Spis treści

Wstęp

1. Wyjaśnienia terminologiczne. Niedostosowanie społeczne młodzieży w środowisku. Wybrane formy terapii pedagogicznej stosowane w resocjalizacji.

1. Wyjaśnienia terminologiczne.

2. Niedostosowanie społeczne młodzieży w środowisku

1. Środowiskowe przyczyny niedostosowania społecznego.

2. Rodzaje niedostosowania.

3. Przejawy niedostosowania społecznego w szkole i placówkach.

3. Wybrane formy terapii pedagogicznej stosowane w resocjalizacji.

2. Założenia metodologiczne badań własnych

1. Cel, ogólny problem badawczy i problemy szczegółowe

2. Metody, techniki i narzędzia badawcze

3. Charakterystyka terenu badań,

4. Charakterystyka badanej grupy,

3. Analiza skuteczności pobytu wychowanków w Ośrodku Szkolno - Wychowawczym w świetle wyników badań.

1. Samoświadomość, osiąganie sukcesów życiowych i poczucie odpowiedzialności za samego siebie

2. Możliwości rozwijania osobistych zainteresowań i osiągania sukcesów w nauce

3. Umiejętność współdziałania wychowanków z rówieśnikami i osobami dorosłymi

4. Podsumowanie i wnioski

Bibliografia

Aneks

1. Spis tabel statystycznych

2. Wzory narzędzi badawczych

Wstęp

Wśród różnorodnych problemów dnia dzisiejszego, jednym z najistotniejszych jest prawidłowe wychowanie dziecka. Ma to szczególne znaczenie w przypadku wychowania dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie. Wychowaniem osób wykazujących objawy nieprzystosowania i wykolejenia społecznego zajmuje się pedagogika resocjalizacyjna.

Celem jej działań jest ukształtowanie takich cech zachowania i osobowości jednostki, które umożliwiałyby jej internalizację wartości i norm obowiązujących w społeczeństwie oraz twórcze funkcjonowanie w nim ( L. Pytka, 1991, s.8).

Istniejący w Polsce system wychowania resocjalizacyjnego nie jest z pewnością doskonały. Tradycyjne metody resocjalizacji bazujące na porządku, dyscyplinie, wymuszonej nauce szkolnej i izolacji od naturalnego środowiska wychowanków okazały się mało skuteczne (L. Pytka, Opieka -Wychowanie - Terapia, 1989/1, s.25).

Dlatego poszukiwanie optymalnych modeli resocjalizacji młodzieży z zaburzeniami przystosowania społecznego należy do bardzo ważnych zadań zarówno dla teoretyków jak i praktyków pedagogiki resocjalizacyjnej.

Przykładem praktycznych rozwiązań było organizowanie w Polsce w początkach lat osiemdziesiątych Ośrodków wychowawczych, przeznaczonych dla dzieci z zaburzeniami zachowania nastawionych na prowadzenie terapii pedagogicznej.

Problematyka działalności tego typu placówek nie doczekała się jeszcze opracowań monograficznych ani odrębnych badań, które pozwoliłyby na udoskonalenie ich pracy, a przede wszystkim diagnozę skuteczności oddziaływań terapeutycznych.

Podjęte badania są próbą znalezienia odpowiedzi na pytania, na ile podejmowane w tego typu placówce działania są skuteczne.

W swojej pracy ograniczyłam się do zbadania oceny skuteczności kilkuletniego pobytu wychowanków w Ośrodku Szkolno - Wychowawczym w Bielsku - Białej. Na podstawie wypowiedzi wychowanków oraz ich wychowawców opracowałam odpowiednie wskaźniki (cechy) mogące świadczyć o zmianach dyspozycji psychicznej, nawyków i postaw wychowanków.

Praca, poprzedzona wstępem składa się z trzech zasadniczych rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiłam problematykę przedmiotu badań z punktu widzenia literatury pedagogicznej, wyjaśniłam terminologię dotyczącą wychowania, socjalizacji i niedostosowania społecznego, terapii pedagogicznej oraz omówiłam wybrane formy terapii pedagogicznej stosowane w resocjalizacji : indywidualne i grupowe. Szczególną uwagę zwróciłam na przyczyny, rodzaje i przejawy niedostosowania społecznego.

W rozdziale drugim określiłam metodologiczne podstawy badań własnych ich cel, ogólny problem badawczy oraz problemy szczegółowe, podałam metodę badań, zastosowane techniki i narzędzia badawcze.

Omówiłam w nim sposób opracowania materiału badawczego oraz kryteria ocen badanych cech (wskaźników) określających skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych. Rozdział zawiera ponadto charakterystykę Ośrodka, w którym przeprowadziłam badania. Scharakteryzowałam badaną grupę wychowanków, uwzględniając sposób kierowania do Ośrodka, opóźnienie szkolne wychowanków, ich miejsce zamieszkania, strukturę rodzin, z których pochodzą, następnie grupę wychowawców i nauczycieli biorąc pod uwagę ich wykształcenie i staż pracy.

Najwięcej miejsca zajmuje w pracy część empiryczna. Poświecony jest jej trzeci obejmujący wyniki badań dotyczących skuteczności pobytu wychowanków w Ośrodku. Zawarta w nim ocena i analiza problemu badawczego skupia się wokół trzech problemów szczegółowych:

1. samoświadomości, osiągania sukcesów życiowych i poczucia odpowiedzialności za samego siebie,

2. możliwości rozwijania osobistych zainteresowań wychowanków i osiągania przez nich sukcesów w nauce,

3. umiejętności współdziałania wychowanków z rówieśnikami i osobami dorosłymi.

Wnioski dotyczące analizowanego problemu są wynikiem badań, obserwacji, rozmów oraz studium literatury pedagogicznej.

W końcowej części pracy dokonałam podsumowania badań i przedstawiłam wynikające z nich spostrzeżenia.

Pracę kończy bibliografia składająca się z pozycji zawartych i periodyków oraz aneks ze spisem tabel i wzorami narzędzi badawczych.

1. Wybrane formy terapii pedagogicznej stosowane w resocjalizacji, wyjaśnienia terminologiczne.

1. Wyjaśnienia terminologiczne

Readaptacja to ponowne przystosowanie człowieka chorego do czynnego samodzielnego życia w społeczeństwie i do pracy zawodowej z uwzględnieniem możliwości jej wykonywania, leczenie usprawniające (Słownik Wyrazów Obcych, PWN W-wa, 1980).

Wychowanie jest procesem celowego i świadomego kształtowania ludzkich postaw, zachowań, ról społecznych - czyli osobowości - zgodnie z ideałem pedagogicznym, stanowiącym model (wzorzec) człowieka, który ma być ukształtowany w procesie wychowania.

Socjalizacja natomiast jest pojęciem znacznie szerszym składa się na nią całokształt wpływów, które wywiera na jednostkę środowisko społeczno - kulturowe, w którym ona żyje i rozwija się. Jest spontaniczna i mało kontrolowana przez osoby profesjonalnie zajmujące się wychowaniem i nauczaniem.

Pedagogika resocjalizacyjna jest dziedziną pedagogiki zajmującą się wychowaniem osób, wobec których proces socjalizacji jak i wychowania nie powiódł się. Osoby te przejawiają wiele zachowań uznawanych za niewłaściwe, niepożądane lub wręcz szkodliwe w sensie społecznym czy indywidualnym, co przejawia się na przykład w nadmiernej agresji, skłonnościach samobójczych, uzależnieniach, izolowaniu się.

Celem oddziaływań resocjalizacyjnych jest doprowadzenie do stanu poprawnego przystosowania społecznego jednostki niedostosowanej społecznie i respektowania przez nią wartości oraz norm funkcjonujących w społeczeństwie.

Termin niedostosowanie społeczne jest wieloznacznie rozumiany i trudno go precyzyjnie zdefiniować. Jest najczęściej używany przez pedagogów oraz w piśmiennictwie naukowym z zakresu psychologii, socjologii, psychiatrii i kryminologii.

Każda z tych dyscyplin stosuje własną interpretację tego pojęcia. Jedne, mając charakter socjologiczny, podkreślają niezgodność zachowania nieletniego z normami życia społecznego, inne zaś o charakterze psychologicznym, kładą nacisk na zaburzenia życia uczuciowego i mechanizmów psychicznych, kierujących zachowaniem jednostki, powodując jej konflikt z otoczeniem.

Definicje objawowe charakteryzują nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, powtarzające się wielokrotnie zachowanie nacechowane zespołem objawów świadczących o nieprzystosowaniu podstawowych zasad postępowania i norm społecznych. Należą do nich zachowania przestępcze, alkoholizm, prostytucja, narkotyzowanie, zamachy samobójcze, ucieczki z domów, wagary, agresywność, lękliwość, konflikty zewnętrzne i wewnętrzne. (A. Stankowski, 1991, s. 12).

Inną grupę pojęć stanowią definicje teoretyczne, które poza określeniem symptomów nieprzystosowania, odwołują się do takich pojęć jak: motywacja, postawy, osobowość, role społeczne, normy, lęk, sumienie. Definicje te eksponują trzy postanie niedostosowania, które w praktyce resocjalizacyjnej spotyka się najczęściej: zachowania przestępcze, neurotyczne i psychopatyczny.

Definicje operacyjne wskazują przede wszystkim na sposoby pomiaru tego zjawiska, a nie tylko na jego symptomy. Do narzędzi służących diagnozowaniu różnych form niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży zalicza się na przykład Skalę Zachowania Przystosowawczego, Skalę Nieprzystosowania Społecznego, Arkusz Zachowania się Ucznia czy Arkusz Diagnostyczny D.H. Stotta, zmodyfikowany przez J. Konspnickiego (L. Pytka, 1991, s. 19-20).

Próby określenia istoty nieprzystosowania społecznego są liczne i mają zróżnicowany charakter. O wiele łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób nieprzystosowanie społeczne przejawia się, niż na pytanie w czym ono jest. L. Pytka, w książce dotyczącej pedagogiki resocjalizacyjnej, zaprezentował kilka definicji ilustrujący h różnorodność punktów widzenia, dotyczących problemu niedostosowania społecznego, które można rozumieć jako:

• odmianę rozwoju społecznego dziecka, które pociąga za sobą złe skutki zarówno dla samego dziecka jak i jego otoczenia społecznego;

• brak podatności na stosowane powszechnie metody wychowawcze, co stwarza konieczność zastosowania specjalnych metod wychowawczych, medyczno - psychologicznych i medycznych;

• rodzaj zaburzeń w zachowaniu będących konsekwencją negatywnych warunków środowiskowych lub zaburzeń procesów ośrodkowego układu nerwowego;

• zaburzenie emocjonalne, utrudniające lub uniemożliwiające współżycie jednostki z innymi ludźmi;

• zaburzenie charakterologiczne mające źródło w niekorzystnych, wewnętrznych lub zewnętrznych warunkach rozwoju, powodujące wzmożone trudności w dostosowaniu do uznanych norm społecznych i realizacji zadań życiowych;

• zachowanie sprawiające wiele kłopotów i trudności jednostce oraz jej otoczeniu, powodujące subiektywne poczucie nieszczęścia;

• rozbieżności pomiędzy systemem norm i wartości uznawanych przez jednostkę i grupę, do której należy;

• stan wadliwego funkcjonowania jednostki znajdującej się pod wpływem niekorzystnych czynników biopsychicznych i socjokulturowych, powodujący nieadekwatne odgrywanie przypisanych jej ról społecznych i zachowania sprzeczne z uznawanymi normami i wartościami (L. Pytka, 1991, s. 20-21).

Zastosowanie jakichkolwiek oddziaływań resocjalizacyjnych, opiekuńczych, wychowawczych, czy terapeutycznych wymaga poznania nie tylko problematyki związanej z niedostosowaniem społecznym, ale także wiedzy na temat osobowości zdrowej, dojrzałej i prawidłowo funkcjonującej. Wiedza ta umożliwia sformułowanie odpowiedzi na pytanie „co osiągnąć ?”.

Istnieje wiele sposobów definiowania osobowości. Dla zdefiniowania jej zasadniczych elementów posłużę się określeniem S. Sieka z książki na temat osobowości, w której określa ją jako sumę różnych cech i właściwości będących wynikiem dojrzewania, uczenia się i przystosowania, do takich jak: obraz siebie, potrzeby, postawy, uzdolnienia, emocje, mechanizmy obronne (S. Siek, 1982, s. 22).

Allport sformułował następujące kryteria dojrzałej osobowości:

• stałe poczucie rozszerzającego się „ja” na coraz większą liczbę obiektów i zdarzeń, co odnosi się do pracy zawodowej, stosunków interpersonalnych w rodzinie, zainteresowań;

• utrzymanie ciepłych stosunków emocjonalnych z innymi ludźmi;

• poczucie emocjonalnego bezpieczeństwa;

• poczucie własnej wartości;

• realistyczna percepcja siebie, innych i otoczenia;

• umiejętność przeżywania sukcesów;

• samo obiektywizacja przez własne wytwory;

• posiadania zintegrowanej filozofii życiowej (L. Pyka, 1991, s. 24)

Niedostosowaną społecznie młodzież cechuje osobowość niedojrzała. L. Pytka wymienia między innymi takie cechy osobowości niedojrzałej jak:

• niezdolność do kontrolowania reakcji emocjonalnych ( reakcje są gwałtowne, nieadekwatne do siły bodźców i sytuacji );

• nieumiejętność odraczania zaspakajania potrzeb;

• postawa roszczeniowa wobec społeczeństwa;

• koncentracja na teraźniejszości;

• nietrwałość i słabość związków uczuciowych z innymi ludźmi (L. Pytka,1991, s. 33)

Stałym elementem w nieprzystosowaniu społecznym jest więc to, że objawia się ono w zaburzonych kontaktach społecznych, w formach zachowania się niezgodnego z wymogami i oczekiwaniami społecznymi, utrudniając tym samy realizację zadań życiowych danej jednostki.

W zachowaniu aspołecznym można wyróżnić następujące rodzaje postaw:

• postawę izolacji, przejawiającą się w unikaniu kontaktów społecznych z otoczeniem;

• postawę egocentryzmu, polegającą na nadmiernym koncentrowaniu się na własnej osobie, domaganiu się świadczeń dla siebie, ale odmawianiu tych świadczeń innym;

• postawę egoizmu, zaspakajania tylko własnych potrzeb;

• postawę wrogości, przewijającą się w nieżyczliwym stosunku do innych ludzi oraz podejmowaniu działań szkodzących im;

• postawę sadyzmu, polegającą na doznawaniu przyjemności w sprawianiu bólu innym (Z. Skorny, 1977, s. 44 - 45).

Zjawisko nieprzystosowania społecznego staje się coraz powszechniejsze, dlatego działania naprawcze muszą stanowić długotrwały proces, oparty na osiągnięciach współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej.

Właśnie wtedy, gdy jednostka nie może rozwijać się prawidłowo, powinna być stosowana terapia pedagogiczna.

Termin „terapia” został przeniesiony do resocjalizacji z medycyny, gdzie określał proces leczenia. Przez terapię w resocjalizacji należy rozumieć wszelkie działania reformujące negatywne zachowania w kierunku zachowań społecznie akceptowanych (M. Pionk, 1980, s. 176)

Terapia pedagogiczna z dziećmi i młodzieżą niedostosowaną społecznie jest więc celową działalnością, opartą na odpowiedniej organizacji pracy wychowawczej . Jej celem jest spowodowanie zmian w zachowaniu antyspołecznym lub aspołecznym wychowanka przez uświadomienie mu niewłaściwości własnego postępowania i doprowadzenie do właściwej samooceny (O. Lipkowski, 1976, s. 218).

Aby proces terapeutyczny był efektywny powinien spełniać następujące wymagania:

• aktywizować i usprawniać czynności fizyczne;

• pobudzać i wzmacniać pozytywnie dynamizm rozwojowy;

• rozwijać zainteresowania i uzdolnienia;

• kompensować braki;

• prowadzić do odreagowania konfliktów;

• kompensować braki;

• prowadzić do odreagowania konfliktów;

• korygować nieodpowiednie nawyki;

• usuwać ujawnione braki w wiadomościach i umiejętnościach szkolnych (T. Wiśniewski, 1989, s. 184).

Kompleksowo ujęła problem terapii J. Doroszewska, która wyróżniła dwie grupy oddziaływań terapeutycznych:

1. terapię spoczynkową, inaczej odciążeniową, polegającą na czynnym wypoczynku (np. sen, słuchanie przyjemnej muzyki, obcowanie z przyrodą, hobby, itp.)

2. terapię czynnościową czyli uczynniającą, zakładającą aktywne działanie jednostki (terapia ruchowa, rozrywkowa, zajęciowa, przez pracę) (A. Stankowski,, 1986, s. 17-20).

A. Stankowski wymienia następujące przesłanki, którymi należy kierować się w prowadzeniu terapii pedagogicznej :

• wpływanie dodatnie na sferę uczuciową dziecka;

• normowanie stanu psychiki poprzez unikanie bodźców negatywnych;

• wyzwalanie zahamowanych dynamizmów, których źródłem są niesprawne funkcje lub ich brak ;

• sprawna organizacja warunków życia i pracy wychowanków;

• usprawnianie funkcjonowania kory mózgowej poprzez stawianie odpowiednich zadań i twórcze działanie;

• przygotowanie nauczyciela - wychowawcy do prowadzenia terapii (A. Stankowski, 1987, s. 13)

Najszerszy zakres nadaje definicji terapii pedagogicznej O. Lipowski, określając ją jako „wszelkie działania pedagogiczne mające na celu ułatwienie najkorzystniejszego rozwoju jednostkom z odchyleniami od normy” (O. Lipowski, 1976, s. 217).

Przedstawione w tym rozdziale wyjaśnienia terminologiczne, związane z resocjalizacją, wykorzystane zostały przeze mnie w dalszej części pracy.

Analiza literatury pedagogicznej i psychologicznej była podstawą do opracowania narzędzi badawczych służących do badania zmian, jakie nastąpiły u wychowanków w czasie ich kilkuletniego pobytu w Ośrodku.

1. Niedostosowanie społeczne młodzieży w środowisku.

1. Środowiskowe przyczyny niedostosowania społecznego

2. Rodzaje niedostosowania społecznego.

3. Przejawy niedostosowania społecznego w szkole i placówkach

1. Środowiskowe przyczyny niedostosowania społecznego.

Mogą one występować w rodzinie, szkole i szerszym środowisku społecznym. Z uwagi na odrębność i swoisty charakter wychowawczy, pozytywny bądź destruktywny, tych wyznaczników, z których dominującą rolę może odegrać każdy w zależności od sytuacji w jakiej znajduje się jednostka, omówię kolejno .

W środowisku domowym uwzględnienia wymaga:

• poziom kultury życia rodzinnego oraz jego braki,

• atmosfera życia w domu rodzinnym,

• stosunki panujące w relacjach między rodzicami i odniesieniu rodziców do dziecka.

Reasumując. Na kształtowanie osobowości dziecka i nawiązanie z nim właściwego kontaktu emocjonalnego wywierają wpływ stosunki między osobowe charakterystyczne dla danej rodziny, osobowość rodziców, ich życie emocjonalne, wzajemny stosunek oraz sposób traktowania ról rodzicielskich.

W przypadku niedostosowanych społecznie wpływ rodziny na ich rozwój bropsychospołeczny nie zawsze jest odpowiedni dla potrzeb dziecka. Młodzież ta wzrasta i wychowuje się najczęściej w warunkach i atmosferze nie zawsze sprzyjającej prawidłowemu rozwojowi i socjalizacji. Istotny wpływ ma patologia osobowościowa rodziców. Często są to ludzie skłóceni ze społeczeństwem, alkoholicy. Sytuacje te są wyjątkowo niekorzystne wychowawczo i społecznie dla dziecka. Przejawia się to brakiem opieki rodzicielskiej, bezpieczeństwa, uznania i poszanowania godności oraz stabilizacji życiowej dziecka w rodzinie.

Inne rodzaje rodzin, które wywierają destruktywny wpływ wychowawczy na dzieci to:

• rodzice z objawami neuro- lub psychopatycznymi,

• rodziny rozbite - niepełne,

• rodzice ciężko zapracowani.

W środowisku szkolnym należy podkreślić złożoność i niejednolitość pod względem struktury organizacyjnej oraz jakości społeczno - wychowawczej.

Największy wpływ odgrywają :

• stosunki interpersonalne w układzie nauczyciel - uczeń i odwrotnie,

• stosunki międzyosobnicze ucznia z współuczniami,

• utrudnienia i opóźnienia w nauce szkolnej.

Niepowodzenia szkolne wyciskają największe piętno na rozwoju psychospołecznym dzieci i młodzieży, prowadzące do dewiacji i niestosowania społecznego.

Główne przyczyny niepowodzeń szkolnych to:

• przyczyny psychofizyczne - to te, które wynikają z zaburzeń rozwojowych samego ucznia,

• przyczyny dydaktyczne, wynikające z określonych treści nauczania, organizacji procesu dydaktycznego i sposobu realizacji założeń programowych,

• przyczyny społeczno 0 środowiskowe ukazujące warunki pracy ucznia i nauczyciela z uwzględnieniem ich wzajemnych relacji.

W niesprzyjających warunkach powiązane czynniki społeczne, psychologiczne i pedagogiczne stanowią źródło trudności wychowawczych i sprzyjają niedostosowaniu społecznemu.

Środowisko społeczne to teren wszelkich form aspołecznej działalności nieformalnych grup przestępczych, które z łatwością imponują i przygarniają bądź wciągają jednostki zwłaszcza osamotnione i pozbawione opieki rodzicielskiej, szczególnie w wieku dorastania.

Młodzi ludzie poszukując przygody wżyciu często świadomie przystępują lub nieświadomi są wciągani do przestępczej działalności w nieformalnych grupach o charakterze aspołecznym

2. Rodzaje niedostosowania społecznego.

Według typologii J. Konopnickiego, wyróżniać będziemy trzy podstawowe rodzaje niedostosowania społecznego.

1. niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku.

Charakteryzuje je brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji. Młodzież ma trudności w skutecznym rywalizowaniu ze swoimi rówieśnikami. Ten rodzaj zachowania bardzo często występuje u młodzieży pochodzącej z tzw. dobrych domów o korzystnych warunkach materialnych, bądź u dzieci, które napotykają na trudności w nauce szkolnej. Jest to pewnego rodzaju reakcje obronna przed trudnościami szkolnymi, które przy pomyślnej sytuacji dziecka wyraźnie osłabia się,

Innym objawem może być depresja, wycofanie się bądź niekonsekwentne postępowanie. Depresja objawia się jako różnorodność i zmienność poziomu reakcji oraz brak energii fizycznej. Może być spowodowana niepowodzeniami szkolnymi, trudnościami w nauce i w wychowaniu, w kontaktach społecznych prowadzi przeważnie do zaburzeń w socjalizacji, niewiary w możliwość dalszej pomyślnej edukacji. Wycofanie się dotyczy niechęci jednostki do nawiązywania kontaktów społecznych, częstej izolacji i wyobcowania w środowisku. Obserwuje się przejawy całkowitego zahamowania w zachowaniu się młodzieży.

Niekonsekwentne postępowanie jest formą zachowania się jednostki działającym pod wpływem silnego bodźca, który w danej chwili jest najsilniejszy.

2. Niedostosowania społeczne manifestowane postawą demonstracyjno - bojową jednostki w środowisku.

Charakterystyczne jest tutaj znacznie silniejsze i gwałtowniajsze reakcje emocjonalne, niż wymaga tego określona sytuacja, bądź zdarzenie. Obserwuje się tutaj:

• wrogość w stosunku do dorosłych,

• otwartą wrogość,

• wrogość w stosunku do dzieci,

• łagodniejsze formy aspołecznego zachowania,

1. niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci „skrajnej aspołeczności”.

Mówimy o tym w wypadku, gdy brak w nim zainteresowania tym, czy dorośli aprobują jego zachowanie się, czy nie, gdy zachowanie się przyjmuje charakter zdecydowanie antyspołeczny.

Wyróżnia się trzy podstawowe przyczyny skrajnej aspołeczności:

• uszkodzenie systemu nerwowego dziecka,

• dewiacje wychowawcze w domu rodzinnym,

• destrukcje ze strony osób dorosłych bądź rówieśników w szerszym środowisku społecznym.

Niedostosowanie społeczne ma wymiar:

• społeczny - uniemożliwia konstruktywną socjalizację jednostki w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają różne warstwy społeczne;

• psychologiczny - w wyniku zaburzeń osobowości chraktero-psychopatycznych, powodują defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki;

• pedagogiczny - z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia adaptację, edukację i wychowanie.

3. Przejawy niedostosowania społecznego w szkole i placówkach opiekuńczo - wychowawczych.

W szkole i w placówkach opiekuńczo - wychowawczych niedostosowanie społeczne objawia się najczęściej w ogólnej postawie, w nonszalancji i arogancji, w niechlujnym wyglądzie i zaniedbaniu, cynizmie i bezczelności, w skrytym złośliwym intryganctwie lub nieopanowanej agresywności. U niektórych występują pewne objawy jako cechy dominujące. Można tu zaliczyć kłamstwo, włóczęgostwo, agresywność.

W placówkach opiekuńczo - wychowawczych i w szkole u młodzieży kłamiącej popełniającej kradzieże, niechętnej do nauki i wszelkiej innej pracy, wagarującej i uciekającej z domu i z zajęć lekcyjnych, może wystąpić nadmierna pobudliwość, nerwowość, nienawiść połączona z agresją, obniżona sprawność myślowa i manualna lub zobojętnienie, niechęć, wrogi stosunek do wszelkich norm, do wymogów placówki, szkoły, opiekunów i wychowawców.

Taki wychowanek chętnie zamyka się w sobie lub w kręgu bliskich osób - w zespole, gangu. Nie chce ujawniać swych czynów, ukrywa ich motywy i tendencje swego postępowania. Kontakt z nim jest utrudniony. Rodzice często stosują wobec dziecka kary, różne formy zastraszania i represji.

Młodzież taka niełatwo podporządkowuje się schematom, przepisom, wymaganiom, normom powszechnie uznawanym i przyjętym - co stanowi źródło rodzących się konfliktów społecznych. Rzadko z tych konfliktów wychodzi zwycięsko, o wiele częściej pada ofiarą bezmyślności środowiska, nienależytego zrozumienia.

1.2. Wybrane formy terapii pedagogicznej stosowane w resocjalizacji

W poprzednim rozdziale podałam ogólną definicję terapii pedagogicznej, w tym natomiast zamierzam przedstawić wybrane jej formy stosowane w resocjalizacji.

Terapia pedagogiczna może przybierać formy indywidualne i grupowe.

Jej skuteczność zależy od powiązania jednostki z grupą, akceptacji i identyfikacji z nią oraz harmonijnego współdziałania personelu placówki resocjalizacyjnej, tak zwanej „ społeczności terapeutycznej”.

Indywidualne formy terapii wiążą się z bezpośrednią interakcją między wychowawcą a wychowankiem. R. Miller podkreśla, że pomoc rozpoczyna się od nawiązania pozytywnego kontaktu i dokonuje się poprzez dostarczenie coraz to nowych informacji, doświadczeń umożliwiających zrozumienie własnych cierpień i fałszu dotychczasowych sposobów porozumiewania się z ludźmi.

Efektem tej pomocy jest świadome kierowanie własnym zachowaniem (1981,s.175).Dzięki akceptującej postawie terapeuta doprowadza do nawiązania z wychowankiem autentycznej więzi, aż wychowanek sam przekona się o tym, że wychowawca chce mu pomóc i sam zapragnie być innym niż jest.

Istota terapii wychowawczej tkwi w osobistym wpływie na wychowanka. Jest to możliwe, gdy jest on dla podopiecznego osobą znaczącą wewnętrznie, to znaczy, gdy jej imponuje swymi walorami osobowościowymi, zyskuje jego szacunek, zaufanie, stanowi autorytet. Potrzebujący rady wychowanek będzie jej szukał u takiej właśnie osoby.

Wychowawca może wtedy zwrócić uwagę na skutki takich czy innych zachowań, wyjaśnić ich następstwa, sugerować sposoby postępowania, wywołać zmianę jego motywów i postaw (K. Krawczyk, „Szkoła Specjalna” 1992/1, 43-44).

Do świadomych i celowych form terapii indywidualnej S. Górski zalicza: pocieszenie, dodawanie otuchy, podnoszenie wiary we własne siły, wyjaśnianie, przekonywanie, sugerowanie, doradzanie, metodę pozytywnych przykładów oraz metodę sytuacyjną (1986, s.7;patrz także: Cz. Czapów, S. Jadlewski,1971, s. 312-332).

Wszystkie wymienione metody mobilizują aktywność wychowanka. To właśnie wychowawca ma mobilizować młodzież do działania, do odpowiednich zachowań, wyzwalać ich siły twórcze, umożliwiać realizację siebie tak, aby uczyli się traktować życie jako zadanie.

Dlatego ważny jest w terapii wychowawczej uczący wpływ sytuacji.

Wychowawca może się nimi posługiwać dla potrzeb określonych zadań resocjalizacji. Sytuacje uczące dostarczają wychowankowi informacji o samym sobie, o świecie oraz związkach ja-świat.

Służą uczeniu się przez niego różnych czynności. W tym działaniu należy dążyć do stwarzania okazji poznania różnych przejawów otaczającej nas rzeczywistości, gdyż głównym źródłem wiedzy o świecie jest bezpośrednie uczestnictwo, a nie słowo pisane czy środki masowego przekazu. Najbardziej korzystne jest organizowanie doświadczeń przez zlecenie wykonania konkretnych zadań: organizujących wiedzę wzbogacających umiejętności przystosowawcze, kształtujących postawy (S.Górski,1986,s.68-77).

Powinny być one bardzo starannie dobrane w zależności od diagnozy, by zaspakajać potrzeby wychowanka.

Jedno z ważniejszych praw teorii uczenia się mówi, iż powtarzanie danych zachowań w określonych warunkach, prowadzi do utrwalenia się tych zachowań (S.Górski,1985,s. 168). Prawidłowość ta leży u podstaw metody treningu. Chodzi o to, by celowo stwarzać odpowiednie warunki i sytuacje, w których powtarzałyby się te zachowania wychowanka, które powinny być utrwalone.

Dlatego należy wielokrotnie pobudzać, powtarzać i wzmacniać oczekiwane reakcje w ramach celowo organizowanej sytuacji bodźcowej(T. Wiśniewski, 1989, s. 197).

W psychoterapii wyróżnia się następujące formy treningu:

1. trening autogenny, polegający na nabywaniu umiejętności wyrażania własnej autentyczności, samo urzeczywistnienia, utrwalenia samokontroli nad własnymi reakcjami na różne bodźce;

2. trening interpersonalny, który polega na nabywaniu umiejętności rozumienia ludzi, postępowania w sytuacjach konfliktowych, właściwych sposobów komunikowania się;

3. socjodrama, która kształtuje społeczne zachowania wychowanków;

4. psychodrama, ucząca konstruktywnego wyrażania własnych stanów emocjonalnych, np. złości, agresji, gniewu, radości(S. Górski 1985 s. 169).

Różnica między psychodramą a socjodramą polega na funkcji, którą pełni w nich grupa. W psychodramie tworzy się specjalne grupy terapeutyczne, by wywołać określone zmiany w osobowości poszczególnych jednostek.

Psychodrama umożliwia wejście w zamknięty świat wewnętrzny człowieka, ożywienie „niemych” części jego psychiki, rekonstrukcję sytuacji życiowej, dzięki czemu procesy psychiczne, które uległy deformacji zostają sprostowane i na nowo scalone (Zdrowie psychiczne pod red. K. Dąbrowskiego, 1985, s.290).

W socjodramie natomiast wprowadza się improwizowane sceny do grup już istniejących po to, by np. rozwiązać konflikty między członkami grupy, wpłynąć na zmianę postaw wychowanków, którzy pełnią destruktywne role w grupie, rozbudzać potrzeby jednostek, wyrabiać samodyscyplinę (S. Górski, 1985, s. 170-172).

Stan i funkcjonowanie grupy zależ od stanu osobowości poszczególnych jednostek, dlatego w terapii pedagogicznej ważne miejsce zajmuje psychodrama. Umożliwia rozwiązywanie konfliktów wewnętrznych, uwalnia od zahamowań, z drugiej strony spontaniczną i twórczą aktywność. Pomaga ujawniać, odkryć coś, z czego wychowanek nie zdaje sobie sprawy, co jednak wpływa na jego relacje z innymi ludźmi, ułatwia rozpoznanie jego problemów, daje możliwości prześledzenia kontaktów z innymi ludźmi, forma przejawienia agresji, siły przeżywanego poczucia winy, umożliwia wgląd w nieświadome mechanizmy postępowania, pozwala zrozumieć, co w jego zachowaniu może drażnić lub odpychać innych (J. Pawlik, 1981, s. 127-129).

A. Stankowski, w książce na temat terapii pedagogicznej w pracy nauczyciela- wychowawcy, wymienia również psychagogikę jako formę psychoterapii, do których zalicza takie formy jak:

- eksplikację(wykład), wyjaśnienie na temat jakiegoś zjawiska;

- perswazję (element przekonywania);

- reorientację, mającą na celu przewartościowanie hierarchii wartości, zmianę poglądów wychowanka;

- psychagogikę, która jest formą całościowego oddziaływania na jednostkę (1986,s.55).

Psychagogikę można zastosować w trakcie posiedzeń grupowych, kiedy podejmuje się dyskusje na jakiś obrany temat, na który mogą się wypowiadać jej uczestnicy na podstawie własnych doświadczeń i poglądów.

Tematy dyskusji mogą dotyczyć życiowych wzorów, celów, planów, sensu życia, źródła szczęścia w życiu, roli pieniędzy w życiu, stosunku do autorytetów, obrazu samego siebie w oczach innych. Są to pytania, które trzeba stawiać. Zawierają się one w ważnym zadaniu resocjalizacji, którym jest samowychowanie. Każdy jest zdolny i powołany do odpowiedzi na tego rodzaju pytania, gdyż kształt człowieka zależy w niemałej mierze od tego, jak na te pytania odpowie.

Niezbędną formą terapii wychowawczej, stosowaną z dziećmi i młodzieżą nieprzystosowaną społecznie, jest praca korekcyjno-wyrównawcza. Napotykane trudności w toku pracy dydaktyczno-wychowawczej powodują u nich niepowodzenia szkolne, niechęć do nauki, czyli negatywizm szkolny.

H. Spionek na podstawie badań stwierdziła, że niepowodzenia szkolne powodują lęk przed karą i są przyczyną wagarów oraz ucieczek z domu.

Potęguje to trudności szkolne i stanowią pierwszą fazę wykolejenia społecznego. Autorka przedstawiła następujący schemat przebiegu procesu wykolejenia:

• wystąpienie trudności szkolnych;

• wagarowanie;

• konflikty z rodzicami;

• ucieczki z domu;

• kontakty z młodzieżą zdemoralizowaną;

• czyn przestępczy dla zaspokojenia potrzeb życiowych lub za namową;

• przestępstwa popełnione bez życiowej potrzeby (B. Hołyst, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1987/5,s. 197).

Negatywizm szkolny jest uwarunkowany psychicznie przykrymi doświadczeniami ucznia w szkole, który nie lubi jej, nikt go w niej nie chwali, nie może uzyskać tam sukcesu i nie ma szans na zmianę tej sytuacji.

Celem terapii jest, więc eliminowanie bolesnych śladów psychicznych związanych z procesem uczenia się, kształtowanie odpowiedniego nastawienia poznawczego i emocjonalnego do obowiązków szkolnych. Osiągnięcie tego celu możliwe jest dzięki zastosowaniu następujących zasad: stopniowania trudności, indywidualizacji i nagradzania nawet najmniejszych osiągnięć ucznia oraz wytwarzania atmosfery swobody, spokoju i akceptacji(A. Stankowski, 1986,s.59-63).

W pracy korekcyjno-wyrównawczej stosuje się zalecenia ortodydaktyki: wyrównanie braków, eliminowanie luk programowych(przedmiotowych), przyspieszanie lub awansowanie do klasy programowo wyższej według ustalonych kryteriów (A. Stankowski, 1986, s. 62). Coraz bardziej dostrzegane jest znaczenie niewerbalnych technik w terapii pedagogicznej, szczególnie gimnastyki korekcyjnej jako formy rehabilitacji ruchowej.

Jej głównym celem jest poprawienie ogólnej sprawności fizycznej, szczególnie motoryki (siły, szybkości, zwinności, wytrzymałości, mocy),zwiększenie wydolności całego układu mięśniowego i w efekcie uzyskanie maksymalnie poprawnej postawy ciała.

Dzięki zastosowaniu elementów relaksacyjnych i często terapeutycznych, gimnastyka wyrównawcza może wpływać na stan psychiczny wychowanków i umożliwić odprężenie, zrelaksowanie, uzyskanie koordynacji ruchów. Stanowi poza tym dobrą okazję do sprawdzenia atmosfery w grupie, współpracy, dojrzałości poszczególnych wychowanków, dostrzeganie ich cech osobowości, pobudzanie przynależności i emocjonalnego uczestnictwa w grupie, zrelaksowania grupy i redukowania napięć w niej istniejących(Elementy psychologii klinicznej pod red. B. Waligóry, 1985, s.94).

Kolejną formą stosowaną w terapii pedagogicznej jest aktywność twórczo-kreacyjna: rysowanie, malowanie, modelowanie, czyli „psychorysunek”. Tego rodzaju twórczość stwarza okazję do wyzwalania sił twórczych, zdolności, wzmacnia tendencje do realizacji siebie, łagodzi napięcia nerwowe. W tego rodzaju aktywności twórczej nie jest tak ważna artystyczna wartość dzieła, lecz dostarczenie wychowankom środków do wyrażania własnych uczuć.

W psychorysunku najczęściej stosowane są trzy grupy tematyczne.

Pierwsza dotyczy przeszłości i teraźniejszości wychowanka, jego rodziny, wyobrażeń, największych problemów, najgorszych przeżyć, doznanego uczucia strachu, głównych wad, zalet, snów. Druga grupa tematów umożliwia wypowiedzenie się artystyczne na temat przyszłości: własnego celu w życiu, ulubionego bohatera oraz takich wartości jak: piękno, dobro, siła, lęk, słabość. Natomiast trzecia grupa pozwala wyrazić problem stosunków w grupie, miejsca wychowanka w niej. Podejmowane są takie tematy, jak: co daję ludziom, czego od nich oczekuję, portrety członków grupy, grupa jako zwierzęta, grupa jako cyrk, grupa na pustyni, grupa wspina się na górę (S.Kratochwil,1986, s.223-225).

Ważnym elementem tej psychoterapii jest część dyskusyjna. Omawia się wówczas poszczególne rysunki, dyskutuje o tym, co wychowanek chciał przez nie zakomunikować innym, a nie ma na przykład odwagi powiedzieć tego wprost.

Słuchanie muzyki jako forma terapii ma na celu budzenie wychowanków do aktywności emocjonalnej, fantazji, konfrontacji z własnymi przeżyciami, przeżycie oczyszczenia, neutralizowanie stanu napięcia ( K. Kuberska-Gaca,1986, s. 103-104).

Przedstawione przeze mnie formy terapii mają na celu likwidację i ograniczenie zaburzeń rozwojowych oraz umożliwienie i ułatwienie najkorzystniejszego rozwoju wychowanków.

Powodują lepszą ocenę własnej osoby, wyzwalają siły twórcze, zmierzają do tego by wychowanek sam stawiał sobie konstruktywne zadania i cele życiowe, uczył się najlepszych sposobów realizacji swoich zamierzeń oraz poznawał własne możliwości i postawy, rozwijał samokontrolę i samoocenę (Postawy procesu resocjalizacji pod red. S. Górskiego, 1987, s. 28).

W wyniku tych zajęć powinny nastąpić u wychowanków określone zmiany:

• zmiana sądów poznawczych;

• zmiana wzorców zachowań;

• odreagowanie emocjonalne.

Wszystkie przedstawione przeze mnie formy terapii pedagogicznej wspomagają proces resocjalizacji, rozumiany jako „oduczanie” zachowań antagonistyczno-destruktywnych oraz uruchomianie prawidłowych mechanizmów socjalizacyjnych, w warunkach kontrolowanych przez wychowawców. Zatem terapia pedagogiczna jest jednym z działań pedagogicznych mieszczącym się w ramach pedagogiki resocjalizacyjnej, która ma szerszy zasięg, ponieważ zajmuje się organizacją opieki instytucjonalnej, przewartościowaniem środowiska dewiacyjnego, czy opieką postpenitencjarną.

2. Założenia metodologiczne badań własnych

2.1. Cele i problemy badawcze

Z analizy literatury wynika, że resocjalizacja rozumiana jest jako działanie naprawcze. Pojęcie efektywności resocjalizacji, tak jak i wychowania w ogóle, nieuchronnie wiąże się z pojęciem zmian, a ich mierzenie możliwe jest poprzez odwoływanie się do kryteriów zewnętrznych oraz psychologicznych.

Resocjalizacja jest wychowaniem osoby nie przystosowanej społecznie, czyli dokonywaniem zmian w jej osobowości.

O sukcesie lub porażce w resocjalizacji decydują zmiany, jakie udało się spowodować w postawach jednostki nieprzystosowanej społecznie.

Miernikiem skutecznej resocjalizacji jest, więc korzystna ewolucja psychiczna, przysposobienie wychowanka do pełnienia ról społecznych.

O pozytywnych efektach oddziaływań resocjalizacyjnych będzie świadczyć modyfikacja postaw antyspołecznych, przewartościowanie uznawanych dotąd przez wychowanków norm i wartości.

Pomiar skuteczności wychowania w pedagogice resocjalizacyjnej, jak i pedagogice w ogóle należy do problemów niezwykle ważnych i trudnych do zbadania.

Celem przeprowadzonych przeze mnie badań był ustalenie i opisanie skuteczności procesu resocjalizacji, jakiemu zostają poddani wychowankowie w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Bielsku- Białej.

Za miernik efektów resocjalizacji przyjęłam ocenę zmian, przewartościowań i modyfikacji postępowania badanej grupy wychowanków dokonaną przez nich samych i ocenę tego stanu dokonaną przez wychowawców i nauczycieli ośrodka.

Podstawą podejmowania jakichkolwiek badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów określających, w sposób możliwie precyzyjny, cel i zakres planowanych przedsięwzięć badawczych.

Problemy badawcze to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych, będące uściśleniem i ukierunkowaniem zainteresowań badającego.

T. Pilch wyróżnia trzy kryteria, stanowiące o poprawności problemów badawczych.

Są to:

1. precyzyjność w sposobie formułowania problemów badawczych;

2. usytuowanie tych problemów na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych;

3. ich empiryczna sprawdzalność ( T. Pilch, 1977,s. 65).

Istnieją trzy typy badań: weryfikacyjne, diagnostyczne i teoretyczne. Celem badań diagnostycznych jest poszukiwanie, ustalanie i opisywanie właściwości czy zasad funkcjonowania przedmiotu, leżącego w sferze zainteresowania badacza. Badania weryfikacyjne polegają na empirycznym sprawdzeniu, kontroli poprawności jednego bądź też całego zespołu ogólnych twierdzeń, umożliwiają zmianę i uzyskanie lepszych wyników działania.

Badania teoretyczne zmierzają do zdobycia podstaw do uogólnień, budowania definicji czy poznawania praw określających prawidłowości ich rozwoju (T. Pilch, 1977, s. 59).

Przeprowadzone przeze mnie badania, to badania typu diagnostycznego, dotyczące następująco sformułowanego problemu:

Jak wychowankowie i wychowawcy oceniają skuteczność oddziaływań terapeutycznych w czasie kilkuletniego pobytu wychowanków w Ośrodku Szkolno- Wychowawczym w Bielsku-Białej?

W ramach tak sformułowanego problemu ogólnego wyodrębniłam następujące problemy 987/5,szczegółowe:

1. Czy wzrosła u wychowanków świadomość; czy osiągają sukcesy życiowe i mają poczucie odpowiedzialności za samych siebie?

2. Czy mieli możliwość rozwijania zainteresowań i osiągania sukcesów w nauce?

3. Czy nabyli umiejętności współdziałania z rówieśnikami i osobami dorosłymi?

Są to elementy, które mogą świadczyć o pozytywnym procesie resocjalizacji wychowanków.

2.2. Metody i techniki i narzędzia badawcze

Problematyką dotyczącą metodologii i badań pedagogicznych zajmuje się wielu autorów. W niniejszej pracy posłużyłam się terminologią przyjętą przez T. Pilcha. Przez metodę rozumie on zespół zabiegów i czynności, celowo dobranych i przemyślanych w celu poznania określonego faktu czy zjawisk społecznych (T. Pilch, 1977, s. 115-116).

Metoda pozwala dokonać pomiaru jakiegoś zjawiska, określić przyczyny i skutki jego powstania, czyli diagnozować, ustalać środki zapobiegawcze oraz prognozować.

T. Pilch do metod zalicza:

• eksperyment pedagogiczny;

• metodę indywidualnych przypadków;

• monografię pedagogiczną;

• metodę sondażu diagnostycznego.

Technika według T. Pilcha, to czynność praktyczna, regulowana starannie

wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzanych informacji, opinii, faktów” (T. Pilch, 1977, s. 116).

Techniki to:

• obserwacja;

• rozmowa;

• wywiad;

• ankieta;

• badanie dokumentów;

• analiza i pomiar środowiska wychowawczego;

• techniki socjometryczne.

Natomiast narzędzia badawcze to:

• kwestionariusz ankiety i wywiadu;

• arkusz obserwacji;

• skala do badań przystosowania dziecka.

W swoich badaniach zastosowałam metodę sondażu diagnostycznego.

Metoda ta jest „sposobem gromadzenia wiedzy o przymiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasileniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiadających znaczenie wychowawcze, w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populacje generalną, w której badane zjawiska występują.” (T. Pilch, 1977, s. 126).

W swojej pracy posłużyłam się następującymi technikami:

• ankietą;

• rozmową;

• badanie dokumentów.

Ankieta jest „techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego, specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji, w obecności ankietera.”( T. Pilch, 1977, s. 141).

Ze względu na kategorie pytań rozróżniamy dwa rodzaje kwestionariuszy:

1. kwestionariusz pytań otwartych;

2. kwestionariusz pytań zamkniętych.

Pytania otwarte pozostawiają badanym całkowitą swobodę wypowiedzi.

Pytania zamknięte przewidują gotowe odpowiedzi, przemyślane uprzednio przez badanego.

W swoich badaniach przeprowadziłam ankietę z wychowankami i wychowawcami, posługując się kwestionariuszem pytań zamkniętych. Z jej pomocą ich opinie o efektach procesu resocjalizacji, jakiemu poddawani są wychowankowie podczas kilkuletniego pobytu w ośrodku.

Opracowany przeze mnie kwestionariusz ankiety zawiera 29 pytań. Pytania główne dostosowane do każdego z trzech problemów badawczych, określają efekty resocjalizacji i dotyczą podstawowych sfer życia wychowanków. Badany wyrażał osobisty stosunek ( własne odczucia) do poszczególnych cech ( pytań) zawartych w kwestionariuszu.

Stopień nasilenia cechy wychowankowie i wychowawcy określają w skali pięciopunktowej. Kolejnym stopniom nasilenia cechy nadano wartości odpowiednio od 1 do 5 ( numer kolejny cechy = wartość cechy), które oznaczają ocenę:

1. bardzo niską

2. niską

3. przeciętną

4. wysoką

5. bardzo wysoką

Mnożąc wartość nasilenia cechy przez liczbę przypadków w niej występujących uzyskano wartość nasilenia cechy. Wartość nasilenia cechy jest liczbą charakteryzującą poziom występowania badanej cechy. Sposób jej obliczania był taki sam przy badaniu wszystkich cech.

Następnie dla wartości poszczególnych cech ustaliłam skalę ocen, ujednoliconą dla obu badanych grup ( tabela 1).

Tabela 1. Ogólna skala ocen.

Skala ocen		Wartość ocen
				młodzieży	wychowawców
Bardzo wysoka	I	129-160	109-135
Wysoka	II	97-128	82-108
Przeciętna	III	65-96	55-81
Niska	IV	33-64	28-54
Bardzo niska	V	0-32	0-27

Ankieta dla wychowanków zawiera dodatkowo jedno pytanie otwarte, w którym wychowankowie wpisali przyczyny, które wpłynęły na umieszczenie ich w ośrodku.

Pytania dotyczyły takich sfer życia jak:

• świadomość swojej wartości i możliwości;

• osiągnięcia sukcesów życiowych;

• poczucia odpowiedzialności za samego siebie;

• rozwijania osobistych zainteresowań;

• osiąganych sukcesów w nauce;

• relacji z kolegami;

• relacji z dorosłymi;

• pozytywnego nastawienia do ludzi.

Zastosowana w mojej pracy rozmowa jako technika badawcza była ważnym uzupełnieniem ankiety.

Jest to technika umożliwiająca większą aktywność badanego. Pozwala nawiązać bezpośredni kontakt z rozmówcą, poznać nie tylko treść jego wypowiedzi, lecz także obserwować jego zachowanie, brzmienie głosu, gesty, mimikę.

W czasie rozmów z wychowankami i wychowawcami zebrałam informacje na temat wymienionych wyżej sfer życia wychowanków.

Badanie dokumentów polega na wyodrębnieniu elementów składowych dokumentu według przyjętego kryterium i wykorzystanie go jako źródła informacji o poznanych problemach ( T. Pilch, 1977, s. 143).

Stosując tę technikę poddałam analizie teczki osobowe badanych wychowanków, zawierające wyniki badań psychologicznych i pedagogicznych, postanowienia sądowe, orzeczenia poradni wychowawczo-zawodowych, karty zdrowia, wywiady środowiskowe, opinie o wychowanku oraz indywidualne kary wychowanka z ustaloną prognozą pedagogiczną.

Analizowałam również teczki osobowe wychowawców i nauczycieli, plan pracy ośrodka, tygodniowy rozkład zajęć oraz protokoły posiedzeń zespołu diagnostyczno-terapeutycznego.

Celem badania dokumentów było uzyskani danych niezbędnych do charakterystyki badanej grupy wychowanków i wychowawców. Uzyskałam informacje dotyczące rodzaju skierowań do ośrodka, opóźnień szkolnych, struktur rodzin, miejsca zamieszkania, wykształcenia i pracy rodziców, stanu zdrowia, rozwoju intelektualnego i rodzaju zaburzeń występujących u wychowanków. Badania przeprowadziłam w marcu 2001 roku i objęłam nimi 32 wychowanków oraz 27 wychowawców i nauczycieli.

2.3. Charakterystyka terenu badań

Badania przeprowadziłam w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Bielsku-Białej. Ośrodek został powołany w 1983 roku jako placówka opiekuńczo-wychowawcza o charakterze resocjalizacyjnym dla młodzieży z zaburzeniami zachowania z normą intelektualną.

W ośrodku funkcjonuje gimnazjum, klasa przysposabiająca do zawodu, klasy zawodowe oraz internat. Przebywają w nim chłopcy i dziewczęta w wieku od 12 do 17 lat.

Wychowankowie kierowani są do ośrodka wyłącznie z terenu byłego województwa bielskiego przez Państwowe Pogotowie Opiekuńcze na podstawie orzeczenia poradni wychowawczo-zawodowych lub orzeczeń sądowych. Ci, którzy wcześniej przebywali w Państwowym Pogotowiu Opiekuńczym są kierowani do ośrodka na podstawie badań diagnostycznych przeprowadzonych w tej placówce.

Wychowankowie trafiają do ośrodka, gdy mają 12 lub więcej lat i negatywne doświadczenia życiowe:

• niepowodzenia szkolne wraz z utratą wiary w siebie, z utrwalonymi reakcjami negatywnymi, np. wagary, ucieczki z domu, kłamstwa, bunt, narkotyzowanie się, picie alkoholu, kradzieże;

• złe przysposobienie w rodzinie, brak pełnej identyfikacji z nią, czego źródłem jest odrzucenie emocjonalne przez rodzinę;

• szukanie kontaktów z rówieśnikami z grup nieformalnych, będących w konfliktach z rodziną i szkołą, w celu znalezienia poczucia bezpieczeństwa i akceptacji.

Zasadniczym zadaniem ośrodka jest:

• zapewnienie okresowej opieki młodzieży wymagającej odizolowania od dotychczasowego środowiska:

• opracowanie lub weryfikowanie diagnozy psychologicznej i pedagogicznej;

• zapewnienie wychowankom warunków wypełnienia obowiązku szkolnego;

• organizowanie odpowiedniej działalności kompensacyjno-terapeutycznej i resocjalizacyjnej;

• współpraca z rodzicami i opiekunami dziecka oraz ich pedagogizacja celem kształtowania prawidłowych postaw rodzicielskich, zmiany metod postępowania z dziećmi umożliwiających im powrót do rodziców lub opiekunów.

Praca opiekuńczo-wychowawcza i resocjalizacyjna ośrodka organizowana jest w oparciu o statut szkoły i internatu, stanowiący załącznik do zarządzania Ministra Oświaty i Wychowania w sprawie organizacji kształcenia społecznego. Statut był podstawą do opracowania wieloletniego programu resocjalizacji.

Opracowany jest też roczny plan pracy, natomiast organizację codziennego życia reguluje rozkład dnia, tygodniowy rozkład zajęć, plan lekcji i regulamin wychowanków.

Szkoła realizuje program edukacyjny z uwzględnieniem obniżonych możliwości intelektualnych uczniów, dlatego dysponuje opracowanym z każdego przedmiotu minimum programowym.

Wynika to z konieczności realizacji założeń nauczania resocjalizującego, opartych na następujących zasadach: dominacji wychowania nad nauczaniem indywidualizacji, stopniowa trudność i odmiennej funkcji oceny szkolnej ( S. Górski, 1985, s. 196-198).

Realizując funkcję dydaktyczną szkoła kładzie nacisk na odpowiednie motywowanie wychowanków do nauki, wyrównanie braków w ich wiadomościach i umiejętnościach oraz usuwanie trudności w uczeniu się.

Internat przeznaczony jest dla 80 wychowanków, którzy podzieleni są na grupy, stanowiące jednocześnie klasy w szkole. Jedynie w grupie dziewcząt są wychowanki z różnych klas. Każda grupa liczy od 8 do 12 wychowanków.

Wychowanek przez cały okres pobytu w ośrodku przebywa w tej samej grupie wychowawczej prowadzonej przez tych samych wychowawców.

Internat spełnia funkcję opiekuńczą, zapewniając okresową opiekę wychowankom. Funkcję wychowawczą realizuje przez organizowanie różnorodnych zajęć sprzyjających rozwojowi osobowości wychowanków, kształtowaniu podstawowych nawyków, prawidłowych postaw, zainteresowań norm życia społecznego.

Od 1988 roku ośrodek prowadzi filię na terenie miasta o nazwie Terapeutyczny Oddział Dzienny przy Poradni Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży, która przeznaczona jest dla dzieci mieszczących się w normie intelektualnej lecz przejawiających zaburzenia emocjonalne. Filia dysponuje 16 miejscami. Organizuje zajęcia lekcyjne oraz pozalekcyjne zajęcia opiekuńcze, ściśle współpracuje z pracownikami służby zdrowia, głównie psychologiem, psychiatrą i pielęgniarką.

Oprócz terapii dzieci, prowadzi również terapię rodziców. Spotkania z nimi odbywają się dwa razy w miesiącu.

Całokształtem działalności ośrodka kieruje rada pedagogiczna, podzielona na trzy stałe zespoły problemowe: zespół do spraw szkoły, internatu i diagnostyczno-terapeutyczny, który programuje proces resocjalizacji i czuwa nad jego przebiegiem. Jest więc głównym ośrodkiem inspirującym i decydującym o kierunkach pracy terapeutycznej całej placówki. Zespół, którym kieruje dyrektor obraduje cztery razy w roku szkolnym.

Ma pierwszym posiedzeniu dokonuje analizy sytuacji każdego wychowanka w oparciu o dokumentację i ustala indywidualny program resocjalizacji dla każdego z nich. Czynności te dokonywane są w oparciu o dokładne rozpoznanie diagnostyczne, dokonane przez pedagoga i psychologa oraz analizę dokumentacji wychowanka, zawierające między innymi wywiady środowiskowe, wyniki badań pedagogicznych, psychologicznych i lekarskich.

Efektem pierwszego posiedzenia są przygotowane dla wychowawców indywidualne karty wychowanków z ustaloną prognozą pedagogiczną, która jest podstawą organizowania oddziaływań terapeutycznych, zarówno w szkole jak i w internacie.

Wychowawcy zobowiązani są do prowadzenia teczek osobowych wychowanków, w których gromadzą niezbędne informacje o ich zachowaniu i postępach w resocjalizacji. Na kolejnych posiedzeniach zespół dokonuje analizy i oceny postępowania z wychowankami czyli dokonuje oceny i weryfikacji opracowanego wcześniej indywidualnego programu resocjalizacyjnego. Tak więc efektem tych posiedzeń jest weryfikacja wcześniejszej diagnozy i ustalenie aktualnych wskazań pedagogicznych .

Na ostatnim posiedzeniu w roku szkolnym, zespół diagnostyczno-kwalifikacyjny dokonuje oceny całorocznych oddziaływań terapeutycznych, przeprowadza rekwalifikacje i wnioskuje do sądów rodzinnych o zastosowanie opieki zastępczej dla wychowanków zwalnianych z ośrodka.

Pod koniec roku szkolnego wychowawcy grup sporządzają także szczegółowe opinie o wychowankach, które pozostają w teczkach osobowych i przesyłane są do sądów rodzinnych w miejscu zamieszkania wychowanków.

Ośrodek zatrudnia pedagoga i psychologa, których zadaniem ( oprócz omówionej już funkcji diagnostycznej ) jest organizowanie zajęć terapeutycznych, indywidualnych i grupowych. W ramach tych zajęć stosowane są różnorodne techniki: socjodrama, psychodrama, gry i zabawy socjoterapeutyczne, treningi interpersonalne, indywidualne rozmowy psychoterapeutyczne, zebrania społeczności terapeutycznej w grupach wychowawczych.

2.4. Charakterystyka badanej grupy

Do badań zakwalifikowałam 32 wychowanków, w tym 22 uczniów II klasy gimnazjum i 10 uczniów I klasy gimnazjum, którzy przebywają w ośrodku minimum dwa lata .

Przeprowadziłam również badania wśród 27 pracowników pedagogicznych ośrodka, w tym 20 wychowawców i 7 nauczycieli. Spośród wychowawców pięciu posiada wyższe wykształcenie z pedagogiki resocjalizacyjnej, pięciu ukończyło studium podyplomowe z resocjalizacji będąc już pracownikami ośrodka, siedemnastu wychowawców i nauczycieli posiada studia wyższe bez specjalistycznego przygotowania z resocjalizacji. Dziesięć osób spośród badanej grupy posiada staż pracy nie dłuższy niż 10 lat, siedem pracuje dłużej niż 10 lat, pozostałych dziesięciu pracuje ponad 20 lat.

Na podstawie analiz dokumentacji uzyskałam dane dotyczące charakterystyki badanej grupy wychowanków. Stwierdziłam, że większość z nich skierowanych zostało na podstawie postanowień sądowych, w trybie opiekuńczym i opiekuńczo-wychowawczym, pozostali na podstawie orzeczeń poradni wychowawczo-zawodowych bez postępowania sądowego, ale na prośbę rodziców.

Rodzaj skierowania do ośrodka ilustruje tabela zamieszczona poniżej.

Tabela 2. Rodzaj skierowania do Ośrodka

Podstawa skierowania	Postanowienie sądowe wydane w trybie		Orzeczenie poradni wychowawczo-zawodowych
		Opiekuńczym		Opiekuńczo-wychowawczym
Liczba wychowanków	9	8	15

Z analizy danych dotyczących opóźnień szkolnych wynika, że na 32 badanych wychowanków tylko 4 z nich nie miało opóźnienia szkolnego. Pozostali natomiast przyszli do ośrodka z opóźnieniem rocznym, dwuletnim, a nawet trzyletnim, co ilustruje tabela trzecia.

Tabela 3. Opóźnienia szkolne

Opóźnienie szkolne	Bez opóźnienia	Roczne	Dwuletnie	Trzyletnie
Liczba wychowanków	4	6	21	1

Nie bez znaczenia dla ustalenia obrazu badanej grupy jest miejsce zamieszkania wychowanków.

Tabela 4. Miejsce zamieszkania

Miejsce zamieszkania	Miasto powiatowe	Miasto	Wieś
Liczba wychowanków	17	11	4

Badani wychowankowie wychowywali się głównie w rodzinach wielodzietnych, co przedstawia tabela zamieszczona poniżej.

Tabela 5. Liczba dzieci w rodzinach badanych

Ilość dzieci w rodzinie	Jedno	Dwoje	Troje	Czworo	Pięcioro
Liczba wychowanków	5	12	9	2	4

Większość wychowanków pochodzi z rodzin pełnych i zrekonstruowanych z powodu rozwodu lub śmierci jednego z rodziców. Strukturę rodzin przedstawia poniższa tabela.

Tabela 6. Struktura rodzin.

Struktura rodzin	Pełna	Zrekonstruowana	Niepełna	Śmierć jednego z rodziców
Liczba wychowanków	11	7	8	5

W badaniach starałam się również ustalić rodzaj wykształcenia rodziców.

Z przestawionych w tabeli 7 danych wynika, że wszyscy rodzice osiągnęli minimum wykształcenie podstawowe. Ogólnie można stwierdzić, że poziom wykształcenia rodziców jest stosunkowo niski. Zarówno u ojców, jak i matek przeważa wykształcenie zawodowe. Sześciu ojców i aż czternaście matek nie ma wyuczonego zawodu.

Tabela 7. Wykształcenie rodziców.

Rodzaj wykształcenia	Podstawowe	Zawodowe	Średnie
Ojciec	6	17	-
Matka	14	13	1

Kolejnym wskaźnikiem charakteryzującym warunki rodzinne badanej grupy wychowanków jest podejmowanie przez rodziców pracy zarobkowej.

Prawie wszyscy ojcowie i matki w badanej grupie wychowanków pracują zawodowo, co przedstawia niżej tabela.

Tabela 8. Liczba rodziców pracujących zawodowo.

Zatrudnienie	Pracuje	Nie pracuje	Renta inwalidzka
Ojciec	18	1	2
Matka	24	2	-

Sytuacja materialna badanych rodzin jest bardzo trudna. W 24 rodzinach dochody przypadające na jednego członka rodziny są niższe od najniższych świadczeń emerytalnych, to znaczy są poniżej kryterium uprawniającego do świadczeń z opieki społecznej.

20

---