R E N E S A N S
Ramy czasowe
WŁOCHY
Początek: przełom XII i XIV w.
Koniec: XVI w.
EUROPA
Początek: XV w.
Koniec: XVI w.
PODSTAWOWE CECHY KULTURY RENESANSU
Epoka ta narodziła się we Włoszech w XIV wieku. Bogate mieszczaństwo przejmowało władzę w republikach włoskich. Wielkie rody skupiały w swoich pałacach uczonych, artystów i poetów. Ośrodkiem zainteresowania się uczonych i twórców stał się człowiek i jego doczesne sprawy. Chciano zjednoczyć kraj i przywrócić Italii rolę dawnego imperium Rzymskiego. Ponownie odkryto piękno starożytnej sztuki. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).
NAZWY EPOKI
Renesans
Nazwę epoce dał późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari. Nazwa ta miała wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.
Odrodzenie
Z włoskiego renessaince. Odrodzenie literatury antycznej,ę ludzkości (renovatio hominis), przeszłości ,odnowienie,
podnoszenie się jej na wyższy poziom, odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w.
„Złoty wiek kultury polskiej”
Nazwa polskiego renesansu. Podobnie jak złoty wiek starożytności, odrodzenie polskie obfitowało w świetne wydarzenia w dziedzinie kultury i sztuki (architektura, malarstwo, muzyka, literatura).
PODSTAWOWE PRĄDY UMYSŁOWE I RELIGIJNE
Humanizm
Prąd światopoglądowy rozwijający tradycje antycznej wiedzy o człowieku jako o jednostce (psychika i wrażliwość). Dążył do rozwoju osobowości uznając wartość jego rozumu. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie. Poznawano przyrodę, piękno, patriotyzm. Był to antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów stało się zdanie Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”
Reformacja
Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np. wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 - protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę wyznaniową Europy.
Luteranizm
(Niemcy, Skandynawia, Francja, Czechy, Węgry, Polska)
Twórcą był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców do Biblii. Głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć je na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym Biblię. Kościół na ziemi nie może dawać udzielenia rozgrzeszenia czyli uwolnienia ludzi od męk czyśćcowych czy piekielnych.
Kalwinizm
(Francja, Szwajcaria, Niderlandy)
Twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji czyli wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza. Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to grzech.
Anglikanizm
Nurt powstały w Anglii. Ruch ten powstał z natury politycznej i prywatnej. Henryk VIII chciał poślubić Annę Boleyn, a kościół katolicki zabraniał mu (odmowa rozwodu). Dlatego król Anglii sam mianował siebie zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego i poślubił ukochaną, którą i tak skazał na ścięcie.
Arianie
Zwani też jako bracia polscy. Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym bo głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku. W połowie XVII wieku wygnano ich
KANON ZASAD POETYCKICH (CECHY ODRODZENIA)
wyzwolenie się z ciemnoty
interesowanie się jednostką ludzką (jako wartość, godne zainteresowania).
powrót do wzorców kultury (sztuki obyczajów) antycznej - utwory Platona, Horacego itp.
afirmacja życia
ZNACZENIE DRUKARZY
Znajomość dzieł sztuki renesansowej nie była tak powszechna jak dzieł literatury powielanych w wielu egzemplarzach i przez to łatwo dostępnych, zwłaszcza wobec wzrastającej konkurencji drukarni i obniżających się przez to cen. W RP liczba warsztatów drukarskich wzrastała od 1503 roku. Drukarnia stała się bronią i narzędziem ideologii, postępu, walki na pióra toczonej o istotne problemy (wiara i religia). Ograniczyło ono obieg rękopiśmiennej literatury.
INDYWIDUALNOŚCI RENESANSU POLSKIEGO I EUROPEJSKIEGO
DOKONANIA
DANTE ALIGHIERI (1265-1321)
„Boska komedia”
Obszerny poemat w stu pieśniach i podzielony na trzy części (Piekło, Czyściec, Raj). Dante podróżuje, a jego przewodnikiem jest Wergiliusz, potem przez raj prowadzi go Beatrycze czyli ziemska, doskonała kobieta uosabiająca piękno, dobroć, miłość, doskonała kobieta. Miłość do niej zbliża Dantego do Boga. W piekle widzi przestępców (również własnych wrogów politycznych), dusze cierpiące za grzechy, najpodlejsze występki, małostkowość, zdradę, fałszerstwo, obłudę, chciwość. Po przez zobrazowanie ludzkich męk chciał przestrzec przed grzeszeniem i ukazać konieczność wyrzeczenia się wojny. W czyśćcu skruszonych pokutników (są tu też jego przyjaciele). W raju są zjawy zażywające wiecznego szczęścia. Wędrówka ta jest o charakterze alegorycznym, ukazuje podniesienie się człowieka z grzechu i upadku po przez poznanie swoich win oraz pokutę ku świętości. Utwór napisany w średniowieczu. Pomysł wędrówki po zaświatach, wymowa moralizatorska utworu są zgodne z programem poezji średniowiecznej. Jednocześnie jednak w utworze przejawia się humanistyczna wiara w człowieka, troska o jego ludzkie potrzeby i prawo do szczęścia. Renesansową tendencją jest też to iż utwór napisany jest po włosku, a nie po łacinie. Obecność liczby 3 i wielokrotność liczby 10 (3 księgi i 100 pieśni) to symbole doskonałości w średniowieczu.
JAN BOCCACIO (1313 - 1375)
„Dekameron”
Zbiór stu nowel opowiadanych przez dziesięć dni w grupie siedmiu dam i trzech kawalerów, którzy schronili się na wsi uciekając z miasta przez zarazą. Opowiadają sobie historie znane im z autopsji. Głównym tematem ich historii jest miłość cielesna, zmysłowa i namiętność przedstawiona jako przyjemność i dobro. Nowele Boccaccia ukazują życie we wszystkich jej przejawach, są to humor, ironia, troska, wzruszenie. Jest też erotyzm, zbrodnia, poświęcenie, chciwość, cnota.
FRANCISZEK PETRARKA (1304 - 1375)
„Sonety do Laury”
Cykl ten składa się z około 317 utworów napisanych po włosku. Prezentuje tu poezję miłosną - erotyki. Są to jej początki. W sonetach tych stara się on opisać miłość, uczucie doczesne, zajmuje się własnymi uczuciami, analizuje swoją psychikę. Jest szczery i spontaniczny. Opisuje kobietę ziemską czyli ideał doskonałości i piękna. Zauważa harmonię jej ciała i ducha. Autor dzieł naukowych, poświęconych kulturze starożytnego Rzymu.
MICHAŁ MONTAIGNE (1533 - 1592)
„Próby”
Zbiór luźnych przemyśleń o życiu (charakter autobiograficzny). Był inspirowany przez starożytnych filozofów. Dzieło to stanowi główny dokument literatury renesansowego sceptycyzmu powiązanego z hedonizmem i stoicyzmem. Ma ona charakter antropocentryczny. Występuje tu afirmacja niezależności i swobodnego rozwoju jednostki. Montaigne głosił tolerancję religijną, racjonalizmu i relatywizmu etycznego oraz uznania naturalnego rozumu ludzkiego za instancję rozstrzygającą. Zajmował on postawę laicką.
FRANCISZEK RABELAIS (1494 - 1553)
Francuzki pisarz i humanista, a z zawodu lekarz.
„Gargantua i Pantagruel”
Fantastyczno-satyryczna epopeja. Propagował on swobodny i wszechstronny rozwój człowieka zgodnie z prawami i wymogami natury. W dziele swym zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa, ostro wyszydzając przestarzałe instytucje feudalne. Niezwykłe bogactwo wyobraźni, rubaszny humor przechodzący w groteskę i parodię, realizm i często dosadność opisów, wielka swoboda słowotwórcza stanowią o walorach artystycznych dzieła.
ERAZM Z ROTTERDAMU [Gerhard Gerhards] (1469 - 1536)
Był to holenderski filolog, filozof, literat, teolog i pedagog. Był też czołowym humanistą renesansu. Piętnował nadużycia duchownych (korupcja, handel relikwiami itp.). Głosił umiłowanie wolności, prostoty i pokoju. Zabiegał o pogłębienie duchowej więzi z Jezusem Chrystusem przez modlitwę i dobre uczynki. Nie przystąpił do reformacji i polemizował z Marcinem Lutrem broniąc wolności woli ludzkiej i wartości uczynków człowieka. Wywarł duży wpływ na umysły swej epoki (również w Polsce). „Korespondencja Erazma z Polakami”, „List do króla Zygmunta I”, „Podręcznik żołnierza Chrystusowego”.
TOMASZ MORE (1478-1535)
„Utopia”
Angielski mąż stanu i pisarz polityczny. Reprezentował idee społeczno-polityczne i filozofie. Przedstawił obraz państwa idealnego i systemu społecznego. Został oskarżony o zdradę i osadzony w więzieniu gdzie pisał listy. Skazany na śmierć. Wyrok wykonano.
WILLIAM SZEKSPIR (1564-1616)
Wybitny dramaturg angielski uchodzący za twórcę nowożytnego teatru. Był aktorem, dramaturgiem aż stał się dyrektorem. Gdy się wzbogacił stworzył grupę teatralną „The Globe”. Odgrywała ona jego sztuki. Napisał ich około 37.
komedie
„Sen Nocy Letniej”, „Wieczór trzech króli”, „Jak wam się podoba”
kroniki
„Juliusz Cezar”, „Ryszard III”
tragedie
„Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Otello”, „Król Lear”, „Makbet”
W komediach opisywał uroki życia i piękno przyrody. Głosił wiarę w człowieka i jego wartości w zwycięstwo dobra i sprawiedliwości. Podłożem zmiany nastroju w tragediach stała się obserwacja rzeczywistości, która ostudziła wiarę w ludzi, tragiczne zawiłości ludzkiego losu, zwątpienie w możliwość urzeczywistnienia pięknych ideałów. Tak więc w wielkich tragediach ukazywał dramatyczne ludzkie przeżycia:
„Makbet” - żądza władzy, ambicje.
„Romeo i Julia” - miłość nieszczęśliwych kochanków
„Hamlet” - tragizm życia człowieka o pięknej niepospolitej duszy
„Otello” - okrutna siła niszczycielskiej namiętności jaką jest zazdrość.
Cechy dramaturgii Szekspira:
mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności).
nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne).
zerwanie z trzema jednościami
rezygnacja z chóru
sceny zbiorowe
w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój)
swobodna i umowna inscenizacja
odejście od zasady decorum
język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany. Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia, celne powiedzenia.
MIGUEL CERVANTES (1547-1616)
Hiszpański pisarz, twórca nowożytnej powieści europejskiej. Autor „Don Kichota”. Napisał około 20 utworów dramatycznych, wystawianych przez trupy aktorskie. Wydał w jednym tomie 8 komedii wzorowanych na dramaturgii Lopego de Vega i tyleż intermediów (scenki obyczajowe) stanowiącą najwartościowszą część jego dzieł.
„Don Kichot”
Parodia średniowiecznej powieści rycerskiej. Krytykuje jednocześnie społeczeństwo hiszpańskie. Don Kichot i jego giermek Sancho Pansa to symboliczne postacie o walorach ogólnoludzkich.
PREKURSORZY IDEI HUMANIZMU W POLSCE
KONRAD CELTIS
niemiec, humanista
znalazł się w Akademii Krakowskiej
założył towarzystwo Humanistyczne
pisał ody, elegie, epigramaty
posługiwał się klasyczną łaciną
FILIP BUONACCORSI (KALLIMACH)
prześladowany przez papiestwo Włoch
wykształcony, znał łacinę i posługiwał się nią
nauczyciel synów Kazimierza Jagielończyka oraz doradca Jana Olbrachta
pisał elegie i epigramaty
WIELCY POLACY I ICH WKŁAD
MIKOŁAJ REJ
ojciec polskiej literatury pięknej
pisał dzieła oryginalne, ukazujące obraz życia narodu, w Renesansie Naród to szlachta i ludzie z wyższych warstw społecznych
pierwszy świecki autor
miał oryginalny styl i pisarski język, który przypominał język mówiony
był gawędziarzem
chciał po przez swoje utwory stworzyć dla szlachty szkołę
mówił jak żyć i postępować
realistycznie opisał obyczajowość
pierwszy wprowadził do literatury chłopa i to wypowiadającego i krytykującego wyższe stany
słynne są jego słowa „Polacy nie gęsi i swój język mają”
twórca piszący po polsku, samouk
zostawił po sobie duży dorobek, pisał dużo i szybko bez zbytniej pieczołowitości → dlatego jego styl określa się jako mało wypracowany.
JAN KOCHANOWSKI
najwybitniejszy twórca renesansu
dbał o swój styl, formę uprawianych gatunków, artyzm języka i wszechstronną wiedzę
znał łacinę, grekę, hebrajski
studiował epokę starożytną (filozofię i sztukę)
znał dzieła Erazma z Rotterdamu i innych mu współczesnych twórców
nawiązywał do antyku min. w gatunkach literackich (pieśni, fraszki, dramat klasyczny, elegie)
propagował starożytne filozofie i odwoływał się do twórczości Horacego
podejmował motywy mitologii i literatury greckiej
przetłumaczył psalmy Starego Testamentu (Psałterz Dawidów)
uważał, że świat to jedna harmonia
widział wielkie wartości natury i wsi
wielbi człowieka
głosi epikureizm i stoicyzm.
LITERATURA POLITYCZNA XVI STULECIA
OBRAZ ZANIEDBAŃ SPRAW PUBLICZNYCH I WIZJA NAPRAWY
„O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ” ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI (DIAGNOZA)
Dzieło to nawiązuje do myśli Arystotelesa i Cycerona i związane jest z ówczesną myślą społeczno-polityczną zapoczątkowaną przez Erazma z Rotterdamu. Traktat ten wynika z obserwacji sytuacji w Polsce, stosunków politycznych, społecznych, ekonomicznych i religijnych w niej panujących. Jest to pięcioksięgowy traktat polityczny. Moraczewski uważał, że są trzy wyznaczniki prawidłowego państwa:
uczciwe zwyczaje
srogie, ale sprawiedliwe sądownictwo
biegłość w sztuce wojennej
KSIĘGA I [o obyczajach]
Jest to traktat o uczciwości i rozumie, który ma wspomagać działanie każdego człowieka. Mówi też o sprawiedliwości; wszyscy są równi. Za najwyższą cnotę uznaje on rozum (humanista). Zlikwidowanie żebractwa przez przytułki. Żąda opieki nad starcami i kalekami. Postuluje o ograniczenie wywozu zagranicę zboża, aby nie było głodu w kraju. Pragnie wprowadzenia urzędu czuwającego nad jakością i ceną towarów. Należy kultywować tradycje i obyczaje każdego narodu.
KSIĘGA III
Potępia on wojnę i uważa, że walczyć można tylko w obronie. Krytykuje wydarzenia wojenne (śmierć, cierpienie). Spory należy rozstrzygać pokojowo - dyplomatycznie. Wojny są wywołane przez władców, którzy chcą dać ujście zapędom przywódczym. Wojna sprawiedliwa w obronie honoru, granic i statusu narodu, a nie wojna zaborcza. Jest ona przyczyną kalectwa fizycznego i psychicznego. To prości ludzie cierpią, a nie władcy, którzy je wywołują.
KSIĘGA IV
Nawołanie do reformy kościoła. Duchowieństwo zasługuje na krytykę. Powinno propagować wartości duchowe i moralne, a nie zabiegać o doczesność, jednocześnie pragnąc władzy.
KSIĘGA V
Krytyka ludzi nie pragnących wykształcenia i źle traktujących nauczycieli. Pieniądze zamiast wydawać na zabawy i stroje należy wydać na naukę. Korzyści płyną też dla państwa i religii. Nauczycielami nie powinni być księża lecz ludzie świeccy. Uczący w duchu wiary. Łączenie moralności i wykształcenia intelektualnego.
„PIEŚŃ O SPUSTOSZENIU PODOLA” JAN KOCHANOWSKI
Jest to V pieśń. Ma ona charakter patriotyczny. Po ucieczce Henryka Walezego Podole łupią Tatarzy. Nazywa ich zbójcami. Jednocześnie zachęca Polaków do walki. Boleje nad porwaniami. Jest oburzony zachowaniem się Polaków. Poddali się oni niemal bez walki. Zwyciężyli ich innowiercy, koczownicy, nie godni Polaków. Wstydzi się za nich, że doprowadzili do takiej hańby. Jest oburzony obojętnością szlachty, brakiem zainteresowania, apatii, bezwolnością Polaków wobec psów tureckich. Proponuje im walkę, by płacili na wojsko, na broń, by walczyli. Uważa, że należy opodatkować szlachtę i zorganizować stałą doborową armię. Kochanowski chce by walczył cały naród. Żąda patriotyzmu. O jego oburzeniu świadczy ironiczne zakończenie iż Polak jest głupi przed i po szkodzie. Mimo szkody nie starają się oni naprawić błędu. Nie uczą się na nich. Nie dbają o ojczyznę, a o prywatę. Nie wyciągają z tragedii wniosków. Nie umieją ustrzec się przed podobną sytuacją w przyszłości.
„ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH”
Akcja tej tragedii rozgrywa się w starożytnej Troi lecz problem jest aktualny w czasach Kochanowskiego. Dylemat bohaterów dramatu: czy oddać Helenę posłom i uchronić ojczyznę od wojny czy pozostawić ją w Troi według życzenia królewicza, a ojczyznę narazić na wojnę. Staje się to uniwersalnym problemem przedstawiania interesów prywatnych ponad sprawy kraju. Antenor (patriota, Iketaon (poseł przekupny). Troja to alegoria Polski, świadczy o tym podobny w Troi Kochanowskiego ustrój jak w szesnastowiecznej Rzeczypospolitej , podobieństwo Rady Królewskiej do Sejmu i analogia w obradach tych ciał. Pouczenie polskich rządzących. Władcy otrzymali władzę od Boga , a to pociąga za sobą odpowiedzialność. Mają dbać o swoich poddanych. Poddani zaś muszą umacniać państwo umysłem, szlachetnością i mądrością. Trwałość i potęga państwa zależy od poszanowania prawa i przez rządzących jak i poddanych.
„NA SOKOLSKIE MOGIŁY”
Jest to krótki utwór o patriotycznym wyrazie. Przesłanie jego jest następujące: Nie ma nic ponad ojczyznę, człowiek powinien nawet z radością umierać za nią.
„KAZANIA SEJMOWE” PIOTR SKARGA
Polska w XVI wieku nie miała potężnej armii i systemu prawnego ani mocnego skarbu. Wśród szlachty szerzyła się anarchia. Nie którzy chcieli uzdrowić tę sytuację po przez odwołanie się do sumienia i przekonań szlachty. Piotr Skarga był doradcą króla i kaznodzieją królewskim. Chciał on poprawić sytuację poprzez jedność wiary. Chciał wzmocnić władzę centralną. Według niego Polska cierpiała na pewne choroby:
nieżyczliwość i chciwość - brak patriotyzmu
niezgody sąsiedzkie
naruszenie jedności katolickiej
osłabienie władzy i dostojności królewskiej
niesprawiedliwe prawa
grzechy i jawne złości
W KAZANIU II porównuje on kraj do matki i tonącego okrętu. Na tym okręcie wszyscy dbają tylko o siebie, tak jak w Polsce. Poprzez brak współpracy gubią się, a należy uratować „okręt” czyli Polskę by uratować siebie. Ten kraj (matka) jest chora, a mimo to oddała wszystko dzieciom, a one są niewdzięczne. Matkę trzeba szanować bo ona nas chroni. Miłość do ojczyzny powinna być szczera, prosto z serca, bezinteresowna. Ojczyzna też dała swym dzieciom wszystko bezinteresownie.
Skarga zaleca podnieść rangę Senatu oraz umocnić centralną władzę. Szlachtę zaś poddać krytyce. Kazanie VIII pokazuje tą anarchię, bałagan, niesprawiedliwość w kraju w którym szlachta może grabić, łupić i mordować. W „Kazaniach” zawarty został patriotyzm wraz z szacunkiem dla ojczyzny. Chęć pokierowania narodem i wskazania mu właściwej drogi.
PREZENTACJA FEUDALNYCH STOSUNKÓW NA WSI
„KRÓTKA ROZPRAWA MIĘDZY TRZEMA OSOBAMI” MIKOŁAJ REJ
Utwór ten to rozmowa przedstawicieli trzech stanów przebywających na wsi: jej właściciela, proboszcza i wójta. Pan gromi Plebana za nadużycia duchowieństwa, jego chciwość i rozpustę. Zauważa, że księża nie wykonują swoich obowiązków, nadużywają alkoholu, nakładają opłaty. Pleban wytyka Panu złe funkcjonowanie instytucji szlacheckich, zwłaszcza sądownictwa oraz przekupywanie posłów na sejm, brak troski o sprawy ojczyzny. Wójt zaś czuje się „straszno” w tej rozmowie dochodzi do wniosku, że duchowieństwo i szlachta porozumieją się, „a nam prostym zawsze nędza”, chłop bowiem ponosi największe ciężary na rzecz państwa, płaci podatki i narażony jest na rabunki żołnierskie, a nie posiada prawa obywatelskich.
Utwór ten to krytyka sądownictwa, systemu obronnego, niedoli chłopów, ciężarów szlacheckich na rzecz kościoła. Narzekanie na władców, Senat i króla są pełne aluzji.
Pleban
Źle odprawia msze, na niej każdy robi co chce, brak wiary, nie zachęca ludzi do wiary, msze są nieregularne, spiera się z Panem, ale to chłopu jest źle. Jest tłusty, a powinien być ubogi, dba o pieniądze, pijaństwo, obżarstwo, próżniactwo, lenistwo, nie wypełnia obowiązków, niesprawiedliwy
Pan
Wykorzystuje chłopów, prywata przed ojczyznę, zabiega o urzędy, szlachta nie płaci daniny. Podejmuje nie słuszne i nie przemyślane decyzje. Jest przekupny i bierze łapówki - zaniedbuje obowiązki na sejmie.
Jest obraz antagonizmów społecznych. Duchowieństwo walczące o władzę i bogactwo ze szlachtą.
ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI „ŁASKI, ALBO O KARZE ZA MĘŻOBÓJSTWO” ; „O POPRAWIE...”
Modrzewski zastanawia się czy karać za mężobójstwo grzywną czy śmiercią. Za karą grzywny przemawiają następujące argumenty:
- rodzina zmarłego uzyska finansową rekompensatę
- skoro zginął jeden obywatel to drugi musi żyć by służyć RP i wynagrodzić swój błąd
- należy mieć na względzie zasługi stanu szlacheckiego
KSIĘGA II
Opisana jest sytuacja gdy plebeusz i szlachcic pobili szlachcica, który zmarł. Plebeusz stracił głowę, a szlachcic nie zapłacił nic. Autor wyraża się z niechęcią o niesprawiedliwym prawie, ludzie nie mogą być szlachetni, szczęśliwi i spokojni. Każdy człowiek powinien być sądzony ze względu na winę. Żąda równouprawnienia wobec prawa i sądu.
„ŻEŃCY” SZYMON SZYMONOWIC
Obraz pracujących w polu żeńców. W trakcie pracy rozmawiają trzy osoby Oluchna, Pietrucha, Starosta. Oluchna i Pietrucha narzekają na ciężar pracy i okrucieństwo Starosty, który nahajką pogania pracujących. Pieśń będąca oskarżeniem, przekleństwem pod adresem Starosty. Jednak złorzeczy mu gdy ten jest daleko. Gdy ten nadchodzi to dziewczyna śpiewa pieśń pochlebną, życzliwą co chroni Pietruchę przed biciem. Przedstawienie konfliktu między Panem i chłopem, który jest całkowicie zależny, ubezwłasnowolniony, podległy Panu. Jedyną pociechą chłopów były żarty i pieśni. Życie na wsi przedstawione zostało bez upiększeń i poetyckiej dowolności. Jest to obraz okrutnych stosunków na wsi. Ukazują trud pracy w polu, dają obraz zwyczajów. Pokazują charakter „dyscypliny” i nadzorców. Utwór oskarża niesprawiedliwość ówczesnych stosunków społecznych i okrucieństwo pilnujących.
OBYCZAJOWOŚĆ POLSKI XVI WIEKU
WIEŚ I JEJ UROKI
JAN KOCHANOWSKI
Są to fraszki Czarnoleskie w których poeta zawarł pochwałę spokojnego, szczęśliwego życia na wsi, gdzie zaistniały odpowiednie warunki do uprawiania twórczości poetyckiej, a czarnoleska lipa urosła do rangi symboli.
„Na lipę”
Poeta wyznał, że w jej dobroczynnym cieniu chronił się chętnie, tu bowiem nie dochodziły promienie słoneczne nawet w południe, w największy upał. Znajdował ukojenie w powiewie wiatru i śpiewie ptaków. Pochwała odpoczynku, wiejskiego życia. Fraszka o charakterze pochwalnym. Fraszka przedstawia idylliczną naturę arkadyjską, która dostarcza człowiekowi różnych pożytków, zaś życie zgodne z nią daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście.
„Na dom w Czarnolesie”
Charakterystyka podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede wszystkim czyste sumienie, zdrowie, życzliwość ludzka i skromność obyczajów. Dom ten jawi się jako arkadia spokoju i radości.
„Pieśń świętojańska o sobótce”
Utwór liryczny o charakterze sielankowym. Składa się z krótkiego wstępu, opisującego obchody Sobótki na wsi w wieczór Świętojański. Potem następuje pieśni dwunastu panien. Obok nuty miłosnej, w pieśniach poszczególnych panien brzmi pochwała życia na wsi, znana z utworu Reja „Żywot człowieka poczciwego”.
Panna XII
Pochwała wsi gdzie ludzie żyją bezpiecznie i spokojnie. Ci co żyją w miastach, na dworze lub są marynarzami to narażają się na niebezpieczeństwo. Na wsi człowiek spokojnie zajmuje się swoim polem. Uczciwie zaopatruje rodzinę i zajmuje się dobytkiem. Dobytek gospodarzowi przynosi pożytek. Wokoło śpiewają ptaki. Skrzętna gospodyni krząta się i pomaga mężowi, a dobrobyt pomaga uniknąć awantur. Dzieci uczą się życia skromnego i umiarkowanego.
MIKOŁAJ REJ
„Mnich”
Rej otwarcie krytykuje mnichów (bestie, wyzyskiwacze, próżniacy). Porównuje ich do starych diabłów, szalonych i bezdusznych ludzi, którym bark wiary, nauki i bogobojności. Naśmiewa się z ludzi, którzy uważają kleryków za świętych, bogacili się. Tych nazywa największymi szaleńcami.
„Pleban pieska na cmentarzu pochował”
Rej wskazuje na chciwość duchowieństwa. Krytycznie ocenia postawę biskupa, który za pieniądze uznał psa za chrześcijanina. Wskazuje to też na przewrotność ludzi - czasem nie chcą pochować ludzi na cmentarzu, ale chowają psa - zwierzę. A łakomy na pieniądze biskup „uwierzył” w historyjkę plebana aby zgarnąć dukaty.
„Baba co w pasyją płakała”
Poeta naśmiewa się z księdza i baby, która płacze podczas wielkopostnego nabożeństwa. Kobieta płacze bo głos księdza przypomina jej głos ukochanego osiołka, który zdechł. Docina, śmieje się z księdza (zapewne bardzo grubego) przypominającego grubego osiołka, spasionego i zadbanego. Jest to też przytyk do wartości księży i ich zawziętości, w myśl przysłowia „Uparty jak osioł”.
„Żywot człowieka poczciwego”
W utworze tym zauważamy, że nie obca jest Rejowi reguła „Złotego środka” czyli życia zgodnie z naturą, umiejętność cieszenia się życiem. Człowiek poczciwy według Reja powinien osiąść wraz z rodziną w cichym wiejskim majątku, bo celem ziemianina jest praca na własnym wiejskim gospodarstwie. Życie toczyć się powinno tu zgodnie z naturą. Człowiek powinien podporządkować się rytmowi przyrody, zmienności pór roku i wynikającym z nich obowiązkom. (patrz także punkt 25.1)
„Krótka rozprawa...”
Stosunki panujące na wsi - patrz punkt 23.2
SZYMON SZYMONOWIC
„Żeńcy”
Szymonowic prezentuje wieś dwojako: przynoszącą bogactwo i swobodną staroście (ekonomowi) oraz ciężką pracę i niedolę robotników i chłopów. Chłop zależny jest bowiem od starosty. Musi go słuchać (ile pracować, kiedy jeść, co mówić). Starosta ma pełną swobodę, pełnię władzy nad chłopem bo sprzyja mu prawo i siła (bogactwo i bicz). Chłop pańszczyźniany, robotnik folwarczny lub rolnik ma ciężkie życie, pełne cierpienia. Zależny jest od pana, który jest surowy, ostry i nie żałuje bata czy korbacza. Chłop żyje w ciągłym strachu, by nie powiedzieć czy nie zrobić czegoś co rozgniewało by pana. Chłop nie pracuje w zgodzie z prawami natury lecz prawami ustanowionymi przez Pana.
Sielanka realistyczna („Żeńcy”) ukazuje prawdziwe oblicze wsi i warunki życia chłopa wraz ze wszystkimi jego wadami i ciężarem jakie ono nakłada. Nie ukazuje zgodnie z konwencją renesansu życia pięknego, zgodnie z naturą, bez trosk i cierpień, brak afirmacji życia, będącej podstawową cechą utworów renesansowych. Realistyczna, prawdziwa rzeczywistość, obraz wsi, obdarty ze wszystkich złudzeń i wyobrażeń o lekkim i przyjemnym życiu na wsi.
OBLICZE SZLACHTY XVI WIEKU
„O POPRAWIE RZECZY POSPOLITEJ” FRYCZ-MODRZEWSKI
KSIĘGA I [o obyczajach]
Jest to traktat o uczciwości i rozumie, który ma wspomagać działanie każdego człowieka. Mówi też o sprawiedliwości; wszyscy są równi. Za najwyższą cnotę uznaje on rozum (humanista). Zlikwidowanie żebractwa przez przytułki. Żąda opieki nad starcami i kalekami. Postuluje o ograniczenie wywozu zagranicę zboża, aby nie było głodu w kraju. Pragnie wprowadzenia urzędu czuwającego nad jakością i ceną towarów. Należy kultywować tradycje i obyczaje każdego narodu
KSIĘGA IV
Nawołanie do reformy kościoła. Duchowieństwo zasługuje na krytykę. Powinno propagować wartości duchowe i moralne, a nie zabiegać o doczesność, jednocześnie pragnąc władzy.
KSIĘGA V
Krytyka ludzi nie pragnących wykształcenia i źle traktujących nauczycieli. Pieniądze zamiast wydawać na zabawy i stroje należy wydać na naukę. Korzyści płyną też dla państwa i religii. Nauczycielami nie powinni być księża lecz ludzie świeccy. Uczący w duchu wiary. Łączenie moralności i wykształcenia intelektualnego.
FRASZKI I PIEŚNI JANA KOCHANOWSKIEGO
„O Kapelanie”
Dowcipna anegdota o kapelanie, który na wymówkę królowej, że zaspał i późno wyszedł na mszę, tłumaczył się, że wogóle nie spał tej nocy. Kochanowski naśmiewa się z kościoła i z duchownych rozpustnych, pijących i nie spełniających swoich obowiązków.
„O Kaznodzieji”
Mowa o duchownych, którzy prawią kazania, ale się do nich nie stosują. Grzeszą, ale potępiają na ambonie grzeszników. Są źli i przewrotni.
„O Doktorze Hiszpanie”
Opowiada ona anegdotę o prawniku królewskim Rozjuszu, który wymknął się z grona zabawiających się kielichem kompanów, jednak towarzysze zabawy wywarzyli zamknięte drzwi jego pokoju i zaczęli przepijać do niego tak, że następnego dnia się dziwił: „Szedłem spać trzeźwo, a wstaję pijany”.
„Pieśń o spustoszeniu Podola”
Patrz punkt 23.1.2
„Odprawa posłów greckich”
Symbolem szlachty jest na przykład Aleksander. Samolubny egoista, uciekający w swych niecnych czynach do szantażu i przekupstwa. Ludzie żyjący w zbytku, przepychu. Zepsuta i zdegenerowana młodzież to przyszłość narodu. Młodzi ludzie mają albo mądrość albo bogactwo. Te dwie sprawy nie łączą się nigdy. (patrz także w punkcie 23.1.3)
CZŁOWIEK RENESANSU I JEGO SPRAWY
WZORCE OSOBOWE OKRESU ODRODZENIA
„ŻYWOT CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” MIKOŁAJ REJ
Jest to utwór parenetyczny czyli propagujący pewien typ osobowości, który ma być wzorem cnót dla czytelników współczesnych autorowi. W tym przypadku ideałem jest szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny tryb życia. Rej podaje wiele pouczeń jak wychowywać młodego człowieka. Autor kładzie nacisk na wiek dojrzały. Według niego szlachectwo to nie tylko powód do chwały i wyróżnienie, ale obowiązek, który nakłada człowiekowi herb , powinność wobec ojczyzny i szereg cnót. Rej pokazuje to prezentując też scenki negatywne. Wyśmiewa naśladowców obcej mody, pretensjonalność i snobizm szlachciców zapatrzonych na inne kraje. Proponuje on szlachcicowi spokojny tryb życia w posiadłości wiejskiej, korzystanie z wszelkich dóbr, jakie przynoszą kolejne pory roku (zbiór owoców jesienią, rybołóstwo, a zimą polowania...). Rej nie stroni od analizowania kwestii życia człowieka (dobór małżonków, praca, rozrywka, obowiązki obywatelskie). Poczciwy ziemianin prowadzi pogodny tryb życia, nie boi się starości ani śmierci. [stoicyzm - spokój, umiar, cnotliwe życie w zgodzie z naturą i rozumem, rozplanowanie bez zbytnich namiętności][epikureizm: nie zakazuje on pełnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do czerpania rozrywek, przyjemności wynikające z życia zapobiegliwego i gospodarnego człowieka poczciwego.
KSIĘGA I
Opowiada o młodości, kładzie nacisk na wychowanie, moralność i obyczajowość. Nie mówi o nauce. Zabawy, ćwiczenia cielesne. Po dzieciństwie może znaleźć się na możnym dworze (uczyć się) lub iść do wojska będzie ono go uczyło pożytecznych zachowań (oszczędność, rzemiosło rycerskie, cierpliwość, pokora wobec niewygodności, życie towarzyskie). Następnie powinien wrócić do domu, ożenić się i wieść życie rodzinne.
KSIĘGA II
Szlachcic powinien być cnotliwy. Szlachectwo bowiem zależy od życia, a nie od urodzenia. Nie należy być pysznym, egoistycznym i trzeba dbać o wartości moralne. Na wszystko jest czas i miejsce. Życie ma być zgodne z rytmem natury. Natura wyznacza kolejność prac gospodarczych. Kontakt z naturą doskonali estetyczność i moralność.
KSIĘGA III
Suma rozważań nad dostojeństwem, powagą wieku starczego. który otoczony jest czcią, szacunkiem, miłością, jest autorytetem i doradcą.
IDEAŁY ŻYCIOWE KOCHANOWSKIEGO WYRAŻONE W JEGO FRASZKACH I PIEŚNIACH
„Stateczny umysł...”
Przestrzega przed popadaniem w skrajność, dystans przed szczęściem i nieszczęściem. Należy cieszy się życiem i nie myśleć o śmierci, która dopadnie każdego. Należy spędzać dni wesoło i pogodnie. Człowiek powinien pozostawić coś po sobie potomnym. Jest to antyczny stosunek do życia.
„Patrzaj jako śnieg po górach się bieli...”
Refleksja nad przemijającym życiem. Nie należy poddawać się losowi, przeciwstawić się nieszczęściu. Jeśli człowiek sam sobie pomaga to Bóg go chroni. Ukazanie nie trwałości ludzkich dokonań i życia. Należy pogodnie, śmiało i z wiarą w dobro iść przez życie. Doceniać w jego wartości.
„Nie wierz fortunie...”
Ostrzeżenie o zmienności losu. W jednej chwili można stracić wszystko. Przestroga przed fałszywymi przyjaciółmi, których obchodzą pieniądze przyjaciela. Krytyka ludzi pieszczących się z bogactwem. Największym skarbem jest cnota, która nie zależy od losu. Uznawanie wartości życia, dobroci, mądrości, szlachetności.
„Nie porzucaj nadzieje...”
Ukazanie chwiejności i nie stabilności losu. Nie należy się jednak poddawać, bo kieruje nami Bóg i Fortuna. Należy mieć nadzieję na lepsze jutro, cieszyć się życiem - afirmacja życia. Los jest zmienny, można wszystko stracić lub wszystko zyskać. Przemija to co dobre i to co złe. Umiar we wszystkim. Rozumnie i pokornie przyjmować to co jest nam przeznaczone.
„Miło szaleć, kiedy czas po temu...”
Należy korzystać z życia, wolną chwilę przeznaczyć na zabawę, ale należy zachować umiar, bo nie zawsze jest na to odpowiedni czas i miejsce. Uznaje wartość jedzenia, picia i tańca. Nawołuje do zabawy, cieszenia się życiem, do zapomnienia o różnicach stanowych. Należy poświęcić się całkowicie zabawie. Człowiek jest panem chwili, a o przyszłości decyduje Bóg. Radość z życia. Przy zabawie należy zapomnieć o waśniach i sporach.
„O żywocie ludzkim”
Fraszka ta mówi o przemijalności ludzkiego istnienia i ludzkich spraw. Treść nawiązuje do filozofii stoickiej. Daremność walki z Fortuną z ludzkim losem. Nieubłagalne przemijanie życia jest nieodłączną cechą ludzkiej egzystencji.
„Na lipę”
Ukazana jest tu zaduma nad urokami świata i piękna przyrody, pochwała odpoczynku na łonie natury. Arkadyjska natura dostarcza człowiekowi różnych pożytków. Daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście.
„Do gór i lasów”
Znajdujemy tu humanistyczną akceptację życia i świata oraz pochwałę Carpe diem. „Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici, a ja z tym trzymam, to co w czas uchwyci.
„O doktorze hiszpanie”
Omówione - biesiady
„O miłości”
Ukazuje on potęgę miłości. Miłość jako uczucie nadające sens ludzkiemu życiu. Oraz miłość jako flirt, gra miłosna, pełna renesansowego humoru i radości życia.
„Ku muzom”
Pragnie przetrwać w pamięci potomnych.
POETA DOCTUS W TWÓRCZOŚCI K.JANICKIEGO I J.KOCHANOWSKIEGO
Klemens Janicki był mecenasem i finansistą. Nie czerpał z tego korzyści. W „Elegii o sobie samym do potomności” ukazuje on swoją biografię. Wspomina ludzi, nauczycieli, ojca, lekarza, poetów starożytnych, Zygmunta Starego, Atenę i Piotra Kmitę. Jest wdzięczny za pomoc, szanuje ich, odnosi się do nich z ufnością i ciepłem. Są jego dobroczyńcami. Szanował siebie i był świadom swojego talentu. Widzimy tu typową postawę renesansowych twórców. Szacunek do siebie jako człowieka, do własnego talentu, poczucie indywidualności i mocy twórczej
humanista - artysta
głód wiedzy
satysfakcja i radość z nauki
otacza czcią dokonania artystyczne antyku.
szanuje innych ludzi
oddaje cześć istocie ludzkiej
wierzy w moc twórczą
poczucie własnej indywidualności, dba o nią, rozwija swój talent i osobowość
IDEAŁ DWORZANINA W UTWORZE Ł. GÓRNICKIEGO
Górnicki napisał „Dworzanina Polskiego”. Cechami, które powinny charakteryzować dworzanina są:
ogłada i kultura
szlachcic z poszanowaniem dla szlachectwa
wykształcony
znawca sztuki (muzyki)
wytworne maniery (wdzięk, usłużność)
piękno wymowy (szacunek dla ojczystego języka)
znajomość i kultywacja obyczajów narodu
nie może naśladować obcych wzorców kulturowych i obyczajowych
ŚWIAT PRZEŻYĆ OSOBISTYCH JAKO TEMAT LITERACKI
W utworach renesansowych występuje bezpośrednia apostrofa do Boga. Bóg jest dobry, wszechobecny. Kościół jest znakiem obecności Boga w całej naturze. Jest nieśmiertelny. Człowiek musi mu dziękować i czcić go za dobrodziejstwa.
„Czego chcesz od nas Panie...”
Synonimem Boga jest wszystko co on stworzył i ciągle tworzy. Świat jest harmonijny i zgodny tak jak potężny jest Bóg. Obserwując naturę człowiek stwierdza jej doskonałość czyli doskonałość Boga. Pieśń ta jest pochwałą harmonijnego świata. Potęga Boga polega na tym iż Ten stworzył świat. Bóg jest artystą i doskonałym konstruktorem. Hołd naturze, a przez to Bogu. Człowiek nie boi się Boga, tylko wyraża wdzięczność za to co Bóg stworzył.
„Modlitwa o deszcz”
Człowiek modlący się do Boga, może oczekiwać spełnienia swoich pragnień.
„Psałterz Dawidów”
Jest to przekład głównych myśli, które zawierają psalmy. Przekład poetycki. Jest to najdoskonalszy wytwór poezji lirycznej Kochanowskiego.
WALORY ARTYSTYCZNE UTWORÓW RENESANSOWYCH
GATUNKI LITERACKIE
fraszka
Z włoskiego słowa „frasca” co oznacza gałązka. Od frasche co oznacza bagatela, drobnostka. Jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczy jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzje. Nazwę wprowadził Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form językowych.
figlik
Jest to utwór ośmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o treści przede wszystkim obyczajowej, podający często anegdotę bez puenty, dla samego zdarzenia. Taki tytuł nadał Mikołaj Rej swoim wierszom, stanowiącym część „Zwierzyńca”.
dramat renesansowy
W Anglii w drugiej połowie XVI wieku nastąpił rozkwit kultury pod Elżbietą I. Panowała tam monarchia absolutna. Była ona dobrym mecenasem dla sztuki, dramatu i teatru. Wiązało się to ze średniowiecznym teatrem (misteria, moralitety). Teatr był rodzajem rozrywki dla dworu, mieszczaństwa i biedoty. Przedstawienia odbywały się pod gołym niebem na dziedzińcach oberży, dopiero jakiś czas później wybudowano specjalne dla teatru budynki. Przedstawienia odbywały się popołudniu. Budynek teatru był wieloboczny lub okrągły. W kształcie podkowy. Zadaszone miejsca dla bogaczy. Wewnątrz na dziedzińcu znajdowały się stojące miejsca dla biedoty. Scenę stanowiła zadaszona platforma. Wokół sceny znajdowały się pochodnie. Dekoracje były skąpe (napisy - „Tu jest las”). Bohaterowie mówili gdzie są, jaka jest pora dnia - nie trzeba było używać dekoracji. Kostiumy aktorów były prywatną własnością. Były bogate i strojne. Aktor był to zawód, który mogli wykonywać tylko mężczyźni. Autorami sztuk często byli sami aktorzy. Twórcami epoki elżbietańskiej są:
Thomas Kyd
John Lyly
Christper Marlow
William Shakespeare
Dramat Szekspira:
mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności)
nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne).
zerwanie z trzema jednościami
rezygnacja z chóru
sceny zbiorowe
w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój)
swobodna i umowna inscenizacja
odejście od zasady decorum
język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany. Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia, celne powiedzenia.
pieśń
Jest to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnej pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paraleizmów (powtórzenie jakiegoś elementu lub zasady budowy). Charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii. Do tradycji pieśni Horacego nawiązał Kochanowski. Obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną (powitalna, pożegnalna, pochwalna, biesiadna). Istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe.
tren
Od greckiego słowa „threnos” czyli lament, pieśń żałobna, opłakiwanie. Jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywanie jej zalet i uczynków. Gatunek ten ukształtowano w antyku, a do poezji polskiej wprowadził go Kochanowski.
traktat
Rozprawa obszernych rozmiarów podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Występuje często w tytułach prac filozoficznych.
kazanie, homilia
Przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenie moralne. Kazania średniowieczne wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory kazań przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniące funkcje użytkowe. Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przeciwstawiły ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiaństwa.
sielanka
Jest to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie.
Opowiadają one o życiu pasterzy lub wieśniaków. Gatunek ten w starożytnym Rzymie rozwinął Wergiliusz. Znany był również w czasach nowożytnych i oznaczał wówczas wierszowany utwór o formie monologu włożonego w usta postaci literackiej na ogół pasterza, z przeważającym udziałem elementów dialogowych i opisowych. Do literatury polskiej ten gatunek wprowadził Kochanowski. Obok sielanki narracyjne występował również sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z życia pasterskiego lub wiejskiego przedstawiana była w sposób realistyczny lub konwencjonalny (sielanka konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej charakterystyczna była dwupłaszczyznowość, polegająca na występowaniu podmiotu wypowiedzi (i sytuacji) oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyrażała się tęsknota za życiem natury i niechęci do miasta, charakterystyce to dla kultury dworskiej z właściwym jej pragnieniem zwrotu do ludowości.
nowela
Od włoskiego słowa „novella” co oznacza nowość. Jest to krótki utwór epicki, który charakteryzuje zwięzłość kompozycji (wyraźny punkt kulminacyjny, puenta), ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego wątku, skupienie się na jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Ukształtowała się ona we Włoszech w renesansie. Stała się środkiem wprowadzenia do literatury środowiska mieszczańskiego z jego życiem codziennym i ludźmi, problematyką obyczajową i psychologiczną, co wyraźnie odróżniało ten gatunek od epiki wierszowanej.
Religijność Mikołaja SęPa-Szarzyńskiego
Mikołaj Sęp-Szarzyński to twórca renesansu, ale wprowadza on elementy barokowe. W jego poezji zauważamy brak pogody ducha czy afirmacji życia. Na pierwszy plaan wysuwają się sprawy religijne. Stawia człowieka wobec siły jaką jest Bóg. Utwory jego to zbiór sonetów. Wydał tomik „rymy, albo wiersze polskie”.
Sonet IV
Człowiek walczy z pokusami i słabościami świata. Pierwsza strofa mówi o sytuacji człowieka w świecie. Ciągła walka z hetmanem ciemności-szatanem, który popycha ludzi do zła. Ciało dąży do przyjemności i szkodzi duszy. Pokój duszy jest szczęściem, ale dusza ludzka nie ma spokoju i musi walczyć. Jest to dramatyzm ludzkiego życia. Człowiek jest skazany na rozdwojenie między pragnieniem, a niespełnieniem. Różni się to od humanizmu chrześcijańskiego w którym nie ma diabła w przeciwieństwie do liryki Sępa-Szarzyńskiego.
Świat jest miejscem gdzie czekają na ludzi pokusy prowadzące do nieszczęścia i braku zbawienia. Człowiek uzależniony jest od czynników zewnętrznych. Dusza i ciało to dwie części ludzkiej naatury. Ciało jest prymitywnie ziemskie i pragnie rozkoszy. Dusza zaś dąży do doskonałości, obce są jej pragnienia ziemskie. Stąd ból w człowieku w pragnieniu rozkoszy i jednoczesnym dążeniu duszy do doskonałości. Człowiek może zwyciężyć tylko przy pomocy Boga. Sam jest słaby i wątły i nie radzi sobie z rozdwojeniem. W świecie stworzonym przez Boga, panoszy się szatan, a człowiek skazany jest na walkę, której patronuje Bóg. Świat nie jest doskonałością. Bóg w swej wielkości pozostaje niewzruszony i obojętny.
Sonet V - "O nietrwałej miłości..."
Człowiek pragnie miłości, ale miłując traci z oczu cel życia. Zaślepiony miłością nie dostrzega prawdziwych wartości. Gdy człowiek nie kocha to ciało się smuci, a dusza raduje. Miłość to właściwość ludzkiego życia. Jest nie trwała i prowadzi do cierpienia. Ponownie widzimy, że człowiek zawieszony jest między pragnieniem, a nie spełnieniem. Człowiek nie może być szczęśliwy. Gdy kocha to też czegoś mu brakuje. Nie może być szczęśliwy. Czy kocha czy też nie kocha.
Człowiek zawieszony jest pomiędzy dobrem, a złem.
Człowiek by być w pełni człowiekiem musi podjąć walkę. Dopiero w chwili śmierci człowiek zyskuje pokój.
Mikołaj Sęp-Szarzyński tworzył poezję będącą pomostem renesansu i baroku. W utworach prezentowanych wyrzej elementy renesansu to:
miłość do życia, fakt iż przemijanie nie umniejsza jego wartości. Poeta pragnie żyć.
Walka z szatanem, ale nie odmalowuje strasznych obrazów szatana i śmierci (pełnych grozy)
Człowiek to istota godna i szlachetna choćby przez trud walki jaką podejmuje
Poeta doctus, uczony w rzemiośle poetyckim, na wzór humanistów.
Cechy baroku to:
Barokowy styl obrazowania, zmienność toku zdań, ozdobność wypowiedzi, gwałtowność i uczciwość wyrazu. Same tytuły sonetów też to potwierdzają: są długie, ozdobne i rozbudowane.
Zmiana renesansowego światopoglądu. Trwoga wynikająca ze zmienności i znikomości ludzkiego świata. Człowiek jest samotny i słaby. Życie to zadanie do wypełnienia. Ciągła walka z szatanem, niepokój, przemijalność, zagubienie zastępują ład i harmonię renesansu.
Barokowy motyw szatana, śmierci, przemijalności i marności rzeczy doczesnych.
Patryk Stanisz