I. ZAKRES MAKROEKONOMII

Makroekonomia zajmuje się badaniem gospodarki jako całości lub jej głównych części (oczywiście z uwzględnieniem całej szerokości aktywności gospodarczej).

Mikroekonomia bada konkretne rynki, makroekonomia natomiast zajmuje się powiązaniami pomiędzy częściami gospodarki.

Model Simple Economy

Podstawowa tożsamość makroekonomiczna najogólniej opisująca zależności w gospodarce jako całości, która charakteryzuje się otwartością (występuje eksport i import) oraz w której działa państwo jako podmiot gospodarowania (podatki i transfery), wygląda następująco:

,

gdzie:
Y - wartość produktu krajowego brutto;
Y_d - dochody osobiste do dyspozycji (realne);
C - wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych;
S - oszczędności;
I - wydatki na dobra inwestycyjne;
G - wydatki rządowe na zakup dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych;
NX - eksport netto (eksport minus import);
R - transfery rządowe do gospodarstw domowych i sektora prywatnego (subwencje, dotacje);
T- podatki i inne płatności niepodatkowe.

II. MIERNIKI MAKROEKONOMICZNE

Produkt krajowy brutto (pol. PKB, ang. GDP) to miara produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze, zlokalizowane na terytorium danego kraju bez względu na to, kto jest ich właścicielem.

PKB w cenach rynkowych to miara produkcji rynkowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi.

PKB w cenach czynników wytwórczych to miara produkcji rynkowej z pominięciem podatków pośrednich.

Dochody netto z tytułu własności lub pracy za granicą to różnica pomiędzy dochodami obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą a odpływem dochodów z własności lub pracy należnych cudzoziemcom.

Produkt narodowy brutto (pol. PNB, ang. GNP) to pieniężny wskaźnik bieżącej wartości rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych (nabywanych przez ostatecznych użytkowników), wytworzonych w gospodarce w danym okresie (równe sumie wartości dodanych i sumie dochodów czynników produkcji); suma PKB i dochodów netto z pracy lub własności za granicą (miara całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju - bez względu na miejsce świadczenia usług).

PNB per capita to produkt narodowy brutto na jednego mieszkańca w USD (przeliczany wg oficjalnego kursu lub wg porównania siły nabywczej obu walut).

Produkt narodowy netto (pol. PNN, ang. NNP) to produkt narodowy brutto pomniejszony o odpisy amortyzacyjne majątku trwałego przedsiębiorstw.

Dochód narodowy (pol. DN, ang. NI) to całość dochodów wypłacanych właścicielom wykorzystywanych czynników produkcji (procenty - kapitał, renty - ziemia i płace - praca) równa całkowitym kosztom produkcji dóbr i usług zawartych w PNN.

Dochody osobiste (pol. DO, ang. PI) to ta część dochodu narodowego, która jest wypłacana poszczególnym jednostkom (osobom fizycznym).

Dochody osobiste do dyspozycji (pol. DOD, ang. DPI) to dochody osobiste pomniejszone o kwotę podatków osobistych i opłat niepodatkowych.

 

Metody obliczania PNB:

a) wydatkowa - sumowanie wydatków ponoszonych przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa prywatne, przedsiębiorstwa publiczne, agendy rządu i agendy władzy regionalnej oraz sektor międzynarodowy (eksport netto;

b) dochodowo-zasobowa - sumowanie płatności dochodowych wypłacanych właścicielom wykorzystywanych czynników produkcji (wynagrodzenia pracowników, dochody właścicieli przedsiębiorstw, dochody z rent, zyski przedsiębiorstw) wraz z pośrednimi podatkami od przedsiębiorstw i amortyzacją.

 

Rodzaje PNB:

a) nominalny - liczony w cenach bieżących;

b) realny - liczony w cenach stałych (uzyskany przez zastosowanie deflatora, wyrażającego wpływ inflacji: PNB nominalny podzielony przez deflator).

 

Wady PNB:

• nie ujmuje produkcji nie przeznaczonej na rynek;
• nie ujmuje szarej i czarnej działalności gospodarczej;
• nie ujmuje czasu wolnego jako dobra;
• nie obejmuje renty konsumenta z posiadanych dóbr trwałych;
• obejmuje produkcję tzw. antydóbr: zanieczyszczeń środowiska, broni, tytoniu itp.

III. ZRÓWNOWAŻONY POZIOM PRODUKCJI

Okrężny przepływ dochodów i wydatków (zasobów rzeczowych i pieniężnych) w gospodarce polega na dostarczania przez gospodarstwa domowe przedsiębiorstwom czynników produkcji, za które otrzymują wynagrodzenie (Y) umożliwiające nabywanie dóbr i usług (C) dostarczanych przez przedsiębiorstwa (wydatki gospodarstw stanowią więc wpływy przedsiębiorstw i odwrotnie).

 

Odpływy z obiegu okrężnego:

a) oszczędności (S) - część kwoty zarobionej przez gospodarstwa domowe, która nie została wydana;

b) podatki (T) - środki finansowe przeznaczone na funkcjonowanie państwa c) import (Q) - wydatki gospodarstw domowych na dobra wytworzone poza obiegiem.

 

Dopływy do obiegu okrężnego:

a) inwestycje zamierzone (I) - przewidziane i planowane zakupy dóbr kapitałowych, używanych do produkcji innych dóbr i usług (nie zalicza się do nich zapasów produkcyjnych, stanowiących inwestycje nie zamierzone);

b) wydatki rządowe (G) - zakupy dóbr i usług przez państwo;

c) transfery rządowe (R) - środki materialne przekazane w formie subwencji, dotacji, zasiłków gospodarstwom domowym;
d) eksport (X) - sprzedaż dóbr poza obiegiem.

 

W modelu uwzględniającym wszystkie odpływy i dopływy do obiegu, globalny zagregowany popyt wynosi:

,

gdzie:
A- zagregowany popyt;
C - popyt konsumpcyjny (gospodarstw domowych);
I - popyt inwestycyjny (przedsiębiorstw);
G - wydatki rządowe;
R - transfery rządowe;
NX - eksport netto (różnica pomiędzy eksportem a importem).

Wytworzony w takim modelu dochód narodowy jest dzielony wg formuły:

,

gdzie:
Y - dochód narodowy;
C - popyt konsumpcyjny;
S - oszczędności;
T - podatki.

Obieg (gospodarka) znajduje się w stanie równowagi, gdy globalny popyt jest równy globalnej podaży, czyli gdy A = Y (produkcja przedsiębiorstw jest tu rozumiana jako dochód właścicieli czynników produkcji), co prowadzi do formuły:

.

Gospodarka znajduje się więc w równowadze, gdy suma odpływów z obiegu okrężnego jest równa sumie dopływów do tego obiegu.

Podział dochodu na część przeznaczoną do konsumpcji (C) i na oszczędności (S) zależy od krańcowej, psychologicznej skłonności do konsumpcji (c), albo (rozumując odwrotnie) od krańcowej psychologicznej skłonności do oszczędzania (s). Wyrażają to wzory:

gdzie
oznacza konsumpcję autonomiczną, niezależną od rozmiarów dochodu.

Kolejne elementy zagregowanego popytu nie zależą od dochodu, można je więc traktować jako wielkości autonomiczne:

, gdzie
.

W związku z tym zmiany dochodu (np. podatki) będą powodowały zmiany wzdłuż krzywej zagregowanego popytu określonej wzorem, a zmiany w obrębie innych czynników będą powodowały przesunięcie krzywej zagregowanego popytu w górę lub w dół.

Poziom produkcji (dochodu) nazywamy zrównoważonym jeśli rozmiar produkcji jest równy występującemu zagregowanemu popytowi. Gospodarkę, która sama zmierza do takiego stanu nazywamy stabilną.

Mnożnik - stosunek zmiany produkcji zapewniającej utrzymanie równowagi do powodującej ją zmiany w wydatkach autonomicznych; określa jak mocny wpływ wywołują zmiany w popycie autonomicznym na zmianę w dochodzie narodowym:

.

Efekt mnożnikowy polega na zwielokrotnieniu wzrostu dochodu narodowego pod wpływem jednorazowego zwiększenia popytu autonomicznego. Zachodzi on wówczas, gdy w gospodarce istnieją wolne zasoby czynników produkcji (nie wykorzystane zdolności wytwórcze, umożliwiające wzrost produkcji).

Wartość mnożnika zależy od poziomu konsumpcji w ramach danej gospodarki, a wiemy że wpływa na nią krańcowa, psychologiczna skłonność do konsumpcji:
, wielkość podatków, czyli wysokość dochodów realnych:
oraz krańcowa skłonność do importu, wyrażona w formule:
. Po uwzględnieniu tych zależności mnożnik przyjmuje następującą postać:

.

Efekt działania mnożnika będzie więc tym większy:

- im większa część dochodu zostanie przeznaczona na konsumpcję (im większe c);
- im mniejsza część dochodu zostanie przeznaczona na podatki (im mniejsze t);
- im mniejsza część dochodu zostanie przeznaczona na zakup dóbr importowanych (im mniejsze m).

V. ODROCZONE FUNKCJE KONSUMPCJI

Prosta funkcja konsumpcji
dotyczy konsumowania bieżącego dochodu, w praktyce mamy jednak do czynienia z tzw. odroczoną funkcją konsumpcji
, która mówi o tym, że konsumpcja w okresie t odnosi się do dochodu z poprzedniego okresu (konsumenci odkładają dochód, by wydać go w następnych okresach).

Fazy obrotu ekonomicznego:

a) odroczenie Robertsona - przedział czasowy pomiędzy uzyskaniem dochodu Y a jego zaplanowanym wydaniem na zakupy; odroczenie to związane jest z przewidywaniami i oczekiwaniami gospodarstw domowych; gdy dochód się zmienia odroczenie to może powodować nie zamierzone oszczędności dodatnie lub ujemne;

b) odroczenie Lundberga - przedział czasowy pomiędzy zakupem dóbr (wydaniem dochodu, popytem) a produkcją (a właściwie jej dostosowaniem); odroczenie to wynika z przewidywań i oczekiwań przedsiębiorstw; przy zmianach dochodu (wydatkowanego) może prowadzić do nie zamierzonych inwestycji dodatnich lub ujemnych;

c) odroczenie produkcja-dochód - przedział czasowy pomiędzy przychodami przedsiębiorstwa z produkcji a opłatą czynników tej produkcji w postaci dochodu gospodarstw domowych.

Teoria cyklu życia (analizuje motywy oszczędzania):

• oszczędności z okresu aktywności zawodowej gwarantują konsumpcję na stare lata (z uwzględnieniem wydatków na dzieci);

• konsumpcja jest jednakowa w każdym okresie życia;

• konsumpcja jest mechanizmem związanym z wydawaniem dochodu całego życia, a nie dochodu bieżącego;

• konsumpcja całego życia jest równa dochodowi życia, gdzie:
C - planowany poziom konsumpcji;
L - lata życia;
Z - dochody z pracy;
N - lata aktywności zawodowej.

Porcja konsumpcji w jednym roku życia:
, gdzie
to współczynnik aktywności zawodowej.

Funkcja oszczędności (na lata życia):
.

Oszczędności z okresu zatrudnienia równają się konsumpcji w okresie spoczynku, co przy stałym poziomie konsumpcji, wyraża formuła:

Realne bogactwo:
- jego maksimum osiągamy w momencie przejścia na emeryturę, a w jego skład wchodzi również bogactwo początkowe (darowizna, spadek).

Funkcja konsumpcji:
,
gdzie:
a - skłonność do konsumowania realnego bogactwa;
c - skłonność do konsumpcji dochodu do dyspozycji (zarobków).

Konsumpcja w danym momencie (T): część realnego bogactwa
i część bieżących dochodów
(przy
).

Teoria ciągłego dochodu (bada przyszły dochód na podstawie przeszłości i teraźniejszości):

• w długim okresie konsumpcję planuje się w odniesieniu do całego okresu, a nie w odniesieniu do dochodów bieżących;

• konsumenci subiektywnie oceniają zmiany zachodzące w ich dochodach;

• na dochód ciągły bardziej wpływają dochody z dalszej przeszłości;

• jeżeli bieżący dochód jest równy dochodowi okresu poprzedniego konsumenci zakładają, że dochód się nie zmieni;

• jeżeli bieżący dochód przewyższa dochód poprzedni, to dochód ciągły wzrasta wolniej niż dochód bieżący;

• krótkookresowa skłonność do konsumpcji jest mniejsza niż długookresowa.

 

Funkcja konsumpcji:
, gdzie Y^P to ciągły dochód do dyspozycji.

Ciągły dochód:
,
gdzie:
Y - dochód bieżący;
Y_-1 - dochód poprzedni;
m - udział konsumpcji w dochodzie (zawsze mniejsze od 1).

Hipoteza względnego dochodu (efekt rygla):

• bieżąca konsumpcja zależy nie tylko od bieżącego dochodu, ale również od historii dochodu;

• bieżąca konsumpcja jest ustalana na podstawie szczytowego poziomu dochodu:
- jeżeli dochód maleje konsumpcja pozostaje na poziomie poprzedniego (wyższego) dochodu,
- jeżeli dochód rośnie konsumpcja rośnie do poziomu nowego (wyższego) dochodu.

VI. INWESTYCJE

Interpretacja równości I = S:

a) teoria klasyczna - oszczędności określają inwestycje, a równowagę ustala się przez zmianę stopy procentowej, dostosowując popyt na inwestycje do podaży kapitału, będącej wynikiem oszczędzania;

b) teoria keynesowska - inwestycje określają oszczędności, a równowagę ustala się przez zmiany dochodu narodowego z uwzględnieniem danej skłonności do oszczędzania

Wpływ zjawisk ekonomicznych na poziom inwestycji:

a) ilość pieniądza wpływa na poziom inwestycji przez stopę procentową (im więcej pieniędzy, tym niższa stopa procentowa, tym większe inwestycje); w takiej sytuacji poziom inwestycji zależy również od preferencji płynności (jej utraty);

b) marginalna stopa produkcyjności kapitału pobudza inwestycje jeśli jest wyższa od stopy procentowej;

c) psychologia zachowań przedsiębiorców (przewidywania) wpływa na inwestycje, gdyż inwestycje wpływają na przyszłe zyski (przyszły zbyt towarów i usług):
d) paradoks oszczędzania: wzrost oszczędności w stosunku do dochodu powoduje spadek mnożnika, przez co zmniejsza się dochód, co z kolei powoduje realne zmniejszenie oszczędności (a przez to również inwestycji).

Zasada akceleracji wyjaśnia wpływ wydatków konsumpcyjnych na wydatki inwestycyjne, kiedy nie ma wolnych mocy produkcyjnych i trzeba je stworzyć; polega na tym, że zmiana popytu konsumpcyjnego powoduje o wiele szybsze zmiany popytu inwestycyjnego (wielokierunkowe i zróżnicowane).

Poziom inwestycji mieszkaniowych (traktowanych jako jedna z form aktywów kapitałowych):

a) zależy głównie od popytu na istniejący zasób mieszkaniowy, na który wpływają:
- zamożność społeczeństwa,
- poziom realnych dochodów z innych form aktywów,
- realne dochody netto właścicieli mieszkań;

b) podaż nowych mieszkań jest funkcją ich ceny, a ta z kolei kształtuje się pod wpływem bieżącego zasobu mieszkaniowego i popytu; kształt krzywej podaży mieszkaniowej determinowany jest przez koszty czynników produkcji i inne czynniki technologiczne.

Poziom inwestycji w zapasy (gromadzone w celu zapewnienia ciągłości produkcji) zależy od:

a) kosztów i szybkości realizacji zamówień;

b) niepewności popytu j jego wahań (potrzebne są większe zapasy do obsługi nieoczekiwanych wzrostów zapotrzebowania na produkty);

c) poziomu sprzedaży (przy wysokim poziomie sprzedaży zmniejsza się niepewność popytu i stosunek zapasy-sprzedaż; niska sprzedaż zwiększa nieprzewidziane zapasy towarów);

d) stopy procentowej (zapasy to zamrożenie kapitału, czyli koszt - wzrost stopy procentowej to spadek stosunku zapasy-sprzedaż).

 VII. CYKLE KONIUNKTURALNE

Fazy cyklu koniunkturalnego:

a) kryzys;
b) depresja;
c) ożywienie;
d) rozkwit (prosperity).

Wg Keynesa
Kryzysy gospodarcze są wynikiem psychologicznych zachowań konsumentów, którzy nie wydają całego dochodu, tylko go oszczędzają. Cykl koniunkturalny wyjaśnia zatem model mnożnik - akcelerator: inwestycje > oszczędności ---» dobra koniunktura ---» zagregowany popyt > zagregowana podaż ---» produkcja i dochód rosną ---» tendencja do wzrostu inwestycji ---» efekt mnożnikowy zwielokrotnia wzrost dochodu ---» wzrost dochodu to wzrost oszczędności, które rosną szybciej niż inwestycje ---» krótkotrwała równowaga oszczędności i inwestycji przechodząca w: oszczędności > inwestycje ---» nadprodukcja ---» spadek inwestycji ---» efekty mnożnikowy powoduje wielokrotnie zmniejszenie dochodu ---» zmniejszenie oszczędności ---» równowaga pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami na niskim poziomie ---» dochód przestaje maleć i wzrastają inwestycje. Oszczędności i inwestycje równoważone są tu przez poziom dochodu narodowego.

Wg Friedmana
Kryzys jest spowodowany brakiem kontroli podaży pieniądza wypuszczonego na rynek. Powoduje to inflację, bezrobocie i dekoniunkturę

VIII. ZASÓB PIENIĄDZA

Płynność to łatwość, z jaką można zamienić jedno aktywo na drugie.

Miary zasobu pieniądza (ze względu na płynność):

a) M1:
- gotówka,
- czeki podróżne,
- depozyty na żądanie i rachunki oszczędnościowe z możliwością wystawiania czeków;

b) M2 = M1 plus:
- depozyty oszczędnościowe,
- drobne depozyty terminowe,
- jednodniowe umowy odkupu,
- udziały w spółkach lokacyjnych (z możliwością wystawiania czeków),
- krótkoterminowe depozyty w walutach obcych;

c) M3 = M2 plus:
- duże depozyty terminowe,
- terminowe umowy odkupu,
- długoterminowe depozyty w walutach obcych;

d) aktywa finansowe o dużym stopniu płynności:
- obligacje rządowe,
- akcepty bankowe,
- weksle handlowe (zobowiązania krótkoterminowe),
- krótkoterminowe papiery wartościowe Skarbu Państwa.

Funkcje pieniądza:

a) środek wymiany (miara M1) - usprawnia transakcje (przyjmujemy pieniądz za dobra i usługi wierząc, że będziemy mogli go wydać na inne dobra i usługi);

b) magazyn wartości (miara M2) - środek przechowywania siły nabywczej w czasie (pozwala dokonać zakupów w przyszłości);

c) jednostka rozrachunkowa - służy do wyrażania wartości i prowadzenia rozrachunków;

d) środek (miara) odroczonych płatności.

Rodzaje pieniądza:

a) towarowy - stanowi wartość sam w sobie; najczęściej jest dobrem szczególnie cenionym;

b) symboliczny (papierowy) - środek płatniczy o wartości nadanej przez prawo; siła nabywcza przekracza koszt jego wytworzenia lub wartość jako towaru;

c) bezgotówkowy - środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej (np. wkład bankowy);

d) międzynarodowy, np. specjalne prawa ciągnienia (SDRs) - sztuczny międzynarodowy pieniądz kredytowy, służący do rozrachunków pomiędzy państwami a Międzynarodowym Funduszem Walutowym; jego wartość to średnia ważona wartości głównych walut MFW; SDRs rozdzielane są pomiędzy państwa członkowskie w celu zachowania płynności międzynarodowej (równowagi płatniczej) i zwiększenia rezerw banków centralnych; kraje, mające deficyt w bilansie płatniczym, mogą sprzedawać SDRs krajom o nadwyżce w bilansie płatniczym, krajowi wyznaczonemu przez MFW do skupu SDRs, bądź samemu MFW; kraje mogą korzystać z SDRs bezwarunkowo, w zamian muszą jednak płacić odsetki od SDRs i skupować SDRs, gdy zostaną do tego wyznaczone.

IX. POLITYKA FISKALNA

Polityka fiskalna (budżetowa) zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych w celu realizacji zadań stojących przed państwem.

Budżet:
1) zespół rachunków, zestawiających na okres jednego roku kalendarzowego wszystkie wpływy i obciążenia państwa;
2) prezentacja programu działania rządu, w którym ogólne cele polityczne i społeczno-gospodarcze cele zostały przedstawione jako finansowe zamierzenia;
3) zespół narzędzi i środków służących realizacji określonych zadań społeczno-gospodarczych państwa.

Funkcje polityki budżetowej:

a) alokacyjna - kształtowanie podziału czynników wytwórczych między sektor prywatny (pośrednio przez korygowanie cen, dotacji i podatków) i publiczny (bezpośrednio przez przekazanie funduszy na konkretne zadania) i ich dalsza alokacja wewnątrz tych sektorów;

b) redystrybucyjna - oddziaływanie państwa na ostateczny podział dochodów indywidualnych poprzez:

• bezpośrednią redystrybucję dochodów pieniężnych (podatki i transfery socjalne);

• bezpłatne (lub płatne częściowo) zaspokajanie określonych potrzeb w ramach usług społecznych (oświata, służba zdrowia);

• oddziaływanie na warunki, w jakich kształtuje się pierwotna dystrybucja dochodów (np. szkolenia zawodowe);

c) stabilizacyjna - wykorzystanie budżetu do osiągnięcia makroekonomicznych celów gospodarczych (wysokiego zatrudnienia, niskiej inflacji, zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego, stabilności bilansu płatniczego) poprzez:

• deficyt lub nadwyżkę budżetową

• podatki

• dług publiczny

Oddziaływanie państwa na gospodarkę za pomocą budżetu:

a) dochody publiczne:

• oddziaływanie na koniunkturę:

• podatki dochodowe i obrotowe,

• wpływy z eksploatacji zasobów państwowych (wpływ na ceny niektórych dóbr),

• operacje pożyczkowe;

• oddziaływanie na struktury ekonomiczne:

• polityka podatkowa (specjalne strefy ekonomiczne, cła protekcyjne),

• wpływy z majątku publicznego,

• wypuszczenie pożyczek;

b) wydatki publiczne

• oddziaływanie na koniunkturę:

• wydatki na wynagrodzenia w sektorze publicznym,

• świadczenia społeczne,

• wydatki na roboty publiczne,

• wydatki zbrojeniowe;

• oddziaływanie na struktury ekonomiczne:

• wydatki na inwestycje cywilne.

System podatkowy (najważniejszy instrument polityki budżetowej); spełnia następujące cele:

• zapewnia środki finansowe na pokrycie wydatków publicznych;

• umożliwia makroekonomiczne kształtowanie popytu;

• umożliwia realizację celów społecznych.

Krzywa Laffera:

Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu społecznego (państwo ma więcej pieniędzy na zapewnienie odpowiednich warunków do gospodarowania), przychody budżetowe rosną proporcjonalnie do obciążeń podatkowych. Po przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu, (odpowiadającego maksymalnej wielkości wydatków państwa na poprawę warunków gospodarowania), przychody budżetowe będą maleć.

Rodzaje polityki budżetowej:

a) pasywna - opiera się na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej (tzw. automatyczne stabilizatory); po stronie dochodów dotyczy to podatków uzależnionych od poziomu aktywności gospodarczej (podatki progresywne od dochodu, podatki pośrednie od sprzedaży), a po stronie wydatków - transferów uzależnionych od sytuacji materialnej jednostek (zasiłki z tytułu bezrobocia, pomoc społeczna, subsydia dla rolnictwa); automatyczne stabilizatory powodują tendencje do powstawania nadwyżki budżetowej w okresach ożywienia gospodarczego i deficytu w okresie recesji; automatyczne stabilizatory nie są jednak w stanie oddziaływać na strukturę gospodarki i dostarczać bodźców do zmiany sytuacji w gospodarce;

b) aktywna (dyskrecjonalna) - wymaga od państwa dostosowywania wyznaczników polityki fiskalnej do zmian w cyklu gospodarczym poprzez:

• zmiany stawek i struktury podatków,

• zmiany wypłat przelewów (np. dla samorządów),

• zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne;

Skutki deficytu budżetowego:

• nasilenie presji inflacyjnych w gospodarce;

• ograniczenie dostępnego w przyszłości potencjału produkcyjnego (ograniczenie możliwości wzrostu gospodarczego).

Efekt wypychania:

Wydatki budżetowe (deficyt) powodują wzrost zapotrzebowania państwa na kredyty. Wzrost popytu na rynku kapitałowym prowadzi do wzrostu stopy procentowej. Wysoka stopa procentowa zmniejsza zainteresowanie sektora prywatnego inwestycjami.

X. POLITYKA MONETARNA

Polityka monetarna (pieniężna) polega na regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza w celu wspierania rozwoju gospodarczego oraz stabilizacji poziomu produkcji (cen) i zatrudnienia; podmiotem polityki monetarnej jest bank centralny.

Funkcje banku centralnego;

• instytucja emitująca pieniądz gotówkowy;

• bank banków (zapewnia sprawne funkcjonowanie systemu bankowego);

• bank państwa (finansowanie deficytu, rozliczenia budżetu, kontrola podaży pieniądza).

Obszary polityki monetarnej:

a) regulowanie podaży pieniądza - dostosowywanie jej do poziomu przewidywanej aktywności gospodarczej oraz nieuniknionego wzrostu cen za pomocą:

• bazy monetarnej (pieniądza wielkiej mocy), która obejmuje gotówkę znajdującą się w obiegu oraz rezerwy gotówkowe banków komercyjnych; jej wielkość wpływa na podaż pieniądza poprzez mnożnik kreacji pieniądza, którego wielkość zależy od współczynnika rezerw banków komercyjnych oraz od stosunku ilości gotówki do ilości depozytów;

• podaż pieniądza = wskaźnik kreacji pieniądza * baza monetarna;

• stopy procentowej polegającej na ustalaniu stopy procentowej i dostarczaniu odpowiedniej ilości pieniądza w formie kredytów dla banków komercyjnych;

b) operowanie zmianami stopy procentowej - określanie "ceny" kapitału; stopa procentowa pełni funkcję wskaźnika-informatora o polityce pieniężnej państwa oraz funkcję bodźca (wpływa na zachowania przedsiębiorstw i gospodarstw domowych);

c) oddziaływanie na kurs walutowy (stabilizacja).

Instrumenty polityki pieniężnej:

a) oddziaływanie na płynność bankową:

• stopa dyskontowa - określanie stopy procentowej stosowanej przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym;

• operacje otwartego rynku - działania polegające na kupowaniu i sprzedawaniu przez bank centralny publicznych papierów wartościowych i wywieraniu w ten sposób wpływu na rezerwy gotówkowe banków komercyjnych;

• rezerwy obowiązkowe - część rezerw, która nie może być wykorzystywana przez banki komercyjne do udzielania pożyczek (wyraża się ją w procentach wartości depozytów złożonych w danym banku);

b) bezpośrednia kontrola kredytów bankowych - ograniczanie drogą administracyjną wzrostu kredytów bankowych (racjonowanie kredytów);

Ekspansywna (miękka) polityka pieniężna - zwiększanie podaży pieniądza (obniżanie stopy dyskontowej, zakupy na otwartym rynku, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych).

Restrykcyjna (twarda) polityka pieniężna - zmniejszanie podaży pieniądza (podwyższanie stopy dyskontowej, sprzedaż na otwartym rynku, podwyższanie poziomu rezerw obowiązkowych).

Selektywna polityka kredytowa polega na modyfikowaniu zachowania instytucji kredytowych celem ułatwienia pewnym obszarom gospodarki dostęp do kredytów (kredyty preferencyjne, gwarancje kredytowe, racjonowanie kredytów).

Ograniczenia skuteczności polityki pieniężnej:

1. konflikty celów:

• zewnętrznych z wewnętrznymi (np. bilans płatniczy stopa procentowa);

• wewnętrznych (np. inflacja bezrobocie);

problemy z realizacją polityki pieniężnej;

niedostateczna elastyczność struktur ekonomicznych i społecznych;

ograniczenia swobody kształtowania polityki pieniężnej przez organizacje międzynarodowe.

XI. POPYT NA PIENIĄDZ

Czynniki wpływające na popyt na pieniądz:

1. dochód (bogactwo);

2. stopy procentowe od różnych aktywów;

3. oczekiwania co do zmiany stóp procentowych w przyszłości;

4. stopień ryzyka różnej liczby aktywów;

5. ceny;

6. oczekiwania co do zmiany cen w przyszłości (inflacja).

Ilościowa teoria pieniądza (Fisher)

Pieniądz uważa się tylko za środek wymiany, używany do doskonalenia transakcji rynkowych (wysoka płynność), wobec czego globalne wydatki muszą się równać zagregowanej wartości transakcji (równanie wymiany Fishera):

,

gdzie:
M - ilość pieniądza;
V_T - prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na wszystkie transakcje pieniężne (transakcyjna szybkość pieniądza);
P_T - cena transakcji;
T - ogólna liczba transakcji (realnych i finansowych).

Jeżeli założy się, że podaż pieniądza jest stała (ustala ją bank centralny) oraz że V_T i T są od niej niezależne, to równanie wymiany można przekształcić w funkcję popytu na pieniądz:

.

Z powyższego wynika, że popyt na wydawanie pieniądza zależy od trzech czynników:

a) transakcyjnej szybkości pieniądza, którą określają: stopień rozwoju systemu bankowego, częstotliwość wpłat i wypłat, długość okresu płatności, szybkość komunikacji (transakcyjna szybkość pieniądza zmienia się wolno, więc można przyjąć, że jest stała);

b) liczby transakcji, którą określa stopień wykorzystania zasobów (to również zmienia się powoli, więc jest w przybliżeniu stałe);

c) cen (jedyna zmienna wpływająca na popyt na pieniądz: procentowy wzrost cen powoduje taki sam procentowy wzrost popytu na pieniądz).

Ilościowa teoria pieniądza (szkoła Cambridge)

Pieniądz traktuje się jako środek wymiany oraz magazyn bogactwa (służy przechowywaniu siły nabywczej w czasie). Związek pomiędzy pieniądzem a cenami i produkcją finalną (dochodem) określa równanie, mówiące o tym, że globalne wydatki na produkcję są równe nominalnymi dochodowi:

,

gdzie:
M - ilość pieniądza;
V_Y - prędkość, z jaką pieniądz jest wydawany na bieżącą produkcję (dochodowa prędkość pieniądza);
P - cena za jednostkę produkcji;
y - realny dochód (produkcja);
Y - nominalny dochód.

W tym przypadku popyt na pieniądz jest kształtowany przez stosunek zasobu pieniądza do dochodu (proporcja dochodu, którą jednostki chcą trzymać w postaci pieniądza, ponieważ jest ono aktywem służącym do magazynowania bogactwa):

,

gdzie:
MD - ilość pieniądza, na jaką zgłaszany jest popyt;
k = 1/V_Y (odwrotność prędkości z jaką pieniądz jest wydawany na bieżącą produkcję).

Ponieważ zarówno k, jak i y można uznać za stałe, popyt na pieniądz zależy od poziomu cen i jest kształtowany indywidualnie.

Teoria preferencji płynności (Keynes)

Wyróżnia się trzy motywy trzymania pieniądza: transakcyjny, ostrożnościowy i spekulacyjny.

Transakcyjny zasób pieniądza jest trzymany jako środek przechowywania siły nabywczej w celu usprawnienia dokonywania wydatków. Transakcyjny popyt jest więc wyznaczany przez poziom cen i ilość produkcji, czyli dochód (jeśli rośnie dochód, to rośnie liczba dokonywanych transakcji). Transakcyjna dochodowa szybkość pieniądza jest w tym przypadku stała (zależy od czynników technologicznych i instytucjonalnych).

Ostrożnościowy zasób pieniądza jest przeznaczany na nie przewidziane wydatki oraz dokonywanie korzystnych zakupów. Jego wielkość również zależy od poziomu dochodu, którego wzrost zwiększa możliwości i potrzebę trzymania pieniądza w celach ostrożnościowych. Tu również dochodowa prędkość pieniądza jest stała.

Popyt na pieniądz wydawany na planowane i nie planowane transakcje przedstawia zatem formuła:

,

gdzie:
MT - suma transakcyjnego i ostrożnościowego popytu na pieniądz;
Y - dochód nominalny;
k - czynnik proporcjonalności.

Spekulacyjny popyt na pieniądz wynika z faktu, że pieniądz jest także magazynem bogactwa. Popyt ten jest uzależniony od indywidualnych preferencji płynności (preferencji trzymania pieniądza, mimo że istnieją inne magazyny bogactwa). Podstawowym czynnikiem wpływającym na spekulacyjny popyt na pieniądz jest stopa procentowa, która decyduje o aktualnej wartości np. obligacji:

stopa procentowa rośnie -> wartość obligacji maleje -> strata kapitału

stopa procentowa maleje -> wartość obligacji rośnie -> zysk kapitału.

Gdyby stopa procentowa nie ulegała zmianie, całe bogactwo mogłoby być trzymane w obligacjach (nie ma ryzyka straty). Posiadacze aktywów formułują oczekiwania co do zmian przyszłej stopy procentowej na podstawie porównania bieżącej stopy procentowej z "normalną" stopą procentową:

• jeżeli bieżąca stopa procentowa jest wyższa od "normalnej" to spodziewają się jej spadku, wobec czego kupują obligacje, czyli spada spekulacyjny popyt na pieniądz;

• jeżeli bieżąca stopa procentowa jest niższa od "normalnej" to spodziewają się jej wzrostu, wobec czego sprzedają obligacje, czyli rośnie spekulacyjny popyt na pieniądz.

Ponieważ oczekiwania kształtowane są indywidualnie, w skali gospodarki trzyma się jednocześnie i pieniądze, i obligacje.

Istnieje jednak tak niska, krytyczna stopa procentowa, przy której nie oczekuje się, że może się ona jeszcze obniżyć. Wytworzyłby się wtedy nieskończony popyt na pieniądz (pułapka płynności).

Spekulacyjny popyt na pieniądz przedstawia zatem formuła:

.

Całkowity popyt na pieniądz jest więc sumą popytu transakcyjnego, ostrożnościowego i spekulacyjnego:

.

XII. PODAŻ PIENIĄDZA

Podaż pieniądza można zdefiniować jako sumę gotówki oraz depozytów:

,

gdzie:
M - podaż pieniądza;
CU - zasób gotówki;
D - zasób depozytów.

Na podaż pieniądza wpływają:

a) ludność, która decyduje o podziale posiadanych pieniędzy na gotówkę i depozyty:
- stosunek ten rośnie, gdy zwiększa się udział konsumpcji w PNB (gotówka zależy od konsumpcji, a depozyty od dochodu);

b) banki, które określają stosunek swoich rezerw do posiadanych pieniędzy:
; stosunek ten zależy od: poziomu rezerw obowiązkowych, rynkowej stopy procentowej (im jest wyższa, tym większe straty ponosi bank trzymając niedochodowe rezerwy), stopy dyskontowej (wysoka stopa dyskontowa zmusza banki do utrzymywania wysokich rezerw nadwyżkowych, aby nie narażać się na konieczność pożyczki w banku centralnym), stopnia niepewności banku co do dopływów i odpływów depozytów (im wyższa niepewność, tym wyższe rezerwy), a także od popytu na pożyczki;

c) bank centralny, który decyduje o wielkości bazy monetarnej, składającej się z gotówki oraz rezerw banków komercyjnych trzymanych w banku centralnym:
.

 

Baza monetarna jest nazywana pieniądzem wielkiej mocy, gdyż jej zwiększenie przynosi wielokrotnie większy wzrost podaży pieniądza w gospodarce:

,

gdzie:
M - podaż pieniądza;
H - baza monetarna;
mnożnik
.

Czynniki wpływające na mnożnik:

a) wypłaty gotówkowe - zmniejszają sumę depozytów, czyli możliwości kredytowe banków, co obniża wartość mnożnika;

b) rezerwy nadwyżkowe - zmniejszają możliwości kredytowe banków, co obniża wartość mnożnika;

c) zróżnicowanie depozytów - jeżeli rośnie ilość depozytów terminowych w stosunku do depozytów na żądanie, to obniża się wartość rezerw obowiązkowych (ich wskaźnik jest niższy dla depozytów terminowych), co zwiększa możliwości kredytowe banków i wartość mnożnika.

Niestabilność mnożnika nie pozwala bankowi centralnemu w pełni kontrolować wielkości podaży pieniądza. Może on jedynie w miarę dokładnie ustalić poziom bazy monetarnej.

Równowaga na rynku pieniądza

Jeżeli stopę dyskontową, wskaźnik rezerw obowiązkowych, niepewność banków co do przyszłego kształtowania się depozytów, zasób gotówki trzymany przez ludność oraz ceny uznamy za stałe to realna podaż pieniądza M/P będzie funkcją rynkowej stopy procentowej. Będzie ona miała nachylenie dodatnie (dla danej wielkości bazy monetarnej banki redukują rezerwy nadwyżkowe, co zwiększa wartość mnożnika, a przez to realną podaż pieniądza).

Popyt na pieniądz przy stałym dochodzie również zależy od stopy procentowej. Funkcja ta będzie miała nachylenie ujemne, gdyż wzrost stopy procentowej powoduje spadek realnego popytu na pieniądz.

Równowaga na rynku pieniądza możliwa jest tylko wtedy, gdy realna podaż pieniądza jest równa realnemu popytowi na pieniądz.

Zwiększanie bazy monetarnej przez bank centralny (np. przez zakupy na otwartym rynku) powoduje przesunięcie krzywej podaży pieniądza w prawo z jednoczesnym jej złagodzeniem (na skutek obniżki stopy procentowej maleje wartość mnożnika). Zmniejszanie bazy monetarnej przez wskaźnik rezerw obowiązkowych lub stopę dyskontową powoduje zjawisko odwrotne.

Sposoby kontroli podaży pieniądza przez bank centralny:

a) operacje otwartego rynku (kupowanie i sprzedawanie rządowych papierów wartościowych, które powodują zmianę rezerw bankowych, zmianę ceny papierów i zmianę oczekiwań (tzw. efekt demonstracji):

• z warunkiem odkupu (chwilowa zmiana rezerw bankowych);

• bez warunku odkupu;

• dynamiczne (ich celem jest trwała zmiana poziomu rezerw);

• defensywne (ich celem jest utrzymanie bieżącego poziomu rezerw);

• neutralizacja (sterylizacja) interwencji na rynku walutowym (pozwala utrzymać poziom bazy monetarnej przez zminimalizowanie wpływu interwencji na rynku walutowym odpowiednimi operacjami papierami wartościowymi, np. kupując złoto, sprzedaje się obligacje);

b) polityka dyskontowa - zwiększona stopa dyskontowa zniechęca banki do zaciągania kredytów w banku centralnym, przez co zmusza je do utrzymywania wysokich rezerw nadwyżkowych;

c) wskaźnik rezerw obowiązkowych - zwiększanie poziomu rezerw obowiązkowych obniża zdolność kredytową banków, przez co mnożnik i podaż pieniądza maleje (bank centralny stara się utrzymywać stały poziom wskaźnika rezerw obowiązkowych, gdyż stabilizuje to mnożnik).

Ekspansywna polityka monetarna:

• kupowanie rządowych papierów wartościowych;

• obniżanie stopy dyskontowej;

• zwiększanie sumy udzielanych bankom pożyczek;

• obniżanie wskaźnika rezerw obowiązkowych.

XIII. MODEL IS - LM

Założenia:

a) poziom cen jest niezmienny;
b) firmy są w stanie dostarczyć wymaganą przy danym poziomie cen podaż;
c) realna podaż pieniądza jest stała.

Krzywa IS

Krzywa IS to zestaw takich kombinacji stóp procentowych i poziomu dochodu, że rynek dóbr jest w stanie równowagi. Jest ona nachylona ujemnie.

Analitycznie wyraża ją równanie:

,

gdzie:
A - wydatki autonomiczne, niezależne od dochodu i stopy procentowej;
b - współczynnik wrażliwości wydatków inwestycyjnych na zmiany stopy procentowej;
alfa - mnożnik (dotyczący zagregowanego popytu);
i - stopa procentowa;
Y - dochód.

Zmiany współczynników b i alfa, czyli zmiany w skłonności do inwestycji, konsumpcji i importu, decydują o nachyleniu krzywej IS (im wartość współczynników większa tym bardziej płaska). Nachylenie to mówi, w jakim stopniu zmiany stopy procentowej oddziaływują na poziom dochodu.

Zmiany w wydatkach autonomicznych (polityce fiskalnej) decydują o położeniu krzywej IS. Ekspansywna polityka fiskalna (wzrost wydatków rządowych i obniżenie podatków) przesuwa krzywą na prawo w górę.

Krzywa LM

Krzywa LM jest zestawem kombinacji stóp procentowych i poziomów dochodu, które zapewniają równowagę na rynku pieniężnym. Jest ona nachylona dodatnio.

Analitycznie wyraża ją równanie:

,

gdzie:
k - współczynnik wrażliwości realnego popytu na pieniądz na zmiany dochodu realnego;
h - współczynnik wrażliwości realnego popytu pieniężnego na zmiany stopy procentowej;
M/P*h - to minimalna stopa procentowa (wynikająca z określonej, stałej podaży pieniądza).

Nachylenie krzywej LM zależy od k (im większe tym krzywa bardziej stroma) i h (im mniejsze tym krzywa bardziej stroma). Jeżeli k/h -> 0 (h dąży do nieskończoności) to krzywa LM jest pozioma, a popyt jest niezmiernie wrażliwy na stopę procentową (pułapka płynności). Jeżeli k/h dąży do nieskończoności (h -> 0) to krzywa LM jest pionowa, a popyt niewrażliwy na stopę procentową (przypadek klasyczny).

---