpieczeń społecznych, do pracy, godziwego wynagrodzenia, tworzenia związków zawodowych, bezpłatnej i powszechnej nauki.
Konkretyzację praw człowieka ujętych w Deklaracji zawierają Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalony 16 grudnia 1966 r. oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych uchwalony 16 grudnia 1966 r.
Zasada pluralizmu politycznego
Zasada ta oznacza, dopuszczenie do legalnej walki o zdobycie łub utrzymanie władzy państwowej ugrupowań zróżnicowanych pod względem ideologiczno -programowym. Jako zasada ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm publiczny polega na:
• uznaniu wielości partii;
•uznaniu równości partii;
• określeniu demokratycznej roli partii politycznych.
Znaczenie prawne tej zasady
• determinuje system wielopartyjny, co oznacza wykluczenie jakiejkolwiek jednopartyjności.
• w systemie wielopartyjnym jest to punkt wyjścia kreowania wymogów dotyczących jakości systemu partii. Istnieje zakaz powstawania i działania partii antydemokratycznych.
Przeciwieństwem pluralizmu rozumianego jako zasada czy mechanizm polityczny jest zasada koncentracji i monopolizacji władzy. W celu urzeczywistnienia pluralistycznej zasady, zakładającej równorzędną rywalizację różnych sił politycznych, wysuwane są dwie propozycje. Jedna z nich zakłada, że należy w większym stopniu niż dotychczas otworzyć systemy partyjne na zróżnicowane interesy społeczne i w ten sposób przeciwstawić się procesom monopolizacji władzy politycznej.
Druga koncepcja postuluje przyznanie szerokich prerogatyw organizacjom społecznym oraz dopuszczenie do rywalizacji różnych grup społecznych, których liczba miałaby przeciwdziałać zmonopolizowaniu władzy przez różnego typu oligarchie.
Od strony formalnej czynnikiem ograniczającym zasadę pluralizmu politycznego jest system prawa konstytucyjnego, W życiu politycznym państwa demokratycznego mogą uczestniczyć jedynie te ugrupowania, które akceptują podstawowe założenia ustrojowe państwa.
Za najistotniejszy przejaw pluralizmu uznaje się legalność i swobodę działania opozycji
Zasada większości
Większościowy system wyborczy polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu wyborczym. Pozostałe partie nie otrzymują mandatów w tym okręgu. W ordynacjach wyborczych możemy wyróżnić dwa systemy większościowe: większość zwykłą (względną) i większość bezwzględną.
Instytucie demokratycznych systemów politycznych
Władza ustawodawcza - parlament
Organy ustawodawcze są powszechnie określane nazwą parlament (czyli miejsce, gdzie się debatuje), posiadającą różnorodne korzenie (francuskie parler - mówić, angielskie parliament - rozmowa, włoskie parlare czy parabolare). Parlamenty współczesnych państw noszą różne nazwy własne, np. Sejm, Zgromadzenie Narodowe. Kongres. Parlamenty państw demokratycznych wyróżnia przedstawicielski charakter i demokratyczna legitymacja, czyli wybór reprezentantów przez suwerena w głosowaniu powszechnym, dający podstawę do realizacji woli narodu i powierzenia parlamentowi władzy prawodawczej. Organy ustawodawcze powołane są więc przede wszystkim do stanowienia prawa (choć nie tylko one prawo stanowią), która to działalność przeważa w ich funkcjonowaniu.
Parlament jest kolegialnym ciałem reprezentującym interesy suwerena, wyłonionym w rywalizacyjnych wyborach i wyposażonym w szereg funkcji, z których najistotniejszą jest władza stanowienia ustaw.
Pozycja parlamentu zmieniała się na przestrzeni dziejów. Wraz z przechodzeniem od monarchii absolutnej przez konstytucyjną do parlamentarnej następował stały wzrost roli parlamentu, zaś w drugiej połowie XX w. zauważalne było ograniczenie władzy ustawodawczej na rzecz wykonawczej. Obecnie o faktycznej pozycji parlamentu decyduje nie tylko jego konstytucyjny model, ale także typ systemu partyjnego.
Struktura, funkcjonowanie i organizacja wewnętrzna parlamentu
Struktura parlamentu
Stosując kryterium wewnętrznej struktury, parlamenty można podzielić na:
parlamenty jednoizbowe (tzw. unikameralne);
parlamenty dwuizbowe (tzw. bikameralne).
Jednoizbowe są parlamenty: Danii, Szwecji, Finlandii, Portugalii, Grecji, Słowacji, Węgier, Bułgarii, państw bałtyckich, Ukrainy. Dwuizbowe są parlamenty: Wielkiej Brytanii, Holandii, Francji, Austrii, Niemiec, Szwajcarii, Wioch, Hiszpanii, Polski, Czech, Rumunii, Słowenii, Rosji, Stanów Zjednoczonych.
Na 178 istniejących parlamentów w 51 występują drugie izby (B. Banaszak). Struktura jednoizbowa przeważa w państwach unitarnych, w przeszłości była wyrazem procesów demokratyzacji systemu politycznego. . Struktura dwuizbowa jest szczególnie odpowiednia i stała się regułą w państwach federalnych (występuje w 18 z 20 państw federalnych), często wynika z przesłanek historycznych. Lecz podkreślić należy, że występowanie jedno- czy dwuizbowego parlamentu nie podlega określonym prawidłowościom i nie można wyprowadzić w tej kwestii uogólnień.
Powszechnie przytaczanymi argumentami na rzecz dwuizbowości są: zabezpieczenie wzajemnej równowagi między reprezentacją ludu i osób wyróżniających się majątkiem czy pochodzeniem (Monteskiusz), lepsza realizacja zasady podziału władzy i zminimalizowanie ewentualnej przewagi parlamentu (A. Hamilton); zapobieganie uniesieniom i błędom, większa powściągliwość w działaniach parlamentu; wewnętrzna kontrola i hamowanie decyzji parlamentu; głębsze i wszechstronne zbadanie problemów; sprzyjanie kompromisom społecznym; stanowienie lepszych. Bardziej wyważonych, umiarkowanych i dopracowanych ustaw, a więc poprawienie jakości tworzenia prawa. Obecnie najczęściej stosowana jest argumentacja o charakterze historycznym oraz zapewnienie równowagi i stabilizacji systemu politycznego, a przede wszystkim równowagi między legislatywą a egzekutywą.
Zwolennicy jednoizbowego parlamentu zwykle podkreślają antydemokratyczny charakter drugiej izby, jej niepochodzenie z wyborów powszechnych, zmniejszenie skuteczności prac parlamentarnych.
Bikameralizm w płaszczyźnie funkcjonalnej może przyjmować formę:
• bikameralizmu symetrycznego, równoważnego, zakładającego równość obu izb. Co przejawia się w przyznaniu izbom jednakowych kompetencji. W przypadku niemożliwości osiągnięcia kompromisu sprawa pozostaje nierozstrzygnięta. (np. Włochy, Szwajcaria, Rumunia);
• bikameralizmu asymetrycznego, nierównoważnego, gdy jedna izba ma szersze uprawnienia, przewagę nad drugą i w sytuacji rozbieżności zdań podejmuje decydujące rozstrzygniecie (np. Polska, Francja, Wielka Brytania)
Obecnie w państwach demokratycznych dominują następujące modele drugiej izby parlamentu
izba wyższa (izba refleksji), uczestnicząca w procesie ustawodawczym (prawo inicjatywy ustawodawczej i proponowania poprawek do ustaw uchwalonych przez izbę pierwszą), odgrywająca rolę „strażnika dobrego prawa”;
izba reprezentująca kraje federalne, której zadaniem jest reprezentacja części składowych federacji;
izba typu islandzkiego, występująca w Islandii i Norwegii, gdzie wszyscy deputowani wybierani są w jednych wyborach powszechnych, a następnie sami dzielą się na dwie izby o jednakowych kompetencjach;
izba tzw. reprezentacji funkcjonalnej, reprezentująca różnego rodzaju interesy, organizacje, związki (np. izba samorządowa). Jest to model teoretyczny, w pełni nie praktykowany w żadnym państwie, w pewnym zakresie występuje w Irlandii, gdzie członków drugiej izby wybierają kurie reprezentujące określone interesy, uniwersytety, itp.
Izby pierwsze parlamentów wybierane są w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Sposób wyłaniania izb drugich jest zróżnicowany i może przyjmować następujące rozwiązania:
• wybory powszechne (np. Polska, Hiszpania, USA, Szwajcaria);
• wybory pośrednie (np. Francja, Austria, Holandia);
• na podstawie posiadanego tytułu arystokratycznego (unikalny przykład Wielkiej Brytanii);
• w drodze nominacji dokonywanych przez głowę państwa (np. w Kanadzie);
• przy zastosowaniu kryteriów mieszanych (np. część członków pochodzi z wyborów, część z nominacji, np. we Włoszech).
Funkcjonowanie parlamentu
Podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania parlamentów zawarte są w konstytucjach, natomiast szczegółowe w regulaminach parlamentarnych. Regulaminy mogą przyjmować formę ustawy lub uchwały W nauce prawa konstytucyjnego przeważa opinia, że forma uchwały w większym stopniu zapewnia niezależność parlamentu od innych organów państwowych, gdyż jest podejmowana przez izbę bez udziału podmiotów zewnętrznych.
Współczesne parlamenty są organami kadencyjnymi (wyjątek stanowi Izba Lordów). Kadencja to okres udzielonych parlamentowi pełnomocnictw, czas, na który został on wybrany i w jakim będzie sprawował w określonym składzie swoje funkcje.
Czas trwania kadencji nie jest pozbawiony znaczenia. Krótkie kadencje zapewniają podtrzymywanie ciągłych związków z wyborcami, odzwierciedlenie w składzie parlamentu aktualnych poglądów politycznych społeczeństwa, lecz utrudniają wdrożenie się deputowanych w prace parlamentarne i powodują poświęcanie przez posłów większości czasu na zapewnienie sobie reelekcji. Długi kadencje implikują usamodzielnianie się deputowanych, ich „oderwanie” się od społeczeństwa, wpływają też na stabilność parlamentu i ograniczają wydatki na wybory.
W praktyce ustrojowej współczesnych państw kadencje wynoszą od dwóch do dziewięciu lat, a najczęściej występującym rozwiązaniem jest czteroletnia kadencja.
Częstym zjawiskiem jest odmienne uregulowanie czasu kadencji obu izb parlamentu, przy czym druga izba ma wówczas kadencję dłuższą niż pierwsza (np. Francja)
W większości współczesnych państw przyjęta jest instytucja rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji (nie występuje ona w Stanach Zjednoczonych, Szwajcarii). Uprawnienie rozwiązania parlamentu może posiadać:
sam parlament lub jedna z jego izb (np. Polska, Wielka Brytania); głowa państwa (np. Niemcy, Wielka Brytania, Polska, Francja); rząd (np. Szwecja).
Najczęstszym powodem uzasadniającym rozwiązanie parlamentu przed upływem kadencji jest jego niezdolność do powołania rządu.
Parlamenty mogą pracować:
permanentnie, czyli mogą obradować przez cały okres swojej kadencji, a o terminach konkretnych posiedzeń decydują organy wewnętrzne izby i nie obowiązują w tym zakresie żadne ograniczenia czasowe. Rozwiązanie takie zwiększa autonomie parlamentu i swobodę jego działania. Permanentnie obradują parlamenty np. Niemiec.
Sesyjnie, gdy czas kadencji jest podzielony na okresy aktywności parlamentu (sesje: zwykłe lub nadzwyczajne) i czas, kiedy parlament nie pracuje (okresy międzysesyjne). Tryb sesyjny jest przewidziany np. w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji.
Organy wewnętrzne parlamentu
Parlamenty jako organy kolegialne muszą posiadać określone struktury wewnętrzne usprawniające ich pracę. Wśród organów wewnętrznych parlamentu wyróżnić można: organy kierujące, organy pracy (komisje) oraz organy gromadzące parlamentarzystów (kluby lub frakcje).
Organy kierownicze wypełniają funkcje związane z kierowaniem izbą (np. zwoływanie posiedzeń, przewodniczenie obradom] oraz jej reprezentowaniem. Mogą mieć one charakter organów jednoosobowych (np. speaker w Izbie Gmin), kolegialnych lub mieszanych (kierowanie jest powierzone jednocześnie organowi jednoosobowemu i kolegialnemu, np. Marszałkowi Sejmu i Prezydium Sejmu w Polsce). Organy kierownicze są zwykle wybierane przez izbę, a kolegialny organ kierowniczy jest tworzony zgodnie z zasadą proporcjonalnej reprezentacji frakcji partyjnych.
Organami pracy parlamentu są komisje. Komisje parlamentarne są wyspecjalizowanymi organami o charakterze najczęściej pomocniczym, opiniodawczo-inspirującym. Zadaniem komisji jest rozpatrywanie i przygotoywywanie spraw stanowiących przedmiot prac izby, wyrażanie opinii w przekazanych im sprawach, wypełniają także czynności o charakterze kontrolnym.
Komisje mogą być klasyfikowane według następujących kryteriów:
w zależności od rodzaju podejmowanego rozstrzygnięcia można wyróżnić:
komisje zastępujące parlament (lub jedną z jego izb), czyli komisje posiadające znaczny zakres samodzielności i niezależności lub wyposażone w możliwość podejmowania decyzji. Tego rodzaju komisje występują w Kongresie Stanów Zjednoczonych, parlamencie włoskim i hiszpańskim;
komisje posiadające charakter wewnętrznych organów pomocniczych, ciał doradczych; komisje takie są podporządkowane parlamentowi, a ich zadaniem jest przygotowywanie opinii w sprawach im przekazanych,
Ze względu na tryb powołania i trwałość komisje można podzielić na:
stale, powoływane na okres kadencji parlamentu i w celu prowadzenia względnie trwałych prac; nadzwyczajne, powoływane ad hoc dla rozpatrzenia określonej sprawy, której rozwiązanie oznacza zakończenie pracy komisji.
Ze względu na charakter właściwości można wyróżnić komisje:
pozaresortowe lub ponadresortowe, nie mieszczące się i nie dopasowane do schematu administracji centralnej lub powołane do zajmowania się sprawami o charakterze międzyresortowym.
Jedną z miar siły parlamentu jest siła komisji parlamentarnych .
Parlament osiąga maksimum skuteczności, gdy tworzone są w nim małe i wyspecjalizowane komisje, niepodatne na zewnętrzne wpływy, zdolne do przeciwstawienia się partyjnej lub rządowej linii politycznej. Komisje będą silne jeżeli: będą nieliczne i wyspecjalizowane, a nie duże i powoływane ad hoc; ich skład nie będzie odzwierciedleniem składu partyjnego izby łub gdy w parlamencie dyscyplina partyjna jest słaba; parlamentarzyści zasiadają w komisji przez dłuższy czas pod kierunkiem niezależnego przewodniczącego;
posiadają prawo niezależnego dostępu do dokumentów administracyjnych, różnych źródeł informacji, prawo powoływania ekspertów i dysponują rozwiniętym aparatem badawczym. Powyższe warunki spełniają komisje w Kongresie USA. Kongres USA jest jednym z najsilniejszych parlamentów na świecie.
W parlamentach występują także formy organizacyjne zrzeszające deputowanych według określonych kryteriów. Najbardziej powszechna jest przynależność partyj, na podstawie której tworzone są frakcje lub kluby parlamentarne. Regulaminy parlamentarne przewidują zwykle minimalną liczbę parlamentarzystów niezbędną do utworzenia frakcji (od 10 do 30) i przyznają im określone uprawnienia (np. skład komisji oparty jest na sile poszczególnych frakcji).
Funkcje parlamentu
Generalnie można wyróżnić funkcje wynikające z uregulowań prawnych (płaszczyzna normatywna) oraz z faktycznych działań politycznych (płaszczyzna empiryczna), np. funkcję legitymizacyjną, rekrutacji politycznej, decyzyjną, socjalizacji. Na płaszczyźnie normatywnej zwykle wyróżnia się następujące funkcje: prawodawczą, kontrolną i kreacyjną. Funkcję prawodawczą dzieli się na: ustrojodawczą (częściowa lub całkowita zmiana konstytucji), ustawodawczą i uchwałodawcza. Funkcjami najbardziej istotnymi i najczęściej wykonywanymi są ustawodawcza i kontrolna.
Funkcja ustawodawcza
Ustawa jest najbardziej powszechną i najważniejszą formą aktów prawnych stanowionych przez parlament (zwykle z udziałem innych podmiotów). Proces (postępowanie, tryb) ustawodawczy składa się z następujących etapów:
inicjatywy ustawodawczej; (2) przyjęcia projektu ustawy przez jedną (pierwszą) izbę, na co składają się: • czytania projektu ustawy, czyli jego rozpatrywanie na posiedzeniach plenarnych parlamentu; komisyjne prace nad projektem, przeprowadzane między czytaniami; glosowanie nad projektem ustawy; (3) zajęcie stanowiska przez drugą izbę; (4) podpisanie, promulgacja lub usankcjonowanie projektu ustawy przez głowę państwa; (5) opublikowanie ustawy w oficjalnym organie.
Prawo inicjatywy ustawodawczej to przysługujące określonemu konstytucyjnie organowi uprawnienie do wystąpienia do parlamentu z projektem ustawy z tym skutkiem prawnym, że parlament powinien go uczynić przedmiotem swoich prac.
Zwykle konstytucje przyznają prawo inicjatywy ustawodawczej następującym podmiotom:
określonej liczbie obywateli (ludowa inicjatywa ustawodawcza), np. Włochy, Hiszpania, Polska, Litwa, Rumunia; członkom parlamentu: każdemu członkowi (np. Francja, Wielka Brytania); określonej liczbie członków (np. 5% członków Bundestagu, 15 posłów w Sejmie RP);
~ drugiej izbie jako całości (np. Bundesrat, Senat RP, czeski Senat); organom władzy wykonawczej, zwykle rządowi, niekiedy prezydentowi (np. Polska, Rosja, Litwa, Łotwa, Węgry); w państwach federalnych - naczelnym organom części składowych federacji.
Uprawniony podmiot może wystąpić z prawem inicjatywy ustawodawczej: • tylko do izby pierwszej (np. Niemcy, Polska); di do którejkolwiek z izb, a więc z reguły do tej, w której ma większe szanse uchwalenia (np. USA, Włochy).
Parlamentarne prace nad projektem ustawy przeprowadzane na forum izby mają formę kilku, najczęściej trzech, czytań obejmujących:
uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, dyskusję nad ogólnymi założeniami projektu, decyzję o odrzuceniu projektu lub o przyjęciu go do dalszego postępowania, tj. skierowaniem do komisji (pierwsze czytanie);
sprawozdanie właściwej komisji, autopoprawki wnioskodawcy, poprawki wnoszone przez parlamentarzystów, debatę nad projektem oraz głosowania nad poprawkami oraz głosowanie nad całością projektu, w wyniku którego projekt zostaje przyjęty łub odrzucony (drugie i trzecie czytanie). Najczęściej projekty ustaw są uchwalane zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby parlamentarzystów.
W państwach, gdzie zastosowano zasadę bikameralizmu, projekt uchwalony rzez izbę pierwszą jest przekazywany izbie drugiej do zatwierdzenia. Jeśli izba druga odrzuciła projekt lub wprowadziła do niego poprawki, zostaje on przekazany izbie pierwszej, która, po spełnieniu określonych wymagań, może odrzucić stanowisko drugiej izby (np. Wielka Brytania, Niemcy). W państwach o jednakowych uprawnieniach ustawodawczych obu izb (np. USA, Włochy, Szwajcaria), odrzucenie projektu przez którąkolwiek z nich powoduje jego upadek.
Po przyjęciu projektu przez parlament następuje jego przekazanie głowie państwa (w Szwecji rządowi), która posiada prawo podpisania, promulgacji lub sankcji ustawy. Podpisanie polega na stwierdzeniu przez właściwy organ, nie posiadający prawa odmowy podpisu, że określona ustawa została uchwalona przez parlament.
Promulgacja oznacza stwierdzenie przez upoważniony do tego organ, że ustawa została uchwalona zgodnie z konstytucją i przyjęcie na siebie obowiązku zarządzenie jej publikacji oraz jej wykonania. Organ dokonujący promulgacji może jej odmówić, czyli zastosować prawo weta wobec ustawy. Sankcja polegała na zatwierdzeniu ustawy przez króla, a jego sprzeciw miał charakter absolutny (oprócz Norwegii). Obecnie sankcja występuje w zachodnich i skandynawskich monarchiach (oprócz Szwecji), lecz ma charakter czynności, która w myśl zwyczaju nie może być odmówiona.
Sprzeciw głowy państwa wobec ustawy (weto ustawodawcze) może mieć postać weta zawieszającego, które może być przez parlament odrzucone, łub ostatecznego. Ostatnim etapem procesu ustawodawczego jest publikacja ustawy w oficjalnym dzienniku urzędowym, będąca koniecznym warunkiem wejścia ustawy w życie. Publikacje ustawy najczęściej zarządza głowa państwa niezwłocznie po jej podpisaniu lub promulgacji.
Funkcja kontrolna
Funkcja kontrolna parlamentu polega na sprawowaniu kontroli nad działalnością innych organów państwowych, przede wszystkim nad rządem i administracją rządową.
W systemie parlamentarnym, gdzie rząd pochodzi z większości parlamentarnej. Kontrola parlamentu polega przede wszystkim na: udzieleniu rządowi inwestytury, możliwości odwołania rządu w wyniku przegłosowania wniosku o wotum nieufności, interpelacjach i zapytaniach, kontroli przez komisje. W systemie prezydenckim zasadniczymi formami kontroli parlamentarnej są: parlamentarne komisje kontrolne, instytucja impeachmentu, kontrola funduszy państwowych, zgoda Senatu na nominacje prezydenckie.
Do najczęściej występujących form kontroli parlamentu nad władzą wykonawczą należą:
uczestniczenie w powołaniu rządu przez udzielenie mu tzw. inwestytury i egzekwowanie odpowiedzialności politycznej rządu lub jego członków przez wotum nieufności - formy te występują w państwach parlamentarnych i półprezydenckich;
egzekwowanie odpowiedzialności konstytucyjnej członków rządu i prezydenta;
kontrola komisyjna, także przez komisje śledcze, utworzone do zbadania określonej sprawy;
interpelacje i zapytania, polegające na przyznaniu poszczególnym członkom lub grupom parlamentarzystów prawa do kierowania pod adresem rządu lub jego członków wystąpień domagających się publicznego zajęcia stanowiska w określonej sprawie. Interpelacje dotyczą zwykle spraw zasadniczych, mogą zawierać stanowisko interpelującego w danej sprawie, zapytania kierowane są w sprawach bieżących, w celu uzyskania konkretnej informacji; obie formy są najczęściej składane na piśmie, odpowiedź na interpelacje jest udzielana na posiedzeniu plenarnym izby, na zapytanie - poza nim.
Udzielanie rządowi absolutorium, tzn. zatwierdzenie przez parlament sprawozdania rządu z wykonania budżetu;
powołanie przez parlament specjalnych organów, którym powierza się kontrolę nad finansami publicznymi (np. izby obrachunkowe) lub prawidłowością działania administracji;
rezolucje pod adresem rządu, czyli akty parlamentu skierowane do rządu lub jego członków, zawierające postulaty, wnioski, uwagi. Zwykle mają niewiążący charakter i ich adresat nie musi się do nich zastosować;
ratyfikacja umów międzynarodowych lub zgoda na nie;
wysłuchiwanie sprawozdań z działalności innych naczelnych organów państwowych.
Funkcja kreacyjna parlamentu polega na jego uczestnictwie w formowaniu składu personalnego innych naczelnych organów państwowych (np. wybór prezydenta, członków sądu konstytucyjnego).
Współcześnie dochodzi do zawężenia funkcji parlamentu, szczególnie w sferze prawodawczej i kontrolnej, następujące w ramach racjonalizacji systemu parlamentarnego. Ograniczenie funkcji prawodawczej dokonywane jest przez uczestnictwo innych organów w procesie ustawodawczym oraz przejęcie kompetencji prawodawczych przez organy władzy wykonawczej. Szczegółowe przypadki tego stanu to: inicjatywa ustawodawcza rządu, który właściwie stał się głównym inspiratorem procesu ustawodawczego; kompetencje promulgacyjne egzekutywy, głównie głowy państwa; prawo weta głowy państwa w stosunku do ustaw; wydawanie przepisów wykonawczych przez organy egzekutywy i delegacja ustawodawcza, polegająca na udzieleniu przez parlament w drodze ustawy upoważnienia organowi władzy wykonawczej, najczęściej rządowi, do stanowienia w jego zastępstwie aktu prawnego z mocą ustawy. Delegacja ustawodawcza jest zwykle uzasadniana specjalistyczną złożonością problematyki ustawodawczej, potrzebą szybkości i znacznej częstotliwości ustawodawczych regulacji. Szczególnym przypadkiem jest konstytucyjny podział uprawnień prawodawczych między rząd a parlament w V Republice Francuskiej oraz stan wyższej konieczności ustawodawczej w Niemczech.
Władza wykonawcza
Można wyróżnić dwa modele organizacyjne władzy wykonawczej: (1) Model monokratyczny, monolityczny lub jednolity, polegający na skupieniu całej władzy wykonawczej w rękach jednego organu. Rozwiązanie takie zostało przyjęte w Stanach Zjednoczonych oraz Szwajcarii. Konstytucja USA stanowiąc, że „władza wykonawczą przysługuje prezydentowi”, konstruuje jednoosobową, jednoczłonowa, jednolitą egzekutywę - prezydenta, będącego głową państwa i szefem nieformalnego rządu, którego członkowie (sekretarze) są pomocnikami prezydenta, działającymi w ramach jego konstytucyjnych kompetencji. W Szwajcarii jedynym organem władzy wykonawczej jest rząd. W systemie tym nie przewidziano ani głowy państwa ani szefa rządu.
(2) Model dualistyczny, gdzie egzekutywa jest dwuczłonowa i składa się z głowy państwa oraz rządu. W ramach tego modelu mogą być przyjmowane różne rozwiązania układu wzajemnych stosunków między głową państwa a rządem oraz różne zasady wewnętrznej organizacji i funkcjonowania rządu. Z punktu widzenia wzajemnych relacji między głową państwa a rządem można wyróżnić: • systemy z dominacją rządu, to systemy parlamentarno-gabinetowe, np. Wielka Brytania, Niemcy, Hiszpania; systemy z dominacją prezydenta, a więc systemy półprezydenckie, np. Francja.
Głowa państwa
Głowa państwa to jednoosobowy (niekiedy kolegialny) naczelny organ państwa, sprawujący wiele formalnych i niejednokrotnie ceremonialnych funkcji. Ustanowienie głowy państwa jest uzasadniane funkcją reprezentacji państwa, gwaranta bytu państwowego i zgodnego z prawem funkcjonowania całościowego mechanizmu władzy państwowej oraz funkcją arbitrażu między rządem a parlamentem. Głową państwa jest zwykle monarcha (w monarchiach) lub prezydent (w republikach).
Pozycja głowy państwa jest uzależniona od przyjęcia określonego systemu rządów, których zasady determinują jej siłę i znaczenie. Tak więc:
W systemie prezydenckim i półprezydenckim pozycja prezydenta jest silna; jest on wybierany w wyborach powszechnych i ma wiele ważnych uprawnień, w systemie prezydenckim jest także szefem egzekutywy;
• W systemie parlamentarnym pozycja głowy państwa jest słaba, pełni ona funkcję czynnika integrującego i moderującego, nie uczestniczy w prowadzeniu polityki państwa, zwykle nie pochodzi z wyborów powszechnych, jej uprawnienia są ograniczone.
Pozycję konstytucyjno-prawną głowy państwa implikują następujące czynniki normatywne:
-sposób wyboru (powszechne wybory prezydenta poszerzają jego legitymację);
-zakres i „jakość” posiadanych kompetencji, czyli ich liczba oraz ranga (waga).
- rodzaj i zakres ponoszonej odpowiedzialności.
Sposoby wyboru prezydenta są następujące:
(1) wybory powszechne: bezpośrednie, np. Polska, Francja, Rosja; • pośrednie, przez kolegium elektorów, np. USA; (2) wybory niepowszechne (pośrednie): • przez parlament, np. Czechy, Węgry, Łotwa, Szwajcaria, Turcja; przez ciało wyborcze złożone m.in. z parlamentarzystów, np. Włochy, Niemcy.
Rząd - to naczelny i kolegialny organ władzy wykonawczej, złożony z premiera i ministrów, powołany w celu prowadzenia polityki państwa oraz kierowania działalnością jego administracji. Pozycja rządu, podobnie jak głowy państwa, jest zależna od przyjęcia określonego systemu rządów.
W amerykańskim systemie prezydenckim rząd ma charakter nieformalny, ponieważ jest organem pozakonstytucyjnym. W skład rządu wchodzą stojący na czele poszczególnych departamentów sekretarze. Nie posiadają oni jednak własnych, konstytucyjnych kompetencji, działają w ramach kompetencji prezydenta. Zgodnie z prawem sekretarze są jedynie pomocnikami prezydenta, wykonawcami jego decyzji, zobowiązanymi do realizacji jego polityki i przed nim odpowiedzialnymi. Prezydent mianuje sekretarzy (za radą i zgodą Senatu) i może ich w każdej chwili odwołać.
W systemie parlamentarnym rząd, składający się z premiera i ministrów, posiada rzeczywistą władzę rządzenia i prowadzenia polityki państwa. Rząd powoływany jest zwykle przez głowę państwa, jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, musi posiadać zaufanie większości parlamentarnej, musi więc reprezentować jego większość. Zwykle premierem zostaje lider partii, która wygrała wybory.
W ramach systemu parlamentarnego można wyróżnić trzy rodzaje stosunków wewnętrznych w rządzie:
(1) system kolegialny, w którym premier jest tylko primum inter pares, nie posiada wewnątrz rządu szczególnej pozycji, jedynie przewodniczy posiedzeniom rządu, który wspólnie podejmuje decyzje państwowe; (2) system gabinetowy, w którym premier stoi na czele rządu, jest jego organem kierowniczym, określa kierunki polityki państwa, wskazuje kandydatów na ministrów; (3) system kanclerski, w którym ministrowie są podporządkowani kanclerzowi, jedynie kanclerz ponosi odpowiedzialność polityczną za działalność rządu przed parlamentem, lecz jest ona realizowana tylko przez instytucję konstruktywnego wotum nieufności.
W systemie półprezydenckim powoływany przez prezydenta rząd odpowiada politycznie przed parlamentem (niekiedy też przed prezydentem). Pracami rządu kieruje premier, ale często rząd działa w ramach linii politycznej prezydenta, aktywnie uczestniczącego w rządowych pracach i posiadającego dominujący wpływ na jego funkcjonowanie.
W systemie parlamentarno-komitetowym rząd jest wybierany, kontrolowany, odwoływany przez parlament, jemu podporządkowany i przed nim odpowiedzialny, stąd bywa nazywany komitetem wykonawczym parlamentu.
W państwach demokratycznych występują dwie procedury kształtowania rządu:
parlamentarna, charakterystyczna dla systemu parlamentarno-gabinetowego i systemu parlamentarno-komitetowego. W systemie parlamentarnym formalnie głowa państwa mianuje premiera, a na jego wniosek pozostałych członków rządu, lecz faktycznie skład rządu zależy od większości parlamentarnej;
pozaparlamentarna, stosowana w systemie prezydenckim, gdzie decydujący głos o składzie rządu należy do prezydenta. Procedura ta występuje we Francji W sytuacji zgodności orientacji politycznej prezydenta i większości parlamentarnej.
Odpowiedzialność władzy wykonawczej
Prawo konstytucyjne przewiduje dwa rodzaje odpowiedzialności: polityczną i prawną (konstytucyjną), w ujęciu politologicznym można ponadto wyróżnić wyborczą, przed narodem czy przed partią polityczną.
Odpowiedzialność polityczna jest odpowiedzialnością za polityczny kierunek sprawowania urzędu, celowość prowadzonej polityki, trafność decyzji i sposób realizacji polityki. Odpowiedzialność polityczna jest pojęciem szerszym od odpowiedzialności parlamentarnej (choć zwykle oba te pojęcia są utożsamiane), obejmuje bowiem odpowiedzialność nie tylko przed parlamentem, ale także przed innymi podmiotami, przede wszystkim wyborcami i partiami politycznymi. Odpowiedzialność parlamentarna ma miejsce wówczas, gdy dochodzi do różnicy poglądów między większością parlamentarną a określoną osobą (osobami) na temat prowadzonej polityki. Odpowiedzialność ta jest egzekwowana przez parlament, ma postać rywalizacji politycznej, a jej konsekwencją może być odwołanie osoby (osób) ją ponoszącej. Odpowiedzialność polityczna może mieć charakter solidarny lub indywidualny. Odpowiedzialność polityczną ponosi zwykle organ prowadzący politykę, czyli rząd oraz jego członkowie.
Regułą jest, że głowy państwa nie ponoszą odpowiedzialności politycznej (a właściwie parlamentarnej). Nieodpowiedzialność polityczna głowy państwa jest rezultatem przyjęcia zasad poszczególnych systemów rządów i zasady podziału władzy oraz instytucji kontrasygnaty przenoszącej odpowiedzialność, a także faktu, że zwykle prezydent nie prowadzi polityki (system parlamentarny). Brak odpowiedzialności politycznej głowy państwa oznacza niemożliwość jego odwołania z przyczyn politycznych. Zaznaczyć jednak należy, że w niektórych państwach wprowadzono elementy odpowiedzialności politycznej prezydenta: odpowiedzialność przed wyborcami zainicjowaną przez parlament (Republika Weimarska, Austria, Islandia, Słowacja); odpowiedzialność przed parlamentem (Słowacja do 2001 r., Łotwa); odpowiedzialność za jedną decyzję polityczną (Litwa, Łotwa).
Odpowiedzialność prawna, zwana konstytucyjną, jest ponoszona za naruszenie norm prawnych, przez osoby wskazane w konstytucji i może przyjmować formę:
odpowiedzialności konstytucyjnej sensu stricto, czyli odpowiedzialności za zawinione naruszenie ustawy zasadniczej lub ustawy w związku z wykonywaniem swych funkcji, nazywane deliktem konstytucyjnym, jest to odpowiedzialność za czyny niestanowiące przestępstw.
• odpowiedzialności karnej, czyli za popełnienie przestępstwa, włącznie ze szczególnym jego rodzajem - zdradą stanu.
Odpowiedzialność prawna jest w pewnym sensie prawnokarna i ma wyłącznie indywidualny charakter. Zwykle ponoszą ją prezydenci oraz członkowie rządu. Odpowiedzialność prawna może być realizowana w trybie zwykłym (oskarża parlament, sądzi inny organ) lub w trybie instytucji impeachmentu (w ramach parlamentu). Organem oskarżającym jest parlament lub jego pierwsza izba. Organami decydującymi są najczęściej:
• parlament lub druga izba parlamentu, w państwach gdzie zastosowano instytucję impeachmentu (np. Sejm na Litwie, Rada Najwyższa na Ukrainie, Rada Federacji w Rosji, Senat w USA, Izba Lordów w Wielkiej Brytanii);
organ władzy sądowniczej: - Sąd Najwyższy (np. Hiszpania, Portugalia, Belgia, Rumunia); -Sąd Konstytucyjny lub Trybunał Konstytucyjny (np. Niemcy, Włochy, Czechy, Słowacja, Węgry Bułgaria); - sądy powszechne (np. Estonia, Łotwa); specjalny sąd, np. Trybunał Stanu w Polsce; organ powołany specjalnie w tym celu, np. we Francji: Wysoki Trybunał Sprawiedliwości sądzący prezydenta i Trybunał Sprawiedliwości Republiki sądzący członków rządu.
Skutkiem odpowiedzialności prawnej jest wymierzenie odpowiedniej kary przewidzianej w konstytucji lub w specjalnej ustawie. Karą zwykłe jest usunięcie z zajmowanego urzędu.
. Partie polityczne
Partie polityczne są powszechnie występującą we współczesnych społeczeństwach instytucją polityczną, która wraz z wyborami do organów przedstawicielskich (parlamentu, organów stanowiących samorządu terytorialnego), zastąpiła plebiscytową i korporacyjną formę artykulacji i agregacji interesów. Partie różnią się między sobą formami organizacyjnymi, wielkością, programami, ideologiami, a także rolą, jaką pełnią w rządzeniu państwem.
partia to dobrowolnie zorganizowana grupa, posiadająca określony program, dążąca do uzyskania poparcia społecznego dla zdobycia lub utrzymania władzy w państwie i realizowania swoich interesów.
Członkostwo w większości partii jest ściśle sformalizowane. Zasady wstępowania do partii, uczestnictwa w niej i utraty członkostwa są określone w statutach. Występują także partie polityczne (np. obydwie wielkie partie w USA), gdzie nie ma formalnego członkostwa, regularnego płacenia składek, działalności w podstawowych jednostkach organizacyjnych. Natomiast kategoria członkostwa jest wówczas tożsama z kategorią wyborców danej partii. W procesie rozwoju partii politycznych struktury organizacyjne ulegały coraz większej formalizacji. Powiązania między poszczególnymi ogniwami organizacyjnymi partii mają charakter więzi pionowych (wertykalnych) oraz więzi poziomych (horyzontalnych). Po okresie dominacji powiązań wertykalnych, które występowało w tzw. partiach masowych, obecnie można zaobserwować pewną marginalizację na rzecz powiązań horyzontalnych. Zwiększa się znaczenie relacji między organami centralnymi partii a grupami interesu, organizacjami afiliowanymi, itp. Kolejnym elementem jest program partyjny. Przez program partii w szerokim tego słowa znaczeniu należy rozumieć cele, jakie formułuje partia na następujących poziomach ich wyrażania: ideologii, doktryny, programu sensu stricto i platformy wyborczej. Trzecim elementem akcentowanym w definicjach partii politycznych jest określenie ich funkcji. Wprawdzie na ogół w definicjach podkreśla się fakt, że dążą one do zdobycia władzy państwowej, a w przypadku systemów demokratycznych wskazuje się dodatkowo, iż cel ten próbują osiągnąć przez wykorzystanie demokratycznych procedur wyborczych.
We współczesnych systemach demokratycznych występuje zjawisko określane mianem rządów partii (party government). Rządy partii są synonimem demokracji reprezentacyjnej, ponieważ chociażby wyłonienie się konkurencyjnego systemu partyjnego jest warunkiem demokratycznych wyborów. Idea rządów partii oznacza więc, że:
(1) w ramach wspólnoty politycznej istnieje rywalizacyjny system partyjny. Co jest konsekwencją zasady dopuszczającej swobodę tworzenia partii politycznych. Ten rywalizacyjny model systemu wynika z wartości demokracji liberalnej, jak i również ją determinuje; (2) rywalizacyjny system partyjny instytucjonalizuje wolność politycznego wyboru dokonywanego w ramach społeczeństwa oraz prawo opozycji do proponowania alternatywnych rozwiązań; (3) efektem rywalizacji partii jest to, że wygrywająca przejmuje całkowitą kontrolę nad procesem rządzenia (niekiedy w koalicji, choć idea rządów partii kładzie nacisk na formowanie rządów jednopartyjnych); (4) w ten sposób wyłoniona władza państwowa posiada demokratyczną legitymacje, partia bowiem realizuje w praktyce wolę suwerena wyrażoną w akcie wyborczym; (5) władza państwowa odpowiedzialna jest przed społeczeństwem, gdyż została powierzona jednostkom zorganizowanym w partie zawdzięczające swoją pozycję wyborczej aprobacie; (6) istnieje grupa polityków lojalnych wobec partii i odpowiedzialnych przed elektoratem, która zajmuje szczególną rolę w procesie społeczno-politycznych przetargów i negocjacji.
System partyjny
System partyjny definiowany jest najczęściej jako grupa partii politycznych działających według prawnie określonych reguł w ramach danego społeczeństwa. Gioyanni Sartori argumentował, że o systemie partyjnym możemy mówić w prawomocny sposób tylko wtedy, kiedy istnieją w nim co najmniej dwie współzawodniczące partie. System partyjny należy więc rozumieć jako: formy i warunki współpracy lub rywalizacji partii politycznych w walce o zdobycie władzy politycznej albo w jej sprawowaniu. Ukształtowanie się określonego systemu partyjnego było najczęściej efektem takich m.in. czynników jak: podziały socjopolityczne w społeczeństwie sprzyjające powstawaniu różnych partii aspirujących do reprezentowania poszczególnych segmentów elektoratu; tendencja elit politycznych do wewnętrznych podziałów; występowanie określonego typu systemu wyborczego; inne uwarunkowania instytucjonalne (sposób finansowania partii, typ reżimu politycznego, itp.).