Charakterystyka współczesnych systemów wychowania

Z powodu dramatycznych zdarzeń XX wieku mających miejsce podczas II wojny światowej zakończonej atakiem nuklearnym na Hirosimę i Nagasaki, nastała konieczność ochrony świata przed kolejną tego typu zagładą, czemu wyraz dała deklaracja UNESCO. Głosiła ona, iż celem tej organizacji jest działanie na rzecz pokoju i bezpieczeństwa, co miało przejawiać się w kształtowaniu odpowiedniego wymiaru wychowania, nauki, kultury oraz we współpracy narodów w sprawie zapewnienia praworządności, sprawiedliwości, praw człowieka i jego podstawowych swobód. Te wszystkie prawa zostały przyznane przez Kartę Narodów Zjednoczonych wszystkim krajom świata, bez względu na kolor skóry, język czy religię. Zatem środkiem naprawy świata oraz zapewnienia pokoju stało się wychowanie narodów w relacji z wiedzą naukową i kulturą. Do głównych zadań ONZ należą:

• 
  
  
  ochrona przed wojnami

• wiara w podstawowe prawa człowieka, w jego wartość i godność, równe prawa płci oraz w prawa wielkich i małych narodów

• określanie warunków sprawiedliwości oraz przestrzeganie międzynarodowych umów

• poparcie dla postępu, lepszego poziomu życia i wolności

W nawiązaniu do powyższych celów, UNESCO określa pięć zasad współczesnego wychowania:

1. "Ponieważ wojny biorą początek w umysłach ludzi, więc i ochrona pokoju w umysłach ludzi musi być zbudowana" - jest to główna zasada wychowania, któremu przyświecać powinna idea międzynarodowego pokoju, stąd wymóg wychowywania młodego pokolenia w klimacie ideologii pacyfistycznej bądź irenizmu, które mają swój wyraz również w religii postulującej ideę ekumenizmu, religijnego pojednania (II Sobór Watykański)

2. kolejną zasadą, kierunkiem współczesnego wychowania jest znajomość wzajemnych dążeń, życia poszczególnych narodów, co ma prowadzić do usuwania występujących pomiędzy nimi różnic stanowiących źródło dla postawy podejrzliwości oraz nieufności; jest to zasada moralnego wychowania ludzkości w wolności, sprawiedliwości i pokoju

3. trzecią wskazówką jest obalenie rasizmu, głoszącego nierówność ludzi oraz ras; w jego miejsce należy przywrócić zasadę godności, równości oraz wzajemnego poszanowania ludzi; jest to postulat wychowywania w poszanowaniu ludzkich praw, która to idea najlepiej wyraża się w filozofii zwanej personalizmem (z łac. "persona" - osoba)

4. kolejnym kierunkiem wytyczanym przez UNESCO jest konieczność rozpowszechniania kultury oraz wychowania ludzkości, jest to bowiem święty obowiązek, który wszystkie narody muszą wypełnić w duchu wzajemnej pomocy i troski; podstawową ideą współczesnego humanizmu jest wychowywanie poczucia ludzkości wobec innych, czego celem jest niesienie wszelkiego rodzaju pomocy; pomoc ta wyraża się na przykład w rozpowszechnianiu oświaty i kultury, w trosce o ludzkie potrzeby fizyczne i duchowe (walka z głodem, chorobami czy analfabetyzmem)

5. ostatnia zasada mówi, iż pokój nie może się tylko opierać na politycznych czy ekonomicznych układach rządowych, lecz przede wszystkim na intelektualnej i moralnej solidarności ludzi

Statut UNESCO określający powyższe kierunki działań wychowawczych, których celem jest utrzymanie pokoju, jest jednocześnie wiarą w skuteczność wychowania w tym duchu, co ma zapobiec przyczynom wojen, takim jak upadek moralności, brak poszanowania praw ludzkich, nierówność czy niewola. Wychowawcze postulaty UNESCO zawierają więc podstawowe idee, składające się na pewien system pedagogiczny ukazujący właściwą drogę postępowania. System ten powinien stanowić wzorzec dla realizacji funkcji wychowania systemu oświaty i wychowania wszystkich państw.

Pojęcia systemu oświatowego i systemu wychowawczego danego państwa różnią się od siebie; na system oświatowy składa się całe szkolnictwo - od przedszkola aż do szkół wyższych oraz innych instytucji oświatowo - wychowawczych, których zadaniem jest wychowanie, nauczanie i przekazywanie dóbr kultury, a więc kształcenie młodych i dorosłych obywateli. Ten cały system szkolnictwa jest jednolicie zorganizowany według zasad polityki oświatowej danego państwa. Współczesne systemy oświatowe, stając się szkolno - oświatowymi uległy znacznej komplikacji; obejmują one następujące jednostki:

• szkolnictwo ogólnokształcące:

• szkoła podstawowa

• szkoła średnia

• szkoły wyższe

• studia podyplomowe

• szkolnictwo zawodowe:

• zasadnicza szkoła zawodowa

• szkolnictwo specjalne

• pomocnicze instytucje wychowujące:

• akademik

• bursa

• dom młodzieżowy

• internat

• organizacje młodzieży

• przychodnie

• sanatoria

• zakłady poprawcze

Oprócz wyżej wymienionych instytucji, współczesne systemy szkolno - oświatowe obejmują również tzw. wychowanie równoległe, odpowiadające pozaszkolnym instytucjom oświatowym, jak na przykład:

• biblioteka

• dom kultury

• klub sportowy

• muzeum itd.

Oddziaływanie wychowania równoległego przenika również z kultury masowej:

• film

• Internet

• prasa

• radio

• telewizja

Wszystkie wyżej wymienione składowe systemów oświatowych, posiadają własne treści oraz programy oddziaływania, które w celu wzajemnego przenikania i uzupełniania wpływów z różnych instytucji, powinny zasadzać się na jednej osi. Wszystkie te ośrodki powinny funkcjonować według przyjęte systemu wychowawczego, który stanowi podstawę dla określania:

• celów nauczania szkolnego

• celów wychowania w placówkach pomocniczych

• celów oświaty pozaszkolnej

• celów kształcenia przez kulturę masową

System wychowawczy stanowiący pewien zespół idei, celów wychowawczych, zasad oraz norm postępowania (które regulują funkcjonowanie systemu oświatowego) kształtowany jest w wyniku istniejących potrzeb, doświadczeń, wiedzy oraz przekonań danego społeczeństwa. Te wszystkie wytyczne składają się razem na przyjętą przez grupę dominującą w społeczeństwie ideologię pedagogiczną, która stanowi obowiązującą wszystkich obywateli normę. Zatem kształtująca się ideologia pedagogiczna stanowi pewien napęd dla systemu wychowawczego, dla jego celów i zadań, które powinny mieć swoje odzwierciedlenie w realizowanych treściach i programach systemu oświatowego (a więc w treściach i programach szkolnych, programach wychowania w internatach, samorządach szkolnych, organizacjach młodzieżowych, oświaty powszechnej, kultury masowej itd.).

Te trzy elementy współczesnego wychowania, czyli ideologia, teoria i praktyka wychowawcza, powinny współpracować ze sobą, co wpływa na skuteczne oddziaływanie wszelkich instytucji o charakterze wychowawczym. Jednak osiągnięcie stanu takiej współpracy i równowagi wymaga odpowiedniej inspiracji światopoglądowej. Wszelkie działania na tym polu wzbudzane są przez ideologiczny napęd osadzający się w zasadach polityki oświatowej i wychowawczej. Założenia ideologiczne przekładane są na język celów wychowawczych, regulujących funkcjonowanie instytucji systemu szkolno - oświatowych (jest to pedagogizacja tych instytucji).

We współczesnym świecie, zasady polityki oświatowej nie wypływają z układu i gry sił społecznych oraz politycznych, lecz właśnie z przyjętej w danym państwie ideologii pedagogicznej. Ten państwowy światopogląd dostosowywany jest do zagadnień wychowawczych i ludzi osiągających na tym polu założone (opracowane naukowo) cele. Zadaniem pedagogiki światopoglądowej jest zatem ukazanie ideologii pedagogicznej społeczeństwa w powiązaniu z systemem wychowawczym celów, co dzieje się za pośrednictwem zasad polityki oświatowo - wychowawczej. Pedagogika światopoglądowa przestawia również zespół instytucji wychowujących, składających się na system oświatowy, oraz ich pedagogizację, czyli przekaz całego swoje dorobku pedagogicznego nauczycielom i wychowawcom, dla realizacji w ich praktyce pedagogicznej. Można zatem stwierdzić, iż pedagogika światopoglądowa pełni w systemie współczesnego wychowania dwie funkcje:

1. badawczą - przedstawia strukturę oraz stan całego systemu wychowania i jego poszczególnych elementów

2. kontrolną - ocenia prawidłowość i efektywność funkcjonowania systemu, czyli wydajność oraz jakość efektów wychowawczych realizujących założenia światopoglądowe określonej ideologii pedagogicznej

Jako nauka przedstawiająca stan rzeczywisty systemu wychowawczego celów i systemu oświatowego instytucji, pedagogika światopoglądowa nie tylko odzwierciedla stan faktyczny, lecz poprzez kontrolę i ocenę funkcjonowania tego systemu również:

• zmierza do wykrywania tkwiących w nim błędów czy usterek

• formułuje określone postulaty i wnioski

• modeluje przyszłościowe konstrukcje

• dzięki powyższym funkcjom staje się ona niezwykle istotnym czynnikiem usprawniającym pracę całego systemu wychowawczego

Ta kreatywna funkcja pedagogiki jest wyraźnie zaznaczona w chwili opracowywania raportów dla władz o stanie oświaty (na przykład w latach 1971 - 1972).

Całościowe ujęcie współczesnego systemu wychowania zasadzającego się w danym światopoglądzie jest dość złożone, a jego budowa obejmuje trzy podstawowe układy elementów:

1. układ ideowy

2. układ praktyczny

3. układ teoretyczny

Pierwszy układ - ideowy, buduje system wychowawczy idei i celów wychowania oraz zasady polityki oświatowo - wychowawczej. Ten układ uruchamia system oświatowy instytucji wychowujących (całość szkolnictwa, instytucje społeczno - wychowawcze, oświatowe i kulturalne ośrodków masowego przekazu). Z kolei trzeci układ tworzy pedagogika światopoglądowa systemu wychowania, badająca i opisująca ten system, jak również oceniająca, kontrolująca i udoskonalająca jego strukturę wraz z funkcjonowaniem (kryterium oceny stanowią tutaj założenia ideologiczne danego systemu, które nie mogą zostać zmienione przez pedagogikę światopoglądową).

Jak wynika z powyższego, to co wyróżnia poszczególne systemy wychowania to ich zespoły idei i celów, stanowiące podstawę dla planu pracy wychowawców. Założone cele wychowania, realizowane w praktyce przez system oświatowy, są zarazem kryterium oceny dla pedagogiki światopoglądowej w określeniu efektywności funkcjonowania tych systemów. Ta dominująca funkcja systemu wychowawczego sprawia, iż główny cel badań porównawczych różnych systemów wychowania sprowadza się do analizy idei wychowawczych, bez większego zgłębiania tych systemów oraz założeń ich pedagogiki światopoglądowej. Jest to powodowane tym, iż system wychowawczy stanowiący układ ideowy wyznacza kierunek i kształt pozostałych układów (teoretycznego i praktycznego), dzięki czemu wszystkie współczesne systemy wychowania stanowią idealne modele, wzory, możliwe do wprowadzania w życie społeczne (tak w skali narodu jak i na poziomie lokalnych systemów wychowania poszczególnych placówek szkolnych bądź oświatowo -wychowawczych). Wyróżnić można kilka rodzajów modeli:

1. modele jako wzory wychowawcze przeznaczone do naśladowania, jak na przykład model (wzór) mędrca czy świętego

2. modele jako odwzorowania, które stanowią dydaktyczne pomoce w poznawaniu danych zjawisk bądź procesów - na przykład model maszyny parowej

3. modele - idealne konstrukcje, na przykład model atomu Bohra o odkrywczym i uzasadniającym charakterze, gdyż stanowi on punkt wyjścia dla teoretycznej hipotezy oraz dalszego planu działania; takie twórcze modele - konstrukcje kontrolują prawidłowość odwzorowania ich jako prototypów

Wszystkie nowoczesne systemy wychowania stanowią właśnie twórcze modele -konstrukcje, które mają zostać odtworzone i powielone w danym systemie oświatowym. Należy jednak zaznaczyć, że system wychowania, mimo iż tworzy idealny wzór do naśladowania, sam nie naśladuje oraz nie odtwarza panującej rzeczywistości, lecz rzeczywistość tę konstruuje (w jej wychowawczym wymiarze). Stąd też, system wychowania stanowi zespół idei dotyczących:

• koncepcji życia społecznego

• koncepcji życia moralnego

• koncepcji człowieka

• interpretacji rzeczywistości

Zatem systemy wychowawcze konstruują określony ideał człowieka (jako cel realizacji prawidłowego procesu wychowania) oraz ustalają, jakie są konieczne warunki dla osiągnięcia tego celu. Warunki te muszą być wyprowadzone z odpowiednich założeń światopoglądowych oraz uzasadnień filozoficznych, przy uwzględnieniu wiedzy naukowej dotyczącej samego człowieka (antropologii filozoficznej). Istotne dla określania tych warunków jest również uwzględnienie zasad moralnego postępowania oraz przysługujących każdemu człowiekowi praw. Każdy współczesny system wychowania tworzy:

• ideę nowego człowieka (na jakiego człowieka należy wychowywać)

• ideę kierowniczą moralizmu (dotyczy rozumienia pojęcia dobra i zła, czy moralności)

• ideę kierowniczą personalizmu (ujmuje człowieka jako osobę, której przysługują należne jej prawa)

• ideę kierowniczą humanizmu (określa sposoby zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka)

Reasumując, statut UNESCO przedstawia pewien ogólny model zagadnień współczesnego wychowania, na który składa się pięć postulatów, stanowiących właściwe kierunki postępowania pedagogicznego. Należy zaznaczyć tutaj, iż realizacja wspólnych założeń wychowania nie przebiega na świecie w sposób jednolity, a wszystkie te rodzaje działalności można ująć w trzy (czwarty system, nacjonalistyczny został pominięty, jak nie do końca wykształcony) podstawowe systemy wychowania, z których każdy tworzy odmienny model wychowania "nowego człowieka".

1. chrześcijański system wychowania

2. liberalny system wychowania

3. socjalistyczny system wychowania

Chrześcijański system wychowania

Wychowanie chrześcijańskie, które rozwijało się niemal przez 2000 lat, stało się podstawą dla tradycji wychowania europejskiego, dlatego należy dokładnie poznać jego początki, by móc zrozumieć, czemu jest tak często atakowane poprzez inne systemy.

Jego podstawą światopoglądową jest religia objawiona przez Chrystusa, która reguluje osobowy stosunek człowieka wobec Boga w oparciu o wiarę jako rozumne posłuszeństwo prawdom głoszonym przez Boga (teizm). Wiarą jest ufność oraz wierność Bogu objawionemu, stanowi dobrowolną odpowiedź ze strony człowieka na nadprzyrodzone boskie wezwanie. Prawdy, które objawił Jezus Chrystus a które przekazane zostały przez Kolegium apostolskie Kościołowi jako Ludowi Bożemu ujęte zostały w symbol apostolski Credo ("Wierzę") i usystematyzowane przez teologię w formie dogmatów wiary, pośród których najważniejszym jest nauka o życiu i istnieniu Boga Trójosobowego, który stworzył świat przez Boga Ojca w jedności Trójcy Świętej, zbawił świat przez Jego Syna Jezusa Chrystusa i uświęca świat poprzez Ducha Świętego. Z trynitarnego dogmatu wynikają więc dalsze podstawowe dogmaty dla wychowania chrześcijańskiego, czyli: dogmat odkupienia, stworzenia oraz uświęcenia.

Dogmat stworzenia mówi, że Bóg istniejący zawsze ("Jestem, który jestem") swą Wszechmocą oraz Wolą stworzył świat, aniołów oraz człowieka z nicości (ex nihilo) dając wyraz swojej Mądrości, Miłości i Dobroci. Człowiek, który stworzony został na "obraz i podobieństwo" Boga, obdarzony został duszą, rozumem oraz wolną wolą. Jednak pierwszy człowiek popełnił grzech ignorując nakaz Boży, tracąc przez to Bożą łaskę oraz stan nadprzyrodzonego szczęścia.

Dogmat odkupienia głosi, że Syn Boży poprzez Wcielenie w ludzką naturę, dokonał na drodze Ofiary krzyżowej, za przyzwoleniem swojej Matki, odkupienia z grzechu pierworodnego całej ludzkości, pojednawszy człowieka z Bogiem, przebłagał gniew Boga i przywrócił ludzkości dziecięctwo Boże.

Dogmat uświęcenia mówi, że Zmartwychwstały Jezus Chrystus zesłał na ziemię Ducha Świętego, który jako jego Dusza działa w Kościele uświęcająco poprzez łaskę, czyli Bożą pomoc niezbędną do zbawienia udzieloną poprzez siedem Sakramentów świętych, które odpowiadają ludzkim potrzebom rozwojowym.

Ponieważ życia ludzkie zakończone jest się śmiercią, dlatego pozostałe dogmaty eschatologiczne dotyczące rzeczy ostatecznych: sądu za dobre bądź złe życie, zmartwychwstania ciał oraz wiecznym życiu w szczęściu bądź odrzuceniu od Boga tworzą istotne motywy dla budowania życia oraz moralnego, chrześcijańskiego postępowania.

Dogmat dotyczący grzechu pierworodnego stanowi bliższe uzasadnienie tego celu. Wskazuje na rozdarcie, które występuje w ludzkiej naturze, ukazuje skłócenie namiętności, skłonność do czynienia zła, osłabienie rozumu. Zatem łaska Chrystusa stanowi lekarstwo dla zranionej natury człowieka, a współpraca z łaską udoskonala i uświęca człowieka będącego istotą upadłą, lecz odkupioną przez Jezusa. Łaska chrystusowa stanowi więc podstawę wewnętrznego odrodzenia (metanoia).

Rozumowe wyjaśnianie religijnych celów wychowania chrześcijańskiego i procesu rozwojowego człowieka pochodzi z wieczystej filozofii arystotelesowsko - tomistycznej (philosophia perennis). Obecnie szczególne znaczenie posiadają pewne zasady filozofii świętego Tomasza (1225-1274). Uniwersalizm Tomaszowy zmierza do utworzenia jednolitej syntezy prawd na temat rzeczywistości, bez względu na ich pochodzenie. Najważniejszymi założeniami filozoficznymi tomizmu dla wychowania chrześcijańskiego są:

• realistyczna teoria poznania oraz możliwości człowieka, prawdziwego i obiektywnego poznania świata przez wrażenia zmysłowe i abstrakcję umysłową, czyli odkrywanie istotnych dla budowania pojęć cech, co opisuje proces nauczania niezbędny dla prawidłowego rozwoju ludzkiego rozumu

• wyróżnienie w rzeczywistości dwóch porządków: istoty rzeczy oraz ich istnienia, gdzie porządek istotowy (esencjalny) jest (stanowiąc pełnię natury przysługującej określonej rzeczy) ideałem, do którego urzeczywistnienia dana rzecz zmierza, a porządek istnieniowy (egzystencjalny) jest stanem rzeczywistego istnienia, poprzez który przechodzi rzecz w swym procesie rozwojowym, aż jako cel, osiągnie pełnię swojej natury (entelechia). W tomizmie podstawę stosunku egzystencji (istnienia) do esencji (istoty rzeczy) stanowi teza, że rzeczywistość nie jest statyczna i gotowa, lecz zmienia się w procesie stawania się, gdyż każdy stworzony byt pokonuje drogę od swej potencji (możności bycia) do aktu (realizacji). Każda forma kształtuje sobie przyporządkowaną materię.

W odniesieniu do wychowania tezy tomistyczne określają je dynamicznie jako procesy rozwojowe prowadzące do coraz bardziej pełnego stawania się człowiekiem, aż do zupełnego rozwoju jego natury. Święty Tomasz jako pierwszy zdefiniował procesy wychowawcze jako dzieło natury, stan cnoty. W procesie rozwoju cielesnego oraz postępu duchowego współpracuje ze sobą pięć przyczyn:

• przyczyna materialna, stanowiąca podłoże cielesno - duchowe zmian w samym wychowaniu,

• przyczyna formalna, która nadaje treść wychowawczą dla rozwoju fizycznego, umysłowego, społecznego, moralnego oraz duchowego

• przyczyna celowa, która wytycza kierunek rozwoju, wypływający z istoty ludzkiej natury

• przyczyna sprawcza, która powoduje rozwój wychowanka poprzez oddziaływanie wychowawców

• przyczyna wzorcza, dopomagająca w naśladowaniu Boga i Chrystusa poprzez stawianie dobrych przykładów i wzorów doskonałych.

Wspólne działanie opisanych przyczyn stanowi chrześcijańską metodologię naukowego badania procesów rozwojowych wychowanka od strony filozoficznej bytu człowieka.

Każdy dzisiejszy system wychowawczy boryka się z problemami wychowawczymi epoki, do których należą:

• ideał nowego człowieka

• określenie jego osoby

• określenie jego moralności

Wszystkie te idee kierownicze obecne są w katolickim wychowaniu w postaci Chrystocentryzmu, z którego wynika moralizm, personalizm oraz humanizm chrześcijański. Stworzenie doskonałego chrześcijanina, który naśladuje Chrystusa wymaga, aby cała orientacja obecna w działaniach wychowawczych skierowana była ku Chrystusowi. Takie podejście nazywa się Chrystocentryzmem i jest punktem przebudowy tak w katechetyce, jak i we wszystkich składowych elementach religii chrześcijańskiej, do których zaliczyć można: wierzenia (dogmat), moralność (etyka), praktyki kultowe (liturgia) oraz przynależność do Kościoła (eklezjologia). Chrystocentryzmem jest zatem droga chrześcijanina do Boga, prowadząca przez Chrystusa i świętych. Chrystocentryzm nie może być rozumiany jako panchrystyzm, który występuje w religii protestanckiej, pomijający zbawcze pośrednictwo Chrystusa i zamykający się w Nim jako celu.

Druga idea kierownicza chrześcijańskiego moralizmu w wychowaniu wywodzi się nauki Chrystusa, żądającej dobrych owoców życia oraz dobrych uczynków, które zasługują na zbawienie

Kolejna idea kierownicza personalizmu będąca podstawą moralności oraz wychowania chrześcijańskiego również pochodzi z Ewangelii, opierając się na stosunku Chrystusa do człowieka. Idea ta podkreśla wielką godność i wartość każdego człowieka jako istoty z natury wolnej i rozumnej, nie tylko dorosłych mężczyzn, ale i kobiet, dzieci, kalekich czy upośledzonych przez wzgląd na cenę ludzkiej duszy, która jest wyższa od wszelkich skarbów: "Bo cóż za korzyść odniesie człowiek, choćby wszystek świat pozyskał, a na swej duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek w zamian za swoją duszę?" (Mt 16,26). Tak rozwinął się personalizm chrześcijański, który określa człowieka jako osobę (persona). Główne prawa człowieka, jako istoty ludzkiej obdarzonej rozumem oraz wolną wolą nauka Kościoła zbiera w sześciu grupach:

• prawo do życia oraz środków na godnym człowieka poziomie (żywność, mieszkanie, odzież, wypoczynek, ubezpieczenia społeczne oraz opieka zdrowotna)

• prawo do korzystania z wartości kulturalnych oraz moralnych (dobra opinia, szacunek, wolność odnajdywania prawdy, wygłaszania opinii, swobodna twórczość)

• prawo do czczenia Boga prywatnie oraz publicznie w zgodzie z wymaganiem prawego sumienia

• prawo do swobodnego wyboru stanu oraz swobody życia rodzinnego i wychowania dzieci

• prawa w dziedzinach gospodarczych oraz posiadanie na własność dóbr oraz środków do ich wytwarzania

• prawa obywatelskie do migracji, zrzeszania się, brania udziału w życiu społecznym oraz ochrony swoich praw.

Idea chrześcijańskiego humanizmu, ściśle powiązana z personalizmem, moralizmem, prawami osoby ludzkiej, również pochodzi bezpośrednio od Chrystusa, który pojawił się na ziemi dla ludzkiego dobra, by odkupić świat z grzechu. "Tak [...] Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, ażeby każdy, kto w niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne" (J 3,16)

Program chrześcijańskiego humanizmu jest realizacją słów świętego Pawła, które brzmią: "Żyjąc prawdziwie w miłości" (Ef 4,15), dąży więc do wybawienia ludzi od każdego rodzaju zła, zarówno duchowego (grzechu), jak i fizycznego (nędzy, opuszczenia, choroby itp.). Wymownym wyrazem humanizmu była ciągła opieka Kościoła nad szkołami, szpitalami, sierocińcami oraz różnego rodzaju placówkami o działalności charytatywnej. Obecnie humanizm chrześcijański stanowi społeczną realizację dobra oraz zaspokajania ludzkich potrzeb z miłości Boga oraz bliźniego. Dokument humanizmu chrześcijańskiego stanowi Konstytucja duszpasterska o Kościele we współczesnym świecie Gaudium et spes, włączająca Kościół do prac nad rozwiązywaniem pilnych problemów współczesności, dotyczących nie tylko naruszania godności człowieka, ludzkiej wspólnoty, małżeństwa, kultury i rodziny, ale również problemów związanych z życiem gospodarczym, wspólnot politycznych, pokoju oraz współpracy międzynarodowej.

System wychowania liberalnego

System wychowania liberalnego ma znacznie krótszą historię niż wychowanie chrześcijańskie - jego początki to przełom XIX i XX wieku i wielka reforma szkoły określana jako "nowa szkoła" bądź "nowe wychowanie". Wychowanie liberalne stanowiło ostrą reakcję wobec dotychczasowej szkoły herbartowskiej, której podstawą było pamięciowe uczenie ogromnej liczby wiadomości, czyli encyklopedyzm (materializm dydaktyczny).

Idea encyklopedyzmu wynikała z założeń atomistycznych - Herbarta, według którego na duszę składają się atomy psychicznych wyobrażeń, które wzajemnie się przyciągają i kojarzą. Dzięki procesowi kojarzenia (czyli asocjacji) w psychice tworzą się masy apercepcyjne wyobrażeń, które mogą przyswajać nowe idee (wyobrażenia) do już istniejącego systemu (jest to proces apercepcji). Całokształt połączonych mas apercepcyjnych składał się na charakter moralny, który miał być celem nauczania osiągalnym właśnie w toku zapamiętywania kolejnych wiadomości. Zatem szkoła w wieku XIX była szkołą książkową, której ośrodek stanowił program nauczania, podręcznik i nauczyciel. Cała klasa urządzona była w sposób umożliwiający jak najlepsze słuchanie; uczniowie siedzieli bez ruchu w ciasnych ławkach, ręce mieli założone do tyłu bądź trzymali je przed sobą, byli całkowicie bierni a ich jedynym zadaniem było słuchanie i zapamiętywanie tego, co mówił nauczyciel. Na ogólną, niesławną atmosferę tej szkoły składały się takie czynniki jak:

• uczenie na pamięć zupełnie niezrozumiałych treści

• ogromna ilość ćwiczeń

• nauka zarówno przed jak i po południu

• niezwykle surowi nauczyciele

• absolutnie nieliczenie się z uczniami, ich zainteresowaniami

• absolutny brak znajomości uczniów, ich psychiki

To wszystko składało się na nieznośną atmosferę w tradycyjnej szkole, której skutki nierzadko bywały tragiczne (samobójstwa wśród uczniów). Wychowankowie starali się w jakiś sposób przeciwstawić panującym zasadom, czego wyraz dawali w różnego rodzaju wybrykach, figlach robionych swoim belfrom. Nauczyciele z kolei starali się utrzymać dyscyplinę poprzez takie metody jak nakazy, zakazy, sankcję i kary, włącznie ze stosowaniem kar fizycznych (bicie kijem czy rózgą). Do bardziej wymyślnych metod zaliczyć tutaj można kary polegające na: przepisywaniu setek razy różnych sentencji umoralniających, klęczeniu na grochu czy stosowaniu wyzwisk. Nierzadko zdarzali się belfrowie - sadyści, którzy lubowali się karach. Podczas gdy w szkole panował reżim, w domu stosowane były różnego rodzaju zachęty w postaci słodyczy czy wyjścia do kina. łakocie, spacer, potem kino).

Nie trzeba chyba wspominać, iż efekty tak funkcjonującej były niewielkie - uczenie się na pamięć zrodziło werbalizm, a więc znajomość słów (z łac. "verbum" - słowo) bez jakiegokolwiek rozumienia ich sensu. Inną kwestią było to, iż zdobywana wiedza była zupełnie nieprzydatna w codziennym życiu (gramatyka łacińska czy metryka), a brak kształtowania charakteru prowadził do demoralizacji uczniów w postaci: kłamstw, oszustw, hazardu, alkoholizmu czy seksualizmu. W taki sposób między szkołą a życiem zrodziła się przepaść, za którą to opinia publiczna krytykowała szkołę szukając sposobów na jej reformę.

W 1895 roku amerykański psycholog John Dewey opublikował artykuł dotyczący woli, gdzie dowodził, iż ani rygoryzm szkolny ani też domowy hedonizm pedagogiczny nie kształtowały odpowiednio woli uczniów. Zarówno lęk przed karą jak i chęć zdobycia przyjemności nie stanowi dobrej motywacji do nauki, która powinna bazować na zainteresowaniu, które rozwija i wzmacnia wolę dziecka. Korzeni tego stanowiska należy się doszukiwać w założeniach pragmatyzmu (z gr. "pragma" - czyny, działanie), których głosił, iż prawdziwe jest to, co użyteczne oraz skuteczne w działaniu. Pragmatyzm przekształcił tradycyjny pogląd na człowieka, ujmujący go jako istotę myślącą (homo sapiens) na istotę działającą (homo faber). Dewey rozwinął ponadto ideę instrumentalizmu, polegającą na tym, iż myślenie to narzędzie pomocnicze działania, zatem gdy człowiek w swoim działaniu natrafia na pewne trudności, to w jego umyśle pojawia się problem, który należy rozwiązać umysłowo poprzez postawienie właściwej hipotezy roboczej. Można zatem stwierdzić, iż instrumentalizm głosił: nie żyjesz po to, by myśleć, lecz myślisz po to, by lepiej żyć.

W poprzednim systemie centrum edukacji stanowił nauczyciel oraz program nauczania, gdzie uczeń pełnił rolę satelity dostosowującego się do wymagań. Wychowanie liberalne przyniosło centrum w postaci swobodnego rozwoju zainteresowań uczniów, do których to nauczyciel miał się przystosowywać. W miejsce biernej, pamięciowej szkoły weszła nowa, opierająca się na aktywności i samodzielności uczniów.

Prądy reformatorskie pojawiły się także w Europie w końcu XIX wieku. W Hamburgu zaczęto zwracać uwagę na samorzutną twórczość uczniów w zakresie rysunku, modelowania czy lepienia oraz jej pozytywny wpływ na rozwój dzieci. Dało to podstawę dla ukształtowania się kierunku określanego jak o "wychowanie przez sztukę", którego celem był swobodny rozwój osobowości, stanowiący przeciwwagę dla biernego nauczania pozostałych szkolnych przedmiotów. Ten kierunek zmian podjął i rozwinął jako "szkołę pracy" niemiecki pedagog Georg Kerschensteiner, który podstawą kształcenia i wychowania uczynił pracę rzemieślniczą w postaci obróbki drewna, metalu czy szkła na warsztatach szkolnych. Nauka prac ręcznych stanowiła w "szkole pracy" nowy przedmiot nauczania, którego celem był to, by uczniowie pożytkowali nabywane umiejętności związane z wykonywaniem modeli oraz pomocy poglądowych we wszystkich innych przedmiotach dla zilustrowania zdobywanych wiadomości. Prace ręczne rozwijały również charakter moralny uczniów poprzez wyrabianie w nich szacunku do pracy fizycznej oraz cech takich jak sumienność, dokładność, wytrwałość. Kerschensteiner do swojego systemu wprowadził również ideę samodzielności - każdy uczeń rozpoczynał swoją pracę od stworzenia własnego projektu, planu oraz kosztorysu rzeczy, jaką miał wykonać. Następnym etapem pracy była samodzielna realizacja zatwierdzonego projektu oraz ocena swojej pracy wraz z poprawkami.

Z czasem, liczba nowatorskich pomysłów "nowego wychowania" zaczęła się zwiększać (wiejskie szkoły z internatem w Anglii, Francji czy Niemczech), a w międzyczasie pojawiła się pedologia - nowa nauka zajmująca się dzieckiem, jego rozwojem psychicznym i fizycznym.

W roku 1921 w Calais została założona Międzynarodowa Liga Nowego Wychowania (pod egidą Ligi Narodów w Genewie), gdzie zostało przeniesione Międzynarodowe Biuro Nowego Wychowania. Ta nowa organizacja wśród swoich członków skupiała twórców systemów pedagogicznych oraz rządy państw deklarujących zaprowadzenie w swoim kraju reformy szkolnej zgodnie z określonym programem. Również Polska, zaraz po odzyskaniu niepodległości weszła w szeregi Ligi Narodów, której międzynarodowy program obejmował następujące postulaty:

• celem wychowania miało być zachowanie oraz potęgowanie duchowych sił dziecka

• należało szanować indywidualność dziecka, by oswobodzić jego wewnętrzne siły

• nauczanie miało się opierać na wrodzonych i spontanicznych zainteresowaniach uczniów, które ujawniały się podczas prac ręcznych, umysłowych, artystycznych i społecznych

• podstawą dyscypliny miało być samoopanowanie i samorządność dzieci

• zasada współzawodnictwa miała zostać zamieniona na współpracę indywidualności

• należało wprowadzić zasadę koedukacji - wspólne nauczanie i wychowanie obu płci

• absolutnie zakazane było stosowanie wszelkiego rodzaju kar zarówno fizycznych jak psychicznych (swoboda wewnętrznych sił dziecka)

Lidze Nowego Wychowania przyświecała ponadto idea pacyfizmu, a jej działalność trwała aż do roku 1932 (organizowanie co dwa lata światowych zjazdów). Koniec przyszedł wraz z kryzysem ekonomicznym kapitalizmu oraz faszyzacją Europy. Po II wojnie światowej Liga Nowego Wychowania została przyłączona do UNESCO. W tym czasie również jej zasady, pod wpływem ciągłego postępu w nauce, przybrały nieco innego charakteru (bardziej pedologicznego niż teozoficznego). Nowe reguły ustalały następujące sprawy:

• należy patrzeć na dziecko jako odrębną i wartościową istotę (postawa szacunku dla dziecięctwa)

• należy wzbudzać aktywność dziecka

• zamiast nauczać, należy pobudzać dziecko i rozwijać je

• zainteresowania dziecka miały stanowić ważny punkt kształcenia

• dziecko należy angażować do pełnego udziału w życiu

• klasy miały tworzyć swego rodzaju społeczności dziecięce

• należy łączyć aktywność praktyczną z pracą umysłową dziecka

• należy rozwijać twórcze zdolności dziecka

• wprowadzona została zasada indywidualizacji

• w miejsce karności zewnętrznej należy wprowadzić wolność wewnętrzną

Zatem istotą systemu liberalnego wychowania była swoboda dziecka, którą uzasadniano teorią ekspresji oraz sprzeciwem wobec metod stosowanych w starej szkole. Postęp wychowawczy należało uzyskiwać na drodze następujących czynności:

• rozwijanie dziecka od wewnątrz zamiast formowania go z zewnątrz

• zamiast przygotowywania dziecka do dorosłego życia - zaspakajanie jego potrzeb i zainteresowań na obecnym etapie życia

• zamiast przekazywania dorobku kulturowego - umożliwianie dziecku spontanicznego wyrażania

• zamiast zmuszania do opanowywania wiedzy - angażowanie dziecko w czynności spontaniczne

• zamiast przyswajania przez dziecko określonego materiału - rozwijanie doświadczenia dziecka

• zamiast przystosowywania dziecka do panującego porządku społecznego - pobudzanie w nim krytycznej postawy wobec otaczającej rzeczywistości

• zamiast narzucania karności zewnętrznej - dyscyplinowanie przez zezwalanie dzieciom na ich działania

System socjalistyczny wychowania

W drugiej połowie XIX wieku ruch robotniczy, w celu podniesienia poziomu kultury wśród mas robotniczych oraz w celu odpowiedniego przygotowania przywódców partyjnych, rozwinął działalność w zakresie prac oświatowych. pierwsze tego typu działania miały miejsce w Anglii - założony tam został uniwersytet (1836 rok ) w charakterze zjednoczonego Uniwersytetu Londyńskiego o oświatowo - społecznych celach, który jako pierwszy dawał możliwość uzyskiwania stopni naukowych bez przygotowania na uczelni. Ruskin College stanowiło kolegium, które przygotowywało robotników znajdujących się w związkach zawodowych do zdawania egzaminów. Największy wpływ na rozwój idei wychowania socjalistycznego miał Włodzimierz Lenin, który w 1903 roku opracował program oświaty wprowadzający następujące zasady:

• wprowadził bezpłatną naukę w języku ojczystym

• cerkwie zostały oddzielone od państwa i szkoły

• obowiązkowe nauczanie do 16 roku życia

• zakaz pracy do 16 roku życia

• stypendia państwowe

• żłobki przyfabryczne itd.

Lenin również sformułował również w 1920 roku podstawy systemu wychowawczego, gdzie w celu budowania nowego, komunistycznego społeczeństwa, młodzież związkowa miała wypełniać następujące przypisanej jej zadania:

• uczenie się zasad komunizmu w codziennym życiu poprzez realizację założonych zadań partyjnych, takich jak na przykład walka z analfabetyzmem, dbanie o wygląd osiedli, uprawa ogródków itp.

• odrzucenie ze szkoły wszystkiego, co wiązało się z podziałem klasowym i interesami burżuazji

• uczenie się w celu przyswojenia jak największej części całego zasobu wiedzy ludzkiej

• tworzenie kultury proletariackiej

• krytyczne opanowywanie wiedzy w taki sposób, by wzbogacać swój umysł, a nie pamięć

• zastosowanie zdobywanej wiedzy w pracy nad rozwojem rolnictwa i przemysłu w oparciu o nowoczesną podstawę techniczną, naukę, technikę oraz elektryczność

• wychowywanie na komunistów o moralności podporządkowanej walce klasowej

• wiązanie wykształcenia, nauki i wychowania ze wspólną pracą proletariatu

Podstawą naukową dla nowego systemu były 2 teorie pedagogiczne:

1. W.N. Szulgin - teoria obumierania szkoły; według niej podczas rozwoju społeczeństwa bezklasowego, szkoła stanowiąca narzędzie kapitalizmu będzie stopniowo zanikała, podczas gdy wychowanie polegało będzie na uczestnictwie jednostek w społecznym, produkcyjnym i kulturalnym życiu

2. P. Błoński - teoria szkoły pracy produkcyjnej; kształcenie wychowanie powinno być realizowane w praktyce bądź na roli w bezpośredniej pracy produkcyjnej

W ostatecznym rozrachunki, wprowadzono następujące zasady socjalistycznego systemu wychowawczego:

• komunistyczna partyjność nauki, kultury, wychowania i moralności

• u podstaw szkoły i wychowania leżała ideologia (marksizmu - leninizmu)

• wiązanie teorii i praktyki w drodze wychowania przez pracę społecznie użyteczną

• idea wychowania w kolektywie, przez kolektyw (A. Makarenko)

• wszechstronny rozwój uczniów zgodnie z indywidualnymi cechami wieku rozwojowego

Zrozumienie socjalistycznego systemu wychowawczego wymaga uświadomienia sobie podstaw filozofii materializmu dialektycznego i historycznego, na którą składają się następujące części:

1. materializm

2. dialektyka

3. teoria rozwoju społeczeństwa

Te części razem tworzą jeden system, dlatego nie wolno ich oddzielać. Podstawę tej filozofii stanowią następujące twierdzenia:

• materializm filozoficzny zakłada istnienie odwiecznej materii, która pozostaje w ciągłym ruchu, czego wynikiem jest rozwijanie się jej w coraz to subtelniejsze stany materialne, gdzie ostatnim stadium jest świadomość i duchowość człowieka; zatem teoria ta zakłada istnienie zjawisk duchowych, lecz mają one materialny charakter, gdyż związane są z funkcjonalnymi stanami materii o najwyższej formie organizacji, znajdującej się w ośrodkach systemu nerwowego

• istnieje związek myślenia z praktycznym działaniem - inaczej odbicie rzeczy w świadomości byłoby jedynie abstraktem zupełnie oderwanym od praktyki; to praktyka stanowi zarówno źródło poznania jak i kryterium, miernik jego prawdziwości

• istnieje związek człowieka poznającego z innymi ludźmi, którzy stanowią odbicie rzeczywistości (a więc łączność jednostki z klasą pracującą wraz z jej celami) - w innym wypadku myślenie pozostawało by na usługach klasy kapitalistycznej, przez co ulegałoby deformacji, złudzeniu i mistyfikacji

• zatem materializm marksistowski dysponuje swoją własną teorią poznania, wytyczającą kierunki myślenia w nauce, podczas gdy dialektyka tworzy w nim pewną obiektywną metodę poznania, nie zmąconą jakąkolwiek interpretacją czy klasową mistyfikacją; u jej podstaw leżą następując prawa:

1. prawo wszech związku zjawisk oraz jedności przyrody - świat wraz z kosmosem składają się z takich samych pierwiastków chemicznych, z takiej samej materii, dlatego też wszelkie zjawiska materialne istnieją we wzajemnej zależności; analizując zjawisko wychowania należy uwzględniać wpływ innych czynników, takich jak kultura, ustrój społeczny, gospodarka - ich wzajemne powiązania oraz oddziaływanie na psychikę jednostki

2. prawo ruchu i zmian - wszystkie zjawiska są w nieustannym ruchu i podlegają ciągłym zmianom, zatem wszystko przechodzi z jednego stanu w inny, przez co ulega rozwojowi bądź rozkładowi a następnie śmierci

3. prawo przechodzenia ilości w jakość - przedstawia proces rozwoju w ten sposób, iż dana rzecz przechodząc od niewielkich zmian ilościowych, nagle skokowo zmienia się w zjawisko innej jakości

4. prawo jedności i walki przeciwieństw - proces rozwoju jest tutaj tłumaczony w taki sposób, iż leżące u podstaw każdego zjawiska przeciwieństwa wzajemnie się zwalczają tworząc w ten sposób motor rozwoju, składający się z tezy, antytezy, syntezy, które odnawiają się na coraz to wyższych poziomach

• materializm historyczny jest teorią rozwoju społeczeństwa, zbudowaną na podstawach materializmu filozoficznego oraz dialektyki; główną zasadą materializmu historycznego jest założenie, iż to "byt społeczny określa świadomość" - jej treści określane jako "nadbudowa ideologiczna" uzależnione są od bytu społecznego, czyli sytuacji społeczno - ekonomicznej jednostek i całej klasy (bazy ekonomicznej)

Założenia światopoglądowe i filozoficzne wyznaczają określone idee, przybierające w zetknięciu z potrzebami wychowania postać kierowniczych idei pedagogicznych przystosowanych do zagadnień danej epoki oraz społeczeństwa. Jak wynika z analiz sytuacji wychowawczej w okresie po II wojnie światowej, oprócz naczelnego zagadnienia stworzenia "nowego człowieka", na główny plan wysunęły się następujące problemy związane z tym zadaniem:

1. idea humanizmu - właściwy przebieg ludzkich stosunków

2. idea moralizmu - konieczność wprowadzenia wychowania moralnego w celu odnowy moralności

3. idea personalizmu - poszanowanie osoby ludzkiej

W systemie wychowania socjalistycznego, mimo początkowych problemów, rozwój dziejowy doprowadził do procesów wyrównawczych, co wprowadziło do refleksji zagadnienie problemów wychowania. Skłoniło to do poszukiwania rozwiązań problemów związanych z moralnością, człowiekiem jako osobą oraz ze stosunkami międzyludzkimi zgodnie z założeniami światopoglądowymi marksizmu - leninizmu:

• idea moralizmu socjalistycznego kształtowała się już od wystąpienia Marksa i Engelsa w Manifeście komunistycznym, gdzie krytykowali oni moralność mieszczańską jednocześnie broniąc się przed zarzutami amoralności. Natomiast w praktyce ruchów robotniczych tworzyły się nowe normy moralne wyznaczające sposób postępowania, takie jak solidarność, wierność towarzyszom, wzajemna pomoc itp.

• personalizm socjalistyczny w formie rozwiniętej teorii nie istnieje, choć zagadnienie dotyczące godności człowieka jako osoby zawarte jest w antropologii filozoficznej, a pojęcie "osobowości" wprowadzone zostało po raz pierwszy przez francuskiego filozofa - marksistę, Rogera Garaudy

Marksizm starał się nie używać terminu "personalizm". Idee personalizmu są bowiem krytykowane tutaj za chrześcijańskie rozumienie osobowości (tomizm, encykliki społeczne, filozofia J. Maritaina, E. Mouniera i E. Gilsona) jak i za uświęcanie ziemskiej rzeczywistości (P. Teilhard de Chardin). Marksizm wysuwa swoją własną, materialistyczną koncepcję osobowości dynamicznej, gdzie postuluje się, by społeczeństwo przyszłości dążyło do osiągania wszechstronnego rozwoju osobowości, który to proces miałby pozostawać w harmonii z uspołecznianiem postaw jednostek, zakorzenianiem ich w autentycznej wspólnocie. Jak głosi B. Suchodolski, historycznie utworzyły się w pedagogice 3 następujące nurty:

1. pedagogika kształcenia osobowości - odpowiadała, jaki powinien być człowiek przez następujący okres czasu: jej początki to antyk, następnie chrześcijaństwo, humanizm, naturalizm oraz idealizm (XIX wiek), dzisiejsza psychoanaliza i egzystencjalizm

2. pedagogika przygotowania do życia społecznego - określała, co człowiek powinien robić w otaczającej go rzeczywistości (starożytność, feudalizm, demokracja i nacjonalizm)

3. pedagogika kształtowania systemu powszechnego - obejmuje ona całe ludzkie życie, rozwija organizacje oraz planową instytucjonalizację procesu wychowania (obecny wiek)

Naczelną zasadą systemu wychowania socjalistycznego jest idea humanizmu socjalistycznego. Stanowi ona najwyższą normę moralności, która reguluje stosunek jednostki do otoczenia, stanowi sposób wychowania osobowości, charakteru człowieka socjalizmu i jest regulatorem stosunków międzyludzkich. Ideologia humanizmu socjalistycznego zyskała charakter społeczny, gdyż zwracała się ona w kierunku mas ludowych, zapewniając jednocześnie wszechstronny rozwój młodego pokolenia w następujących dziedzinach:

• wychowanie umysłowe - przekazanie podstaw wiedzy oraz rozwijanie myślenia i kształtowanie światopoglądu naukowego

• kształcenie politechniczne - przekazanie podstaw produkcji oraz opanowanie narzędzi

• wychowanie moralne- kształtowanie następujących cech charakteru:

• patriotyzm

• internacjonalizm

• kolektywizm

• socjalistyczny stosunek do pracy i własności społecznej

• dyscyplina pracy

• siła woli

• inicjatywa

• odwaga i inne

• wychowanie fizyczne - wyrabianie w wychowankach zdrowia oraz tężyzny w celu zwiększenia wydajności pracy oraz obrony państwa

• wychowanie estetyczne - kształtowanie wrażliwości człowieka na różnego rodzaju przejawy sztuki

Tak pojmowane wychowanie miało przekształcać naturę człowieka, jaka ukształtowana została przez kapitalizm, zatem był to proces przebudowywania jednostek egoistycznych, wyzyskujących innych, leniwych itd. Wychowanie komunistycznej świadomości obejmowało następujące zadania:

• kształtowanie w jednostkach naukowego światopoglądu

• wychowywanie przez pracę

• kształtowanie postawy komunistycznej moralności

• rozwijanie proletariackiego internacjonalizmu oraz socjalistycznego patriotyzmu

• harmonijny i wszechstronny rozwój osobowości

• demaskacja burżuazyjnej ideologii

Najbardziej rozwinięty natomiast został kodeks moralny budowniczego komunizmu, który zawierał następujące zasady:

• całkowite oddanie sprawie, miłość do ojczyzny i krajów socjalizmu

• rzetelna praca której celem jest dobro społeczeństwa w myśl zasady: kto nie pracuje, ten nie je

• troska o zachowanie oraz pomnażanie społecznego dorobku

• świadomość społecznych obowiązków, nieprzejednanie w stosunku do naruszania społecznych interesów

• kolektywizm, obywatelska wzajemna pomoc w myśl zasady: jeden za wszystkich, wszyscy za jednego

• humanitarne stosunki, szacunek dla innych ludzi: człowiek człowiekowi - przyjaciel, towarzysz i brat

• uczciwość, szczerość, moralność, prostota oraz skromność

• szacunek w rodzinie i troska o odpowiednie wychowanie dzieci

• walka z niesprawiedliwością, pasożytnictwem, nieuczciwością

• przyjaźń oraz braterstwo wszystkich narodów ZSRR

• walka z narodowościową i rasową wrogością

• walka z wrogami komunizmu, przeciwnikami sprawy pokoju oraz wolności narodów

• solidarność z osobami pracującymi

Bibliografia:

• Suchodolski B., Wychowanie moralno - społeczne

• Sośnicki K., Podstawy wychowania państwowego

• Ratyński J., O wychowaniu nowego człowieka

• Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki

---