prawo konstytucyjne, pedagogika i inne


I. PROBLEMATYKA WSTĘPNA

  1. Pojęcie konstytucjonalizmu i jego podział.

Konstytucjonalizm - definicja konstytucjonalizmu sprawia badaczom nie lada problem. Istnieje kilka jej koncepcji. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że na konstytucjonalizm składają się 3 elementy:

Konstytucjonalizm dzielimy na:

- demokratyczny (angielski, francuski, amerykański);

- niedemokratyczny (socjalistyczny, nazistowski).

  1. Główne zasady konstytucjonalizmu angielskiego.

System przedstawicielski - polega na tym, iż władzy zwierzchniej nie sprawuje bezpośrednio sam naród, ale w jego imieniu i na jego rzecz sprawują tę władzę przedstawiciele narodu.

Bikameralizm - dwuizbowość parlamentu (w Anglii: Izba Lordów i Izba Gmin). Za jego początek uznaje się rok 1265, kiedy to w Londynie zwołano radę królewską, w której zasiedli przedstawiciele różnych stanów. Jest to symboliczna data powstania Parlamentu, a jego dwuizbowość ustaliła się trochę później.

System parlamentarny - w systemie tym obowiązuje trójpodział władzy, jednak organy władzy ustawodawczej i wykonawczej (w przeciwieństwie do systemu prezydenckiego) ściśle ze sobą współdziałają. Nadrzędne, lub co najmniej równorzędne stanowisko w stosunku do organów władzy wykonawczej stanowi parlament. Większość parlamentarna powołuje rząd, który jest od niej zależny i jest przed nią odpowiedzialny politycznie. Rząd ustępuje po otrzymaniu wotum nieufności w parlamencie. Funkcje w rządzie i parlamencie mogą być łączone.

  1. Główne zasady konstytucjonalizmu francuskiego.

Zasada zwierzchnictwa narodu - twórcami jej byli J. Bodin (Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej) i J.J. Rousseau (Umowa społeczna z 1762). Doktryna russowska oddziaływała na twórców nowoczesnego prawa publicznego w dobie rewolucji burżuazyjnej we Francji i legła u podstaw zasady wyrażonej w art. 3 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. („początek wszelkiej władzy zwierzchniej należy z istoty swej do narodu”). Zasada ta polega na tym, że władza najwyższa w państwie (władza suwerenna) znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli.

Zasada podziału władzy - znalazła wyraz w art. 16 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., który stwierdza, że nie ma konstytucji w takim społeczeństwie, gdzie nie zostały zagwarantowane prawa jednostki i nie przyjęto zasady podziału władzy.

Idea wolności i praw jednostki - pierwsze dokumenty konstytucyjne odnoszące się do praw jednostki pojawiły się w średniowiecznej Anglii (np. Wielka Karta Wolności z 1215 r.). Jednakże dokumenty te dotyczyły tylko niektórych stanów. Całościowe ujęcia pojawić się mogły dopiero w końcu XVIII w., gdy sformułowane już zostały koncepcje doktrynalne. Pierwszeństwo tym razem przypadło Ameryce (1776 - Wirginia; Deklaracja Niepodległości z 4 lipca 1776 r.). na kontynencie europejskim rolę podstawową odegrała Francja - jej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r. do dziś jest traktowana jako dokument obowiązujący. Francuska Deklaracja wywarła też najsilniejszy wpływ na kształtowanie się europejskiej myśli konstytucyjnej w następnym stuleciu.

Idea konstytucji pisanej - idea konstytucji pisanej, jako ustawy zasadniczej w państwie, pojawiła się w okresie rewolucyjnych przemian ustrojowych i walki o władzę polityczną w końcu XVIII w. pierwszą konstytucją pisaną była Konstytucja USA z 1787 r. Najstarszą konstytucją europejską jest polska Ustawa rządowa z 3 maja 1791 r., następnie Konstytucja francuska (także z 1791 r.). Jednakże czynniki uniwersalne, które wpłynęły na spisanie zasad ustroju politycznego swoje korzenie mają w francuskiej myśli politycznej XVIII w. (poglądy szkoły prawa natury, teoria podziału władzy w ujęciu monteskiuszowskim i inne).

  1. Główne zasady konstytucjonalizmu amerykańskiego.

Zasada federalizmu - państwa składowe delegują niejako część swej suwerenności nowemu państwu przez siebie powołanemu, państwu nadrzędnemu, jakim jest państwo związkowe.

Zasada judicial review - więcej w pyt. 45.

  1. Główne zasady konstytucjonalizmu tzw. socjalistycznego.

Zasada zwierzchnictwa ludu - w praktyce zasada ta oznaczała suwerenność warstw niższych społeczeństwa (klasa robotnicza).

Zasada jednolitości władzy państwowej.

System Rad jako system rządów - wzorem była tu Komuna Paryska.

  1. Główne zasady konstytucjonalizmu nazistowskiego.

Zasada wodzostwa.

Zasada ujednolicenia aparatu partyjnego i państwowego

  1. Pojęcie prawa konstytucyjnego.

Termin „prawo konstytucyjne” ma przynajmniej 2 znaczenia:

  1. znaczenie węższe - zespół norm prawnych zawartych w konstytucji i innych ustawach konstytucyjnych; normy te tworzą pewna grupę przepisów i wyróżniają się swoją szczególną mocą prawną - najwyższą w całym systemie prawa;

  2. znaczenie szersze - całokształt norm prawnych mających za przedmiot uregulowanie ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.

  1. Przedmiot prawa konstytucyjnego.

Materia prawa konstytucyjnego - w podanym wyżej szerszym rozumieniu - obejmuje te normy prawne, które określają:

  1. Prawo konstytucyjne a instytucje polityczne.

organy państwa partie polityczne związki wyznaniowe i związki zawodowe grupy interesu

Partie polityczne - pierwsze uregulowania ich działalności znajdowały się w regulaminach parlamentarnych; w latach 60 - tych pojawiają się pierwsze ustawy (Turcja, Argentyna RFN); w latach 90 - tych następuje prawdziwy „wysyp” ustaw dot. patii politycznych - regulują one tryb zakładania, zawierają demokratyczne gwarancje dot. programu partii (w Polsce art. 13 Konstytucji) itp.

Związki wyznaniowe - są regulowane od najdawniejszych czasów; 3 metody regulowania: a) amerykańska (działają jako stowarzyszenia), b) ogólna ustawa o związkach wyznaniowych, c) każdy związek wyznaniowy ma odrębną ustawę.

Związki zawodowe - ich celem jest ochrona praw pracowniczych, ich działalność jest regulowana ustawami.

Grupy interesu - pierwsze uregulowania dot. ich działalności wprowadziły Stany Zjednoczone w 1946 roku (ustawa o rejestracji lobbingu).

  1. Źródła prawa konstytucyjnego.

  1. Pisane - akty prawa stanowionego, które zawierają normy regulujące zasady ustroju politycznego, organizację i funkcjonowanie organów państwowych oraz pozycję jednostki w państwie; głównym źródłem prawa konstytucyjnego we współczesnym państwie jest konstytucja, a następnie: ustawy i akty prawne o mocy ustawy, zwane najczęściej dekretami lub rozporządzeniami z mocą ustawy, oraz normatywne uchwały parlamentu (najczęściej regulaminy izb), o ile odnoszą się do materii prawa konstytucyjnego. Do pisanych źródeł prawa konstytucyjnego można zaliczyć także traktaty i umowy międzynarodowe (oraz tzw. umowy ponadnarodowe dot. Unii Europejskiej).

  2. Niepisane - precedens konstytucyjny (jednorazowe lecz celowe rozstrzygniecie pewnej wątpliwej kwestii z zakresu praktyki stosowania konstytucji - np. w Polsce zasada dyskontynuacji prac parlamentu), konwenans konstytucyjny (relatywnie trwała praktyka dot. stosowania konstytucji, choć nie będąca przez nią uregulowana), prawo zwyczajowe.

  1. Charakter prawny ustawy.

Ustawa to akt o charakterze normatywnym pochodzący od parlamentu, uchwalany w szczególnym trybie, w większości współczesnych państw uważana jest za najważniejszy akt prawny właściwy do regulowania materii prawa konstytucyjnego.

Moc prawna ustawy sytuuje ją w hierarchii aktów prawnych bezpośrednio po konstytucji. Oznacza to, że z jednej strony ustawa powinna być zgodna z konstytucją, z drugiej zaś - sama stanowi punkt odniesienia dla tzw. aktów podustawowych (niższego rzędu), które muszą być z nią zgodne.

Jeżeli chodzi o treść, to ogólnie można powiedzieć, że ustawa (i tylko ustawa) jest aktem właściwym do określenia sytuacji prawnej jednostki w państwie, przysługujących jej praw i wolności oraz nałożonych na nią obowiązków, jak również regulacji zasad organizacji i działania naczelnych organów państwowych oraz samorządu terytorialnego, a także symboli państwa.

Konstytucyjne pojęcie „ustawy” jest najczęściej jednolite, co oznacza brak konstytucyjnego zróżnicowania ustaw ze względu na moc prawną, przedmiot regulacji lub tryb uchwalania. Niekiedy jednak obowiązujące prawo wyodrębnia bądź pozwala takie ustawy wyodrębnić. Dotyczy to przede wszystkim ustawy organicznej (Francja, Hiszpania, Portugalia, Rumunia). Według konstytucji, które znają ten typ ustaw, są to ustawy wyróżniające się szczególną mocą prawną (niższą od konstytucji, ale wyższą od ustaw zwykłych), przedmiotem regulacji (dotyczą kwestii odnoszących się do organizacji i działania organów państwowych itp.) oraz odmiennym od ustaw zwykłych (ale też i konstytucyjnych) trybem uchwalania.

Inny typ ustaw to ustawy uchwalane w drodze referendum. Ich szczególną cechą jest podmiot uchwalający (naród), tryb (pozaparlamentarny), a niekiedy także zakres regulacji, wyraźnie wskazany (bądź wyłączony) w konstytucji.

  1. Charakter prawny uchwały parlamentarnej.

Szczególnym źródłem prawa konstytucyjnego są regulaminy parlamentarne. Regulaminy parlamentu mają formę uchwały (poza nielicznymi wyjątkami - Czechy, Słowacja). Ich przedmiotem jest określenie zasad organizacji i funkcjonowania izb oraz praw i obowiązków ich członków. Zadaniem regulaminów jest konkretyzacja odpowiednich postanowień konstytucji (tzn. tych, które regulują zasady organizacji i funkcjonowania izb oraz ich stosunki z innymi organami państwa w zakresie wykonywanych przez parlament funkcji), co jest powodem poddania ich kontroli konstytucyjności.

  1. Charakter prawny aktów o mocy ustawy.

Niekiedy konstytucje, obok ustaw, przewidują istnienie w systemie prawa aktów o mocy ustawy wydawanych przez organ władzy wykonawczej. Mogą one nie tylko regulować po raz pierwszy materie ustawy, ale także, z uwagi na moc prawną równą ustawie, uchylać i zmieniać już obowiązujące ustawy i z tego względu stanowić źródło prawa konstytucyjnego. Upoważnienie do wydania tego typu aktów (zwane dekretami, bądź rozporządzeniami z mocą ustawy) może wynikać wprost z postanowień konstytucji lub być każdorazowo udzielane przez parlament w formie ustawy. Ten rodzaj prawotwórstwa podlega dalszym ograniczeniom: upoważnienie ma charakter czasowy, pewne materie są wyłączone spod regulacji, akty te są poddane kontroli parlamentu lub rzadziej prezydenta.

  1. Zwyczajowe prawo konstytucyjne.

W niektórych systemach prawnych jako źródło prawa konstytucyjnego traktuje się zwyczajowe prawo konstytucyjne. U jego podłoża leży zwyczaj konstytucyjny i precedens. Zwyczaj konstytucyjny to utarty i powszechnie uznany sposób postępowania nie znajdujący wyraźnej podstawy w normach konstytucyjnych. Jest on wyrazem jedynie praktyki ustrojowej, a wiec jego złamanie nie powoduje naruszenia norm prawnych. Dopiero uznanie zwyczaju za prawną regułę działania organów państwowych nadaje mu wymiar zwyczajowego prawa konstytucyjnego, którego naruszenie wywołuje takie same skutki prawne, jak naruszenie konstytucji.

Klasycznym przykładem zwyczajowego prawa konstytucyjnego są niepisane zasady brytyjskiego systemu parlamentarno-gabinetowego, np. obowiązek ustąpienia rządu, który utracił zaufanie Izby Gmin, czy powierzenie zadania tworzenia rządu liderowi partii posiadającej większość w Izbie Gmin.

Problem zwyczajowego prawa konstytucyjnego nie jest obcy polskiej Konstytucji i praktyce ustrojowej. Konstytucja w art. 9 przyjmuje zasadę przestrzegania przez RP wiążącego ja prawa międzynarodowego, którego istotną część stanowią normy zwyczajowe.

  1. Prawo konstytucyjne a normy prawa międzynarodowego.

Specyficznym źródłem prawa są normy prawa międzynarodowego. Przejawiają się one w różnych formach: traktatów, umów, zwyczajowego prawa międzynarodowego, ogólnie uznanych zasad prawnych itp.

Formy przyjęcia przez państwo obowiązku przestrzegania prawa międzynarodowego są zróżnicowane i wybór sposobu, w jaki norma prawa międzynarodowego będzie stosowana i przestrzegana w konkretnym państwie, prawo międzynarodowe pozostawia prawu krajowemu.

Nieco inny charakter mają normy prawa ponadnarodowego (wspólnotowego). Prawo to składa się z norm o charakterze pierwotnym (tj. umów międzynarodowych tworzących Wspólnotę Europejską) i norm o charakterze wtórnym (tzn. regulacji podejmowanych przez organy Unii Europejskiej). Te drugie, zgodnie z wolą państwo członkowskich, wiążą bezpośrednio nie tylko państwa, ale też ich obywateli. Konstytucje państw członkowskich w dwojaki sposób rozwiązują to zagadnienie - w sposób wyraźny ograniczając suwerenność na rzecz organizacji międzynarodowej (Francja, Włochy, Niemcy) lub też przyjmując formuły nie odwołujące się do pojęcia suwerenności, ale zezwalające na przeniesienie niektórych kompetencji na organizację międzynarodową (Holandia, Dania, Grecja, Polska).

  1. Miejsce prawa konstytucyjnego w systemie prawa.

W klasycznym podziale prawa na publiczne i prywatne - wprowadzonym przez Ulpiana - prawo konstytucyjne należy do prawa publicznego. Znajduje się ono tam obok takich gałęzi, jak: prawo międzynarodowe, prawo administracyjne, prawo karne lub prawo cywilne.

W podziale prawa na materialne i formalne prawo konstytucyjne należy do pierwszej grupy praw. Większość spośród norm prawa konstytucyjnego ma charakter materialny - określa merytoryczną treść stosunków prawnych, czyli uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne sankcje za ich przekroczenie. Znaczenie w prawie konstytucyjnym - i to coraz większe - mają jednakże normy formalne (procesowe), które określają tryb postępowania przed organami państwa, związany z dochodzeniem praw i obowiązków określonych w prawie materialnym.

II. TEORIA KONSTYTUCJI

  1. Definicja konstytucji.

Konstytucja jest to:

  1. Etymologia terminu „konstytucja”, jego znaczenia i synonimy.

  1. Etymologia:

Termin „konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa constituere, co oznacza: ustanawiać, urządzać. Już w czasach rzymskich czynność organów państwowych zmierzającą do określenia ustroju politycznego (rem publicam constituere) odróżniano od działań prawotwórczych, polegających na tworzeniu ustaw zwykłych (leges dare, leges scribere). W średniowieczu termin constitutio używano na określenie reguł życia zakonnego, ale już w XVI w. francuski pisarz polityczny Jean Bodin posługiwał się nim dla oznaczenia praw fundamentalnych państwa. W XVIII w. Monteskiusz używał terminu constitutio na oznaczenie: a) całokształtu właściwości środowiska geograficznego w związku z jego ustrojem politycznym, b) faktycznego ustroju państwa, c) podstawowych zasad prawnych ustroju politycznego. W Polsce szlacheckiej terminu constitutio używano na określenie ustaw sejmowych.

  1. Znaczenie:

Termin „konstytucja” jest używany niekiedy w znaczeniu socjologiczno-politycznym na określenie faktycznego układu sił politycznych istniejących w danym państwie, decydującego o treści prawa. W znaczeniu tym „konstytucję” posiada każde państwo, niezależnie do istniejącego systemu politycznego i od istnienia w nim konstytucji pisanej. Inne znaczenia terminu „konstytucja” to znaczenie formalne i materialne (pyt. 20).

  1. Synonimy:

Ustawa zasadnicza, ustawa konstytucyjna.

  1. Geneza konstytucji.

Idea konstytucji pisanej, jako ustawy zasadniczej w państwie, pojawiła się w okresie rewolucyjnych przemian ustrojowych i walki o władzę polityczną w końcu XVIII w. Przyczyny powstania pierwszych konstytucji pisanych były złożone. Obok przyczyn specyficznych dla poszczególnych państw wymienić można czynniki uniwersalne, które wpłynęły na „spisanie” zasad ustroju politycznego. Najczęściej wskazuje się na:

  1. poglądy szkoły prawa natury, w mył których władza państwowa powinna być ograniczona przez przyrodzone prawa jednostki,

  2. koncepcję umowy społecznej jako swoistego kontraktu między rządzonymi a rządzącymi, która znalazła wsparcie w rozszerzającym się w XVIII w. światopoglądzie racjonalistycznym. Racjonalizm głosił, iż także w organizacji społeczeństwa odkryć można nowe, doskonalsze reguły rządzenia i zapisać je w „Biblii nowego porządku” - konstytucji,

  3. teorię podziału władzy w ujęciu monteskiuszowskim,

  4. wolność i równość wszystkich obywateli, niezależnie od przynależności stanowej, propagowane także przez powstałe w XVIII w. teorie liberalizmu i egalitaryzmu, wypisane na sztandarach rewolucji francuskiej. Idea identycznego, równego prawa dla wszystkich wymagała potwierdzenia w dokumencie pisanym,

  5. szkoła pozytywizmu prawniczego, której przedstawiciele przywiązywali dużą wagę do roli prawa pisanego, stanowionego przez suwerenną władzę państwową, utrwalając tym samym ideę konstytucji pisanej.

Jeśli chodzi zaś o genezę na płaszczyźnie społeczno-polityczno-ekonomicznej, to była to rewolucja burżuazyjna i przejście do kapitalizmu.

  1. Konstytucja formalna a materialna.

Konstytucja materialna - całokształt norm prawnych mających za przedmiot ustrój polityczny państwa, bez względu na ich charakter prawny i formę aktów prawnych, w których są zawarte (ustawy, uchwały parlamentu, zwyczajowe prawo konstytucyjne). Przykładem takiej konstytucji jest Konstytucja Wielkiej Brytanii. Jest to także zakres przestrzegania norm konstytucyjnych w praktyce (wykład).

Konstytucja formalna - akt pisany, ustawa zasadnicza zawierająca normy o najwyższej mocy prawnej, regulujące podstawy ustroju politycznego i społecznego, uchwalana przez powołany do tego organ i zmieniana w szczególnym trybie. Konstytucję w tym znaczeniu może stanowić kilka ustaw o szczególnej mocy prawnej, ściśle ze sobą związanych i tworzących integralną całość. Z reguły jednak we współczesnych państwach jest to jeden akt prawny wyróżniony szczególną nazwą „Konstytucja”.

Karl Loewenstein wymienił 3 rodzaje konstytucji materialnej:

  1. Idealizm prawniczy w pojmowaniu oddziaływania konstytucji.

Konstrukcja konstytucji jest wyrazem abstrakcyjnych idei (np. do konstytucji wprowadzono art. odnośnie gospodarstwa rolnego); dzięki takim elementom wiele konstytucji jest obszernych, nawet liczących ok. 1000 artykułów. Gdy komisje kodyfikacyjne są złożone z osób niewykształconych wtedy konstytucje są obszerne. Natomiast, gdy z osób z dużą wiedzą odnośnie państwa - konstytucje są zwięzłe, odnoszące się do konkretnych pojęć.

Konstytucja powinna być aklasowa - czyli powinna leżeć w interesie wszystkich obywateli, a nie konkretnych grup czy podmiotów. Jest ona wyrazem rzeczywistego ustroju. Dzięki temu można wyróżnić konstytucję formalną i materialną.

Konstytucja powinna posiadać cechy woluntarystyczne (przekonanie że jest siłą samoistnie kształtującą ustrój).

  1. Konstytucja a ogólne zasady prawa i tzw. wyższe prawo.

Czy ponad konstytucją istnieją niepisane zasady, których odbiciem winna być dobra konstytucja?

Na to pytanie twierdząco odpowiadali starożytni myśliciele z Heraklitem, Arystotelesem i Cyceronem na czele. Teza o istnieniu prawa wiecznego i jego rozumnej interpretacji w postaci prawa natury stanowiła jeden z podstawowych elementów doktryny św. Tomasza z Akwinu. Do koncepcji prawa natury nawiązywali siedemnastowieczni prawnicy, tacy jak Hugo Grocjusz czy Samuel von Pufendorf, oraz angielscy filozofowie z Tomaszem Hobbsem i Johnem Lockiem na czele. Nawet najwięksi zwolennicy supremacji angielskiego parlamentu potwierdzili jego związanie wyższym prawem natury. W opozycji do naturalistów stanęli pozytywiści.

Wygasające na początku XX wieku kontrowersje między pozytywistami i naturalistami odżyły po II wojnie światowej na skutek dyskusji na temat interpretacji konstytucji i jej otwartości. W rezultacie uznano, że akt prawny jest otwarty, a więc może zawierać treści niepisane, niemniej dyskusyjna pozostawała kwestia pożądanej granicy aktywizmu lub stopnia wstrzemięźliwości organów uprawnionych do wiążącej interpretacji aktu prawnego.

Doktryna niepisanego wyższego prawa zdaje się współcześnie odnosić mniejsze sukcesy we współczesnej Europie, nie mniej teza o jego istnieniu nie jest obca historii europejskiego konstytucjonalizmu. Np. francuska konstytucja z 3 września 1791 r. wyraźnie stwierdzała, że Zgromadzenie Narodowe ustanawia ten akt na podstawie zasad uznawanych i deklarowanych, a nie tworzonych przez konstytuantę.

Choć pozytywizm zasadniczo zdecydował o zastąpieniu praw deklarowanych przez prawa stanowione, konstytucjonalizmowi europejskiemu nadal nieobca jest teza o otwartości konstytucji i słuszności jej interpretacji w świetle pewnych ogólnie uznanych zasad. Takie stanowisko wyraźnie zajął współcześnie luksemburski Europejski Trybunał Sprawiedliwości. W obliczu krytyki słabej ochrony praw człowieka poprzez system prawny Unii Europejskiej Trybunał wyraźnie potwierdził, że będzie interpretował to prawo w świetle zasad ogólnych, znanych prawom państw członkowskich.

Tendencja do poszukiwania źródła władzy wyłącznie w prawie stanowionym przeważa nadal w konstytucjonalizmie nowych posocjalistycznych demokracji (Albania, Bułgaria, Czechy). Także w polskim konstytucjonalizmie przeważyła tendencja do zaniechania bezpośredniego odwoływania się do koncepcji naturalnoprawnych. Uznano, że konstytucja jest najwyższym aktem prawnym, który nie wymaga dla swej legitymacji dowodu jego zgodności z prawem ponadpozytywnym. Konstytucja nie wyraża również bezpośrednio potrzeby odwoływania się do pozakonstytucyjnych zasad ogólnych prawa.

Ogólne zasady prawa, które nie są zawarte w konstytucji, np.: orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, zasada lex retro non agit, zasada ochrony praw nabytych.

  1. Treść konstytucji - konstytucja pełna i niepełna.

Konstytucja niepełna - musi zawierać minimum, czyli zasady organizacji i funkcjonowania aparatu państwowego oraz prawa obywatelskie;

Konstytucja pełna - minimum + zasady ustroju politycznego (suwerenność, zasady reprezentacji itp.), zasady ustroju społeczno-gospodarczego (gwarancje prawa własności, swobody działalności gospodarczej itd.), uregulowanie procedury zmiany, podstawowe zasady prawa wyborczego, społeczne podmioty władzy (partie polityczne, związki zawodowe i wyznaniowe), uregulowania dot. stanu wojennego i klęsk żywiołowych;

W związku z tym pytaniem należy wymienić pojęcia takie jak konstytucjonalizacja ogólna i szczegółowa. Chodzi o to, że niektóre rzeczy trzeba w konstytucji uregulować szczegółowo (np. tryb zmiany konstytucji), a niektóre można tylko ogólnie (np. działalność partii politycznych). Kwestie uregulowane ogólnie znajdują swoje rozwinięcie w ustawach zwykłych (np. ustawa o partiach politycznych).

  1. Czynniki określające treść konstytucji.

  1. charakter tego aktu,

  2. założenia aksjologiczne jej twórców - wartości jakie przyświecają jej twórcom,

  3. sytuacja społeczno-polityczna kraju w czasie uchwalania tego aktu,

  4. rodzime tradycje ustrojowe (np. instytucja NIK) i historyczne doświadczenia narodu oraz wpływy obce (np. Rzecznik Praw Obywatelskich - instytucja pochodząca ze Szwecji, czy Trybunał Konstytucyjny - Austria),

  5. poziom kultury politycznej społeczeństwa, w tym kultury prawnej - im większa kultura polityczna w kraju, tym mniej rzeczy oczywistych w konstytucji,

  6. interpretacja konstytucji przez uprawniony organ.

  1. Zakres konstytucjonalizacji praw socjalnych.

Prawa socjalne pozwalają jednostce uzyskać środki utrzymania i zaspokoić podstawowe materialne potrzeby bytowe. Są one różne i zależą od pozycji finansowej państwa. Należy je odróżnić od praw politycznych oraz od praw obywatelskich. Do potrzeb bytowych, czyli takich, których zaspokojenie powinno być szczególnym celem państwa, należą m.in.:

  1. Konstytucjonalizacja zasad ustroju społeczno-gospodarczego.

Zasady te zapewniają udział jednostki w życiu gospodarczym państwa. Umożliwia to wolność działalności gospodarczej, własność prywatna i jej ochrona oraz solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych. Prawo własności jest koniecznym elementem ustroju gospodarczego. Ochrona własności powinna być taka sama dla wszystkich, niezależnie od obywatelstwa, czy statusu prawnego jednostki.

  1. Konstytucjonalizacja społecznych podmiotów władzy.

Do społecznych podmiotów władzy należą:

  1. partie polityczne - organizacje mające na celu wpływ na kształtowanie polityki państwa metodami demokratycznymi; posiadają funkcje: artykulacyjną - tworzą opinie poszczególnych grup społecznych, wyborczą - udział w przygotowaniu i przeprowadzeniu wyborów do organów przedstawicielskich oraz wyłanianie elit politycznych, integracyjną - integruje grupy społeczne w zaplecze polityczne danej partii;

  2. związki zawodowe i związki wyznaniowe -cechuje je zasada pluralizmu związkowego;

Każdy z tych podmiotów władzy powinien mieć uregulowanie prawne. Najlepsze miejsce do tego uregulowania znajdziemy w konstytucji.

  1. Konstytucjonalizacja funkcji państwa.

Nie ma konkretnie sprecyzowanych funkcji państwa, nie ma ich katalogu. Lecz można przyjąć, że:

W największym stopniu regulowano zasadę socjalną, dopiero później kulturalną i ochronną.

  1. Zasady konstytucji i ich podział.

Zasady konstytucji - podstawowe decyzje ustrojodawcy - stanowiące myśli przewodnie konstytucji - znajdujące swój wyraz w szczegółowych postanowieniach konstytucji; służą np. do interpretacji konstytucji.

Wyróżniamy zasady naczelne i zasady zwykłe.

Zasady naczelne stanowią zbiór wiodących i w wysokim stopniu aksjologicznych dyrektyw ustrojowych, którymi winni się kierować władza publiczna i obywatele. Zasady naczelne są normami prawnymi, choć ze względu na szczególny zakres ich normowania i stosowania trudno z nich wyprowadzić jednoznaczne normy postępowania. Z tego powodu posiadają one w pierwszym rzędzie charakter dyrektyw interpretacyjnych, rzadziej natomiast znajdują samodzielne zastosowanie. Wyrażane są w konstytucji wprost lub też rekonstruuje się je z wielu konkretnych i szczegółowych wypowiedzi konstytucyjnych. Czasami mogą wynikać z systematyki konstytucyjnej, z przyjmowanych nazw rozdziałów lub części konstytucji. Niekiedy ustrojodawca poświęca im osobny rozdział („Zasady podstawowe”, „Zasady ogólne”, „Rzeczpospolita”), czasem wyrażone są we wstępie do konstytucji.

  1. Forma konstytucji.

Konstytucja, jako ustawa zasadnicza wyróżnia się też swymi cechami formalnymi: szczególną nazwą, sposobem uchwalania i zmiany oraz systematyką. O formie konstytucji można mówić wówczas , gdy mamy do czynienia z konstytucją pisaną, choć niektóre z jej elementów (np. tryb zmiany) rozpatrywać można także w odniesieniu do konstytucji materialnoprawnych.

Konstytucja może się składać z jednej ustawy zasadniczej (np. Konstytucja RP) lub z kilku (np. Francja - konstytucja III Republiki).

  1. Norma konstytucyjna a przepis konstytucyjny.

Norma konstytucyjna jest to wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania (reguła zachowania). Jest ona znaczeniem zwrotów prawnych, zawartych w obowiązującym akcie normatywnym.

Przepis konstytucyjny - określany jest jako napis (zespół znaków pisarskich), bądź jako szata graficzna normy, jaka została ustanowiona.

Przedmiotem wykładni jest przepis prawny, a nie norma prawna.

  1. Niepisane normy konstytucyjne.

Są to normy prawne, które mają zastosowanie w określonym przypadku i mają moc obowiązującą, ale nie są aktami skodyfikowanymi. Przykładem są orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, który dla określonego rozstrzygnięcia może z norm konstytucyjnych utworzyć nowe zasady. Czasami to nauka prawa konstytucyjnego tworzy normy, by rozstrzygnąć kwestie sporne jeszcze nie zawarte w unormowanych normach konstytucyjnych.

  1. Klasyfikacja norm konstytucyjnych.

Normy konstytucyjne można podzielić na formalne (inaczej proceduralne) i materialne.

normy formalne - np. ustanowienie zakazu zniesienia lub zmiany niektórych zasad konstytucji, bądź też poddanie niektórych zasad szczególnemu, utrudnionemu trybowi zmiany,

normy materialne - akty regulujące pozostałe sprawy - np. prawa obywateli.

  1. Problem hierarchizacji norm konstytucyjnych - pojęcie praw fundamentalnych.

Problem ten ma dwie płaszczyzny. Pierwsza z nich: wszystkie przepisy mają taką sama moc prawną, mogą się różnić tylko znaczeniem społeczno-ekonomicznym. Druga płaszczyzna to prawa fundamentalne, gdy jeden lub kilka art. praw są „wyższe” do pozostałych (są relatywnie niezmienianymi zasadami konstytucji).

  1. Sposoby uchwalania konstytucji.

Konstytucja oktrojowana - nadana przez panującego, np. Karta Ludwika XVIII z 1814 r.

Konstytucja przyjęta w drodze umowy pomiędzy panującym a parlamentem - np. francuska Karta Praw z 1830 r.

W państwach demokratycznych, w których podmiotem władzy jest naród, prawo uchwalania ustawy zasadniczej jest podstawowym atrybutem jego suwerenności. Może go realizować w różnych formach, wyrażając swą wolę w sposób bezpośredni lub pośredni:

  1. Bezpośrednim sposobem wyrażenia woli narodu w kwestiach konstytucyjnych jest referendum konstytucyjne. Może ono być przeprowadzone na różnych etapach postępowania nad przygotowaniem tekstu konstytucji, z reguły jednak ma charakter zatwierdzający. W tym trybie zostały przyjęte konstytucje powojennej Francji i wielu państw socjalistycznych (bułgarska, kubańska, NRD).

  2. Pośredni sposób wyrażenia woli przez suwerenny naród w przedmiocie konstytucji polega na tym, że naród powierza jej uchwalenie swoim reprezentantom. Konstytucje takie mogą być uchwalone przez:

  1. Sposoby zmiany konstytucji - konstytucja sztywna i elastyczna.

Konstytucja elastyczna - taka, dla której zmiany nie są przewidziane szczególne wymogi. Może ona być zmieniana w tym samym trybie postępowania, co ustawy zwykłe. W konsekwencji, każda ustawa dotycząca materii konstytucyjnej uchyla lub zmienia ustawę zasadniczą. Klasycznym przykładem tego typu jest Konstytucja Wielkiej Brytanii.

Konstytucja sztywna - tryb zmiany jest trudniejszy od trybu uchwalania ustaw zwykłych. Niektóre konstytucje zawierają nawet zakaz zmiany pewnych postanowień (np. w Konstytucji Francji z 1958 r - zakaz uchylania zasady republikańskiej formy rządu).

  1. Rodzaje zmian w konstytucji.

Konstytucja RP z 1997 r. nie przyjmuje rozróżnienia częściowej i całkowitej reformy konstytucji.

Od strony formy, zmiana konstytucji może polegać na zmianie jej tekstu (zastąpienie uchylonych postanowień nowymi), wprowadzeniu poprawek w formie dodatkowych, kolejno numerowanych postanowień umieszczonych poza zasadniczym tekstem konstytucji (USA) czy - jak to miało miejsce w Polsce pod rządami Konstytucji z 1952 r. - uchwaleniu ustawy konstytucyjnej jednorazowo zawieszającej normę konstytucyjną.

  1. Tryb zmiany konstytucji RP.

Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. przyjmuje - jako podstawową - procedurę swej zmiany przez parlament. Jest to dokonywane w formie ustawy o zmianie konstytucji, a więc stosuje się tu ogólną procedurę ustawodawczą, a ewentualne odstępstwa muszą wynikać z wyraźnego unormowania konstytucyjnego. Takim unormowaniem jest art. 235, który przewiduje, że:

  1. projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć Prezydent, Senat lub grupa posłów stanowiąca co najmniej 1/5 ustawowego składu Sejmu (92 posłów),

  2. ustawa o zmianie konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm (większością 2/3 głosów, w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów) i nie później niż w ciągu 60 dni przez Senat (bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby senatorów),

  3. nie przewiduje się obligatoryjnego referendum konstytucyjnego, jeżeli jednak zmiana dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, to podmioty uprawnione do inicjowania zmian w konstytucji mogą zażądać w terminie 45 dni od uchwalenia tej zmiany przez Senat przeprowadzenia referendum. Zmiana konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli opowiedziała się za nią większość głosujących (nie ma wymogu frekwencji wyborczej),

  4. prezydent ma obowiązek podpisania ustawy zmieniającej konstytucję, nie przysługuje mu w tym zakresie prawo weta,

  5. konstytucja nie może być zmieniona w czasie trwania stanu nadzwyczajnego (art. 228 ust. 6), co oznacza, że nie można w tym okresie wnosić projektów ustaw o zmianie konstytucji, a prace nad projektami już wniesionymi należy zawiesić.

W stosunku do niektórych rozdziałów wprowadzono szczególnie utrudniony tryb zmiany.

  1. Systematyka konstytucji.

Systematyka konstytucji, to wewnętrzny układ jej treści, odpowiednie uporządkowanie jej postanowień według z góry przyjętych założeń klasyfikacji. Odgrywa ona istotną rolę w pojmowaniu i interpretowaniu postanowień konstytucyjnych. Sposób ich uszeregowania jest pomocny dla: wykładni konstytucji, konkretyzowania znaczenia aksjologicznego i prawnoustrojowego postanowień zawartych w aktach konstytucyjnych, określenia ich hierarchii i stosunków wzajemnych, rozwiązywania problemów powstających niekiedy w wyniku nadmiernej ogólności czy braku należytej konkretności i jednoznaczności przepisów ustawy zasadniczej.

W każdej konstytucji można wyróżnić systematykę ogólną (podział na działy, części, rozdziały) i szczegółową (układ treści poszczególnych rozdziałów).

Dominującym (ale nie jedynym) kryterium przy systematyce ogólnej jest kryterium ideologiczno-polityczne (aksjologiczne), czyli wartości i zasady przyjęte przez twórców konstytucji przy określaniu funkcji państwa, relacji między jednostką a zbiorowością czy organizacji aparatu państwowego.

O systematyce szczegółowej decyduje kryterium logicznego układu treści (organizacja, kompetencje, tryb funkcjonowania), co nie wyklucza posługiwania się także kryterium ideologicznym (np. wysunięcie jednych praw i wolności przed inne).

  1. Treść i charakter prawny wstępów do konstytucji.

Niektóre konstytucje np. USA, Francji czy Niemiec, rozpoczynają się od krótszych lub dłuższych wstępów tzw. preambuł, w innych krajach (np. Włochy) z tego zrezygnowano. Celem wstępu jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, umieszczenie jej w tle tradycji ustrojowej danego państwa i wydarzeń, które towarzyszyły przyjmowaniu konstytucji. Wstęp wyraża w ten sposób konstytucyjną tożsamość państwa, stanowiąc jedną z podstawowych wskazówek dla odnalezienia systemu wartości, na których ta tożsamość się opiera, a więc określa kierunki i sposoby wykładni dalszych postanowień konstytucyjnych.

Nie wszystkim sformułowaniom wstępu da się przypisać treść normatywną. W tym sensie stanowi on wyjątek od zasady normatywności konstytucji, która wymaga, by wszystkie postanowienia zawarte w tekście ustawy zasadniczej miały charakter normatywny, tzn. mogły służyć jako budulec dla formułowania norm prawnych. Nie neguje to jednak znaczenia wstępu, bo może on służyć jako istotna wskazówka aksjologiczna w procesie interpretowania pozostałych postanowień konstytucyjnych.

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997:

Zawiera ona obszerny Wstęp, który składa się z treści o różnym charakterze. Niektóre sformułowania odnoszą się do polskiej historii i tradycji (np. odwołanie się do Boga). Inne określają cele i nadzieje związane z przyjmowaną konstytucją (np. zagwarantowanie praw obywatelskich), podstawy aksjologiczne jej unormowań (np. poszanowanie wolności i sprawiedliwości), związki z prawem natury (nawiązanie do przyrodzonej godności człowieka). Wstęp wyraźnie też wskazuje na rolę konstytucji jako najwyższej ustawy państwa. Niewiele z tych postanowień ma charakter samoistnie normatywny, wszystkie jednak powinny być traktowane jako podstawowa wskazówka dla procesu stosowania dalszych postanowień konstytucyjnych i dla określenia systemu wartości wynikającego z konstytucji.

  1. Stosowanie konstytucji.

Będąc ustawą (aktem normatywnym), konstytucja musi być stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej i inne podmioty, które są adresatami zawartych w niej norm i zasad. Stosowanie konstytucji polega nie tylko na zakazie podejmowania działań czy unormowań sprzecznych z konstytucją oraz na obowiązku podejmowania działań i unormowań służących realizacji postanowień konstytucyjnych. Stosowanie konstytucji to także powoływanie norm i zasad konstytucji jako bezpośredniej podstawy dla działań, rozstrzygnięć czy unormowań, gdzie tylko jest to możliwe.

Zasada bezpośredniego stosowania konstytucji - w tych wszystkich wypadkach, gdy postanowienia konstytucyjne są sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny, by możliwe było ich odniesienie do konkretnych sytuacji zachodzących w rzeczywistości prawnej, podmiot stosujący prawo powinien oprzeć swe działania bezpośrednio na takim postanowieniu konstytucyjnym, a dopiero w drugiej kolejności powinien powołać odpowiednie postanowienia ustaw zwykłych. Przy takiej koncepcji konstytucja znajdować może ciągłe zastosowanie w działalności wszystkich organów władzy publicznej, a podstawowa rola w tym zakresie musi przypaść sądom.

Sądowe stosowanie konstytucji może przybrać trojaką formę:

  1. Może polegać na stosowaniu normy konstytucyjnej jako samoistnego rozstrzygnięcia - będzie to miało miejsce wówczas, gdy norma konstytucyjna jest sformułowana w sposób pozwalający na jej samoistne stosowanie, a ustawodawstwo zwykłe nie reguluje danej kwestii lub reguluje ją tylko częściowo.

  2. Może polegać na współstosowaniu normy konstytucyjnej i postanowień ustawowych regulujących szczegółowo daną kwestię.

  3. Może polegać na stwierdzaniu konfliktu między normą konstytucyjną a szczegółowymi postanowieniami ustawowymi. Konflikt ten należy - w miarę możliwości - usunąć w drodze wykładni, a więc przez odnalezienie takiego rozumienia przepisu ustawy, który pozwoli na uznanie jej zgodności z konstytucją (tzw. technika wykładni w zgodzie z konstytucją). Gdy nie będzie to możliwe, sąd ma obowiązek podjęcia działań zmierzających do usunięcia niekonstytucyjnego przepisu ustawy z systemu prawa.

  1. Gwarancje konstytucji.

Przestrzeganie (i stosowanie) konstytucji jest obowiązkiem każdego organu władzy publicznej oraz każdego innego podmiotu. W praktyce jednak obowiązek nabiera realnego kształtu dopiero wówczas, gdy istnieją procedury gwarancyjne przestrzegania konstytucji przez wszystkich jej adresatów.

Historycznie rzecz biorąc, pierwsza była procedura tzw. odpowiedzialności konstytucyjnej, tzn. odpowiedzialności osób indywidualnych (piastunów najwyższych urzędów państwowych) za naruszenie konstytucji przy sprawowaniu urzędu. Odpowiedzialność ta ukształtowała się jeszcze w Średniowieczu w Anglii (impeachment). Natomiast w Europie pod wpływem rozwiązań niemieckich, zaczęto tworzyć szczególne sądy (zwane trybunałami stanu) do orzekania w takich sprawach.

Drugim ważnym urządzeniem, które w Europie wyprzedziło pojawienie się procedur sądowej ochrony konstytucji, było sądownictwo administracyjne kształtujące się przez cały wiek XIX we Francji, Niemczech i Austrii. Istota tego sądownictwa polega na badaniu indywidualnych decyzji administracyjnych z punktu widzenia ich zgodności z ustawami.

  1. Kontrola konstytucyjności prawa i jej rodzaje.

Instytucja kontroli konstytucyjności prawa polega na ocenie zgodności z ustawą zasadniczą norm prawnych oraz, ewentualnie, innych działań podejmowanych przez organy państwowe.

Historycznie wykształciły się dwa systemy kontroli konstytucyjności prawa:

  1. Parlamentarny - odnosi się w zasadzie tylko do ustaw; każda ustawa uchwalona przez parlament uważana jest za zgodną z konstytucją i nie ma możliwości jej zakwestionowania. Kontrola ta przybrała w swym rozwoju formę kontroli zinstytucjonalizowanej poprzez np. powołanie specjalnej komisji parlamentarnej, która ma prawo opiniowania projektów ustaw z punktu widzenia ich zgodności z konstytucją. Opinia tych organów nie ma jednak wiążącego charakteru i ostateczna decyzja należy do parlamentu. W przypadku braku tego typu ciał mamy do czynienia z kontrolą sprawowaną przez parlament w ramach zwykłej procedury ustawodawczej.

  2. Pozaparlamentarny - wprowadzany po drugiej wojnie światowej; dziś wśród państw demokracji zachodniej tylko Holandia i Luksemburg nie mają tego typu instytucji. Pozaparlamentarna kontrola konstytucyjności polega na powierzeniu funkcji ochrony konstytucji (badania zgodności aktów prawnych niższego rzędu z ustawą zasadniczą) organowi niezależnemu od parlamentu. Współczesne rozwiązania kształtują się wokół dwu podstawowych modeli - amerykańskiego i kontynentalnego (europejskiego).

  1. Amerykański model kontroli konstytucyjności prawa.

Cechy charakterystyczne dla tego typu kontroli to:

  1. Geneza instytucji judicial review.

Konstytucja USA milczała na ten temat. Instytucja ta wykształciła się na początku XIX wieku dzięki praktyce sądów amerykańskich, przejawiających znaczną konstytucyjna inwencję interpretacyjną. Tradycyjnie jako punkt kluczowy dla uznania konstytucyjnego charakteru instytucji judicial review uznaje się decyzję Naczelnego Sędziego Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych Johna Marshalla w sprawie Marbury v. Madison z 1803 r. W istocie sama koncepcja badania koherencji systemu prawnego posiada swe korzenie w doktrynie prawa natury (prawo ma strukturę hierarchiczną, ludzie mogą omówić posłuszeństwa regułom, które naruszają zasady wyższego prawa). Przekształcenie jednak koncepcji wyższego prawa natury w doktrynę zakładającą prawo sądów do weryfikacji koherencji systemu prawa pozytywnego wymagało spełnienia kilku warunków:

Wszystkie powyższe warunki zostały po raz pierwszy spełnione w USA.

  1. Europejski model kontroli konstytucyjności prawa.

Cechy:

  1. Interpretacja konstytucji.

Przedmiotem interpretacji jest przepis. Wyróżnia się następujące zasady interpretacji:

Np. ministerstwo powołuje premier - a w MON, MSW i MSZ po zasięgnięciu opinii Prezydenta. Prezydent dokonał nadinterpretacji - opinia stała się uzgodnieniem.

Metoda wykładni prawniczej - dużą rolę odgrywa wykładnia historyczna.

Interpretacja powinna być zgodna z konstytucją. Można nadać odpowiednią interpretację po to, aby nie uchylać przepisu.

  1. Koncepcje konstytucji.

Wyróżnia się następujące koncepcje konstytucji:

  1. Koncepcja konstytucyjnego państwa - to koncepcja konstytucyjnego społeczeństwa (nie reguluje aparatu władzy, lecz tylko społeczne podmioty władzy).

  2. Koncepcja konstytucji jako bilans - to koncepcja konstytucji jako program; w konstytucji pojawiły się różnego rodzaju postulaty (każdy ma mieć pracę).

Koncepcja konstytucji jako bilans, wymyślił ją Stalin, zawarte zostało w konstytucji ZSRR z 1924 roku. Konstytucja ma być rejestrem, ma utrwalać osiągnięcia, które zostały dotychczas osiągnięte. To gwarantowanie pewnych stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych. Konstytucja ma bazować na tym co zostało osiągnięte oraz powinna zawierać elementy programu.

Koncepcja konstytucyjnego państwa została stworzona przez W. Ulbricha; konstytucja ma regulować przede wszystkim aparat państwowy, a nie reguluje społecznych podmiotów władzy( np. sądy polubowne).

  1. Funkcje konstytucji.

Termin funkcja konstytucji oznacza zespół różnorakich skutków społecznych, jakie stale (w danej społeczności), w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji. Inny­mi słowy, funkcja konstytucji to nic innego, jak rola, jaką konstytucja może pełnić w rzeczywistości społeczno-politycznej określonego państwa.

Funkcja prawna - możliwość pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecz­nych i gospodarczych, które są w niej regulowane.

Funkcja integracyjna - służy integracji społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz szerokiego konsen­susu społecznego; jej postanowienia są zazwyczaj rezultatem kompromisu po­między różnymi grupami społecznymi i siłami politycznymi, co znaczy, że ich treść ukształtowana zostaje pod wpływem różnorodnych czynników; z tej wielo­ści konstytucja ma stworzyć - i jest to jedno z jej najważniejszych zadań - zinte­growaną całość. Konstytucja, wypełniając funkcję integracyjną, określa formy udziału obywa­teli w kształtowaniu woli państwa i służy w ten sposób zespoleniu jednostki z państwem. Stwarza również prawne mechanizmy służące rozwiązywaniu kon­fliktów społecznych.

Funkcja organizatorska - wiele postanowień konstytucji określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego strukturę wewnętrzną. Spełniają one rolę statutu organizacyj­nego państwa. Funkcja ta nabiera coraz większego znaczenia w państwach współ­czesnych w związku z rozszerzaniem się zakresu ich zadań i dyferencjacją orga­nizacyjnych form ich działalności.

Funkcja wychowawcza - jako odzwierciedlenie i upowszechnienie pewnego systemu wartości oraz przekonań społecznych.

Funkcja programowa - określenie kierunku rozwoju państwa i poszczególnych instytucji charakteryzujących ustrój polityczny.

  1. Wejście w życie konstytucji.

Termin wejścia w życie konstytucji określa się w :

  1. Problem jurydyzacji konstytucji.

Istniał postulat, aby konstytucja była innym aktem (dokumentem od pozostałych). Nie ma składać się z wyniosłych haseł, powinna być takim dokumentem na który można się powołać by załatwić jakieś sprawy. Jurydyzacja to możliwość posługiwania się konstytucją bezpośrednio w urzędzie ze skutkiem prawnym.

  1. Konstytucja a prawo ponadnarodowe.

Prawo ponadnarodowe, to inaczej prawo unijne. W przypadku gdy konstytucja sprzeczna jest z prawem unijnym, to:

W przypadku niezgodności tych aktów powinna nastąpić rozmowa polityczna, a w przypadku nie dojścia do porozumienia to państwo albo samo występuje z Unii, albo zostaje zawieszone w prawach unijnych.

  1. Zmiany konstytucyjne w latach 1989-1997.

Zasadniczy cios poprzedniemu systemowi zadała pogarszająca się sytuacja gospodarcza i rosnąca aktywność Solidarności wspieranej przez grupy opozycyjnych intelektualistów. W 1989 r. dochodzi do tzw. Okrągłego Stołu. Rozmowy te przyniosły 3 ustalenia:

  1. przywrócono Solidarność do realnego istnienia,

  2. postanowiono przeprowadzić przyśpieszone wybory parlamentarne,

  3. postanowiono dokonać zmian w Konstytucji z 1952 roku obejmujące m.in. ponowne pojawienie się urzędu prezydenta.

Wyrazem porozumienia była tzw. Nowela kwietniowa (7.IV.1989). Wprowadziła ona system rządów stanowiący szczególne przemieszanie dawnej koncepcji jednolitości władzy państwowej z elementami prezydencjonalizmu. Postrzegali prezydenturę jako ostatnią gwarancję zachowania istniejącego systemu władzy i pragnęli pozostawić prezydentowi możliwość przekreślenia ustaleń Okrągłego Stołu.

Nowela grudniowa z 29.12.1989 przeredagowała pierwszy rozdział konstytucji, usuwając z niego zasady kierowniczej roli partii oraz przyjaźni ze Związkiem Radzieckim, zapisując nowe podstawy zasady ustroju politycznego. W marcu 1990 r. dokonano kolejnej nowelizacji konstytucji.

Mała Konstytucja z 17.10.1992 była aktem tymczasowym. W sprawach, których nie normowała, obowiązywały nadal przepisy Konstytucji z 1952 r. np. dotyczące praw i obowiązków obywateli, kompetencji TK, TS, czy RPO, przestały obowiązywać z dniem wejścia w życie Konstytucji RP.

W Konstytucji z 1997 r. porządek polityczny i społeczny został oparty na zasadzie wolności partii politycznych i organizacji politycznych i społecznych oraz wolności mediów; konstytucyjnie zakazane są praktyki totalitarne. Są też przepisy o stosunkach państwa z Kościołem i związkami wyznaniowymi. Gwarantuje ich równouprawnienie, autonomię, bezstronność państwa w sprawach światopoglądowych oraz współdziałania państwa i Kościoła.

  1. Ocena Konstytucji z 1997 r.

Solidarność i Kościół nawoływały do odrzucenia Konstytucji z 1997 r. solidarność, bo miała swój własny projekt Konstytucji, a Kościół chciał by w konstytucji zrealizowane zostały ich wszystkie postulaty (zrealizowano tylko ¾). Kryteria oceny Konstytucji:

Nasza Konstytucja ma zbyt dużo artykułów, ale mieści się w średnim szczeblu abstrakcji.

III. PODSTAWOWE ZASADY USTROJU III RP

  1. Pojęcie ustroju politycznego.

Ustrój polityczny - organizacja i metody działania władzy państwowej oparte na ideologii klasy panującej; zasadnicze znaczenie dla charakterystyki ustroju politycznego ma określenie suwerena władzy państwowej, organizacja i sposób wykonywania tej władzy oraz określenie pozycji jednostki wobec państwa.

  1. Pojęcie ustroju społeczno-ekonomicznego.

Ustrój społeczno-ekonomiczny - całokształt dominujących w państwie stosunków produkcji oraz wynikająca z niego struktura klasowa społeczeństwa i stosunki między klasami społecznymi.

  1. Zasada republikańskiej formy państwa.

Zasada republikańskiej formy rządu wyrażona jest w samej nazwie państwa (Rzeczpospolita Polska), w tytule konstytucji i przede wszystkim w jej instytucjach i urządzeniach. Oznacza ona, z jednej strony, wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej w państwie, a z drugiej, postulat ustanowienia rządów prawa i ustroju demokratycznego. W Konstytucji RP z 1997 r. Rzeczpospolita oznacza republikę - raz jako nazwę państwa, raz jako określony ustrój polityczny państwa. Artykuł 1 objaśnia dosłownie Rzeczpospolitą Polską jako dobro wspólne wszystkich obywateli.

Rzeczpospolita jako nazwa państwa polskiego poprzedzona jest w preambule numeracją: Pierwsza…, Druga…, Trzecia… W myśl preambuły, Trzecią Rzeczpospolitą jest ta formacja, w której stosuje się Konstytucję z 1997 roku; stanowi ona kontynuację najlepszych tradycji istniejących dawniej w Pierwszej i Drugiej RP. Konstytucja nie odnosi się do formy ustroju Polski z lat 1944 - 1989 i do roku 1997. Pośrednio, z pierwszego zdania preambuły wynika, iż w latach 1944 - 1989 nie istniała możliwość stanowienia przez naród suwerennie i demokratycznie o losie Polski.

Mianem Rzeczpospolita ustrojodawca zatytułował także rozdział I Konstytucji, w którym zawarte są podstawowe zasady ustroju państwa. Zasady te składają się na określenie ustroju Polski jako państwa demokratycznego.

Zasada republikańskiej formy rządu, obok innych zasad ustroju wskazanych w Rozdziale I Konstytucji, wyrażona jest przepisami Konstytucji, których zmiana jest szczególnie utrudniona.

  1. Zasada suwerenności narodu.

Zasada ta określa suwerena, a więc wskazuje tego, do kogo należy władza w państwie. Przyjęta w art. 4 ust. 1 Konstytucji formuła: Władza zwierzchnia w RP należy do Narodu nawiązuje do koncepcji suwerenności, jaka ukształtowała się w doktrynie europejskiej na przełomie XVIII i XIX w. Określenie Narodu jako podmiotu suwerenności oznacza odrzucenie koncepcji, zgodnie z którą podmiotem władzy może być jakaś klasa czy grupa społeczna (Konstytucja z 1952 r. - władza w PRL należy do ludu pracującego miast i wsi), partia polityczna, czy jednostka. Nie może być tym samym grup społecznych czy kategorii obywateli, które mogłyby zostać postawione poza pojęciem Naród.

Pojęcie Naród należy odnosić do wspólnoty wszystkich obywateli Rzeczpospolitej, ale i to określenie nie wyczerpuje problemu. Z jednej strony mamy Wstęp do Konstytucji: my, Naród Polski - wszyscy obywatele RP, a z drugiej strony art. 6 ust. 2 mówi też o Polakach zamieszkałych za granicą.

Podstawowe formy wykonywania władzy przez Naród określa art. 4 ust. 2 stanowiąc, iż Naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio.

  1. Instytucje demokracji bezpośredniej.

Demokracja bezpośrednia to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje podejmowane są bezpośrednio przez ogół wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych. Podstawowe formy demokracji bezpośredniej to:

Art. 4 ust. 2 K wskazuje na alternatywne - wobec reprezentacji - sprawowanie władzy przez naród w drodze bezpośredniej. Formami demokracji bezpośredniej w Polsce są referenda i inicjatywa ludowa.

Inicjatywa ludowa w zakresie ustawodawstwa przysługuje między innymi 100 tysiącom obywateli mających prawo wybierania do Sejmu (art. 118 K). Wnioskodawcy, przedkładając Sejmowi projekt ustawy, muszą przedstawić także skutki finansowe jej wykonania.

  1. Instytucja referendum - jej rodzaje i znaczenie ustrojowe.

Referendum (losowanie ludowe) jest to forma demokracji bezpośredniej, polegająca na wypowiadaniu się wyborców, w formie głosowania, na tematy będące przedmiotem tego głosowania, a dotyczące spraw całego państwa lub jego określonej części. W prawie konstytucyjnym rozróżnia się pojęcia referendum, rozumianego jako głosowanie nad określonym problemem i plebiscytu, rozumianego jako głosowanie nad wyrażeniem poparcia lub zaufania dla określonej osoby.

Instytucja referendum istnieje w bardzo różnym kształcie. Odpowiednio rozróżnia się więc rodzaje referendów:

  1. w oparciu o kryterium zasięgu terytorialnego - referendum ogólnokrajowe i referendum lokalne,

  2. w oparciu o kryterium obowiązku jego przeprowadzenia - referendum obligatoryjne (np. taki charakter miało przeprowadzenie referendum dla przyjęcia obecnej Konstytucji RP) oraz referendum fakultatywne, przeprowadzane w wypadkach, które podmioty zarządzające referendum uznają to za potrzebne,

  3. w oparciu o kryterium skutków prawnych - referendum wiążące i referendum konsultatywne,

  4. w oparciu o kryterium momentu przeprowadzenia - referendum uprzednie i referendum następcze.

Jako forma bezpośredniej wypowiedzi Narodu - suwerena może mieć ono istotne znaczenie demokratyczne, ale nie można tez zapominać, że oddanie rozstrzygnięcia w ręce wyborców, często oznacza odebranie prawa decyzji parlamentowi. Z tego punktu widzenia referendum zawiera pewien potencjał antyparlamentarny, zwłaszcza gdy zarządzenie referendum może następować bez udziału parlamentu.

  1. Referendum w świetle ustawodawstwa polskiego.

Konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendów:

  1. Ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125 K, ustawa z dnia 14 marca 2003 o referendum ogólnokrajowym - uRO) - referendum to ma zawsze charakter fakultatywny, zawsze konieczny jest też bezpośredni związek z interesami Państwa jako pewnej całości. Ocena danej sprawy pod kątem takiego szczególnego znaczenia należy jednak do podmiotów zarządzających referendum. Przepisy prawa nie dają żadnych wskazówek co do terminu (daty), na który ma zostać zarządzone referendum. Nie ma w szczególności przeszkód do łącznego przeprowadzania referendum i wyborów (parlamentarnych lub prezydenckich). Istotne ograniczenie wynika natomiast z art. 228 ust. 7 Konstytucji - w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie można przeprowadzać referendum ogólnokrajowego w żadnej jego postaci. Podmiotem prawa zarządzania referendum jest Sejm lub Prezydent działający za zgodą Senatu (art. 125 ust. 2 K). Wynik referendum jest wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Natomiast wynik referendum, w którym wzięło udział mniej wyborców, ma charakter tylko sugerująco-konsultacyjny.

  2. W sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach (art. 90 ust. 3),

  3. W sprawie zatwierdzenia zmiany Konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w rozdziałach I, II i XII (art. 235 ust. 6),

  4. Referendum lokalne (art. 170 K, ustawa z 15 września 2000 o referendum lokalnym) - przedmiotem tego referendum mogą być sprawy dotyczące danej wspólnoty samorządowej. Możliwe jest przeprowadzenie referendum np. w sprawie odwołania lokalnego organu przedstawicielskiego (możliwość taka nie istnieje na szczeblu centralnym). Referendum takie przeprowadza się albo z inicjatywy organu stanowiącego (tzn. rady lub sejmiku) danej jednostki terytorialnej albo na wniosek mieszkańców (na szczeblu gminy lub powiatu konieczne jest zgromadzenie podpisów 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania, a na szczeblu województwa - 5%). W referendum mają prawo brać udział osoby stale zamieszkujące na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego, posiadające czynne prawo wyborcze do organu stanowiącego tej jednostki. Referendum przeprowadzają i ustalają jego wyniki, terytorialne i obwodowe komisje do spraw referendum. Referendum jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania, a jego wynik ma charakter rozstrzygający, jeżeli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano więcej niż połowę ważnych głosów.

  1. Referendum konstytucyjne w świetle ustawodawstwa polskiego.

Art. 235 ust. 6 K stanowi, że referendum może stać się elementem procedury zmiany Konstytucji, ale dopiero po uchwaleniu przez Sejm i Senat ustawy zmieniającej konstytucję i tylko przy spełnieniu dwóch przesłanek:

  1. Zasada podziału władzy państwowej.

O podziale władzy czy władz można mówić, mając na względzie znaczenie przedmiotowe i podmiotowe tego pojęcia. W sensie przedmiotowym (funkcjonalnym) podział władz oznacza wydzielenie pewnych rodzajowo odmiennych kierunków (sfer) działania państwa, takich jak stanowienie prawa, wykonywanie prawa, sądzenie. Tego typu podejście (choć oparte o inną klasyfikację przedmiotową) można było odnaleźć już u Arystotelesa. Zasługą Locke'a i Monteskiusza było natomiast powiązanie przedmiotowego i podmiotowego rozumienia podziału władz, to znaczy postawienie tezy, że każdej z trzech wyodrębnionych dziedzin działania państwa powinny odpowiadać trzy oddzielone od siebie grupy organów państwowych. Zasada podziału władz wymaga zatem odrębnego istnienia organów władzy ustawodawczej, organów władzy wykonawczej i organów władzy sądowniczej, powoływanych do wykonywania swojego odcinka władzy państwowej. Drugim klasycznym elementem zasady podziału władzy jest tzw. system wzajemnego hamowania się i równoważenia władz.

Art. 10 Konstytucji daje wyraz obu tym składnikom zasady podziału władz - najpierw wskazuje bowiem na podstawę przedmiotowego rozgraniczenia władz (ust. 1), potem wskazuje podmioty - organy konstytucyjne, którym powierzone jest wykonywanie władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej (ust. 2).

Tylko jednak piastuni władzy ustawodawczej (Sejm i Senat) są określeni w sposób precyzyjny i wyczerpujący - żaden inny organ w państwie nie posiada kompetencji do stanowienia aktów o mocy ustawy (wyj. art. 234 K). Wyliczenie piastunów władzy wykonawczej (Prezydent i Rada Ministrów) ma już tylko przykładowy charakter, wskazujący podstawowe elementy egzekutywy, ale pomijający szereg innych konstytucyjnych organów władzy wykonawczej. Podobnie piastuni władzy sądowniczej określeni są ogólnym pojęciem sądy i trybunały, a określenie rodzajów i nazw tych organów zostaje dokonane w innym rozdziale Konstytucji.

Celem art. 10 nie jest wyczerpujące wyliczenie konstytucyjnych organów państwa, a tylko wyrażenie pewnej zasady ogólnej. Zauważyć też należy, że niektóre konstytucyjne organy państwa nie mieszczą się w tradycyjnym trójpodziale władz, np. NIK, KRS, KRRiT, czy RPO.

Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego. Jej podstawową treścią jest odrzucenie możliwości skumulowania całej władzy w rękach jednego podmiotu.

  1. Zasada przedstawicielskiej formy sprawowania władzy.

Jest to zasada wyrażająca sposób sprawowania władzy, który polega na tym, że decyzje w imieniu suwerena podejmowane są przez organ przedstawicielski (parlament) pochodzący z wyborów. Zasadę tą najpełniej wyraża art. 4 ust 2, który tym samym uznaje demokrację pośrednią za podstawowy sposób rządzenia państwem.

Istotą demokracji bezpośredniej jest podejmowanie decyzji w imieniu suwerena przez organ przedstawicielski pochodzący z wyborów. W warunkach polskich ta cecha odnosi się w równym stopniu do Sejmu i do Senatu, jako że system wyborczy do obu izb opiera się na zasadzie powszechności. Daje temu wyraz art. 104 K określając posłów jako przedstawicieli Narodu; tak samo (z mocy ogólnego odesłania z art. 8 K) należy traktować senatorów. Tym samym posłowie i senatorowie nie są prawnie związani instrukcjami wyborców ze swych okręgów wyborczych.

Konstytucja nie określa natomiast Prezydenta mianem przedstawiciela Narodu. Akcentuje to szczególną pozycję parlamentu, nie zmienia jednak faktu, że także Prezydentowi przysługuje bezpośrednia legitymacja woli wyborców. Charakter przedstawicielski można też przypisać radom gmin, radom powiatowym i sejmikom województw, jako że też pochodzą one z wyborów. Z uwagi jednak na ograniczony terytorialnie zakres ich legitymacji nie można ich traktować jako organów reprezentacji Narodu.

  1. Zasada pluralizmu społeczno-politycznego.

Pluralizm polityczny ma kilka zakresów znaczeń. W ujęciu prawnokonstytucyjnym pluralizm należy rozumieć ściślej i sprowadzić go do problemu partii. W ujęciu szerszym - pozakonstytucyjnym - pluralizmu politycznego nie da się zawęzić tylko do kwestii struktur o statusie partii. Jako zasada ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm polityczny polega na: a) uznaniu wielości partii, b) uznaniu równości partii, c) określeniu demokratycznej roli partii politycznej.

Przymiotnik społeczny moim zdaniem odnosi się do tego, że partie mają reprezentować interesy różnych grup społecznych.

Zasadę pluralizmu ustanawia art. 11 Konstytucji, stwierdzający, że RP zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich, w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

  1. Wymogi towarzyszące zakładaniu i funkcjonowaniu partii politycznych.

Ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 r. (upp) mówi, że: partię może założyć 15 obywateli, jednakże liczba popierających zgłoszenie osób musi wynosić co najmniej 1000 - obywatele pełnoletni mający pełną zdolność do czynności prawnych.

Partia polityczna, aby uzyskać pełnię możliwości działania, musi zostać wpisana do ewidencji partii politycznych. Prowadzi ją Sąd Okręgowy w Warszawie, który nie może odmówić dokonania wpisu, jeśli organizacja pretendująca do miana partii spełnia wskazane wyżej warunki formalne. Wolność tworzenia partii politycznych nie ma jednak charakteru nieograniczonego. Polskie doświadczenia historyczne skłoniły do wprowadzenia pewnych zakazów w tym zakresie. W myśl art. 13 K, zakazy te odnoszą się do:

  1. programowo - ideologicznego charakteru partii - zakazane jest istnienie partii politycznych:

  • metod i zasad organizacyjnych partii - zakazane jest istnienie partii politycznych, których program lub działalność: