A. Narząd wzroku i jego czynności

Narząd wzroku posiada bardzo złożoną i delikatną strukturę - budowę anatomiczną, dlatego ulega on łatwo uszkodzeniu. Sklada się z gałek ocznych o bardzo złożonej budowie wraz z mięśniami umożliwiającymi ich ruchy. nerwów wzrokowych łączących gałki oczne z odpowiednią partią komórek nerwowych w płacie potylicznym kory mózgowej, zwaną ośrodkiem wzro­kowym. Natomiast zakończenia nerwowe znajdujące się w siatkówce na dnie oka stanowią receptory wzrokowe, tzw. czopki i pręciki. Są to komórki świa­tłoczule reagujące na bodźce wzrokowe, którymi są fale elektromagnetyczne czyli światło.

O ile chodzi o funkcjonowanie narządu wzroku, to możemy wyodrębruc aspekt fIZjologiczny, czyli widzenie i psychologiczny, czyli percepcję wzro­kową. Składają się na nie:

- czynności motoryczne galek ocznych, których zadaniem jest ich ukierun­

kowanie na odpowiednie bodźce - oglądany przedmiot oraz skierowanie ob~ gałek w ten sam punkt; jest to tzw. konwergencja lub zbieżność; umożL­wiają one także śledzenie wzrokiem za przedmiotem znajdującym ~~ w ruchu,

- czynności optyczne, zadaniem których jest skierowanie wpadających d­gałki ocznej promieni światła na tzw. plamkę żółtą, znajdującą się w środL siatkówki, gdzie znajduje się największa liczba czopków i dzięki cze~_ widzenie jest najlepsze i najdokładniejsze. Skierowanie to odbywa S": ~

w wyniku odpowiedniego załamania światła - refrakcji poprzez rogówk.: soczewkę i cialko szkliste tworzące aparat optyczny oka,

- czynności wzrokowe, których zadaniem jest reagowanie na bodźce świe~~ (receptory wzrokowe) oraz przekazanie pobudzeń nerwowych poprze.:: nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego, gdzie powstają obrazy ogLi­danych przedmiotów czy zjawisk.

Na czynności wzrokowe skladają się:

a) widzenie centralne (środkowe), dzięki któremu czlowiek widzi przedmio~:. zwłaszcza małe i bardzo małe oraz małe części większych przedmiotów. D:

takich należą również litery skladające się na pismo zwykle i drukow~~

Widzenie centralne jest to widzenie tzw. plamką żółtą znajdującą się w środi. siatkówki, gdzie znajduje się największa liczba czopków. Sprawność widz.ec.: centralnego określana jest ostrością wzroku czyli zdolnością rozróżnia;-:J. dwóch punktów przy maksymalnym ich zbliżeniu,

b) widzenie obwodowe, dzięki któremu człowiek widzi duże przedmi~::. przedmioty w ruchu i zjawiska. Zapewnia ono człowiekowi także orientację. :: jest niezbędne zwłaszcza przy poruszaniu się w przestrzeni,

c) widzenie stereoskopowe, czyli widzenie obuoczne zapewniające człowieko­wi widzenie przedmiotów jako brył (trójwymiarowość), przestrzeni jako głębi, perspektywy i horyzontu,

d) widzenie barw, dzięki któremu człowiek widzi całą rzeczywistość w różno­rakich barwach,

e) widzenie nocne czyli widzenie w słabych warunkach świetlnych, a więc o zmroku czy przy słabym oświetleniu. W takich warunkach następuje adaptacja receptorów wzrokowych poprzez aktywizację pręcików.

Czynności percepcyjne stanowiące część psychologiczną narządu wzroku, których zadaniem jest analiza, synteza i interpretowanie obrazów przekazanych od receptorów wzrokowych (siatkówki) poprzez nerwy wzrokowe do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej. W wyniku tych czynności powstają wrażenia i spostrzeżenia przedmiotów i zjawisk z otaczającej rzeczywistości. Wrażenia odzwierciedlają cechy przedmiotów, a więc kształt, barwę itp., natomiast spostrzeżenia są odZ\'~erciedleniem całego przedmiotu czy zjawiska. Nie jest to

.:cdnak proste odzwierciedlenie lecz również zakwalifikowanie przedmiotu czy zja"~ska do okreśłonej kategorii, posiadającej swoją naZ\vę i znaczenie lub wartość społeczną. Bodźce działające na narząd wzroku i w końcowej fazie

powodujące określone wrażenia i spostrzeżenia są więc nośnikami określonej infonnacji o istniejącym otoczeniu; są sygnałami posiadającymi określone znaczenie i wartość.

Narząd wzroku ma duże znaczenie w życiu każdego człowieka. Nie ogranicza się ono jedynie do procesów poznawczych - poznania otaczającej rzeczywistości, lecz dotyczy także wielu innych sfer życia. Należą do nich:

- zdobywanie informacji i wiedzy,

- wykonywanie czynności życia codziennego, zwłaszcza czynności samoob­

sługowych i gospodarczych,

- orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie się,

- wykonywanie pracy zawodowej,

- funkcjonowanie spoleczne - udział w życiu społecznym,

- rekreacja - aktywne wykorzystywanie czasu wolnego (zabawa, rozrywka,

sport, turystyka).

Nas szczególnie interesuje znaczenie wzroku w uczeniu się i wykonywaniu

pracy zawodowej i w przygotowaniu się do niej. Ogólnie trzeba powiedzieć, że spełnia on w procesie nauki i pracy trzy funkcje, a mianowicie: orientacyjną, kierującą i kontrolującą prawidłowość jej przebiegu.

B. Uszkodzenie narządu wzroku i jego skutki

Każdy rodzaj czynności narządu wzroku może ulec uszkodzeniu na skutek zadziałania negatywnych czynników wewnętrznych (genetycznych, wrodzo­nych, chorobowych) lub zewnętrznych (urazów), zwanych przyczynami uszko­dzenia wzroku. Trwale uszkodzenie wzroku, zwane także defektem wzroku,

jest to stan nieprawidłowości lub wada jego struktury anatomicznej i czynności w stosunku do stanu nonnalnego. Uszkodzenie może przyjąć różny zakres i stopień, tzn. może dotyczyć niektórych lub wszystkich czynności narządu wzroku i to w różnym stopniu. Każde uszkodzenie powoduje obniżenie sprawności jego funkcjonowania, a w sytuacji ekstremalnej całkowite zniesienie czynności wzrokowych, czyli całkowitą ślepotę.

Najistotniejsze są jednak uszkodzenia najważniejszych czynności wzroko­wych, a mianowicie: uszkodzenie widzenia centralnego - obniżenie ostrości wzroku i widzenia obwodowego - ograniczenia i ubytki pola widzenia.

l Uszkodzenie widzenia centralnego (środkowego) występuje wówczas, gdy

człowiek nie widzi przedmiotów o określonej wielkości z odległości z jakiej widzi oko pełnosprawne (miarowe). Jak już zaznaczono, widzenie centralne mierzone jest ostrością wzroku, czyli zdolnością rozróżniania dwóch punktów przy maksymalnym zbliżeniu. Na przykład dla nonnalnego oka odległość ta wynosi: 0,07 mm, gdy patrzymy na nie z odległości 25 cm, l mm

- z odległości 3 m, 1,75 mm - z odległości 5 m, 17,5 mm - z odległości 50 m, 20 mm (2 cm) - z odległości 60 m, 290 mm (29 cm) - z odległości 1000 m itp.

~ oko tego nie potrafi i widzi te punkty jako jeden zlewający się i niewy­8i:r punkt lub ich w ogóle nie widzi, to znaczy, że ostrość wzroku jest --ż.ona - odbiega od normy. WÓWCZE.S powstaje pytanie na ile ostrość ta jest 8n ~-3, tzn. na ile odległość między punktami należy powiększyć lub punkty lir :r::::. bliżyć, aby można było je widzieć jako dwa oddzielne. Można to ustalić 1Ir~ precyzyjnie w drodze odpowiednich badań okulistycznych przy pomocy !r.5 :ablic Snellena. Ostrość wzroku badanej osoby ustala się biorąc pod ~-e stosunek odległości z jakiej ona widzi dany znak do odległości z jakiej ~~ go widzieć, mając normalny pełnosprawny wzrok. Stosunek ten "'--żony jest w formie ułamka zwykłego lub dziesiętnego. Na przykład jeśli -==a osoba odczytuje (widzi) na tablicy Snellena z odległości 6 m znak ~..r,',:dziany dla tej odległości, wówczas jego ostrość wzroku (V) równa się: ,=: 6=1,0. Oznacza to, że jego wzrok funkcjonuje na normalnym poziomie. ~.:.miast jeśli badany z tej odległości widzi zaledwie znak odpowiadający 81eglości 60 m (dziesięciokrotnie większy), wówczas jego ostrość wzroku ~"':a się: V=6/60=0, l. Jego ostrość jest więc dziesięciokrotnie obniżona 11 5:.osunku do normy. W konkretnych przypadkach możemy więc mieć różne ~-c..m.e obniżenia ostrości wzroku wyrażone w wartościach ułamkowych.

1.1iędzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośle­~ '" (/nternational Classification... 1980, s. 80) przyjmuje następujący po­~ : stopnie ostrości wzroku wyrażone w ułamkach dziesiętnych:

".\'artości przedstawione w poniższej tabeli dotyczą obu oczu oraz przy

~waniu najlepszej korekcji przy pomocy szkieł optycznych (okularów). !: --~jikacja ŚOZ wyodrębnia trzy kategorie w oparciu o ostrość wzroku, l ~anowicie: wzrok normalny, słabowzroczność i ślepotę. Za wzrok 8Jrmalny uważa się ostrość wzroku powyżej 0,3 choć w części terminolo­!=...:znej rozróżnia się wzrok normalny i prawie normalny. Słabowzroczność~ -~lla się od obniżenia ostrości wzroku na poziomie 0,3 aż do 0,05. A Tożniamy słabowzroczność umiarkowaną (moderate low vision) i słabo­1f'Zroczność znaczną (severe low vision). Do ślepoty zalicza się nie tylko -o' ~owite zniesienie czynności wzrokowych, a więc całkowitą ślepotę, lecz ~':,llież poczucie światla oraz zachowaną ostrość wzroku od 0,02 do 0,05. ?- :daje się jednak dwie nazwy dla tego stopnia uszkodzenia ostrości wzroku, l '::'..lanowicie: słabowzroczność głęboka (proJound low vision) lub ślepota ilmiarkowana (moderate blindness).

~ Zaburzenia widzenia obwodowego przejawiają się w ograniczeniach

ubytkach poła widzenia. Normalne pole widzenia każdego oka wynosi plaszczyźnie poziomej 150°, a w plaszczyźnie pionowej 1200. Przy częścio­

'm nakładaniu się pól obu oczu pełne pole widzenia czlowieka wynosi

płaszczyźnie poziomej okolo 200°. Międzynarodowa Klasyfikacja

Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification... 1980, s. 84) przyjmuje następujące formy uszkodzeń pola widzenia:

a) koncentryczne (równomierne) ograniczenie pola widzenia, które może być: - niewielkie - średnica pola 120° i mniej,

- umiarkowane - średnica pola 60° i mniej,

- znaczne - średnica pola 20° i mniej,

- glębokie - średnica pola 5° i mniej,

- widzenie lunetowe - widzenie tylko bardzo małą częścią siatkówki (jak w przypadku patrzenia przez dziurkę od klucza),

b) widzenie polowiczne (ślepota polowiczna) polegająca na wypadnięciu połowy pola widzenia po lewej lub prawej stronie,

c) inne uszkodzenia pola widzenia, do których należą wysepkowe jego ubytlc w postaci mroczków (np. mroczek centralny w okolicy plamki żółtej) lub ćwiartkowego wypadnięcia pola widzenia.

Tabela 20

MlED:lYNARODOW A KLASYFIKACJA OBNIŻENIA OSTROŚCI WZROKU
	STOPIEŃ	OSTROŚC
	USZKODZENIA	WZROKU PO	TERMINOLOGIA
KATEGORIA	OSTROŚCI	KOREKCJI	(NAZWA)
	WZROKU
Wzrok w granicach	-	od08dol0	wzrok całkowicie nonnah!
nonnv	lekki	voniżei O 8	wzrok prawie nonnaln'
	umiarkowany	poniżej 0,3	słabowzroczność
Słabowzroczność			umiarkowana
	znaczny	poniżei O. l	słabowzroczność znaczn.
	głęboki	poniżej 0,05	słabowzroczność głęboka -
			ślepota umiarkowaru..
Ślepota	prawie całkowity	poniżej 0,02	ślepota prawie całko\\it.:..-
			poczucie światła
	całkowi tv	000	ślepota całkowita

Obok tych dwóch podstawowych czynności wzrokowych zaburzeniu m~

ulec także widzenie barw (ślepota na barwy), widzenie stereoskopo ;;

(obuoczne) i widzenie nocne, czyli adaptacja do widzenia w slab:~­warunkach świetlnych. W przypadku ślepoty, a zwłaszcza całkowitej ślepc.

wszystkie z wymienionych czynności są zniesione. Człowiek po prostu nic ::.­

widzi lub prawie nic nie widzi. Natomiast w przypadku słabowzroczr.cs.. sytuacja jest bardziej złożona. Obok uszkodzenia głównej czynności wzrokc- _ mogą bowiem wystąpić dodatkowo zaburzenia pozostałych c~ ­wzrokowych i to w różnym stopniu i zakresie. Słabowzroczność może prz: :..

różne formy, a w ślad za tym może powodować różny stopień ob~­sprawności wzrokowej. Obniżenie ostrości wzroku ma przede wszyst:. ­

negatywny wpływ na widzenie przedmiotów, ich kształtów, a zwłaszcza malych i bardzo małych przedmiotów w tym również łiter, cyfr i innych maków graficznych (pisma, druku). Natomiast ograniczenia czy ubytki pola \\idzenia powodują znaczne ograniczenia i trudności w spostrzeganiu dużych przedmiotów i przestrzeni wraz z wypełniającymi ją przedmiotami, osobami : zjawiskami. Utrudniają one także ujmowanie wzajemnych relacji pomiędzy ciementami znajdującymi się w przestrzeni. Zwężone pole widzenia utrudnia w szczególny sposób orientację przestrzenną, która jest niezbędna do samo­jzjelnego poruszania się.

C. Osoby niewidome i słabowidzące - charakterystyka

Istnieją różne definicje i klasyfikacje osób niewidomych i słabowidzących,

::łparte o różne kryteria.

Podział i definicja Światowej Organizacji Zdrowia opiera się na kryte­:1.1ch medycznych, na uszkodzeniu podstawowych czynności wzrokowych, :l \\ięc osłabieniu ostrości wzroku i zaburzeniu pola widzenia. Zgodnie z ~mi kryteriami:

Osobami niewidomymi są:

~. osoby całkowicie niewidome - ostrość wzroku 0,00,

:-! osoby z ostrością wzroku nie większą niż 0,05, a więc osoby ze ślepotą

umiarkowaną lub słabowzrocznością głęboką,

.: ' osoby z ograniczonym polem widzenia nie większym niż 20°, niezależnie

od ostrości wzroku (może być wyższa niż 0,05)

Osobami słabowidzącymi są osoby, u których ostrość wzroku wynosi od

0.06 do 0,3, a w znaczeniu szerokim do słabowidzących zalicza się także :soby ze slabowzrocznością głęboką, zaliczone do osób niewidomych. O ile

-hodzi o pole widzenia, to podobnie jak w przypadku osób niewidomych,

::fZ)jmuje się jego ograniczenie do obszaru 20° niezależnie od ostrości widzenia '~oże być lepsza niż 0,3).

Już z tych rozważań wynika, że granica między osobami uważanymi za :::ewidome a slabowidzącymi jest plynna. Zachowanie bowiem najmniejszej sprawności wzroku stwarza możliwości wykorzystania go w różnych ~1uacjach życiowych oraz zawodowych (K. 1. Zabłocki, 1996, s. 101).

Z tego powodu dla naszych rozważań bardziej przydatne będą definicje funkcjonalne, oparte o kryteria bardziej praktyczne. Takimi definicjami są definicje zawodowe i pedagogiczne.

O ile chodzi o tę pierwszą to:

- osobami niewidomymi są osoby, które w pracy zawodowej bazują głównie na pozostałych zmyslach a więc - całkowicie niewidomi. Natomiast w odniesieniu do innych osób z uszkodzonym wzrokiem oznacza to, że zachowana sprawność wzroku jest zbyt mała (niska) do wypełniania funkcji

orientacyjnej na stanowisku i w miejscu pracy oraz funkcji kierującej (regulującej) i kontrolującej w trakcie wykonywania pracy. Są to osoby zawodowo niewidome (vocationally blind persons).

- osoby słabowidzące są to osoby, które pomimo macmego uszkodzenia czynności wzrokowych wykorzystują je dla orientacji, kierowania i kontro­lowania przebiegu pracy.

Przy takim funkcjonalnym podejściu, o zakwalifikowaniu kogoś de = osób niewidomych z punktu widzenia zawodowego decyduje raczej

- niż stopień uszkodzenia wzroku. Często stosunkowo niewielka sprawność -=:-: '\.11 wystarcza do wypelnienia jego funkcji w przebiegu procesu pracy, jeśli . ~:aca jest prosta, a występujące elementy są odpowiednio duże. Mogą także

~=:pować sytuacje odwrotne, gdy stosunkowo niewielkie obniżenie

8;i',,"OOści wzroku może daną osobę eliminować z pewnych zawodów, np. ~~strzostwo, kreślarstwo.

J:.a celów kształcenia (szkolenia) zawodowego, którego proces w znacznym -=-C:::u bazuje na korzystaniu z materiałów pisanych (drukowanych) przydatna -ł=S bardziej definicja pedagogiczna oparta na kryterium pedagogicznym. l"~ędnia ona możliwości wykorzystania zachowanej sprawności widzenia .. ~cji programu szkolnego. W tym przypadku za dziecko niedowidzące .~;:",idzące) uważa się takie, które zachowało zdolność widzenia i traktuje ją ..': główne źródło uczenia się, Oznacza, że może ono przez dłuższy czas ;;:. -..at teksty czarnodrukowane (pismo płaskie w przeciwieństwie do pisma wo;':~ego - brajla, stosowanego przez niewidomych), choćby wymagało to SIe.:~::!nie powiększonego druku, specjalnie powiększających pomocy ~. ~ych (np. lupa), albo jednego i drugiego (Jurewicz- Tuz i Klimasiński, ~':- '. s. 14). Dzisiaj rozwój techniki elektronicznej i optycznej powoduje, że ~.:.;ce między osobami, które muszą korzystać z brajla, a tymi które mogą ~."Stać ze zwykłego pisma, przy zastosowaniu odpowiednich pomocy Xt". :;znych czy elektronicznych, znacznie posunęły się w dół. Przykładem :ncgą być powiększalniki telewizyjne (monitory), które pozwalają osobom u., et z niewielką sprawnością wzrokową na czytanie standardowego pisma.

\Iówiąc o osobach słabowidzących trzeba, ze względów prognostycznych, .. ~żnić wśród nich dwie podgrupy. Pierwsza podgrupa, to osoby z ustabi­irowanym stanem wzroku, tzn. że aktualny stan jest trwały i nie zagraża ~ jego pogorszenie, chyba że występują dodatkowe przyczyny - czynniki

I' adzające. Druga podgrupa, to osoby, dla których prognoza jest niepo­

~"Ślna. Aktualny stan wzroku jest nieustabilizowany i w przyszłości nastąpi ~ pogorszenie z całkowitą ślepotą włącznie.

Osoby uznane za niewidome i słabowidzące mogą mieć swoją niepełnospra­"":OŚĆ od urodzenia - niewidomi od urodzenia i słabowidzący od urodzenia, L: nabyć ją w późniejszym okresie życia - osoby ociemniałe całkowicie lub ~iowo.

Sprawa podzialu osób z uszkodzonym wzrokiem na niewidomych i słabo­c~jzących, jest bardzo ważna z punktu widzenia edukacyjnego i zawodowego, ~~wiem zachowanie nawet minimalnej sprawności wzroku może mieć ~ niektórych sytuacjach zawodowych istotne znaczenie, choćby dla ogólnej :::entacji na stanowisku pracy, a także dla poruszania się w miejscu pracy.

'\a1eży także zaznaczyć, że według amerykańskich badań, wśród osób z uszko­~ym wzrokiem jest zaledwie 6,2% osób całkowicie niewidomych. Pozostałe

93,8% osób posiada w większym lub mniejszym stopniu zachowany wzrcl.. (Genensky, 1982, s. 29 i nast.).

D. Zdolność do nauki i pracy osób niewidomych

W przebiegu nauki i pracy, o czym już była mowa wcześniej, wyróżniam: trzy rodzaje procesów, a mianowicie: proces orientacji, proces podejmowa­nia decyzji i proces dzialania.

tOsoby niewidome w trakcie uczenia się, wykonywania pracy pozbawi~ są wszystkich sygnalów wzrokowych czyli informacji płynących kanale::

wzrokowym, które umożliwiłyby im pełną orientację na stanowisku i w miejs::-_ pracy. Tutaj właśnie leży przyczyna ograniczenia możliwości wykonyw~ wielu zawodów przez osoby dotknięte ślepotą. W związku z tym w proces:.. orientacji pojawia się konieczność wykorzystania możliwości kompensat:!';.o­

nych - zastępczych pozostałych zmysłów oraz dostosowania całego pr<>CeS'. pracy do możliwości poznawczych osób niewidomych. Dotyczy to zwłaszrz. sygnałów, które mogą być spostrzegane przy pomocy zmysłów dotyku, słuc.:. i węchu. Są to sygnały, które dla pracowników normalnie widzących schc:x= raczej na plan dalszy, a dla osób niewidomych mogą zawierać cet=. informacj~

Jak już stwierdziliśmy, warunkiem podjęcia poprawnej decyzji, a co za t'­idzie poprawnego wykonawstwa, jest pełna orientacja na stanOWlS... i w miejscu pracy. W przypadku osób niewidomych, pomimo najleps.re;

zorganizowania procesu pracy i wykorzystania pozostałych zmysłów nigd; --­osiągnie się pełnej kompensacji (zastąpienia) sygnałów wzrokowych. Niek1-: sygnały mające duże znaczenie w procesie orientacji pozostaną więc --" zauważone lub trudne do zidentyfikowania przez pracowników niewidom: . .

Zmysł wzroku ma tę zaletę, że pozwala na stałą i pełną orientację :-.: stanowisku i w miejscu pracy. Cechy tej nie posiadają inne zmysły. Tak ..-::. niewidomi mogą mieć pewne trudności z podjęciem decyzji koniecl::"' = w procesie pracy.

Analizując proces przygotowania zawodowego, trzeba pamiętać. ~ uczniowie niewidomi nie mogą korzystać z metod nauczania, które bazuj;: :-.: wzroku. Demonstracja przedmiotów, modeli rysunków, schematów, wsze~:;­rodzaju napisów na tablicy nie może być stosowana w kształceniu -­szkoleniu tych uczniów. Dotyczy to także korzystania z wszelkiego ro.=-. materiałów pisanych zwykłym drukiem, a więc podręczników, ~ czasopism itp.

Mają oni także spore trudności w przyswajaniu umiejętności praktyc= = potrzebnych do wykonywania zawodu. Podstawowa metoda w pm~~-s::: nabywania tych umiejętności to demonstracja ruchów składających się na ~ czynność czy operację. Uczniowie niewidomi mają więc pewne trud:: - -".:

~czenia w zapoznawaniu się z modelem tej czynności, a więc kolejnością . T.c:l;em ruchów jakie należy wykonywać. Dotyczy to także ćwiczeń

:. ~h na celu uzyskanie odpowiedniej sprawności wykonywania tych

88m:''::6d czy operacji. Odrębne zagadnienie stanowią trudności w poruszaniu - ~ :-rzestrzeni, jeżeli praktyczna nauka umiejętności zawodowych połączona

:. ~ecznością zmiany miejsca.

Z;. względu na wspomniane trudności i ograniczenia, w kształceniu - ~. ~.eniu zawodowym niewidomych duże znaczenie mają metody werbalne, '3Ic~ "ak: wyklad, pogadanka zawodowa, wyjaśnienia slowne, instruktaż itp. Te

metody mogą być stosowane skutecznie, jeśli język uczniów niewidomych j~ dobrze rozwinięty i potrafią oni zrozumieć słowa używane przez nauczyciela. tzn. poznali ich znaczenie. W kształceniu tych osób trzeba używać wszysth:~

metod opartych na dotyk i zmysł kinestetyczny. Duże znaczenie ma szerok :

zastosowanie pomocy dydaktycznych, a zwłaszcza naturalnych przedmiotC'... i modeli, które można łatwo rozłożyć na części i które pozwalają uczni~ niewidomym poznawać je drogą dotykową. Również w nauce ruchC', i czynności należy stosować demonstrację dotykowo-kinestetyczną. Polega ~...:. na tym, że nauczyciel wykonuje dany ruch lub zespół ruchów pozwala.;.;~ uczniom śledzić je dotykowo przy pomocy rąk.

Jak podaje Hulek (1970, s. 29 i 30) - najbardziej odpowiednie ~

niewidomych jest zatrudnienie ich w przemysłach metalowym, spożywcz:""':". elektronicznym, papierniczym, skórzanym i włókienniczym, przy pracz.::: wykonywanych zarówno na maszynach jak, też ręcznie. Wśród nich szczegc_-.'; ważną pozycję zajmują prace montażowe. Mają oni także możliwość p!".:.:

w niektórych rzemiosłach.

Natomiast Niesiołowska (1990, s. 58 i 59) wymienia następujące zawCol..~ najbardziej dostępne dla niewidomych i słabowidzących w step..:!. głębokim i znacznym (z ostrością wzroku do 0,1):

a) zawody o charakterze umysłowym: masażysta, nauczyciel, pracc-:--... upowszechniania kultury, pracownik administracyjny, telefonista, pracc'.,::.}L naukowy, asystent socjalny, muzyk, prawnik (radca prawny), instn...:.:r rehabilitacji, dziennikarz, informatyk, stroiciel fortepianów, tłumacz;

b) zawody o charakterze fizycznym: szczotkarz, metalowiec (m~:":.1k

elementów metalowych), elektrotechnik (montaż elementów elektromec!: :..:J!­

cznych), dziewiarz, tkacz, rolnik. Rozwój elektroniki w szybkim te=-.:E rozszerza możliwości wykonywania przez niewidomych prac umysłc';':"-;2 (K. 1. Zabłocki, 1996, s. 103).

E. Zdolność do nauki i pracy osób słabowidzących

Podobne problemy w procesie wykonywania pracy i przygotowania s:; la

niej mają osoby słabowidzące. Wprawdzie zachowały one pewną spra",'\ . wzroku pozwalającą na korzystanie z niej w tych procesach, to jednak ~.: . to pełna sprawność.

Osoby słabowidzące mogą mieć następujące trudności i ograni

w procesie orientacji:

a) w spostrzeganiu malych przedmiotów lub małych części \\1e-:.~ przedmiotów,

b) w spostrzeganiu różnic i podobieństw w przedmiotach lub ich częś("' :. ~ c) w ujmowaniu stosunków przestrzennych pomiędzy przedmiotami i ZJa.... mi w różnych ich położeniach i sytuacjach.

Niepełna orientacja może mieć także wpływ na podejmowanie właściwej - ". odpowiednim czasie decyzji w trakcie przebiegu pracy zawodowej.

Znaczne osłabienie wzroku powoduje także zaburzenie koordynacji .\Lrokowo-ruchowej. Ogólnie obserwuje się, że sprawność motoryczna osób :łabowidzących jest obniżona. Charakteryzuje się ona mniejszą dokładnością , precyzją. Wykonywane ruchy i czynności są również znacznie wolniejsze, co

::re pozostaje bez wpływu na proces działania.

Osoby słabowidzące w procesie przygotowania do pracy, mogą korzystać

zasadzie z tych samych metod, co osoby normalnie widzące, z tym, że

:o;~magają często pewnych modyfikacji i adaptacji do ograniczonych możli­A ości wzrokowych. Z reguły proces nabywania umiejętności zawodowych jest ::.:lemie wolniejszy i wymaga dłuższego czasu.

Wszystkie wymienione zawody dostępne dla niewidomych są także dostępne :..:. słabowidzących, których zawodowe możliwości są o wiele większe. Z tego :-:'. octu powinni oni próbować przygotować się do pracy i podejmować

=-: udnienie w różnych dziedzinach i zawodach. Jednak ostateczna decyzja

:~-borze zawodu musi być oparta na realnych podstawach - faktycznych T..:.z2iwościach psychofizycznych, a zwłaszcza na ocenie sprawności wzroku.

Rehabilitacja zawodowa osób z uszkodzonym wzrokiem, a więc osób !!c1domych i osób słabowidzących jest dzisiaj szeroko rozwinięta, Dzięki ue osoby te mogą być odpowiednio przygotowywane do pracy przy zastoso­

-" u odpowiednich metod nauczania i rehabilitacji. Podkreślić trzeba, że

r.(':':l;e istnieje tendencja do przygotowywania niewidomych i słabowidzących a: =:l'.''-odów o przewadze pracy umysłowej. Również dobra organizacja pracy, ~:acja stanowiska pracy oraz wyposażenie go w nowoczesne urządzenia, & ~'.ze zaopatrzenie osoby niewidomej czy słabowidzącej w osobisty sprzęt Jl[k.i.:wiający i ułatwiający pracę zawodową, stwarza duże możliwości pracy -~. - osobom z uszkodzonym wzrokiem.

Rezolucja Światowej Organizacji Zdrowia przy ONZ uznała za ślepotę: - nopełny brak wzroku,

- ~.j: ostrość wzroku nie przekracza 1/20 normalnej ostrości wzroku,

. - Ledy ograniczenie pola widzenia wynosi 20°.

:.. _.:.z1 obarczonych ślepotą nazywamy niewidomymi, jeżeli nie widzą od

-łe::zenia lub utracili wzrok we wczesnym dzieciństwie. Za ociemniałych ...8I;l ~ się tych, którzy utracili wzrok po 5 roku życia (Z. Sękowska 1985). ~ :~ \V pamięci zachowane wrażenia wizualne.

Z _agi na potrzeby praktyczne Polski Związek Niewidomych opracował

a stosowanej aktualnie definicji ślepoty, która brzmi:

1L mewidomych zalicza się jednostki, które nie widzą od urodzenia lub

. ~go dzieciństwa i nie mają żadnych wrażeń wizualnych w pamięci,

- do ociemnialych zalicza się wszystkich, którzy posługiwali się wzrokiem a utracili go (nagle lub stopniowo),

- do szczątkowo widzących zalicza się wszystkich, którzy mają duży ub)1ei. wzroku ograniczający znacznie pole widzenia, ostrość. Osobnicy ci odróżnią: tylko światło od ciemności.

Klasyfikacja dzieci z inwalidztwem wzrokowym dla celów kształcen..: specjalnego obejmuje następujące grupy:

- niewidomych i ociemniałych,

- niewidomych z upośledzeniem umysłowym,

- niedowidzących (ostrość 0,04 - 0,20),

- niedowidzących z upośledzeniem umysłowym,

- niewidomych z dodatkowymi kalectwami,

- niedowidzących z dodatkowymi kalectwami.

Dzieci i młodzież z każdej z tych grup stwarza

pedagogiczne.

Mimo zaburzeń wrażeń zmyslowych (wzroku) poznanie świat: : ~ niewidomych może być adekwatne, umożliwiające prawidłowe tworzen..: :-' oraz operowanie nimi w procesie kształcenia i w życiu spolecznym.

W zależności od stopnia utraty wzroku wyróżnia się trzy ja::;; :S8:.:

niewidome, z resztkami wzroku i niedowidzące.

Z :;mktu widzenia rehabilitacji jednostek z wadami wzroku stosuje się

~ podział dodatkowy na: osoby niewidome (niewidzące od urodzenia)

::soby ociemniałe (które utraciły wzrok w określonym momencie

~i ociemniałe, które utraciły wzrok w późniejszych latach życia,

~ innych metod kształcenia (szkolenia), niż jednostki, które od

,...;,a lub bardzo wczesnego dzieciństwa są niewidome i w swoisty sposób

s: -;o'aly się do istniejącej obiektywnie rzeczywistości.

Ja ~'iykazują badania, etiologia wad wzroku może być różna. Stosowany ~d::...'1ie podział wyróżnia trzy podstawowe grupy przyczyn wad

'*irdziczne i wrodzone,

.-ologiczne (chorobowe),

umatyczne (urazowe).

P-r-em ślepoty dziedzicznej ma istotne znaczenie dla diagnozy oraz - ~. ~ Ś\\iadomości spolecznej, gdyż istnieje ryzyko przekazania potomstwu

ł.l..eCtwa.

, ;-.::<1 niewidomych od urodzenia spotyka się około 20% dzieci

-:~: ch ślepotą dziedziczną. W szkolach dla niewidomych, oprócz tych od

są liczni uczniowie ociemniali z powodu losowo zaistniałego

.....

... .

.~:.;':..:;;; .-:::.: :

.:.:.:::;,...:.:.: .::::::;;.

.....

.....

caila

Nasza orientacja w przestrzeni

....

W najtrudniejszej sytuacji społecznej znajdują się niewidomi od urodzenia

Przyczyny utraty wzroku nie są obojętne dla rozwoju psychofizyczneg( dziecka. Ważne jest, czy przyczyna, która spowodowała utratę wzroku, r~ uszkodziła równocześnie kory mózgowej. Dziecko, które nagle utraciło wzrc~ przeżywa głęboki szok psychiczny i wielkie cierpienie. Wymaga to od niegc tworzenia nowych struktur poznawczych, działań oraz wytwarzar~ stereotypów dynamicznych, a także dużego wysiłku psychicznego i fizycznegc

Specyficzne dla jednostki niewidomej jest znaczne ograniczenie w ruchL i orientacji przestrzennej. Jej ogólny rozwój fizyczny, a zwłaszcza roZ\'(' sprawności i zręczności fizycznej przebiega trudniej. Jednostki niewidome ~ są pobudzane do działania przez wrażenia optyczne, więc łatwiej zatrzym~j.: się, przyjmują postawę pasywną i są mało aktywne pod względem ruchowy~' Poznanie zatem otaczającej rzeczywistości dla jednostki niewidomej wymag.: znacznie większego wysiłku. Człowiek widzący z daleka dostrzega wysoko:;.: długość, szerokość pomieszczenia, jego wyposażenie nieruchome i ruchom~ Człowiek niewidomy musi wykonywać wiele czynności, aby zdobyć i prz:.­swoić te same informacje. Musi podejść, dotknąć, dosięgnąć, wejść, brać j: ręki poszczególne przedmioty i przypominać sobie ich nazwy. W ten spos:.: dopiero zdobywa potrzebną wiedzę - wyrabiając sobie ogólny pogląd ~.: rzeczy na podstawie procesów intelektualnych, wyobrażeniowych i myślow:. :: oraz na podstawie doznań zastępczych. Jak wiadomo, niedostępne jest ~

niewidomego poznanie barwy, perspektywy, poznanie przedmiotów w ru-=-~ i ich zmienność sprawia znaczne kłopoty. Istotne dlatego jest dzialamr kompensujące przez poznanie dotykowe, słuchowe, a przede wszystL::r werbalne. Naukę czytania i pisania realizuje się techniką L. B~; L "sześciopunktu" (schemat 9).

Jak określiła M. Grzegorzewska:

Słowo infonnuje niewidomego o niedostępnych dla niego zjawiskach prz:~:..:

stoslUlkach, sytuacjach i zmianach zachodzących w przestrzeni i czasie. Słowo jest . ~ przewodnikiem w orientacji przestrzennej i we wszystkich procesach po:mawczych, w koo;..;;:­kowaniu się z ludźmi, zachowaniu się wśród ludzi, w różnych sytuacjach słowo komper'_-:':1: więc w równej tnierze nieuchwytne dla niewidomego postrzeżenia wzrokowe w zdoby'~~ wiedzy teoretyc:mej, w pracy fizyc:mej i w przygotowaniu zawodowym, w uczestn;. -~1l w pracy społec:mej i w ogóle w wejściu w świat kultury, w życie osobiste oraz w dZJa:.::::z nauki i sztuki (Grzegorzewska M. 1964, s. 50).

Brak wzroku, zwłaszcza od urodzenia, powoduje szereg utrudnień" :--:­cesie adaptacyjnym i poznawczym. M. Schoefl1er (1956) twierdząc, że ~,. wzroku jest najważniejszym ze zmysłów człowieka, z jego brakiem ; 7­następujące konsekwencje:

- niemożność odbierania wrażeń wizualnych, będących podstawą :'~

biegu spostrzeżeń i postępu myśli,

:) SMO WYPUKŁE NIEWIDOMYCH SYSTEMEM BRAILLE'A

Podstawowym znakiem Braille'a jest sześciopunkt. Punkty są ponumerowane i ułożone w następujący sposób:

.. .. ..

: S<:eSa..ł punktów uzyskuje się w zalezności od konfiguracji punktów w obrębie ~opunktów 63 znaki, słuzące do oznaczenia całego alfabetu, znaków 7.:!:S;anl<owych, cyfr, skrótów tworzących stenografię oraz znaków muzycznych.

a ..,.

b

. .

c

..

d

..

.

e

.

.

f

.. .

g

.. ..

h

. ..

. .

j

.

..

.. .. ..

k

. .

. . .

m ..

.

n ..

.

.

O .

.

.

p

..

. .

q

.. ..

.

r .

.. .

5

. . .

t

. .. .

.. .. ..

u

. ..

v

. .

..

x

.. ..

y

..

. ..

z

.

.

..

ż

.. . ..

ze

.. .. ..

ch

. .. ..

ź

. . ..

5t

. .. ..

.. .. ..

.

.

. .

.

ć ..

.

ń

..

.

.

ę prz za

. .. ..

. . ..

. . .

rz

. ..

.

ś

.

.

.

w

.

..

.

?

()

"

*

"

.. .. ..

.

. .

..

..

.

.

.

.. .

.. ..

. ..

. .

. ..

.. .. ..

ją

.

by

. .

cz

.

.

nie

. .

.

, znak znak dUZej

O liczbowy litery kursywa

. .. .

. .

.. ... .

ko

.

ty

. .

apostrof dzielnik le

.. .. ..

.

..

.

z-.ak

>CZtKNiy

.

.

..

1

.

2

. .

3

..

4

..

.

5

.

.

6

.. .

7

.. ..

8

.

..

9

.

.

o

.

..

1957

. . ....

. . . ..

..

'Przykład pisma brailowskiego) Tekst: Świat książek otwarty dla niewidomych.

. ... . . . .......

. ... .. .. . .

. .. . .. ....

. ... ....

..

.. . .

.. .. .. ... .......

. . . .. . .. . ....

. . .

Schemat nr 9

- ograniczenie możliwości uczestniczenia w powszednich przyjemno­

ściach życiowych,

- ograniczenie samodzielności w różnych okolicznościach oraz w osiąganiL celu własnych upodobań i zamiłowań,

- zawężenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości w życiu zawodo­

wym i społecznym.

M. Grzegorzewska twierdzi, że dziecko niewidome przychodzi na świ~

z tymi samymi dyspozycjami co jednostki normalne.

Dzieci niewidome mają te same potrzeby psychiczne co dzieci widzące (Z. Sękowska 1985). Szczególnie dotkliwie odczuwają one nie zaspokojo~ potrzeby poznawania i nowych doświadczeń.

Jednostki o znacznym upośledzeniu wzroku bądź niewidome mają c~: duże trudności w prawidłowym rozwoju emocjonalnym i społecznym. Są ~~ konsekwencją specyficznych postaw środowiska wobec niewidomego osc~ L­jących od nadmiernej troskliwości, męczącego w swym natręctwie wspólczuC'~.: aż do jawnej niechęci, drwin i braku akceptacji. Te stale zmieniające s.~

zachowania otoczenia wyzwalają u niewidomego poczucie mniejszej wartos.:­izolacji społecznej, zniechęcenie, rezygnację oraz skłonność do alienacji. S:3.: też w działalności rehabilitacyjnej, prowadzonej z osobami niewidomy~.­należy stale uwzględniać specyficzne potrzeby psychiczne podopieczneg:

wzmacniać ich siły i odporność psychiczną, mobilizować do przezwycię~ trudności, które są dla nich o wiele większe niż dla osób widzących.

W szkołach dla niewidomych obowiązuje metodą ośrodków pra~ w klasach początkowych oraz metody aktywizujące uczniów wielostroImlf w klasach starszych.

Szczególną rolę w pracy rewalidacyjnej odgrywają ćwiczenia kompens.a­cyjne. W wychowaniu dziecka niewidomego konieczne jest ćwiczenie der -~~ w formie zabawowej (zajęć politechnicznych) oraz ćwiczenia innych zm: -s! ~ (słuchu, smaku, powonienia). Równocześnie należy bogacić slc,:\c"" niewidomych. Mowa jest dla nich czynnikiem informującym, instruup~":I i wyjaśniającym, czynnikiem wychowania oraz komunikacji z innymi lt;~ (Z. Sękowska 1985).

Z punktu widzenia medyczno-Iekarskiego celem rehabilitacji leczniczr: s. troska o zachowanie resztek wzroku i aktualną poprawę psychomotoryc~'~ rozwoju dziecka.

Korektura wzroku i jego leczenie wzmacniają samopoczucie nie"idc~ ~ co do możliwości przystosowania do życia społecznego. Podsta" ;::- -w problemem rewalidacji niewidomych jest orientacja w przestrzeni.

Bardzo istotnym elementem w kształceniu niewidomych jest ich prz:; ~ wanie zawodowe. Jak stwierdza Henryk Ruszyc:

~illie uciążliwe jest dla niewidomego jego kalectwo w aspekcie zdolności do pracy. ~ Kalectwa utmdnia mu bowiem realizowanie naturalnych i slusznych dążeń do

:-2 kwalifikacji i pracy odpowiadającej jego zdolnościom i zamiłowaniom. Stwierdzić

:zesto u niewidomych przewagę rozwoju umysłowego nad sprawnością fizyczną.

,~t z tym liczyć przy doborze zawodu. Wskazane jest by zdolni, inteligentni niewidomi

:!:(~WoŚĆ pracy w zawodach umysłowych łub takich, których znaczny procent stanowi

E::.<;łowa (Niewidomi w Polsce Ludowej 1955, s. 73).

---