Czynniki wpływające na kształt/jakość starości
Suzanne Reichard- 5 typów postaw osób w wieku senioralnym (wyniki badań).
1. typ dojrzały ( konstruktywny) - idealnie przystosowany , akceptujący siebie i swoje całe dotychczasowe życie - jest on pozytywnie nastawiony do przyszłości
2. typ bujanego fotela ( typ zależny) - wysoki poziom samoakceptacji, zależny od innych ludzi, uwolnieni od wszelkiej odpowiedzialności, chcą być zależni od innych , wolą bierność -typ pozytywny
3. typ opancerzony ( typ obronny) - tacy ludzie używają mechanizmów obronnych, te mechanizmy mają na celu wyzbycie się negatywnych emocji - wolą oni wypoczynek aktywny - co pozwala im pokazać swoją niezależność - nie chcą oni dopuścić do siebie myśli o starości
4. typ gniewny ( wrogi) - źle przystosowany, zgorzkniali, agresywni, łatwo wpadają w frustrację. Winą za własne niepowodzenia obarczaja innych ludzi ( głównie młodych) - uważaja, że to młodzi odsunęli ich od pracy - pesymiści, boją się starości
5. typ wrogości wobec siebie - źle przystosowany, zgorzkniały, agresywny, winą za swoje niepowodzenia obarcza siebie - opuszczony i samotny.
Te badania wykazały też, że typ osobowości ukształtowany we wcześniejszych latach decyduje o osobowości na starość.
W większości badań widać, że osobowość na starość się nie zmienia ( wyjątkiem są trudne, traumatyczne wydarzenia życiowe).
Cavan , Burgess , Havighurst : Teoria aktywności
Starzenie się jest rozpatrywane jako gromadzenie się napięć związanych z koncepcją obrazu samego siebie , która wynika ze zmiany w pełnieniu ról społecznych; dokonuje ona rozróżnienia między tym co dotyczy wszystkich starych ludzi żyjących w społeczeństwie
przystosowane osobowościowe w późniejszych latach życia człowieka łączy się z oceną własnego ja
obraz samego siebie człowiek kształtuje na podstawie ocen i obserwacji otoczenia oraz w interakcjach społecznych
w zależności od tego jak jednostka określa i ocenia siebie oraz jak określają ją inni , będzie wyznaczać swoje działanie
teoria ta charakteryzuje nie tylko problemy starzenia się , szczególnie w okresie podeszłym , ale ukazuje możliwości i konieczności aktywnego spędzania czasu
człowiek w okresie poprodukcyjnym powinien podejmować zajęcia zbliżone do pracy w okresie poprzednim
aktywność jest potrzebą psychiczna i społeczną w każdym wieku życia
ludzie starsi są zadowoleni z siebie , jeśli w ich zachowaniu ujawnia się działanie zastępcze po utracie roli pierwotnej
- jednostki na emeryturze wolą być aktywne i produktywne tak jak wcześniej - szczęście pochodzi z włączania się w życie społeczne
Elaine Cumming, William Henry : Teoria wyłączania
Stanowi funkcjonalne podejście do interakcji społecznych i samopoczucia w wieku starszym. Wyłączanie jest znamienną cechą w życiu społecznym człowieka w wieku starszym i odnosi się do ograniczenia ilości interakcji pomiędzy ludźmi z otoczenia.
starzejący się człowiek może ograniczyć swe kontakty z pewną grupą osób , a utrzymywać - wręcz pogłębiać - z innymi.
może to wynikać ze zwiększenia koncentracji na sobie bądź pragnienia usunięcia się z życia społecznego , z braku koncepcji dalszego życia , lub z innych powodów np. choroby , stałej frustracji, psychicznego zmęczenia , osuwania się a nawet odrzucania go przez środowisko .
Istnieją dwa aspekty procesu wyłączania się - indywidualny i społeczny
starzenie się to proces wzajemnego odizolowywania starzejących się osób i systemu społecznego , do którego należą - wyłączanie się traktowane jako proces naturalny a nie narzucony
Bilgen stwierdził , że na proces starzenia się wpływają następujące czynniki dzieciństwa i młodości:
styl i tryb życia
warunki życia
stres
przebyte choroby
Starzenie się jest:
zdeterminowany jest czynnikami wewnętrzno - ustrojowo - genetycznymi
czynniki zewnętrzne ;
warunki przyrody
warunki ekologiczne
warunki społeczne
warunki ekonomiczne
warunki pracy
warunki kulturowe / determinuje sposób spędzenia wolnego czasu/
czynniki psychologiczne
cechy osobowości
postawa
czynna
bierna
Birren: Czynniki warunkujące długość życia
życie samotne skraca życie o 5 lat
życie na wsi wydłuża o 5 lat
nadwaga do 25 % skraca życie o 3;6
nadwaga do 35% skraca życie o 4;3
palenie 1 paczki papierosów dziennie skraca życie o 7 lat
palenie 2 paczek papierosów dziennie skraca życie o 12 lat
Koncepcje rozwoju człowieka uwzględniające starość
1. Joanna Starenga - Piasek - teoria wysokich schodów
Człowiek w przebiegu życia wspina się na chody różnej wysokości, czyli osiąga różne poziomy sprawności, kompetencji i umiejętności. Ten najwyższy poziom sprawności i kompetencji w największym stopniu wpływa na starość.
Wyróżnia ona 3 modele starzenia się
1/ starzenie się osób dla których praca jest najwyższą wartością
2/ starzenie się osób które mają więcej wartości niż praca i tracąc pracę pozostają im inne wartości
3/ starzenie się osób dla których nie mają żadnych wartości ani praca, ani hobby - przechodząc na emeryturę nic nie tracą
( Osoby z wyższym wykształceniem są lepiej przygotowane do starzenia się)
2. Model zmian cyklicznych wg Havighursta
Okres rozwoju Czym się charakteryzuje?
Niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo
(0-6 lat)
Człowiek uczy się najpierw opanować i sprawować kontrolę nad swoim ciałem, czyli: nauka chodzenia, przyjmowanie stałego pokarmu, kontrola nad wydalaniem. Stopniowo także uczy się mówić, kompletuje coraz większy zasób słów i pojęć, staje się gotowy do opanowania czytania, pisania. W tym okresie zauważa różnice w płci. Ważna jest także nauka pojęć w celu opisu rzeczywistości społecznej i fizycznej.
Średnie dzieciństwo
(6-13 lat)
Okres rozwijania świadomości, wartości i moralności. Człowiek uczy się przebywać z rówieśnikami, uczy ról związanych ze swoją płcią. Następuje rozwinięcie umiejętności czytania, pisania, opanowane zostają potoczne pojęcia. Akceptacja i zrozumienie zmian zachodzących w ciele, kształtowanie właściwych postaw wobec siebie oraz innych a także grup społecznych.
Adolescencja(13-18 lat/12-18lat)
Tworzenie dojrzałych relacji z rówieśnikami, przygotowanie do życia w rodzinie i małżeństwa. Na tym etapie człowiek powinien zaakceptować swój wygląd a także swoją płeć. Kształtują się role męskiej lub kobiecej. Przygotowanie do samodzielności ekonomicznej. Osiągnięcie osobistej niezależności uczuciowej od rodziców i innych dorosłych. Następuje też rozwój systemu wartości i poczucie etyki i estetyki. Rozwijane jest nowej równowagi w stosunkach ze światem i równowagi wewnętrznej. Postępowanie akceptowane przez społeczeństwo.
Wczesnadorosłość(19-30 lat/18-35lat)
Charakteryzuje się podjęciem ról, do których człowiek przygotowywał się w czasie poprzednich etapów, m.in.: podjęcie roli małżonka, rodzica, pracownika. Na tym etapie człowiek poszukuje pracy, własnej grupy społecznej/towarzyskiej. Jest to okres, na który przypada bardzo wiele ważnych, dla dalszych etapów życia, decyzji. Pełna akceptacja własnego ciała, wyglądu. Osiągnięcie niezależności emocjonalnej. Człowiek nabywa system wartości, który traktuje jako swoisty przewodnik. Osiągnięcie odpowiedzialności względem społeczeństwa.
Wiek średni(30-60 lat/35-60lat)
W tym okresie ważnym czynnikiem dla człowieka jest jego potomstwo. Chodzi tu o pomaganie własnym dzieciom, a więc uczenie ich odpowiedzialności, prezentowanie meandrów życia. W wieku średnim godzimy się także ze starzeniem rodziców. Należy także zaakceptować zmiany jakie zachodzą w organizmie. Ważne jest utrzymanie satysfakcji z pracy, zachowanie sprawności, chęć posiadania zainteresowań/hobby. Często w tym okresie następują gwałtowne zmiany np. rozwój po kilkudziestu latach małżeństwa, chęć pozostawienia dowodów swojego istnienia. Jest to spowodowane świadomością, że jest jeszcze tak wiele do zrobienia a pozostaje nam coraz mniej czasu.
Późnadojrzałość(60 + )
Głównym aspektem tego stadium jest spadek sił fizycznych, często także zachodzi obawa o utrzymanie władz umysłowych. Należy zwrócić uwagę na pogodzenie się z faktem przejścia na emeryturę a często towarzyszy temu spadek dochodów. W tym okresie często jeden z małżonków umiera. Głównym zadaniem rozwojowym jest utrzymanie stosunków towarzyskich z rówieśnikami, zaakceptowanie nowych ról społecznych. Osoba w tym okresie stara się tak zorganizować swoje otoczenie, aby było dla niej komfortowe. Ten ostatni etap, w zależności jak wypełniliśmy poprzednie stadia rozwojowe, może radować (np. czy mamy wokół siebie krąg bliskich, osiągnęliśmy satysfakcję życiową) albo smucić (czy w wyniku życiowych perturbacji zostaliśmy sami, czy jesteśmy zadowoleni z naszego życia, pracy, itp.).
3. Stadia rozwoju psychospołecznego wg. E. Eriksona („Dzieciństwo i społeczeństwo”)
Opisuje modelowe tworzenie, organizowanie i rozwój osobowości człowieka. Głównym założeniem jest twierdzenie, iż zmiany rozwojowe zachodzą w każdym cyklu życia, a procesy rozwojowe mogą być silnie stymulowane bądź hamowane prze wpływy społeczne, czynniki środowiskowe, w których żyje człowiek (teoria stadialna).
Istnieje osiem etapów w życiu człowieka, w których zachodzą istotne zmiany rozwojowe. Każde nazwał za pomocą dymensji, czyli dwóch przeciwstawnych pojęć.
Człowiek w każdym z etapów przechodzi pewien kryzys psychospołeczny. Ich źródłem jest:
1. Stale zmieniające się wraz z wiekiem jednostki wymagania i oczekiwania społeczne. Kryzys pojawia się w sytuacji deficytu umiejętności odpowiedzi na te oczekiwania;
2. Zmieniające się wraz z wiekiem cechy charakteru jednostki, jej sposób rozumowania, wewnętrzne potrzeby własne.
Kryzysy mają charakter normatywny. Stanowią punkt zwrotny, moment rozstrzygający o możliwości pojawienia się, wykształcenia nowych właściwości, cech, zachowań. Najważniejszy jest sposób, jakość uporania się z kryzysem na danym etapie rozwoju, bowiem rozwiązanie pomyślne owocuje wykształceniem nowych kompetencji
i ułatwia przezwyciężenie kryzysu następnego stadium. Rozwiązanie niekorzystne utrudnia wejście w kolejny etap rozwojowy.
Okres życia / Kryzys życiowy / Zadanie rozwojowe
Niemowlęctwo (0-1) Zaufanie - nieufność
Wykształcenie zaufania do matki i otoczenia, nawiązanie przyjaznych relacji z otaczającymi ludźmi
Wczesne dzieciństwo (1-3) Autonomia - wstyd/zwątpienie
Rozwój chęci dokonywania samodzielnych wyborów i samokontroli
3. Okres przedszkolny (3-6)Inicjatywa - poczucie winy
Wzbogacenie decyzji planowaniem, stanie się osobą aktywną, działającą
Okres wczesnoszkolny (7-12) Przedsiębiorczość - poczucie niższości
Zaabsorbowanie zadaniami, umiejętnościami i produktywnością
Dorastanie (12 - ok. 18) Tożsamość - rozmycie ról
Umiejętności nawiązywania kontaktu z innymi, nabycie ról niezbędnych do stworzenia planów życiowych
Wczesna dorosłość (ok. 20 - ok. 35) Intymność - izolacja
Zaangażowanie własnego Ja w innego człowieka, zaangażowanie się w miłość seksualną
Średni okres dorosłości Twórczość - stagnacja
Chęć bycia potrzebnym, kierowanie młodszymi i zachęcanie ich, bycie twórczym
Późny okres dorosłości Integralność - rozpacz
Akceptacja upływu czasu i własnego wieku; osiągnięcie mądrości i godności
Koncepcje psychoanalityczne zakładają więc, że człowiek może rozwijać się przez całe życie, jeżeli potrafi aktywnie przezwyciężyć kryzysy (czy przełomowe momenty) swego rozwoju.
Szczegóły okresu VII i VIII rozwoju wg Ericsona:
VII KRYZYS ROZWOJOWY twórczość - stagnacja (wiek średni: 45 - 50 do 60 roku życia)
Istotą fazy jest potrzeba stałego rozwoju oraz pragnienie bycia potrzebnym: jednostka poszukuje własnego wkładu do społeczeństwa;
Podstawową właściwością tego okresu jest generatywność: tworzenie, przekazywanie wiedzy i doświadczeń dzieciom, młodemu pokoleniu, wspieranie jego rozwoju, powoływanie do życia nowych idei, wartości kulturowych; działalność artystyczna, działalność w organizacjach;
Istotna jest umiejętność szeroko rozumianego dawania - ono daje satysfakcje, jest rozwojowe.
Pomyślne rozwiązanie |
Niepomyślne rozwiązanie |
|
|
VIII KRYZYS ROZWOJOWY Integracja - rozpacz
Okres wieńczący cały cykl rozwojowy. Jego celem jest osiągnięcie pełnej, wewnętrznej integracji;
Życiowa integralność oznacza akceptację własnej drogi życiowej - wraz z jej porażkami, błędami, niepowodzeniami-i akceptację własnej odpowiedzialności za nią;
Kształtuje się życiowa mądrość;
Niebezpieczeństwem tej fazy jest popadnięcie w stan rozpaczy - może być powodowana ujemnym wynikiem dokonywanego bilansu, podsumowania życia. Nieumiejętność pogodzenia z faktem przemijalności, kruchością egzystencji, przekonanie, że życie pozbawione jest sensu - stan ten nasila lęk przed śmiercią, uczucie, że jest się skończonym;
W kontakcie z osobą straszą istotne jest nie dopuszczanie do uzależnienia jej od osób trzecich. Należy unikać opieki, która by zwiększała regresję.
Pomyślne rozwiązanie |
Niepomyślne rozwiązanie |
|
|
Rozwój człowieka w okresie starczym.
Agnieszka Koziatek
Zagadnienie starzenia się jest niezmiernie skomplikowane i jako proces biologiczny i w sensie semantycznym. W gruncie rzeczy starzejemy się z każdym dniem, a nawet z każda godziną od początku naszego istnienia. Jednak mówiąc o procesach starczych, nie to zjawisko mamy na uwadze, lecz pewne procesy inwolucyjne. Najbardziej lapidarne, lecz i najpełniej wyraża to właśnie fakt, że procesy kataboliczne przeważają nad anabolicznymi. W wyniku takiego typu przemiany materii organizm nie tylko nie odbudowuje swych tkanek w tempie równym ich niszczeniu, lecz nie nadąża z procesami ich odnowy i regeneracji. Starość nie staje się faktem z dnia na dzień - jest efektem długofalowego procesu zmian obejmujących całość organizmu żywego i wszystkie jego funkcje. Obecnie uważa się, że okres starości trwa od około 50-60 roku życia, a jego granice wynikają zarówno z genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju danego osobnika, jak i z odpowiednich wpływów środowiska zewnętrznego, a szczególnie rodzaju diety.
Do okresów starości można zaliczyć następujące etapy:
1. Okres przedstarczy ( od 54. do 64. roku życia) W tym okresie sprawności i wydolność fizyczna są jeszcze dobre. Mimo tego powinno się realizować już działania opóźniające proces starzenia się. Szczególnie należy dążyć do eliminowania czynników, które sprzyjają i przyspieszają powstawanie miażdżycy, otyłości, cukrzycy, choroby obturacyjnej płuc oraz chorób narządu ruchu.
2. Okres wczesnej starości (od 65. do 74. roku życia) W tym okresie następuje zmniejszenie się aktywności fizycznej i psychicznej. Nasilają się objawy istniejących chorób, w związku, z czym na pierwszy plan wysuwają się problemy zdrowotne.
3. Okres późnej starości ( od 75.do 84. roku życia) Okres, w którym współistnieje już wiele chorób. Wyraźnie pogarszają się warunki socjalne i ekonomiczne. Koniecznym staje się współdziałanie instytucji medycznych, socjalnych i opiekuńczych. W tym wieku znaczna część ludzi nie jest w stanie samodzielnie egzystować.
4. Końcowy okres starzenia się ( powyżej 85.roku życia) Wtedy to prawie zawsze niezbędna jest opieka geriatryczna, z racji tego, że osoba w tak podeszłym wieku jest bardzo niesprawna i ma znacznie ograniczoną zdolność do samodzielnej egzystencji.
Zmiany starcze sprowadzają się głównie do trzech kategorii: strukturalnych, funkcjonalnych i śmierci organizmu. Oczywiście zmiany funkcji idą w parze ze zmianą struktury i odwrotnie, a śmierć osobnika jest konsekwencja obu tych procesów. Wysokość ciała w wieku od 30 do 90 lat zmniejsza się jedynie o około 5%, jednak już grubość warstwy korowej kości długich wykazuje znacznie większy zanik. Ciężar poszczególnych mięśni zmniejsza się w różnym stopniu, na ogół spada o 30%. Ciężar mózgu w tym okresie zmniejsza się o około 10%. Inne części układu nerwowego wykazują także regres i to znaczniejszy, na przykład liczba włókien nerwowych zmniejsza się w okresie starości o około 27%. Zmiany starcze wpływają także na wiele funkcji organizmu. W ślad za zmniejszeniem się masy mięśniowej i spadkiem liczby włókien nerwowych, znacznie spada siła mięśniowa, niekiedy nawet o ponad 50%. Natomiast ciśnienie krwi w większości cywilizowanych populacji z wiekiem wyraźnie wzrasta, utrzymując te tendencję także w okresie starości. Z wiekiem zmniejsza się elastyczność naczyń krwionośnych, osłabieniu ulega także siła skórczów mięśnia sercowego i czas skurczu staje się dłuższy. Ilość krwi przepompowywanej przez serce, w ciągu minuty, spada średnio o około 40% i o taką mniej więcej wartość spada również maksymalna objętość oddechowa. Trudna jest do ustalenia zmiana w wydzielaniu gruczołów, szczególnie, że w niektórych przypadkach mamy do czynienia także ze zmniejszeniem wrażliwości na działanie niektórych hormonów. Istotny jest spadek wydzielania adrenaliny, a to z tego względu, ze hormon ten odgrywa zasadnicza role w reakcji stresowej, która ma dla organizmu charakter obronny. Ważnym zjawiskiem, charakteryzującym obniżenie się wydolności organizmu w wieku starczym jest zanikanie koordynacji miedzy poszczególnymi, współdziałającymi ze sobą procesami. Szczególnie uderzający jest spadek możliwości przystosowania się do obciążenia pracą, zmienionych warunków oraz czasu potrzebnego na właściwa reakcję i ogólną zdolność szybkiego powrotu środowiska wewnętrznego do stanu równowagi. Wraz z postępująca starością zmniejsza się także zdolność zapamiętywania oraz maleje ogólna inteligencja. Wydolność do pracy zostaje poważnie ograniczona, w pracy fizycznej wyraża się to spadkiem o około 30%, obniża się także zdolność do pracy umysłowej, szczególnie o ile są to czynności dotychczas niewykonywane.
Zmiany somatyczne związane z procesem starzenia
1. Wygląd
W podeszłym wieku charakterystyczną cechą w wyglądzie człowieka jest pochylenie sylwetki oraz skurczenie całego ciała. Postawa sprawia wrażenie zwiotczałej. Chód staje się niepewny. Włosy siwieją lub wypadają. Skóra traci elastyczność, a twarz staje się pomarszczona, często pokryta brunatnymi plamami.
2. Narządy zmysłów
Najwcześniej pojawiającą się i najbardziej typową zmianą w narządach zmysłów jest dalekowzroczność starcza. Polega ona na zmniejszonej zdolności oka do akomodacji. Powstaje ona na skutek utraty elastyczności soczewki. Jeśli chodzi o związane z wiekiem osłabienie słuchu może być ono wynikiem pogorszenia funkcji nerwu słuchowego lub zmniejszeniem elastyczności błony bębenkowej ucha. Osłabienie słuchu jest nie tylko czynnikiem ograniczającym orientację w przestrzeni, ale utrudnia także komunikację z otoczeniem i uczestnictwo w życiu towarzyskim. Zmysły dotyku, smaku i powonienia również powoli tracą swoją zdolność rozdzielczą. Pomimo tego, zmysł dotyku często pozostaje jedynym środkiem komunikacji chorego z otoczeniem (zwłaszcza w momencie zaniku funkcji wzrokowych i słuchowych).
3. Czynności narządów
Jedną z najbardziej niekorzystnych zmian narządowych jest arterioskleroza, czyli zwężenie naczyń krwionośnych spowodowane odkładaniem się w nich złogów. Często towarzyszy temu podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, które z kolei sprzyja rozwojowi miażdżycy. W wyniku tego „błędnego koła” może dojść do uszkodzenia mięśnia sercowego, a tym samym do jeszcze większego upośledzenia krążenia systemowego. W związku ze zmniejszoną elastycznością przepony i płytkim oddechem oraz wadliwą postawą ciała, dochodzi do osłabienia czynności płuc. Efektem tego jest, występująca w warunkach zwiększonego wysiłku fizycznego, zadyszka. Z tego samego powodu może dojść do utrudnienia w utrzymywaniu głosu, który z wiekiem staje się łamliwy. Podczas procesu starzenia zmniejsza się także wydolność nerek i pęcherza moczowego. Może to doprowadzić do zwiększonej podatności tych narządów na choroby. Natomiast upośledzenie wytwarzania soków trawiennych może prowadzić do zmniejszenia łaknienia.
Zmiany psychiczne związane z procesem starzenia
1. Osłabienie pamięci
Osłabienie zdolności zapamiętywania stanowi szczególnie charakterystyczną zmianę, która pojawia się u osób w podeszłym wieku. Wyraża się ona w zwiększeniu niezbędnego wysiłku oraz wydłużeniem czasu niezbędnego do przyswojenia sobie lub wyuczenia nowych wiadomości. Okres największej umiejętności zapamiętywania kończy się zazwyczaj po upływie trzeciej dekady życia i w każdym następnym dziesięcioleciu zmniejszenie zdolności zapamiętywania staje się coraz wyraźniejsze. Osłabienie to dotyczy tylko i wyłącznie zdolności przyswajania i magazynowania nowych informacji. Natomiast wiadomości zmagazynowane wcześniej w pamięci długotrwałej pozostają w niej utrwalone i dostępne, w skutek czego przypominanie sobie wydarzeń z przeszłości może nawet dominować.
2. Retrospektywna postawa i zmiana zakresu zainteresowań
Dominowanie pamięci długotrwałej nad pamięcią krótkotrwałą u osób w podeszłym wieku w pewnym stopniu związane jest z częstym występowaniem retrospektywnego odbierania rzeczywistości. Dzieje się tak z dwóch powodów.:
- w pamięci dużo lepiej zachowały się wcześniejsze przeżycia. U człowieka pozytywnie nastawionego do świata motywacja sterująca wyborem utrwalonych treści prowadzi do uprzywilejowania rejestracji przeżyć radosnych w pamięci długotrwałej. Natomiast u człowieka z natury pesymistycznego rejestrują się i utrwalają w pierwszej kolejności przeżycia negatywne. Wspomnienia, które przywołuje człowiek w podeszłym wieku odzwierciedlają w związku z powyższym jego zasadnicze podejście do życia. Oprócz tego służą mu jednocześnie za swego rodzaju usprawiedliwienie czy pociechę w jego aktualnej sytuacji.
- człowiek w podeszłym wieku często nie potrafi liczyć na to, że w teraźniejszości lub przyszłości mogą na niego czekać jakieś pozytywne zdarzenia. W związku z tym będzie próbował swoje doświadczenia z przeszłości skojarzyć w taki sposób z aktualnie doznawanymi przeżyciami, aby zyskać siły do uporania się z realiami codziennego życia. Tym samym udaje mu się podtrzymywać sprawność posiadanych jeszcze umiejętności.
Ze względu na biologiczne i społeczne uwarunkowania wraz z zaawansowaniem wieku u większości ludzi maleje zakres ich zainteresowań. Pewnej ilości zadań człowiek nie może już wykonywać samodzielnie, liczne obszary jego życia są dla niego trudno dostępne. W efekcie tego ogranicza się do wąskiego kręgu zainteresowań, poświęcając się im szczególnie intensywnie. Rodzaje tych zainteresowań są z reguły zależne od dotychczasowych nawyków lub wymarzonych potrzeb i często powiązane z dobrze znajomymi obszarami. Dlatego też człowiek, który zawsze interesował się językami obcymi jest w stanie w wieku 80 lat z powodzeniem nauczyć się nowego języka obcego.
3. Elastyczność i upór
Oprócz wyżej wymienionych zmian fizycznych i psychicznych dokonujących się w organizmie starzejącego się człowieka, zachodzi także charakterystyczna niezdolność do przystosowania się lub też znacznie spowolniony proces adaptacji. W wyniku tego wykształcona zostaje pewnego rodzaju reakcja obronna w postaci tendencji do uporu. Jest to skłonność do nieustępliwego trzymania się własnych przyzwyczajeń, co w najgorszym przypadku może przerodzić się w zachowania określane jako „upór starczy”. Reakcja taka prowadzi do:
- unikania niepewności
- oszczędzania wysiłku myślowego i decyzyjnego
- zapominania szczegółów
- unikania opieki obcych
- zmniejszenia sprawności intelektualnej.
Badania gerontologiczne wykazały, iż sprawność intelektualna w podeszłym wieku zanika. Jednak należy pamiętać, że ogólna wiedza i zasób słów zostają zachowane, chyba, że doszło do ich wymazania na skutek zmian organicznych w mózgu. Natomiast zdolność do zapamiętywania, koncentracji i czas reakcji zmniejszają się wraz z wiekiem. Stąd tez dawna sprawność działania, czyli wydolność jest w starszym wieku ograniczona. Natomiast podczas wykonywania zadań nie podlegających kontroli czasu osoby starsze nie wykazują znamiennych różnic sprawnościowych.
Zmiany charakterologiczne
U osób starzejących się często dochodzi do uwypuklenia się określonych cech charakteru. Można to potraktować jako typowy objaw bezpośrednio związany z:
- cechami, które już poprzednio się u niego utrwaliły i które starannie przez całe życie pielęgnował
- zawodowymi i prywatnymi priorytetami
- jego skłonnościami, motywami i celami, które działały stymulująca lub hamująco na utrwalenie się pewnych cech
- korekcją zachowań wynikającą ze współżycia z innymi ludźmi lub też jej brakiem u osób żyjących samotnie
- z odhamowaniem w następstwie uszkodzeń miażdżycowych w efekcie których człowiek przekracza nabyte zasady dobrego wychowania i grzeczności i poddaje się spontanicznie i bez kontroli realizacji swoich potrzeb.
Do charakterystycznych zmian osobowościowych u osób w podeszłym wieku należy:
- obniżona zdolność do sterowania uczuciami
- zahamowanie napędu dotyczącego własnych zainteresowań i kontaktów socjalnych
- obniżenie intensywności przeżyć w porównaniu do tych, których dana osoba była zdolna w okresie młodości.
W procesie starzenia się ważna rolę odgrywa tez płeć osobnika. U kobiet przekwitanie, zwane okresem klimakteryjnym, jest wcześniejsze niż u mężczyzn. Trwa ono ok. 7 lat i kończy się ustaniem miesiączki ok. 50 roku życia i nazywamy to menopauzą. Główną przyczyną klimakterium jest starzenie się jajników. Trzeba jeszcze dodać, że na czas wystąpienia menopauzy wpływają: czynniki genetyczne, rasa, czynniki środowiska, klimat, tryb życia, alkoholizm, nikotynizm itd. W tym okresie funkcje gruczołów płciowych wywołują pewne przejawy „maskulinizacji” wyglądu, czyli wystąpienie u kobiety cech somatycznych męskich - zmiana sylwetki ciała, nieprawidłowe owłosienie, obniżenie skali głosu.
Pierwsze oznaki starzenia się zauważalne są w narządzie ruchu. Maleje siła i precyzja ruchów. Cieńsze stają się włókna kolagenowe, zmniejsza się grubość i elastyczność skóry. W jej obrębie pojawiają się brodawki, naczyniaki, przebarwienia lub bielactwo. Na twarzy powstają zmarszczki, na udach i brzuchu tworzą się fałdy. Piersi kobiet staja się opadające, zmniejsza się również liczba gruczołów potowych. Ma również miejsce powiększenie się masy ciała w efekcie wzrostu otłuszczenia, jest to np. zwiększenie się obwodu pasa, który jest najbardziej widoczny u mężczyzn. Tkanka tłuszczowa przemieszcza się w dolne okolice twarzy, tułowia, kończyn dolnych. U kobiet niekiedy tłuszcz gromadzi się na karku poniżej szyi, tworząc mały garb. Zaczynają się zmiany w obrębie układu krążenia - w sercu naczyniach krwionośnych. Zmiany są głównie z powodu odkładania się cholesterolu w ścianach naczyń. Starość jest okresem bezzębnym. Widoczne są zmiany chodu, postawy, rysów twarzy. Wydłuża się nos i małżowina uszna. Występuje spadek sprawności fizycznej, bardziej u mężczyzn niż u kobiet. Zmniejsza się odporność na choroby oraz liczba komórek nerwowych, co zmniejsza możliwości układu nerwowego (możliwy zanik pamięci, zmniejszanie się koordynacji ruchowej). Człowiek stary mniej śpi, wentylacja płuc zmniejsza się o 60%. W razie wytrącenia organizmu człowieka starego ze stanu równowagi powrót do stanu wyjściowego trwa dłużej, mniejsza jest też siła reakcji stresowych. Opisane zmiany prowadzą w naturalnej postaci do śmierci. Jak wiemy człowiek może żyć ponad 100 lat, jednak najczęściej ginie obecnie nie ze starości, lecz na skutek chorób czy wypadków, a znacznie skraca jego życie nieracjonalny tryb życia i nadmiar stresów życia codziennego.
Do niedawna o wiele mniej pisano na temat zmian w emocjach, jakie zachodzą w dorosłości i wieku starzenia się, niż o emocjach w dzieciństwie i adolescencji. Jeszcze 3o lat temu badacze uważali, że emocje w okresie dorosłości są sztywne i coraz mniej intensywne. Dopiero ostatnio pogląd ten uległ zmianie. Badania wykazały, iż wraz z wiekiem zachodzi liniowy wzrost efektywności przypominania sobie materiału nasyconego emocjami, podczas gdy zależność taka nie występowała w przypadku materiału neutralnego emocjonalnie. Okazuje się zatem, ze dorośli wykazują silniejsza samoregulację emocji. C. Z. Malatesta (1982) stwierdza, że ludzie starsi dużo częściej niż młodsi ukrywają złość, smutek, szczęście, zainteresowanie, wstręt i wstyd, ale nie ukrywają lęku.
W psychologii rozwój społeczny pojmowany jest wieloznacznie. Liczne koncepcje teoretyczne poświęcone wyjaśnieniu rozwoju społecznego, mnogość badań empirycznych z tego zakresu, nie doprowadziły do uzgodnień w rozumieniu zjawisk i procesów, które odnoszą się do tego aspektu rozwoju człowieka. Badacze ciągle posługują się wymiennie rozmaitymi terminami na oznaczenie tego typu rozwoju, nazywając go: socjalizacją, uspołecznieniem, rozwojem społeczno - emocjonalnym, wychowaniem, itd. Ostatnim przełomem w rozwoju społecznym człowieka jest utrata zdrowia w okresie emerytalnym. Zwykle już wcześniej człowiek zaczyna obserwować u siebie zmiany w wyglądzie ciała, świadczące o nadchodzącej starości. Wcześniej tez odkrywa, że jego sprawność psychiczna zaczyna się wyraźnie pogarszać. Takie konstatacje wywołują często niezadowolenie z tej fazy życia, a także lęk o dalszy przebieg tych procesów. Czasami ta konfrontacja ze stopniowo postępującą degradacją fizyczną, psychiczna i społeczną człowieka owocuje pojawieniem się postawy nihilistycznej, sprzyjającej utracie poczucia sensu własnego istnienia. Stopniowo pogłębiających się procesów tego rodzaju nie można uznać za przejaw społecznego rozwoju człowieka. Bardzo często jednak gwałtowne pogorszenie stanu zdrowia lub trwała utrata sprawności organizmu działa w sposób paradoksalny. Odkrywamy na przykład, że inni ludzie darzą nas szacunkiem i miłością, udzielają nam wsparcia. W ten sposób odkrywamy to, że nie utraciliśmy jeszcze swojej godności. Konfrontując swój aktualny stan ze stanem wcześniejszym, uczymy się doceniać to, z czego byliśmy dotychczas niezadowoleni, czyli fizjologicznie postępujący proces starzenia się. Do najważniejszych problemów ludzi starszych można zaliczyć samotność, chorobę, inwalidztwo, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności. Wszystkie te problemy wskazują na istniejącą marginalizację osób starszych jako zbiorowości, czego przykładem może być stopniowe eliminowanie ich z aktywnego życia zawodowego i społecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego. Osoby starsze boją się nie tylko chorób i niepełnosprawności, ale także osamotnienia i nietolerancji, gdyż w dzisiejszych czasach panuje „kult młodości”. Wiadomym jest, że wraz z wiekiem człowiek słabnie. Ma to swój negatywny skutek nie tylko dla osoby starzejącej się. Jest to dla niej samej zagrożenie ze względu na osoby i przedmioty ją otaczające, gdyż może ona stać się potencjalną ofiarą napaści, kradzieży, itp. oraz nie radzić sobie z niektórymi czynnościami wymagającymi użycia większej siły.
Główną kategorią opisu sytuacji społecznej człowieka w okresie późnej dorosłości jest pojęcie „strata” albo koszty starzenia się. Zdarzenia o charakterze straty maja tę własność, że wzbudzają silne negatywne emocje, a jeśli dotyczą wartości związanych z codziennym życiem jednostki i do tego występują łącznie, staja się zdarzeniami krytycznymi - kryzysogennymi. Najczęściej występujące w późnej dorosłości zdarzenia krytyczne to: utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej, utrata bliskich osób, utrata statusu społecznego i ekonomicznego, utrata poczucia przydatności i prestiżu oraz zbliżająca się perspektywa śmierci.
Starość jest okresem trudnym, człowiek musi zostać do niej odpowiednio przygotowany. Na to, jak jest ten okres przeżywany, mają wpływ różne czynniki zarówno indywidualne, w tym genetyczne, jak i społeczne. Ludzie starsi staja się coraz mniej sprawni, coraz więcej chorują. Rozwój geriatrii i gerontologii przyczyniają się do postępu w działaniach na rzecz poprawy jakości życia w okresie starości. Powszechne przygotowanie się do starości stanowi nowe wyzwanie dla współczesnych społeczeństw. Zasadnicze znaczenie w procesie edukacji dla dobrego przeżywania starości ma motywowanie ludzi do aktywności: tak fizycznej, jak i intelektualnej.
REFLEKSJE NAD ROZWOJEM CZŁOWIEKA W PÓŹNEJ STAROŚCI
DR WALENTYNA WNUK
Uniwersytet Wrocławski
Refleksje nad rozwojem człowieka w późnej starości
Późna dorosłość, inaczej starość, to stosunkowo najsłabiej rozpoznany okres rozwoju człowieka. Obecnie obserwujemy duże zainteresowanie wśród psychologów i andragogów próbą weryfikacji wszelkich hipotez na temat rozwoju poznawczego ludzi starszych. Moje refleksje na ten temat będą wynikiem realizowanych badań oraz obserwacji w prowadzonej przeze mnie placówce dla osób starszych, ale przede wszystkim ciągłej penetracji literatury przedmiotu z zakresu psychologii rozwojowej, gerontologii społecznej, andragogiki.
Andragodzy, których podstawowym założeniem jest przekonanie o możliwościach rozwojowych człowieka przez całe życie, postrzegają starość w kategoriach zadań rozwojowych. Inaczej mówiąc, okres ten, trwający przeciętnie 23 lata, nie powinien uwalniać człowieka od dalszego dojrzewania w człowieczeństwie, od dalszego korzystania z potencjału rozwojowego, który każdy w sobie nosi. W psychologii, rozwijany obecnie nurt, psychologii całożyciowego rozwoju jest potwierdzeniem tego myślenia. Jednak w myśleniu potocznym panuje brak wiary w możliwości rozwojowe ludzi starszych, to potwierdza negatywny stereotyp starości charakteryzujący mentalność naszego społeczeństwa. Okres starości na ogół utożsamia się z podatnością na choroby, wymaganiem wygód, konserwatywnymi poglądami i nawykami, stałym pouczaniem młodszych od siebie.
Negatywny stereotyp starości ilustruje dobrze siedem mitów, wyróżnionych przez R. Bartela (Społeczne Wyobrażenia): mit opuszczenia i osamotnienia, mit umocnienia się poglądów i postaw konserwatywnych, mit spadku możliwości dokonywania osiągnięć, mit pogarszania się. stanu zdrowia, mit utraty zdolności podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów, mit zahamowania możliwości rozwojowych, również intelektualnych, mit aseksualności.
Starość, jako ważny okres życia, bo wieńczący całość, jest pojęciem niejednoznacznie definiowanym. Zgoda w literaturze przedmiotu jest jedynie co do konieczności komplementarnego podejścia do zjawiska starości, uwzględniającego jego wszystkie wymiary: fizyczny, psychiczny i społeczno - kulturowy. Starość nie jest stanem jednakowym dla wszystkich, zależnym wyłącznie od wieku. Stąd trudności z wyznaczeniem progu starości (55, 60, 65, 70 lat). W literaturze gerontologicznej używa się dwóch rodzajów definicji starości chronologicznej (60 - 65 lat) ustalanej przez wiek emerytalny i funkcjonalny związany z zaprzestaniem pełnienia ról społecznych we wszystkich sferach życia.
Moim zdaniem początków starości trzeba szukać przede wszystkim w psychice człowieka.. Starość również wyraża się. w zaprzestaniu kontaktów społecznych. Dlatego zgadzam się z poglądami, które zdrowie człowieka definiują jako pozytywny stan samopoczucia fizycznego i psychicznego, a także społecznego, a nie tylko brak choroby lub ułomności (dbamy głównie o „ciało” człowieka starszego, zapominamy o jego „duszy”).Ze względu na wiek, rozróżnia się 4 okresy starości: młodą (65 - 74 lat), średnią (ok. 75 lat), późną (po 80 r. ż.) sędziwą (po 90 r. ż.). Przeciętnie obejmuje okres 23 lat. Czy okres czasu, prawie ćwierćwiecze, może być okresem jałowym, nie rozwojowym?
Ta niejednoznaczność definicji starości widoczna jest również w publikacjach mówiących o rozwoju człowieka starszego, możliwościach w tym zakresie. Należy w tym miejscu zgodzić się z poglądami, że regres wynikający ze starzenia się organizmu jest nieuchronny (jest faktem), natomiast rozwój jest możliwy. Rozwój i regres współistnieją ze sobą. Powołaniem człowieka jest jego rozwój, stawanie się coraz pełniejszym i doskonalszym. Starość bowiem nie jest pozbawiona dynamiki rozwojowej. Prawdą jest, że dynamika ta ukazuje się w innych aspektach niż dotychczas, wysiłku wymaga jej dostrzeżenie. Mimo to można ją odnaleźć i należy. To wszystko pociąga za sobą konieczność pewnej życiowej reorientacji, a raczej nowej orientacji, polegającej na znalezieniu często nowych wartości i celów.
Niejednolity obraz starości, zróżnicowanie indywidualne tempa starzenia się oraz różnice preferencyjne w wyborze kryteriów starzenia się komplikuje sprawę rozumienia rozwoju w późnej dorosłości. Zmiany rozwojowe są wielowymiarowe, przebiegać mogą zarówno w sferze biologicznej, psychicznej, jak i społecznej. Są jednocześnie wielokierunkowe, mając równocześnie regresywny, jak i progresywny charakter. W dodatku pojęcie rozwoju z definicji jest otwarte, procesualne, z zapowiedzią dynamiki. Nie należy wobec tego rozwojowo traktując rozpatrywany tu problem eksponować zmian regresywnych nieuniknionych, a skupić się na zmianach progresywnych, lansując model dynamiczny. Nie wyszukiwać braków, lecz kierunków rozwoju. Dodatkowo w przypadku osoby starszej, trzeba podkreślać wymiar podmiotowy rozwoju, biorąc choćby pod uwagę okres rozwoju refleksyjnego w II połowie życia człowieka (I okres przedrefleksyjny).
Czym w rezultacie jest rozwój w późnej dorosłości? Na pewno nie jest synonimem uczenia się. W przypadku człowieka starszego, jest często reedukacją, a więc pozbywaniem się pewnych przyzwyczajeń, postaw, schematów działania, które przeszkadzają, są anachroniczne, nieadekwatne do zmieniającej się rzeczywistości. Generalnie ów rozwój trzeba odnosić do trzech wymiarów: sprawności umysłowej (podstawa), rozwoju duchowego ściśle związanego z psychologicznym wymiarem człowieka (wewnętrznego podmiotowego), zdobywania nowych kompetencji, niezbędnych do pokonywania kryzysów rozwojowych, charakterystycznych dla omawianego tu okresu życia człowieka. Warunkiem zrozumienia rozwoju osoby starszej jest podejście interdyscyplinarne. Pozwala ono na uwzględnienie całego spektrum czynników warunkujących rozwój człowieka.
W tym kontekście, w literaturze przedmiotu, mówi się o 4 grupach czynników (baza rozwoju): czynniki intrapersonalne (cechy indywidualne jednostki, wyposażenie genetyczne, wiek itp.), czynniki interpersonalne (elementy środowiska społecznego, dające szansę, mogące być źródłem wsparcia, partnerstwo układów rodzinnych, oferta edukacyjna na rynku itp.), czynniki biologiczne (inteligencja, osobowość, percepcja, motoryka itd.), czynniki związane z cyklem życia (stan zdrowia, minione doświadczenia, stosunek do procesu starzenia się, kultura spędzania wolnego czasu, styl życia itp.). Czynniki fizyczne, psychiczne i społeczno-kulturowe oddziaływają na siebie, zdumiewają nas nieustannie w dobie medycyny psychosomatycznej. Pokazują nam niezbadane do końca możliwości rozwojowe człowieka starszego.
Reasumując, proponuję pozostając w zgodzie z literaturą przedmiotu, przyjąć założenie, że podstawą próby zdefiniowania rozwoju człowieka starszego będzie model biopsychospołeczny. Badania, poszukujące podstaw zdefiniowania tego pojęcia, muszą szukać odpowiedzi na takie m.in. pytania: Czym może być rozwój w późnej dorosłości (jego wymiary, zakresy, zadania treści)? Jak pomóc ludziom starszym w maksymalnym wykorzystaniu rezerw psychicznych? Jak uczynić starość rozwojowym okresem życia? Jak opóźnić proces starzenia się? Jakie czynniki będą determinować ów rozwój? Wreszcie: Jakim człowiek starszy jest, jakim mógłby być?
Pamiętajmy przy tym, że poruszając się w obszarach psychologii humanistycznej zakładamy, że każdy człowiek, tym bardziej starszy, jest twórcą własnego rozwoju, wyznacza jego drogi, treści, stąd podkreśla się w andragogice rolę osobistego wpływu jednostki na przebieg własnego rozwoju. Wpływ ten najmocniej zaznacza się w II połowie życia człowieka. Inaczej można to ująć jako „starość z wyboru” nie narzuconą przez otoczenie zewnętrzne.
Na uwagę andragoga zasługują te próby określenia zjawiska rozwoju późnej dorosłości, które ujmują go jako budowanie pozytywnego obrazu samego siebie (myślenie pozytywne, pokonywanie stresu starości); element profilaktyki starzenia się; zdobywanie niezależności i harmonii wewnętrznej; zdobywanie nowego horyzontu wartości, sprzyjających ewentualnemu przeformułowaniu celów w życiu, wykorzystaniu niewykorzystanych jeszcze wewnętrznych sił człowieka; zmiana jakości życia, stylu życia; utrzymanie funkcji i zdolności poznawczych (gimnastyka mózgu); uczenie się i aktualizowanie kompetencji życiowych; wzmacnianie i powiększanie doświadczenia, tak aby uporać się ze swoimi problemami; zdolność do przyjęcia odpowiedzialności za własne życie i samodzielne jego kształtowanie; zainteresowanie życiem wewnętrznym („dokarmianie duszy”, „smakowanie życia”) budujące własną mądrość życiową; analiza swego życia, reinterpretacja własnego doświadczenia, pozytywne refleksje; zmiany struktury życia, a więc wzorów aktywności (nowe pola aktywności Levinson) itd.
Można powiedzieć, że celem rozwoju człowieka starszego jest przedłużyć okres aktywności, twórczego życia, zachować zdrowie, przesunąć starość na jeszcze późniejszy czas, zmierzać do poprawy jakości życia. Ów rozwój odmienny jest od rozwoju dziecka i młodego człowieka. Mamy tu do czynienia z daleko idącą indywidualizacją zjawiska. Jednakże starość jest etapem rozwoju człowieka na całej skali życia, a ten rozwój nigdy się nie kończy. Jest bowiem zintegrowany z procesami życia społecznego, nie daje się zamknąć w jednym okresie ludzkiego życia.
Rozwój człowieka starszego to szansa, z której człowiek może skorzystać, by lepiej i godniej przeżyć ten okres. Dokonanie tego wyboru jest zawsze równoznaczne z podjęciem aktywności. Jakże trafnie problem rozwoju człowieka starszego ilustruje wypowiedź T. Hensera, kiedy mówi: „…proces starzenia się, nie jest równoznaczny ze schodzeniem w ciemną dolinę, o wiele bardziej przypomina wspinanie się na ostatni szczyt, przed którym trzeba odłożyć zbędny bagaż. Oczywiście wspinaczka na szczyt jest męcząca. Jednak wiele również obiecuje: szeroki widok, który uzyskuje się tylko tam; inną perspektywę, spojrzenie na przebytą drogę, dystans do tego, co się po sobie pozostawiło, oddech; nowe widzenie wolności od tego, co przygniata; być może nowe nastawienie do codzienności”.
Starość jako okres rozwoju osobowego |
|
|
|
|
Elżbieta Sujak
To powszechne powołanie do rozwoju jako szczególny dar Boga na całe życie wynosi człowieka ponad wszystko żyjące stworzenie, „zaprogramowane" genetycznie. Psychologia rozwoju osobowości wyróżnia kilka odrębnych okresów rozwoju, w każdym z nich świadome uczestnictwo człowieka ma inny charakter. Dzieciństwo ludzkie w swym rozwoju realizuje program genetyczny, otrzymany od rodziców i jest całkowicie zależne od środowiska wychowawczego. Okres młodości cechuje świadome zaangażowanie w proces rozwoju i weryfikacja systemu wartości otrzymanego wychowaniem w dzieciństwie. W okresie dojrzałości rozwój wyraża droga świadomych wyborów, przepracowywanie doświadczeń i kryzysów oraz zaangażowanie w twórczość, realizowanie podjętego powołania. Starość - niesłusznie nazywana trzecim wiekiem - to droga ponownych weryfikacji, uwalnianie się od nabytych uzależnień wieku dojrzałego, wewnętrzne uproszczenie. |
||||