Wstęp do językoznawstwa

(dr Norbert Kordek, semestr I, etnolingwistyka)

syllabus opracowany

na podstawie notatek

oraz podręcznika „Wstęp do językoznawstwa” J. Bańczerowski, J. Pogonowski, T. Zgółka

by Agnieszka Pawlicka

e-mail: [e-mail]

gg:4000583

1. Wprowadzenie

1. Problem definicji języka

Nieformalne określenie lingwistyki mówi o języku jako znakowym systemie porozumiewania się.

Każda poprawna definicja zawiera termin definiowany -w naszym przypadku „język” oraz część definiującą - która powinna zawierać zespół warunków spełniany przez wszystkie systemy znakowe będące językami i tylko przez takie systemy. Żadna istniejąca obecnie lista warunków charakteryzujących język nie może być uznana za poprawnie sformułowaną część definiującą. Listy te SA albo zbyt szerokie, albo niektóre prowadzą do błędnego koła (w definicji języka pojawia się termin kultura, a w definicji kultury pojawia się termin język)

Lingwiści zadowalają się (na szczęście)przybliżonym określeniem pojęcia języka, przyjmuje się, że pojęcie języka jest intuicyjnie znane, tzn. że mając dany system znakowy potrafimy rozstrzygnąć czy jest on, czy nie jest językiem (str.82);

Język jest zjawiskiem wieloaspektowym (str. 107);

2. Językoznawstwo, jako dyscyplina naukowa

Istnieją:

→ językoznawstwo teoretyczne/podstawowe /czyste (wiedza, poznanie, cel poznawczy - zdania oznajmujące, obserwacyjne)

→ językoznawstwo stosowane (wykorzystanie wiedzy w różnych celach - zdania rozkazujące)

→ normatywne

→ nienormatywne

→ ogólne (dot. wszystkich języków lub klas języków - nigdy pojedynczego języka - zdania nieobserwacyjne)

→ szczegółowe (dotyczy pojedynczego języka - zdania obserwacyjne)

→ historyczne (twierdzenia dotyczą zmian historycznych zachodzących w trakcje rozwoju języków)

→ synchroniczne (opis i wyjaśnienie faktów zaczerpniętych z jednego, kilku lub wszystkich języków naturalnych, bez uwzględnienia historycznej zmienności tych języków - z reguły badania prowadzone nad językami współczesnymi badaczom)

zdania obserwacyjne - np. w czasie t i miejscu m przedmiot a ma własność f;

zdania nieobserwacyjne - te poddawane kontroli w konfrontacji nie bezpośrednio z badaną rzeczywistością, ale ze zdaniami obserwacyjnymi.

My zajmujemy się językoznawstwem:

→ czystym

→ nienormatywnym

→ ogólnym

→ synchronicznym

2. Metodologiczne podstawy językoznawstwa

1. Budowa teorii naukowej

→ język charakterystyczny dla danej teorii ( twór sztuczny - system określonych wyrażeń używanych do formułowania twierdzeń danej teorii)

→ zasoby środków dowodowych (reguł dedukcyjnych do wyprowadzania jednych zdań z drugich)

→ zasięg teorii (klasy dziedzin semantycznych będących interpretacjami semantycznymi dla języka teorii - klasa wszystkich możliwych zdań, które można dobudować do teorii)

→ procedury empirycznej kontroli hipotez proponowanych na twierdzenia teorii

leksykon - lista prostych wyrażeń używanych w teorii

aksjomat - pewnik, zdanie bazowe danej teorii (aksjomatów nie udowadniamy)

2. Przedmiot badań językoznawczych (str. 11,12)

Obiektem badań językoznawców są języki - dokładniej, języki naturalne. Lingwistyka nie ma jednak wyłączności na badania, których przedmiotem jest język naturalny (ujmowany abstrakcyjnie lub konkretny język etniczny);

Przedmiotem badań językoznawczych są odniesienia przedmiotowe przyporządkowane poszczególnym teoriom z zakresu lingwistyki. (akceptacja tego stwierdzenia wymaga sformułowania kryterium na podstawie którego można rozstrzygnąć które teorie należą do lingwistyki. Ciężko jest dostarczyć teoretyczne sformułowanie efektywnego kryterium, dlatego też przyjmuje się założenie, że istnieje takie kryterium)

3. Rodzaje badań językoznawczych

energia(proces) - badania syntetyczne, dotyczące procesu tworzenia i realizacji wypowiedzi

ergon(wytwór) - badania analityczne, dotyczące efektu gotowej, zrealizowanej już wypowiedzi

3. Semiotyczne podstawy języka

1. Pojęcie znaku

znak - świadoma, podjęta z zamiarem komunikacji na gruncie jakiejś kompetencji i nastawiona na interpretację czynność ludzka lub jej wytwór, pełniąca daną funkcję. O znaku mówimy jeśli zamysł zgadza się z interpretacja.

Jeśli czynność nie zostanie zrozumiana mamy do czynienia z oznaką humanistyczną;

ZNAKI

(zakładając że wszystko jest znakiem)

ZNAKI OZNAKI

(sygnały) (symptomy)

- świadomy zamiar - brak świadomego zamiaru

ASEMANTYCZNE SEMANTYCZNE

(brak związku z rzeczywistością) (mają związek z rzeczywistością)

- apel(np. płacz, krzyk)

- pewne formy muzyki

- sztuka abstrakcyjna UMOTYWOWANE NIEUMOTYWOWANE

- taniec (genetyczne, arbitralne,

konwencjonalne) JEDNOKLASOWE DWUKLASOWE

- malarstwo realistyczne (wszystkie sygnały

semantyczne umotywowane,

oprócz języka)

FONEMOWE BEZFON.

JĘZYK

Znaczenie Vs oznaczanie:

Piłka

informacja leksykalna informacja gramatyczna

-to, do czego się odnosi - rodzaj żeński, rzeczownik, mianownik

w rzeczywistość

Znaczenie - idea piłki, definicja piłki - zbiór cech obiektów

Oznaczanie - związek znaku z tym, co znak symbolizuje (z jego denotatem) - zbiór obiektów

Im większe znaczenie, tym mniejszy zakres oznaczania;

2. Układ komunikacyjny

kontekst

kontakt

Nadawca odbiorca

komunikat

kod

3. Funkcje pełnione przez znaki

→ impresywna (wpływamy na odbiorcę)

→ ekspresywna (wyrażamy emocje lub stany emocjonalne)

→ informacyjna (wiąże się z kontekstem)

→ fatyczna (nastawiona na kontakt pomiędzy nadawcą i odbiorcą)

→ metajęzykowa (nastawiona na kod)

→ poetycka (nastawiona na sposób realizacji komunikatu)

4. Uniwersalia i zróżnicowanie języków

1. Pojęcie uniwersalium językowego

uniwersalium językowe - takie cechy (własności), które występują we wszystkich językach; warunki konieczne na to, aby dany system był językiem.

2. Rozdaje uniwersaliów

→ strukturalne (dot. semiotycznej struktury języka)	→ pragmatyczne (biorą pod uwagę użytkowników języka)	→ gramatyczne (podobne w treści do strukturalnych, ale wykorzystują pojęcia ściśle lingwistyczne)
arbitralność związek między znakiem, a jego denotatem nie polega na podobieństwie fizycznym semantyczność istnieje związek pomiędzy wyrazami, a rzeczywistością pozajęzykową dwuklasowość cenemy - elementy nie niosące znaczeń pleremy - elementy posiadające znaczenia dyskretność istnieją minimalne elementy znakowe konstytuujące całą resztę pleremów otwartość(produktywność istnieje możliwość tworzenia stale nowych znaków złożonych (zdań, tekstów) metajęzykowość) istnieje możliwość mówienia o wyrażeniach tego języka	tradycyjność przyswojenie języka następuje przez proces przekazu kulturowego istnienie wartości logicznej prawda- fałsz, zależy od kontekstu i nadawcy sprzężenie zwrotne w normalnych warunkach nadawca komunikatu jest również odbiorcą	elementy deiktyczne każdy język posiada znaki o denotacji wskazującej - formalna różnica nadawcy i odbiorcy - zaimki osobowe) uniwersalne jednostki językowe morf, wyraz, zdanie - nie przekraczające swoich granic informacja leksykalna w każdym języku występują morfy leksykalne elementy synkategorematyczne każdy język zawiera oprócz morfów leksykalnych także morfy gramatyczne imiona własne wyrażenia, które pełnią funkcje nazywania lub wskazywania jakiegoś indywiduum

***

Każdy użytkownik języka jest w stanie przeprowadzić rozmowę z samym sobą co stanowi podstawę do wszelkiej działalności intelektualnej

1. Typologia lingwistyczna

→ geograficzna - badanie rozmieszczenia języków na kuli ziemskiej

→ genetyczna -podzielenie wszystkich języków na rodziny i podrodziny ze względu na związki genetyczne pomiędzy językami (pochodzenie od wspólnych prajęzyków)

→ strukturalna (gramatyczna) - badanie i porównywanie wewnętrznej struktury języków

2. Morfologiczne typy języków

→ izolujący (wypowiedzi tworzone są przez połączenie wyrazów niezmiennych, co do formy, zmianę znaczenia uzyskujemy poprzez zmianę szyku zdania)

np. chiński (zhuozi chang - zdanie, chang zhuozi - syntagma)

wietnamski,

tajski

→ aglutacyjny (każdy morf przenosi jedną informację)

np. fiński (talo - dom, talosa - w domu, talossani -w moim domu)

turecki

japoński

koreański

węgierski

→ fleksyjny (jeden morf wyraża kilka informacji gramatycznych)

np. polski,

litewski

łotewska

greka

łacina

→ alternacyjny (samogłoski wyrażają informacje leksykalne, spółgłoski informacje gramatyczne)

np. arabski

hebrajski

→ polisyntetyczny (występuje w nim proces amalgamacji(połączenia)informacji leksykalnej i gramatycznej przy tworzeniu pojedynczego wyrazu; brak formalnej różnicy między morfami leksykalnymi i gramatycznymi)

w języku polskim: -ł → morf femiczny mówiący o rodzaju męskim, czasie przeszłym

wczoraj → morf leksykalny mówiący o czasie przeszłym

(morfy gramatyczne = morfy semiczne)

3. Podstawowe kategorie gramatyczne w językach świata (str. 91)

→ Liczba

w językach indoeuropejskich (np. w polskim) jest obligatoryjna - każdy rzeczownik musi być określony pod względem Liczby. istnieją nie tylko systemy z l. pojedynczą i mnoga, ale także system z dodatkowa liczba podwójną (np. greka), potrójną, czy nawet wielokrotną. Istnieją również języki nie posiadające kategorii liczby - liczba nie jest realizowana za pomocą morfów semicznych.

→ Rodzaj i Klasy

Rodzaj - występuje m.in. w j. polskim, rosyjskim, niemieckim, francuskim, hiszpańskim. W tych przypadkach jest kategorią dwu- lub trójelementową (Męski- Żeński lub Męski-Żeński- Nijaki)

w j. szwedzkim- Realny (męsko-żeński) oraz Neutralny

j. węgierski- całkowicie pozbawiony Rodzaju gramatycznego.

Klasa - podobna rola jak Rodzaj gram. występuje np. w suahili (osiem klas, kryterium tego podziału jest semantyczne np. klasa istot ludzkich, nazw zwierząt itp.)

→ czas

jest związana z czasem fizycznym, jednak nie jest z nim identyczna; poszczególne języki różnie kategoryzują przyszłość, teraźniejszość i przeszłość; (np. Czas Realny - przeszłość i teraźniejszość i czas Hipotetyczny - przyszłość)

→ aspekt

→ przypadek

→ strona

Rzeczywistość społeczna jest determinowana przez system językowy danej społeczności i jest kulturowo uwarunkowaną interpretacją rzeczywistości poznawczej tej społeczności.

5. Aparat formalny

1. Pojęcie systemu

System - zbiór jednostek (elementów) plus zbiór relacji pomiędzy tymi elementami

2. Pojęcie relacji

Relacja - podzbiór produktu kartezjańskiego;

Produkt kartezjański - zbiór wszystkich par uporządkowanych, których pierwsze elementy należą do zbiory X, a drugie do zbioru Y;

relacje:

1. przeciwzwrotna xRy
   
   (xRx) (dla żadnego x należącego do X nie zachodzi xRx)

np. x jest ojcem y (x nie może być ojcem samego siebie)

2. zwrotna xRy
   xRx (dla wszystkich x należących do X zachodzi xRx)

np. x jest tego samego wzrostu co y (jednocześnie jest tego samego wzrostu, co on sam :D)

3. symetryczna xRy
   yRx

np. x jest rodzeństwem dla y (automatycznie wynika z tego ze y jest rodzeństwem dla x)

4. przeciwsymetryczna xRy
   (yRx)

np. x jest ojcem y (wiem, że y nie może być ojcem x)

5. asymetryczna yRy
   ? yRx (nie wiemy czy relacja działa w dwie stony)

np. x jest siostrą y (nie wiemy nic o y, być może też jest z x w relacji bycia siostrą, ale może też być bratem)

6. przechodnia xRy
   yRz
   yRz

np. x jest starszy od y, a y jest starszy od z (wiemy, że x jest tez starszy od z)

co nam daje…

1. symetryczność? - przynależność do danej kategorii

2. przechodniość? - żaden element nie należy do 2 różnych kategorii

3. zwrotność - mogą być klasy jednoelementowe

Pierwszy podział relacji:

→ równoważność (zwrotna, symetryczna, przechodnia)

np.

kategoria (klasa) równoważności

- ludzie

- ten sam wzrost

→ podobieństwo (symetryczna, zwrotna)

np. różniące się nie więcej niż o 5

nie ma klas pustych!

→ uporządkowania/porządkujące (liniowa, poprzedzania w czasie, hiponimia- hierarchicznie)

→ dystrybucji - ze względu na występowanie (komplementarność - nigdy w tym samym miejscu np. lampa (l zębowe), liana (l dziąsłowe), homodystrybucja np. chleb, chlep)

Drugi podział relacji:

→ syntagmatyczne (np. wyrazy w zdania)

→ paradygmatyczne(1. służą do tworzenia jednostek bardziej abstrakcyjnych, 2. do tworzenia hierarchii jednostek np. hiponimia, 3. relacja między -ę, -i w zdaniach Jasio bije Kasię i Jasio marzy o biciu Kasi - między jednostkami jednej warstwy)

1. Ontologiczne typy logiczne

2. Rodzaje jednostek językowych (str. 93)

→ obiekty konkretne np. dźwięki mowy, aktualne (ustalone czasoprzestrzennie) wypowiedzi i ich segmenty (aktualne słowa, aktualne wyrazy, aktualne syntagmy)

→ obiekty abstrakcyjne np. konstrukty teoretyczne takie jak głoski, fonemy, wyrazy, kategorie syntaktyczne, hipotetyczne składniki znaczenia;

3. Spójniki logiczne i kwantyfikatory

Spójniki:

Negacja

Koniunkcja (i)

Alternatywa (lub)

Implikacja

Równoważność logiczna

Kwantyfikatory:

Szczegółowy (egzystencjonalny) (istnieje takie x, że p…)

Ogólny (uniwersalny) (dla każdego x, p…)

4. Operacje na zborach

zbiór, należenie - relacje pierwotne

elementy należą do zbioru

moc zbioru - ilość elementów

inkluzja =zawieranie się X
Y X jest zawarty w zbiorze Y

zawieranie się właściwe - jeśli A zawiera się w B i A≠B

para uporządkowana - na pierwszym miejscu el. zbioru X, na drugim el. zbioru Y

produkt kartezjański - zbiór n-tek uporządkowanych

5. Mereologia

Mereologia - nauka o związku części z całością.

(pojęcie bycia częścią P, pojęcie poprzedzania w czasie T, pojęcie bezpośredniego wyprzedzania w czasie Tim)

6. Wypowiedzi językowe

1. Własności wypowiedzi

Aktualne wypowiedzi językowe nie są przypadkowymi efektami dźwiękowymi przypadkowych ruchów artykulacyjnych, ale są substancjalnymi realizacjami świadomości językowej danej wspólnoty językowej;

Aktualne wypowiedzi zawierają się w zbiorze Seg (relewantne segmenty językowe)

Sylaba odpowiada energii fizykalnej - mówimy sylabicznie

2. Segmentacja wypowiedzi

Segmentacja wypowiedzi - przyporządkowanie każdej aktualnej wypowiedzi zbioru wszystkich segmentów, które są jej częściami i są językowo relewantne (istotne)

3. Rodzaje segmentacji i segmentów językowych

Segmenty językowe:

(sylaby, wyrazy, dźwięki, syntagmy, morfy)

Znaczące nieznaczące

Zdania,

Syntagmy

Wyrazy

Morfy

Frazy

7. Homofonia i hiponimia

1. Relacja homofonii

Homofonia(równobrzmienie) (hfn) - zachodzi między dwoma nierozróżnialnymi ze względu na swoje brzmienie segmentami językowymi.

Homofony - segmenty językowe będące w relacji homofonii

→ całkowite, zupełne (we wszystkich kontekstach wymawia się w ten sam sposób)

Np. butka -budka, boże - Boże

→ kontekstowe

Np. pod, pot

pot świni, pod stołem -ubezdźwięczniające

Pot Wacka, pod drzwiami - udźwięczniające

→ fakultatywne (zależy od mówiącego)

Np. sadze, sadzę

→ regularne

Np. atakuje - pominięcie ę zawsze prowadzi do 3 osoby l. poj.

2. Pojęcie zakresu oznaczania

Zakres oznaczania (denotacji) - zbiór wszystkich denotatów w odniesieniu, do których tego segmentu można używać.

3. Relacje hiponimiczne (hiponimia, hiperonimia, kohiponimia)

Hiponimia (hpn) - zachodzi, jeśli zakres oznaczania (zdn) segmentu 1 zawiera się z zakresie oznaczania segmentu 2

Hiponim - poprzednik relacji hiponimii (segment 1 z definicji hiponimii)

Hiperonim - następnik relacji hiponimii (segment 2 z definicji hiponimii)

Samochód hpn pojazd

↓ ↓

Hiponim hiperonim

Homodenotacja - np. synonimy - taki sam zakres oznaczania.

Kohiponimia - w tej relacji są segmenty będące hiponimami tego samego hiperonimu (np. segmenty kruk i żuraw - mają wspólny hiperonim -segment ptak)

Kodenotacja (współoznaczanie) - (np. człowiek-jemu /jemu nic nie oznacza bez relacji ko denotacji/)

8. Dźwięki i głoski

1. Pojęcie dźwięku

Dźwięk - minimalny segment, którego z punktu widzenia danego języka nie ma sensu już dalej segmentować (dźwięk = aktualny fon)

t1 należy do Fon - t jest dźwiękiem

2. Definicja głoski

Głoska - zbiór homofonicznych dźwięków

[t1] należy do FON - t jest głoską

/Ŧ/

/ \ homofonemiczność

[F1] [F2]

/ \ / \ homofonia

[f1 ][f2] [f3] [f4]

f1, f2 … -dźwięki - poziom realizacji, aktualne

F1,F2 … - głoski - pierwszy poziom abstrakcji

Ŧ,Ŧ1 …. - fonemy - drugi poziom abstrakcji

3. Własności głosek

Własności głosek

→ sposób artykulacji (produkcja dźwięku)

→ akustyka

→ brzmienie (jak nasze ucho odbiera dźwięki)

Inne własności:

→ własności delimitacyjne(oddzielające) -np. po [t]nie będzie [d], [g]

→ własności odróżniające np. [k],[l] odróżniają elementy kot i lot

9. Fonetyka artykulacyjna

1. Opis aparatu artykulacyjnego

Aparat artykulacyjny - bierze udział w produkcji dźwięków -str. 131

→ supraglotalny (ponadkrtaniowy)

→ glotalny (krtań) - struny głosowe (dźwięczna, bezdźwięczna głoska - str. 132)

→ subglotalny (przepona, płuca, tchawica) - wszystkie głoski w polskim są identyczne pod jego względem;

Wiązadła głosowe przyjmują kilka podstawowych pozycji, które schematycznie można przedstawić następująco: (str. 132)

2. Cechy i wymiary artykulacyjne

Wymiar artykulacyjny - klasa równoważności na zborze wszystkich cech; zbiór homogenicznych cech.

Cecha - własność obiektu, który chcemy opisać

Równoważność - dzieli zbiór na rozdzielne klasy

Zbiór cech

- wymiar artykulacyjny

Przykłady wymiarów i cech artykulacyjnych:

→ mechanizm wytwarzania prądu powietrza (w jaki sposób produkowany jest słup powietrza; cecha głoski: płucna, ustna, gardłowa)

→ kierunek prądu powietrza; (cecha głoski: ingresywność (wdech), egresywność (wydech))

→ stan głośni; (cecha głoski: otwartość, szczelinowość, zwartość)

→droga przepływu powietrza; (cecha głoski: ustna, nosowa, ustno-nosowa)

→ miejsce artykulacji; zęby, dziąsła, podniebienie

→ artykulator;

→ stopień supraglotalnego otwarcia; zwartość, zwarto- szczelinowość itp.

→ pionowa pozycja języka;®

→ pozioma pozycja języka; (cecha głoski: przednia ,środkowa , tylna) ®

→ stopień zaokrąglenia warg; ®

→ stopień spłaszczenia warg; ®

→ stopień supra- i subglotalnego napięcia: (cecha głoski: napięta, luźna)

→ częstość artykulacyjnej aproksymacji (zbliżenia narządów mowy); (cecha głoski: uderzeniowa, drżąca)

® dotyczy przede wszystkim samogłosek

↓↓↓

Żadne dwie głoski nie różnią się we wszystkich wymiarach artykulacyjnych

Żadne dwie głoski nie są identyczne we wszystkich wymiarach artykulacyjnych.

↑↑↑

Cechy homogeniczne, homogeniczność artykulacyjna - zachodzi między cechami artykulacyjnymi

np. dźwięczność - bezdźwięczność

krótkość - długość

można porównać krótkość z długością, ale dźwięczności z długością już nie.

3. Artykulemizacja głosek

Artykulemizacja głosek- przypisanie głoskom ich cech artykulacyjnych

4. Kombinowalność cech artykulacyjnych

Kombinowalność cech artykulacyjnych - cechy są kombinowane jeśli istnieje choć jedna głoska, która posiada te dwie cechy. (np. zwartość i nosowość występują w głoskach [m][n][ń])

Cechy homogeniczne nie są kombinowalne

5. Siła artykulacji - Fortis i lenis (mam w zeszycie, że o to nie pyta ;p)

6. Opozycja i podobieństwo artykulacyjne głosek

Opozycja - głoski są opozycyjne jeśli różne są ich zbiory cech artykulacyjnych

Podobieństwo - jeśli zbiory cech artykulacyjnych głoski nie są różne

7. Odległość i bliskość artykulacyjna

Odległość artykulacyjna - liczba wymiarów dyferencyjnych ( tam gdzie się różnią głoski)

Bliskość artykulacyjna - liczba wymiarów indentyfikacyjnych (wymiary, gdzie głoski się nie różnią)

8. Klasyfikacja głosek

1. Otwarte - samogłoski

Wysoka przednia

[i] [u]

[e] [o]

[a------------a] Niska tylna

2. Pozostałe - przynajmniej półotwarte - spółgłoski

→ półotwarte

Nosowe płynne (likwidy)

(od przednich do tylnych)

[m]dwuwargowa, przedniojęzykowa

[n] zębowa, przedniojęzykowa drżące [ń] przedniojęzykowo - podniebienna, [r] przedniojęzykowo- dziąsłowa

[ŋ]/nga/ tylnojęzykowo- podniebienna

boczne

[l]przedniojęzykowo- dziąsłowe

[ł] przedniojęzykowo + ruch ślizgowy

→ szczelinowe

Dźwięczne bezdźwięczne

[w] dolno wargowo zębowe [f]

[z] przedniojęzykowo zębowe [s]

[ż] przedniojęzykowo dziąsłowe [sz]

[ź] środkowojęzykowo podniebienne [ś]

[h] tylnojęzykowo- podniebienne

→ zwartoszczelinowe

Dźwięczne bezdźwięczne

[dz] przedniojęzykowo zębowe [c]

[dż] przedniojęzykowo dziąsłowe [cz]

[dź] środkowojęzykowo podniebienne [ć]

→zwartowybuchowe

Dźwięczne bezdźwięczne

[b] dwuwargowe [p]

[d] przedniojęzykowo zębowe [t]

[g] tylnojęzykowo podniebienne [k]

1. Kategorie artykulacyjne

→ zbiór obiektów wyznaczany przez zbiory cech artykulacyjnych

10. Fonotaktyka

1. Relacja junkcji dźwiękowej i głoskowej

Relacja junkcji fonicznej - zachodzi między dwoma dźwiękami (f1,f2) będącymi częścią jakiegoś segmentu językowego, gdzie f1 bezpośrednio wyprzedza w czasie f2.

Relacja ta może być ograniczona jedynie do danego segmentu językowego - będzie wiązać tylko dźwięki, które są częściami danego segmentu (fjs)

2. Dźwiękowe i głoskowe struktury linearne

Dźwiękowe struktury linearne - skończony ciąg dźwięków będących częściami jakiegoś segmentu (s) i całkowicie go wyczerpujących, w którym następujące po sobie elementy związane są relacją fjs. Kolejność elementów w danym ciągu odzwierciedla ich następstwo czasowe w danym segmencie.

Głoskowe struktury linearne - np. [dom][koń]. (F1,F2,F3 - gdzie F1 jest głoska zawierającą dźwięki f1, F2 jest głoska zawierającą dźwięki f2 itd.)

Struktury linearne dwóch segmentów homofonicznych są identyczne (homofonowi można przyporządkować tylko jedną głoskową strukturę linearną)

11. Diakryza

1. 
   Relacja diakryzy

Relacja diakryzy (dk)- dwa segmenty językowe są w relacji fonicznej diakryzy wtedy, gdy nie są homofoniczne (dźwiękowe struktury linearne segmentów pozostających w danej relacji są różne);

2. Diakryt i synkryt

Diakryt - część heterofoniczna dwóch głoskowych struktur linearnych, to co odróżnia struktury;

Synkryt - część homofoniczna dwóch głoskowych struktur linearnych, część wspólna;

3. Typy diaktryzy

Trzy przypadki różnic:

→ różne głoski np. [don][mak]

→ te same głoski, różne ustawienie np. [rama][mara]

→ przypadek mieszany np. [brama][rama]

przykłady:

Dk(x y)

x ≠ y → segmenty różnej długości

x - y → ilość głosek, o które różnią się segmenty (jeśli chodzi o ich długość)

np.

Dk(0-0) [rama][rama]

Dk(0-1) [brama][rama]

Dk(1-1) [kura][góra]

Dk(2-1)[wrota][nota]

Dk(2-2) [brama][plama]

4. Minimalna para diakrytyczna

Każde dwie struktury głoskowe związane relacją Dk(1-1) (struktury różniące się tylko jedna głoska w tej samej pozycji)

12. Fonologia

1. Relacja opozycji fonologicznej

Opozycja fonologiczna -relacja, która zachodzi między głoskami, które odróżniają minimalne pary diakrytyczne i struktury te różnią się znaczeniem;

2. Rodzaje opozycji fonologicznej

→ izolowana ([l][r] - nie można znaleźć innej która różni się w tym samym wymiarze)

→ proporcjonalna ([p][b], [k][g] - istnieje więcej par różniących się w tym samym wymiarze)

→ stała (zawsze jest opozycja)

→ zneutralizowana (jest opozycja, ale są przypadki, gdzie zanika np. [chlep] [chleb])

→ potencjalna ([t zębowe][t dziąsłowe] głoski są w relacji opozycji artykulacyjnej, ale nie są w relacji fonologicznej)

Podział oparty na własnościach artykulacyjnych:

→ jednowymiarowa ([p][b] - różnią się w jednym wymiarze, odległość artykulacyjna =1)

→ dwuwymiarowe ([p][g] - różnią się w dwóch i więcej wymiarach, odl. artykulacyjna. ≥ 2 )

homodyferencyjność (Hdar) - tak samo się różnią np. ([p][b]) Hdar ([k][g]) Hdar ([t][g])

3. Głoski nacechowane i nienacechowane

częściej nienacechowane [p],[t],[k]

częściej nacechowane [b],[d],[g]

4. Dystrybucja głosek

Dystrybucja głosek - zbiór głosek występujących przed i za daną głoską

→ homodystrybucja (dwie głoski występują zawsze w tym samym otoczeniu)

Identyczne zbiory

→ opcyjna wariancja (po zamianie głosek homodystrybucyjnych miejscami nie ma zmiany znaczenia)

Rodzaj homodystrybucji - identyczne zbory

→ słabsza relacja opcyjnej wariancji * (w niektórych przypadkach podstawienie jednej głoski homodystrybucyjnej za drugą nie zmienia znaczenia)

→ dystrybucja komplementarna (uzupełniająca się - nie można głosek stosować wymiennie, bo właśnie ze względu na otoczenie jest albo jedna albo druga np. [t dziąsłowe], [t zębowe])

Osobne zbiory

→ osłabiona dystrybucja komplementarna* (głoski, których w przynajmniej jednym otoczeniu nie można stosować wymiennie)

5. Relacja homofonemiczności

Relacja homofonemiczności - Relacja, która łączy głoski w fonemy:

/Ŧ/

/ \ homofonemiczność

[F1] [F2]

/ \ / \ homofonia

[f1 ][f2] [f3] [f4]

f1, f2 … -dźwięki - poziom realizacji, aktualne

F1,F2 … - głoski - pierwszy poziom abstrakcji

Ŧ,Ŧ1 …. - fonemy - drugi poziom abstrakcji

6. Fonemy i alofony

Fonem- zbiór homofonemicznych głosek

Alofony- głoski jednego fonemu

Alofon podstawowy -głoska, która występuje najczęściej (ma najmniejsze ograniczenia dystrybucyjne)

7. Dystynktywne cechy artykulacyjne

Dystynktywne cechy artykulacyjne - odróżniające fonemy. Każda dystynktywna cecha jest relewantna.

Relewantne cechy artykulacyjne - odróżniające głoskę od innych głosek

19

---