Katedra Hodowli Koni i Jeździectwa - Zbigniew Jaworski

Wykład 1

Aktualna sytuacja w hodowli koni

Rola i znaczenie gospodarcze koni

Pogłowie koni na świecie - ok. 60 mln szt.

Pogłowie koni w Polsce:

• 1970r. - 2500 tys. szt.

• 1980r. - 1500 tys. szt.

• 1990 - 900 tys. szt.

• 2000 - 500 tys. szt.

• 205 - 335 tys. szt.

• 2009 - 350 tys. szt.

• teraz - 330 tys. szt.

Prognozy na dalsze lata:

• konie zimnokrwiste - dalszy spadek - 50%

• konie szlachetne - wzrost (zależne od zamożności społeczeństwa)

• kuce - wzrost

Pogłowie koni w wybranych województwach:

• mazowieckie - ok. 60 000 szt.

• lubelskie: ok. 42 000 szt.

• małopolskie - ok. 31 000 szt.

• warmińsko-mazurskie - ok. 18 000 szt.

• opolskie - ok. 3500 szt.

• lubuskie - ok. 6000 szt.

• zachodniopomorskie - ok. 6500 szt.

Hodowla zarodowa (wpisane do ksiąg stadnych): 20-25% pogłowia

Chów koni (rekreacja, turystyka, praca, na rzeź): 75-80% pogłowia

Uregulowania prawne:

Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 roku O organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich, wraz z późniejszymi zmianami (z dnia 12 marca 2004 oraz 21 czerwca 2007) reguluje m.in. sprawy związane z:

• zakresem hodowli oraz zachowaniem zasobów genetycznych

• oceną wartości użytkowej i hodowlanej

• prowadzeniem ksiąg i rejestrów zwierząt hodowlanych

• nadzorem nad hodowlą i rozrodem zwierząt gospodarskich

Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 - zmiana ustawy o systemie identyfikacji i rejestracji zwierząt

Rola i znaczenie gospodarcze koni:

• kierunki wykorzystania:

• przyżyciowe:

• praca (żywa siła robocza - różne formy)

• pielęgnacja krajobrazu (żywe kosiarki)

• mleko

• krew

• włosie

• obornik

• pośmiertnie:

• mięso

• skóra

• jelita

• kości

Zmiany w sposobach wykorzystania koni:

• wyraźne zmniejszenie zapotrzebowania na żywą siłę roboczą

• zwiększone zainteresowanie wykorzystaniem koni w różnych formach jeździectwa: sport, rekreacja, hipoterapia, turystyka konna (rajdy konne), agroturystyka

Specyfika hodowli koni:

• zwierzęta późno dojrzewające (do rozrodu w wieku 3-4 lat)

• długość życia: 20-25 lat

• długość użytkowania rozpłodowego: do 15-20 lat

• średnia źrebność: 60-80 %

• mała plenność: najwyżej 1 źrebię w roku

• do hodowli zakwalifikowanych jest ok. 10-20% urodzonego potomstwa

• odstęp między pokoleniami: 7-9 lat (długi czas oczekiwania na postęp genetyczny, wytworzenie nowej rasy)

• trudna i kosztowna (poniesione koszty są późno zwracane)

Cechy koni warunkujące ich przydatność użytkową:

• duża zdolność przystosowawcza

• swoiste właściwości fizyczne i psychiczne (mają predyspozycje do różnej pracy, sprzyja temu budowa ciała i rodzaj przemiany materii)

• szybka przemiana materii: umożliwia szybką regenerację sił, zezwala na znaczne wyzwalanie energii w jednostce czasu i w ciągu dnia pracy

• właściwości psychiczne ułatwiają użytkowanie: z natury łagodny charakter, łatwość wytwarzania odruchów warunkowych

• charakterystyczna cecha: uzębienie - diastema (bezzębne przerwy w obydwu szczekach) - w tym miejscu spoczywa wędzidło

• parametry zdrowia:

• koń zdrowy jest przeważnie dobrze zbudowany (bez zmian krzywicznych)

• ma dobry apetyt

• właściwie reaguje na bodźce zewnętrzne

• zwierzęta zdrowe charakteryzuje prawidłowa plenność i płodność

• wskaźniki kliniczne:

• ciepłota ciała: 37,5-38,5

• liczba oddechów: 8-14 razy na minutę

• tętno: 36-40 uderzeń serca w ciągu minuty

Temperament:

• zespół cech psychicznych wyrażających się w sposobie reakcji wobec różnych bodźców napływających ze środowiska

• względnie stałe cechy psychiczne odnoszące się do reakcji i zachowań

• zespół cech psychicznych, które określają dynamikę emocjonalnego zachowania się, m.in. wrażliwość na bodźce zewnętrzne, impulsywność, siła i trwałość reakcji emocjonalnych oraz tempo przebiegu procesów psychicznych

• wiele cech składa się na temperament, są to: strachliwość (lękliwość), cierpliwość, uległość, wrażliwość, ciekawość, aktywność, nerwowość, dominacja, zależność społeczna

Typy temperamentu (wg Skorupskiego):

• sangwinik - typ silny, ruchliwy, zrównoważony (konie charakteryzuje spokój, niewielka płochliwość oraz łatwość przystosowania sie do nowych sytuacji)

• flegmatyk - typ silny, wolny, zrównoważony (u koni wolno tworzą się odruchy warunkowe oraz tworzą się trwałe stereotypy ruchowe)

• choleryk - typ silny, niezrównoważony (konie reagują w sposób niezrównoważony)

• melancholik - typ o słabych procesach nerwowych (słabo zaznaczone są …?, są niezbyt chętnie użytkowane przez człowieka, niestabilne, takiego konia trudno pobudzić)

Charakter:

• zespół cech psychicznych, właściwych danemu koniowi, przejawiający się w jego świadomym działaniu

• w pewnym stopniu uwarunkowany dziedzicznie, ale w dużym stopniu kształtuje go człowiek (poprzez obchodzenie się z koniem)

• jest to stosunek zwierzęcia do bodźców środowiska zewnętrznego oraz wynikające z niego sposoby reagowania na te bodźce (wynika on z nabytych doświadczeń, doznań i wrażeń)

• podczas treningu, szkolenia i wychowu koń może nabyć pewne cechy charakteru

Czynniki ekonomiczne i społeczne wpływające na dynamikę rozwoju hodowli koni:

• sposób podejścia do konia jako zwierzęcia gospodarskiego: nie jest uważany za typowe zwierzę gospodarskie

• nie jest uważany za typowe zwierzę domowe

• na ogół nie jest uważany za zwierzę konsumpcyjne

• jest przyjazny środowisku (hodowla jest ekologiczna)

• od początku towarzyszy człowiekowi w dziele rozwoju cywilizacji

• stracił na znaczeniu jako siła pociągowa a zyskał jako zwierzę dostarczające rozrywki

• dostarcza wielu pożytków niematerialnych (wspaniałe przeżycia, satysfakcja, równowaga psychiczna, prestiż, pasja, sposób na życie)

• można go uznać za zwierzę pożyteczne, gdyż wpływa na sferę społeczną (jeździectwo rekreacyjne, tzw. „przemysł koński”, który angażuje wiele specjalności zawodowych: hodowla i wychów koni, trening, użytkowanie, totalizator wyścigowy, obrót końmi, produkcja i dystrybucja akcesoriów, pasz, leków, odżywek, sprzętu do pielęgnacji, utrzymania i użytkowania koni, transport koni, ochrona zdrowia, specjalistyczne budownictwo, ubezpieczenia, wydawnictwa i media, edukacja)

• oddziaływanie przemysłu końskiego w sferze ekologicznej i kulturowej (chroni rasy koni zagrożone wyginięciem, unikalne budownictwo, zabytkowy sprzęt, zanikające zawody)

• 3-4 konie tworzą 1 stanowisko pracy

• jest zwierzęciem przyszłościowym:

• wzrastający popyt na konie wierzchowe (sportowe i rekreacyjne)

• wzrost liczby klubów i sekcji jeździeckich

• rozwój bazy klubowej

• wzrost liczby imprez jeździeckich i hodowlanych

• rozwój wykorzystania koni w agroturystyce

• rozwój zatrudnienia w przemyśle końskim

• wzrost liczby czasopism, wydawnictw, portali internetowych

Organizacja hodowli koni w Polsce:

• jednostka nadrzędna: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

• Departament Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii - dr Jan Frandota

• Związki hodowców (wykonujące czynności zlecone)

Czynności zlecone wynikające z ustawy O organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich: opracowywanie i realizacja programów hodowlanych, identyfikacja koni, prowadzenie i wpis koni do ksiąg hodowlanych, ocena wartości hodowlanej i użytkowej

Związki hodowców wykonujące w/w czynności dla poszczególnych ras koni:

• Polski Związek Hodowców Koni (90% w kraju): wielkopolska, małopolska, śląska, polski koń szlachetny półkrwi, polski koń zimnokrwisty (w tym koń sztumski i sokólski), arden polski, konie huculskie, koniki polskie, kuce i konie małe oraz rejestr dla koni małych i kuców, identyfikacja tych ras oraz innych nie hodowlanych koni (nierasowych)

• Polski Klub Wyścigów Konnych (czysta krew arabska, pełna krew angielska)

• Polskie Stowarzyszenie Kłusaków (kłusaki: amerykańskie, francuskie, rosyjskie, orłowskie)

• Polskie Towarzystwo Kuce Szetlandzkie (rasa kuców szetlandzkich)

• Związek Trakeński w Polsce (rasa trakeńska)

Podział hodowli pod względem własnościowym:

• jednostki państwowe znajdujące się w zasobach nieruchomości rolnych (stadniny koni, stada ogierów)

• jednostki prywatne i pozostałe państwowe (stadniny prywatne, ośrodki hodowlane, gospodarstwa rolne i agroturystyczne, ośrodki jeździeckie, inne jednostki o różnym statusie)

Struktura organizacyjna PZHK

Okręgowe/wojewódzkie Związki Hodowców Koni Związki Rasowe i Użytkowe

(czynności zlecone przez MRiRW)

Terenowe Koła Hodowców Koni

Zarząd Główny PZHK

Rada Hodowlana PZHK

Komisje Ksiąg Stadnych

Wykład 2

Pochodzenie koni

Typy użytkowe

Systematyka

• Klasa ssaki - Mammalia

• Gromada kopytne - Ungulata

• Rząd nieparzystokopytne - Perissodactyla

• Rodzina koniowate - Equidae

• Rodzaj konie - Equus

• Podrodzaj konie właściwe - Equus caballus

• Inne podrodzaje:

• konie paskowane - zebry

• osły (Afryka)

• półosły: kiangi, kułany, onagry (głównie Azja)

Ewolucja koniowatych

Era kenozoiczna (ok. 70 mln lat wstecz)

Trzeciorzęd:

• Eocen - pięciopalczasty Eohippus

• Oligocen - trójpalczasty Mesohippus

• Miocen - od trójpalczastych Hipparon do jednopalczastych Parahippus

• Pliocen - jednopalczaste equuidy: Pesippus i Equus stenonis

Czwartorzęd:

• Plejstocen - rodzaj Equus zróżnicował się na szereg podrodzajów:

• Equus caballus - koń właściwy

• Equus hippotigris - konie paskowane (zebry)

• Equus asinus - osły

• Equus hemonius - półosły (kiangi, kułany, onagry)

Koniowate wywodzą się od małych zwierząt ssących zwanych Hyracotherium (Europa i Ameryka Północna) - szczątki kopalne sprzed ok. 50 mln lat (dolny eocen), nazwano jest Eohippus

Proces ewolucji nieparzystokopytnych:

• powstało wiele form, z których część wyginęła całkowicie (brak zdolności przystosowawczych)

• wielopalczaste formy wyginęły w Europie

• forma jednopalczasta powstała tylko w Ameryce Północnej

• w górnych pliocenie przywędrowały z Ameryki na naszą półkulę Plesippus (jednopalczaste)

• w Ameryce potomkowie Plesippus wyginęli całkowicie

Dowody na istnienie dzikich koni

Z czasów przedhistorycznych:

• kuchenne odpadki (Solutre' we Francji - największe znalezisko)

• podobizny koni rysowane na ścianach pieczar czy ryte na narzędziach i orężu z kości i rogów (znaleziska sprzed kilku tys. lat)

Z czasów historycznych:

• pisane wzmianki o występowaniu dzikich koni w Europie i Azji

• wzmianki o polowaniu na dzikie konie (mięso, skóry)

• wzmianki o odławianiu dzikich koni (aby je udomowić)

Trudności w odtworzeniu dziejów formowania sie podrodzaju koni właściwych:

• przemieszczanie sie z jednych terenów na inne

• różne warunki bytowania

• przeobrażenia typu pod wpływem środowiska i krzyżowania się z typami lokalnymi

Udomowienie koni - wg danych archeologicznych ok. 5-6 tys. lat temu

• w Chinach koń był zwierzęciem udomowionym ok. 2700 r. p.n.e.

• w Babilonie za czasów Hammurabiego (2123-2081 r. p.n.e.) koń jeszcze nie był jeszcze użytkowany

• w Asyrii koń jako zwierzę domowe pojawił sie ok. 2000 lat p.n.e.

• w Egipcie koń pojawia się dopiero za panowania faraonów XVIII dynastii (1580-1345 lat p.n.e.)

Za ośrodek udomowienia koni uważa się tereny dzisiejszego Afganistanu, Iranu i Pustyni Kara-Kum

Nie wyklucza się równoległego udomowienia koni w różnych miejscach kontynentu euro-azjatyckiego

Teorie o pochodzeniu współczesnych koni domowych:

• Equus Przewalski Polj. - odkryty w 1879 roku przez N. Przewalskiego w Dżungarii

• Equus caballus Gmelini Ant. - tarpan stepowy

• 1844r. do ZOO w Moskwie ostatni tarpan (pod nazwa chersońskiego, padł w 1887r.)

• Prof. T. Vetulani wyodrębnił Equus caballus Gmelini Ant., forma silvatica Vetulani

• Equus abeli Ant. - forma kopalna, od której wywodzą sie ciężkie konie zimnokrwiste, bytowała na terenie zachodniej Europy

Typy użytkowe koni (różne formy użytkowania - różne rasy)

• wpływ: różnorodne środowisko oraz świadoma działalność człowieka

• efekt: rasy koni różniące się masą, wzrostem, budową ciała i nadające sie do różnego użytkowania

• rasa - grupa zwierząt określonego gatunku, charakteryzująca się dużym ujednoliceniem pokrojowym i użytkowym (zachowuje swe właściwości w nie zmienionych warunkach bytowania, jest dostatecznie liczna do rozmnażania)

• rasy: pierwotne, kulturalne (ewentualnie przejściowe)

Kryteria podziału typów i ras końskich:

• od masy ciała: lekkie i ciężkie

• od wielkości (wzrostu):

• kuce: do 148 cm

• konie małe: 149-156 cm

• konie duże: powyżej 156 cm

• od pewnych cech morfologicznych:

• gorącokrwiste (ciepłokrwiste)

• zimnokrwiste

• od sposobu użytkowania:

• wierzchowe

• zaprzęgowe

• wszechstronnie użytkowe

• juczne - koń huculski, koń do pracy

Rasy koni, dla których w Polsce prowadzone sa księgi stadne

Konie czystej krwi arabskiej (oo) Janów, Michałów, Białka

• początek formowania VII i VIII wiek (pochodzenie nie jest zupełnie wyjaśnione)

• starożytne konie Azji Środkowej - źródło rasy arabskiej

• zróżnicowane warunki naturalne na Półwyspie Arabskim - różne typy

• typowi przedstawiciele to konie wyhodowane na Wyżynie Nedżed (ok. 1000 m n.p.m.)

• podział rasy na poszczególne rody: Saklawi, Kuhailan, Munighi, O Bajan, Hadban, Hamdani, Dahoman

• „bukiet konia arabskiego”

• szlachetność

• suchość tkanek

• harmonijna budowa ciała oraz delikatne owłosienie skóry, grzywy i ogona

• wysoka odsada ogona

• płynność i elastyczność ruchu

• inne cechy koni arabskich:

• twardość i wytrzymałość

• dobre zdrowie

• dobre wykorzystanie paszy

• duża płodność i plenność

• wzrost ok. 148-156 cm

• niekiedy krótki wykrok i wady w budowie kończyn

• późne dojrzewanie, a czasem nadmierna pobudliwość

• długowieczne (np. og Marengo padł w wieku 38 lat)

W Polsce księgi stadne prowadzone sa od 1926 roku, aktualizowane w 1932 roku - PASB (kolor niebieski w dokumentacji). Rasa hodowana we własnym obrębie i bez dolewu obcej krwi.

Konie pełnej krwi angielskiej (xx)

• rasa wytworzona w Anglii (proces kształtowania od polowy XVII do końca XVIII wieku)

• oficjalnie uznaje się, że istnieje od 1793 roku tj. od roku wydania I tomu Księgi Stadnej - GSB (General Stud Book)

• powstała w wyniku krzyżowania różnych ras i typów koni

• decydującą rolę odegrały 3 grupy orientalne:

• Byerley Turk (ur. ok. 1680r. prawdopodobnie koń turkmeński)

• Darley Arabian (ur. ok. 1700r. - koń arabski pochodzący z Syrii)

• Goldophin Barba (ur. w 1724r. - koń berberyjski pochodzący z Tunisu)

• w liniach żeńskich materiał wyjściowy stanowiło ok. 100 klaczy tzw. królewskich

• ostra selekcja w przygotowaniu do wyścigu (trening) i podczas wyścigu

• typ wierzchowy (jednostronnie wierzchowy)

• duży wzrost (160-170 cm)

• długie linie ciała

• płaskość a jednocześnie duża głębokość tułowia

• długie ukośne ustawienie łopatki

• długie kończyny

• najszybsze konie na świecie (1000 m poniżej 1 min)

• możliwości użytkowania:

• gonitwy płaskie i przeszkodowe

• użytkowane we wszystkich dyscyplinach wyczynowego sportu jeździeckiego

• jeździectwo rekreacyjne

• konie przydatne do różnych dystansów

• flyery - biegają na 1000 - 1600 m (masywne, wcześnie dojrzewające)

• stayery - biegają na dystansach od 2800 m (mniejsze, później dojrzewające)

• konie tzw. średniodystansowe - biegają na dystansach 1800-2200 m

• konie klasowe - dobrze biegają na każdym dystansie

• wady koni pełnej krwi angielskiej:

• słaba płodność i plenność

• skłonność do poronień i ciąż bliźniaczych

• podatne na choroby, zwłaszcza zakaźne

• najliczniejsza kulturalna rasa koni na świecie

• najczęściej wykorzystywana do uszlachetniania innych ras koni

• za konia pełnej krwi angielskiej może być uznany tylko koń, którego przodkowie zarówno ze strony ojca jak i matki wywodzą się od przodków wpidanych do I tomu GSB (w 1948r. złagodzono przepisy)

• w Polsce Księgi Stadne - PSB prowadzone są od 1924r.

• symboliczne oznaczenie rasy: xx przy nazwie konia lub nazwy koni w kolorze czerwonym

Kojarząc konia czystej krwi arabskiej z koniem pełnej krwi angielskiej otrzymamy konia: czystej krwi angloarabskiej

• tylko w Polsce i we Francji istnieje pojęcie angloarab czystej krwi: xxoo

• w Polsce konie te wpisywane są do: Księgi Stadnej Koni Rasy Małopolskiej

Konie rasy małopolskiej:

• 27.12.1962r. pojawił się termin „Małopolska Rasa Koni”

• w 1963r. wydano I tom Księgi Stadnej Koni Rasy Małopolskiej

• celem działań podjętych na początku lat 60 XX wieku było ujęcie w pewne ramy pogłowia koni gorącokrwistych z rejony ówczesnej Małopolski (dawne woj. Kieleckie, lubelskie, krakowskie, rzeszowskie), wyodrębniano wówczas typy rasowe tych koni: kielecko-lubelskie, nowosąadeckie, tarnowsko-dąbrowskie

• początki konsolidacji typu koni małopolskich to wiek XVII (południowo-wschodnie obszary Rzeczpospolitej)

• rasy uczestniczące w tworzeniu konia małopolskiego:

• XVIII i pierwsza połowa XIX wieku - wpływ koni orientalnych

• od drugiej połowy XIX wieku - także koni pełnej krwi angielskiej oraz rodów półkrwi pochodzenia austro-węgierskiego: Schagia, Gidran, Furioso, Przedświt, Nonius

• XIX i XX wiek - dominujący typ koni na terenach Małopolski to angloarab półkrwi (xo)

• obecny wzorzec rasy małopolskiej:

• konie wierzchowe z ewentualnym alternatywnym wykorzystaniem zaprzęgowym

• zastosowanie w sporcie kwalifikowanym, zwłaszcza w WKKW i powożeniu

• w agroturystyce (jazda konna, powożenie, jazda spacerowa, rajdy)

• dobra płodność i plenność

• długowieczność

• bardzo dobre wykorzystanie paszy

• odporność na choroby i złe warunki bytowe

• temperament żywy, charakter łagodny

• konie duże ok. 160-170 cm wysokości w kłębie

• określenie rasowe: m

• księga stadna: Km

Konie rasy wielkopolskiej

• 27.12.1962r. - Rozporządzenie Ministra Rolnictwa dotyczące połączenia trzech oddzielnych grup rasowych w rasę wielkopolską

• konie poznańskie - na formowanie tej grupy wpływ miały utworzone stada ogierów: 1829 - Sieraków, 1885 - Gniezno, 1897 - Starogard Gdański

• konie mazurskie - konie hodowane po 1945 roku na terenie Warmii i Mazur, wywodzące się od koni trakeńskich i wschodniopruskich

• konie zachodniopomorskie tzw. gryfy - pochodne koni hanowerskich oraz wschodniopruskich

• 1732r. - założenie stadniny w Trakenach

• 1890r. - księga stadna dla koni wschodniopruskich

• początkowo koń wszechstronnie użytkowy z przewagą cech zaprzęgowych

• obecnie wyraźna przewaga cech wierzchowych

• koń przydatny do wszelkich form jeździectwa wyczynowego i rekreacyjnego

• wytworzenie linii o predyspozycjach do konkurencji skoków i ujeżdżenia

• żywy temperament i łagodny charakter

• konie duże ok. 160-174 cm wysokości w kłębie

• określenie rasowe: wlkp

• księga stadna: Kwlkp

• konie półkrwi angielskiej (x)

Konie rasy śląskiej (śl, księga Kśl)

• po II wojnie światowej na terenie Śląska dużo koni pochodzących w liniach żeńskich od miejscowych szlachetnych klaczy i od ogierów oldenburskich i wschodnio-fryzyjskich

• import ogierów oldenburskich na teren Śląska (SO Koźle i Książ)

• najbardziej kalibrowe konie gorącokrwiste w Polsce

• w latach późniejszych dolew krwi koni xx

• cel programu hodowlanego:

• utrzymanie w czystości rasy śląskiej (stary typ i nowoczesny typ z dolewem koni xx)

• pożądane minimalne wymiary: klacze 158-190-22,5 cm, ogiery 160-190-23 cm

• wykorzystanie: zaprzęgowe i wierzchowe

Wykład 3

Polski koń zimnokrwisty (z, księga Kz)

• najliczniej reprezentowana rasa koni w Polsce (ponad 50%)

• ukształtował się pod wpływem importów ogierów z Europy Zachodniej: ardeny szwedzkie, ardeny francuskie, belgi, reńskie belgi, bretony i bulony

• główne rejony hodowli: Warmia i Mazury, Podlasie, Powiśle Gdańskie, Pomorze Zachodnie, rejon Łowicz, Sochaczewa i Radomia, a obecnie także inne województwa m.in. lubelskie, podkarpackie, małopolskie (praktycznie na terenie całej Polski)

• wyróżniano do niedawna odmiany lokalne:

• konie sztumskie (od 2008r. ponownie wyróżniamy)

• konie sokólskie (od 2008r. ponownie wyróżniamy)

• konie łowicko-sochaczewskie

• konie lidzbarskie

• ardeno-mur-insulany (część województwa wrocławskiego i opolskiego)

Polski koń szlachetny półkrwi (sp, Księga Ksp)

• konie wywodzące się od koni zachodniopomorskich oraz innych ras krajowych uszlachetnianych krwią hanowerską, jak również krwią czystych ras

• cel hodowli - wytworzenie a później doskonalenie rodzimej rasy koni sportowych:

• selekcja oparta na wynikach sportowych

• od lat 90. XX wieku przy wykorzystaniu także innych ras zachodnioeuropejskich: holsztyńska, selle francais, KWPN i inne

• księga stadna prowadzona od 1977 roku

• wspólna cecha tych koni - wysoka dzielność w sporcie konnym (głównie skoki i ujeżdżanie)

• konie duże - powyżej 160 cm

Konie rasy huculskiej (hc, księga Khc)

• jedna z najstarszych polskich ras o skonsolidowanym genotypie, ale dokładne pochodzenie nieznane

• nazwa rasy od górali ruskich - Hucułów

• wytworzono ją na terenie Bukowiny oraz Karpat Wschodnich tzw. Lesistych

• potomkowie różnych typów konie: tatarskich, orientalnych, arabskich, tureckich, koni Przewalskiego, koni z krwią norycką

• rasa ukształtowana głównie pod wpływem środowiska (ostrego klimatu górskiego, ubogiej paszy, prymitywnych warunków bytowania)

• do połowy XIX wieku nie wzbudzały większego zainteresowania

• 1856r. pierwsza państwowa stadnina w Łuczynie (oddział stadniny Radowce na Bukowinie, dawne Austro-Węgry)

• użytkowanie juczne

• cel programu - zachowanie specyficznych cech genetycznych i fenotypowych

• charakterystyczny typ i pokrój

• doskonała zdolność adaptacyjna

• wysoka płodność

• duża żywotność, wytrwałość

• koń juczny, ale przy wszechstronnej użytkowości

• łagodny charakter i zrównoważony temperament

• wzorzec populacji uwzględnia dwa typy:

• typ pierwszy - masywniejszy

• typ drugi - mniej kościsty, niższe o 2-7 cm

• wymagany wzrost hucułów: ogier 135-145 cm, klacz 132-143 cm

Konie rasy konik polski (kn, księga Kkn)

• jedyna rodzima prymitywna rasa koni wywodząca się bezpośrednio od tarpanów

• ważne wydarzenia:

• Zwierzyniec hrabiów Zamojskich: 1780 - 1806

• 1914r. (1921r.) - J. Grabowski i S. Schuch (badania nad koniem miejscowym w okolicach Biłgoraja)

• 1936 - Rezerwat koników w Białowieży (prof. T. Vetulani)

• 1949r. - Stadnina w Popielnie, a od 1955r. Rezerwat

• konie w typie tarpana, zaliczane do grupy ras prymitywnych

• charakterystyczne cechy rasowe:

• myszate umaszczenie, które jest cechą rasową (bez odmian)

• ciemna pręga biegnąca przez grzbiet, często pręgowanie na kończynach, niekiedy na innych partiach ciała

• wymagany standard wzrostu: 130-140 cm

• wysoka płodność i plenność, odporność na trudne warunki środowiskowe, wytrzymałe

• specyfika programu hodowlanego:

• Hodowla systemem stajennym (tradycyjny)

• Hodowla systemem bezstajennym

• Hodowla rezerwatowa

Polska księga kuców (prowadzona od 2011r)

• populacja zróżnicowana genetycznie i fenotypowo

• kryterium: wzrost do 148 cm wysokości w kłębie

• cel hodowlany to przystosowanie:

• polskich kuców wierzchowych do użytkowania wierzchowego w sporcie dzieci i młodzieży, rekreacji i hipoterapii

• kuców felińskich do użytkowania zaprzęgowego w pracy, sporcie i rekreacji

• polskich kuców szetlandzkich jako koni przydomowych do pokazów (dotyczy zwłaszcza najmniejszych kuców)

• w odniesieniu do wszystkich kuców uzyskanie i utrwalenie łagodnego charakteru i żywego lecz zrównoważonego temperamentu oraz podatności w użytkowaniu

• pod względem użytkowości prowadzona w 3 sekcjach:

• I sekcja: polski kuc szetlandzki do 110 cm wzrostu (p.kuc szetl.): wpisywane są kuce pochodzenia krajowego i zagranicznego oraz ich potomstwo posiadające min. 75% krwi szetlandzkiej

• II sekcja: polski kuc wierzchowy o optymalnym wzroście 111-148 cm (pkw): wpisuje się kuce pochodzenia krajowego i zagranicznego oraz ich potomstwo z wyjątkiem kuców szetlandzkich i Felińskich

• III sekcja: kuce Felińskie dla koni o właściwym dla tej grupy rasowej pochodzeniu i optymalnym wzroście 125-140 cm, dopuszcza się wzrost: 117-148 cm (kf): wpisuje się kuce, których przynajmniej jedno z rodziców jest kucem felińskim

Kuce felińskie

• hodowlę zainicjował na początku lat 70. XX prof. Ewald Sasimowski z ówczesnej AR Lublin

• główne miejsce hodowli RZD Felin oraz rolnicy z terenu Lubelszczyzny

• materiał wyjściowy: konie biłgorajskie, koniki polskie, hucuły, kuce szetlandzkie, kuce walijskie, araby, fiordingi

• wysokość w kłębie 125-140 cm

• szlachetna sylwetka

• długie linie i sucha konstytucja

• wydajne chody

• żywy temperament, zrównoważony charakter

• predyspozycje wierzchowe i zaprzęgowe

Inne rasy, dla których w Polsce prowadzone są osobne księgi stadne:

• Kuce szetlandzkie (Polska Księga Stadna Kuców Szetlandzkich prowadzona od 1999r. przez Polskie Towarzystwo Kuce Szetlandzkie)

• Kłusaki (1997r. Stowarzyszenie Hodowców i Użytkowników Kłusaków, 1998r. zatwierdzenie księgi stadnej i programu hodowlanego, 2002r. Polskie Stowarzyszenie Kłusacze)

• Konie trakeńskie ( od 2005r. prowadzona księga stadna przez Związek Trakeński w Polsce)

Dla kilku ras prowadzone sa programy ochrony zasobów genetycznych (dla ras rodzimych, które zagrożone sa wyginięciem), w naszym kraju dla takich jak:

• małopolskie

• konik polski

• śląski

• wielkopolski

• hucuły

• 2 typy konia zimnokrwistego: sztumski, sokólski

Zagadnienia rozrodu koni

Rozród Koni - Kazimierz Kamysz, Wierzbowski

Weterynaryjne i hodowlane aspekty rozrodu koni - Marian Tischner

Dojrzałość płciowa:

• warunkują ją hormony gonadotropowe, których produkcja i działalność związana jest z rasą i typem konstytucyjnym

• konie ras zimnokrwistych osiągają dojrzałość płciową wcześniej, a ras gorącokrwistych później

• na szybkość dojrzewania wpływają również czynniki środowiskowe (żywienie, klimat)

• w warunkach klimatycznych Polski:

• konie ras zimnokrwistych: w wieku ok. 12-15 miesięcy

• konie ras gorącokrwistych: w wieku ok. 15-18 miesięcy

• dojrzałość płciowa wyprzedza hodowlaną i fizyczną

Dojrzałość hodowlana

• przedwczesne używanie do rozrodu - zahamowanie wzrostu i rozwoju

• w warunkach Polski dojrzałość hodowlana osiągają konie:

• ras zimnokrwistych w wieku ok 30-36 miesięcy

• ras gorącokrwistych w wieku ok. 36-48 miesięcy

• w programach hodowlanych są stosowane zapisy odnoszące sie do wieku pierwszego krycia klaczy oraz wpisania ogiera do księgi (min. 30 miesięcy)

• w warunkach hodowli rezerwatowej klacze po raz pierwszy zaźrebiane są średnio w wieku ok. 24 miesięcy

Dojrzałość fizyczna (zakończenie wzrostu i rozwoju):

• konie ras zimnokrwistych w wieku 4-5 lat

• konie ras szlachetnych i prymitywnych w wieku 5-6 lat

Fizjologia układu rozrodczego klaczy:

• cykl płciowy (cykl rujowy) - okres od pierwszego dnia rui do ostatniego dnia przed następną rują, trwa zwykle 19-22 dni

• cykl płciowy, to czas upływający między jedną owulacją, a drugą, w którym zachodzą zmiany dotyczące: zachowania klaczy, wewnętrznych i zewnętrznych części narządów płciowych

• zmiany zachodzą pod wpływem hormonów gonadotropowych

• FSH: pobudza rozwój pęcherzyków jajnikowych (pęcherzyk Graafa)

• LH: pobudza dojrzewanie, a następnie pękanie pęcherzyków

• długość rui: 4-7 dni (z tolerancją: 2-12 dni)

• dojrzewający pęcherzyk Graffa produkuje estrogeny (estradiol) wywołujące zewnętrzne objawy rui (tzw. grzania się):

• obrzęk warg sromowych

• zwiotczenie szyjki macicy i jej lekkie rozwarcie

• przekrwienie błony śluzowej macicy

• wydzielanie śluzu

• mniejszy apetyt

• wzmożone pragnienie

• zdradzanie niepokoju i wzmożonej pobudliwości

• owulacja na ogół na ok. 1-2 dni przed końcem rui pod wpływem hormonu LH:

• dojrzały pęcherzyk Graafa pęka w kierunku dołka owulacyjnego

• jajo wraz z płynem owulacyjnym dostaje się do lejka jajowodu

• zaraz po owulacji wykształca się ciałko żółte, którego komórki podejmują produkcję progesteronu (hormonu hamującego wydzielanie FSH i LH)

• po owulacji jajo zdolne jest do zapłodnienia w ciągu 6-10 godzin

• produkcja progesteronu utrzymuje sie na wysokim poziomie do 10-12 dnia cyklu, a potem opada

• jeżeli do zapłodnienia nie dojdzie to w ostatnich dniach cyklu rozpoczyna się produkcja prostaglandyny, która szybko likwiduje cykliczne ciałko żółte (ustaje wydzielanie progesteronu)

• w krwiobiegu pojawiają się hormony gonadotropowe: zaczyna rosnąć i dojrzewać następny pęcherzyk, a klacz wchodzi w ruję i cykl się powtarza

• długość cyklu płciowego (i długość rui) zależy od:

• indywidualnych właściwości danej klaczy

• prawidłowości żywienia

• temperatury i ilości światła:

• w okresie jesienno-zimowym cykle są dłuższe i mniej regularne ze słabiej zaznaczoną rują

• w okresie wiosennym następuje skracanie cykli płciowych i są one bardziej regularne

• klacz jest sezonowo poliestralna

• kontrola rui u klaczy jest jedna z najważniejszych czynności w prawidłowo prowadzonej hodowli

• objawy zachowania wynikają z charakteru zwierzęcia:

• określony rodzaj pobudliwości nerwowej

• wrażliwość

• temperament

• rozpoznawanie rui:

• próbowanie klaczy przy ogierze

• bez udziału ogiera (doświadczona obsługa, USG lub palpacja)

• synchronizacja rui:

• skracanie fazy lutealnej cyklu podając prostaglandynę lub jej analogi (zanik ciałka żółtego)

• przy użyciu progesteronu (podawanie progesteronu 8-10 dni, a następnie zaprzestanie podawania, co wyzwala stymulujące działanie hormonów przysadki i rozwój pęcherzyków)

• zaburzenia owulacji:

• najczęściej niepękanie pęcherzyków (w czasie wiosennego okresu przejściowego)

• cysty jajnikowe (bardzo rzadko)

Metody krycia klaczy:

• krycie naturalne:

• tabunowe (haremowe)

• dozowane (krycie z reki)

• sztuczne unasiennianie klaczy:

• nasieniem świeżym

• nasieniem mrożonym

Fizjologia układu rozrodczego ogierów:

• produkcja nasienia może zachodzić w temp o 3-4 st. niższej od temp jamy ciała - utrzymanie jej jest możliwe w mosznie

• po urodzeniu jądra najczęściej są już w mosznie albo schodzą tam w ciągu 7-10 dni

• niekiedy występują zaburzenia u ogierów przy zstępowaniu jednego lub obu jąder

• objętość ejakulatu u ogierów: 20-150 ml, zależy od:

• masy ciała

• pory roku

• eksploatacji reproduktora

• koncentracja plemników w nasieniu (przeciętnie 100-300 mln w 1 ml) zależy od:

• indywidualnych właściwości ogiera

• intensywności użytkowania

• pory roku

• ruchliwość początkowa: w nasieniu ogierów o dobrej płodności wykazuje ją 65-80% plemników

• przeżywalność plemników w drogach rodnych klaczy wynosi od 24 do 48 godz. (średnio 36 godz.)

• intensywność użytkowania rozpłodowego ogierów:

• ogiery młode do 35 klaczy w sezonie, tygodniowe do 6 skoków

• ogiery w pełni sił (5-14 lat) tygodniowo ok. 12 skoków, nawet 3-4 klacze dziennie z przerwą 6-8 godz.)

• zachowanie płciowe (przeprowadza się w obecności grzejącej się klaczy)”

• odbiór bodźców zewnętrznych przez receptory węchu i wzroku (obwąchiwanie klaczy, szczypanie w okolicach słabizny, unoszenie jednej z kończyn, przytupywanie, ocieranie się piersią o klacz, „flehmen”)

Zachowanie płciowe ogierów:

• erekcja

• wspięcie

• wprowadzenie prącia do pochwy

• kopulacja (4-11 pchnięć kopulacyjnych)

• ejakulacja (charakterystyczne ruchy ogona tzw. „pompowanie”)

• zsunięcie się z klaczy

• czas trwania kopulacji: 7-25 sek.

Stanowienie klaczy:

• termin stanowienia zależy od długości trwania rui, przeżywalności nasienia (plemników)

• klacze kryjemy na 2-3 dni przed końcem rui

• ustalenie właściwego terminu krycia: badanie rektalne stanu jajników (palpacyjne, USG)

• klacze o krótkiej rui: kryjemy od 1 dnia rui, co 24 godz.

• klacze o rui normalnej: od 3 dnia rui, co 36-48 godz.

• klacze o rui długiej: od 6 dnia rui, co 36-48 godz.

Rozpoznawanie ciąży

• próbowanie ogierem po 14-18 dniach od ostatniego skoku

• lek. wet. Per rectum (2-3 tyg.)

• USG (min. od 12 dnia ciąży)

Ciąża:

• pełne umocowanie zarodka w 14 tyg. Ciąży

• resorpcje zarodków: 4-12%

• ciąże bliźniacze: 1-2%

• zewnętrzne objawy ciąży uwidaczniają się w 7-8 miesiącu

Wyźrebienie klaczy (przeciętnie po 335 dniach ciąży)

• oznaki zbliżającego sie porodu (zapadnięcie okolic ogona, obrzęg warg sromowych, nabrzmienie wymienia)

• bóle porodowe (niepokój klaczy, kładzenie się i wstawanie)

• po rozwarciu szyjki macicznej pękniecie błony omoczniowo-kosmówkowej (wypływa płyn omoczni owy)

• ukazuje się worek owodniowy (płyn owodniowy zwilża drogi rodne)

• wypieranie płodu trwa z reguły od kilku do kilkunastu minut (do 30 minut)

• źrebię rodzi się w cienkim pęcherzu (jeżeli nie pęknie rozrywamy go)

• po porodzie klacz odpoczywa 10-20 minut

• wydalenie łożyska w kilkanaście minut po porodzie

• odklejenie łożyska nie później niż do 6 godz. po porodzie

Pierwsza ruja zazwyczaj w 7-11 dni po porodzie

Postępowanie okołoporodowe (klacz-źrebię):

• miejsce wyźrebienia (dostatecznie wczesne przyzwyczajenie klaczy)

• spokój podczas porodu

• pępowina przerywa się samorzutnie (ewentualnie podwiązanie i odcięcie, odkażenie)

• wylizanie źrebaka przez klacz (masaż skóry, przyspieszenie wysychania, instynkt macierzyński)

• siara

• smółka

• obserwacja zachowania źrebaka

Mały źrebak: 8-10% masy matki

Wychów źrebiąt:

• system naturalny (wychów tabunowy w systemie hodowli rezerwatowej)

• system kierowany

• wychów alkierzowy

• wychów stajenno-pastwiskowy

• wychów bezstajenny

Odsadzanie źrebiąt najwcześniej w wieku 6-8 miesięcy, najpóźniej w wieku 1 roku źrebięta rozdzielamy: osobno ogierki i klaczki

---