8821


ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE Z FLEKSJI

  1. Obszar badań i zadania fleksji; morfemy fleksyjne

Fleksja - zespół zjawisk językowych, które bywają traktowane jako odrębny komponent (składnik, element) języka. Dział gramatyki.

Czym się zajmuje:

Morfem: najmniejsza znacząca cząstka. Morfemy istnieją w granicach wyrazów jako ich cząstki i nie mogą być użyte samodzielnie. (Choć bywają wyrazy jednomorfemowe ). Morfemy fleksyjne to takie, które mają funkcję tekstową, tworzące konstrukcje regularne, sygnalizujące podrzędność syntaktyczną (np.-em w kotem sygnalizuje, że nastąpiła konotacja rzeczownika w narzędniku). Te z nich, które stoją na ostatnim miejscu w ciągu, noszą nazwę końcówek.

TYPOLOGIA MORFEMÓW

  1. Klasyfikacja strukturalna morfemów

np. morfemy czasownikowe ba-… się / boi-… się (`bać się');

morfemy derywacyjne w niektórych typach derywacji postsufiksalno-prefiksalnej,
np. roz-… się, do-… się;

  1. Dystrybucyjna klasyfikacja morfemów

    1. morfem swobodny - morfem, którego reprezentacja jest równa wyrazowi tekstowemu (lub połączeniu wyrazów tekstowych), np. gdzie, bo, ale, czy, tak, jutro, tu, zaraz, brr, śmy;

    1. morfem związany - morfem, który nie może wystąpić jako wyraz tekstowy; tworzy wyraz tekstowy zawsze w połączeniu z jakimś innym morfemem lub morfemami;

  1. Funkcjonalna klasyfikacja leksemów

Proszę sobie przypomnieć wiadomości z zakresu analizy morfologicznej. Co prawda była ona już objęta programem i egzaminem fonetyki i słowotwórstwa, jednak wejdzie również w zakres egzaminu z fleksji. Gwoli przypomnienia przesyłam materiały; moi ubiegłoroczni studenci otrzymali je w zeszłym semestrze:

pliki: „typologia morfemów”, :przykładowe analizy morfologiczne”.

  1. Podstawowe jednostki opisu fleksyjnego i ich definicje (np. flektem, flektyw, końcowka fleksyjna, temat fleksyjny)

(tu - m.in. wyjaśnienie terminów, które figurują w zagadnieniu: flektem, forma fleksyjna, temat fleksyjny, flektyw, końcówka fleksyjna i in.)

Forma fleksyjna - wyraz gramatyczny - element leksemu odmiennego

Flektem - abstrakcyjna jednostka językowa, na którą składa się pewne znaczenie leksykalne oraz pewna funkcja gramatyczna (zbiór wartości kategorii morfologicznych, przysługujących danemu leksemowi). Każdemu flektemowi przysługuje ściśle określony zbiór konkretnych postaci fonologicznych stanowiących formalne wykładniki danego flektemu.

Np. DOM (C., l.poj.) → znaczenie leksykalne + (w nawiasach) funkcje gramatyczne leksemów

Forma tekstowa - wyraz tekstowy wyrażający pewien flektem, np. domowi, piszę → reprezentują leksemy PISAĆ, DOM

Forma fleksyjna - jednostka językowa złożona ze ściśle określonego flektemu (np. DOM - D., l. poj.) i określonej formy tekstowej wyrażającej dany flektem (domu)

Formy fleksyjne oboczne - dwie formy fleksyjne różniące się tylko swoją formą, a więc odnoszące się do jednego flektemu, wyrażanego przez dwie formy tekstowe, np. pisarzy/ pisarzów → oboczne formy leksemu PISARZ

Formy fleksyjne synkretyczne - np. domu `DOM' (D., l.poj) i domu `DOM' (Ms. l. poj.) → synkretyczne formy fleksyjne leksemu DOM

Synkretyzm - zjawisko formalnego nierozróżniania funkcjonalnie różnych form fleksyjnych

Neutralizacja - np. w oderwaniu od kontekstu, w jakim została użyta, forma tekstowa jest nieokreślona pod względem pewnych kategorii (np. kat. liczby); neutralizacja pewnej opozycji morfologicznej właściwej formom fleksyjnym danego leksemu

      1. kategorialny - zdeterminowane przez przynależność danego leksemu do określonej klasy funkcjonalnej: części mowy, klasa rodz. rzeczowników

      2. niekategorialny - zdtereminowane przez czynniki morfologiczne, fonologiczne, leksykalne

Flektyw: pojedynczy morfem fleksyjny lub ciąg morfemów fleksyjnych przysługujących danej formie gramatycznej. Najprościej, jest to wykładnik funkcji gramatycznej.

Końcówka fleksyjna: pojedynczy sufiks fleksyjny, występujący jako ostatni składnik w ciągu morfemów tworzących wyraz tekstowy. Końcówka fleksyjna- końcowa cząstka wyrazu, znajdująca się po -- temacie fleksyjnym, która zmienia się podczas odmiany. Wyróżniamy dwa typy końcówek - końcówki przypadków i osobowe. Przykłady końcówek przypadków w liczbie pojedynczej: Jeżeli przy odmianie wyrazu pojawiają się formy "bez końcówki" wówczas mówimy o końcówce zerowej i oznaczamy ją symbolem 0. Z taką końcówką zerową spotykamy się w formach: film, pływa, nudził się, nudzili się. Końcówki fleksyjne wskazują, jaką rolę odgrywa wyraz w zdaniu. Końcówki informują również o liczbie, rodzaju, a w przypadku końcówek osobowych o osobie. Końcówki, jak sama nazwa wskazuje, zwykle występują na końcu wyrazu. Nie zawsze jednak - pozorny wyjątek stanowią zrosty. Odmianie bowiem podlega często również pierwszy człon złożenia, por. np. Wielkanoc - Wielkiejnocy, Białystok - Białegostoku. Ciekawym przykładem zrostów są liczebniki typu pięćset, sześćset - pięciuset, sześciuset.

W polszczyźnie spotykamy się również z końcówkami ruchomymi. W języku polskim końcówkami ruchomymi są końcówki l. i 2. osoby l. pój. i l. mn. czasownika: -m (-em) -ś,(-eś), -śmy, -ście (chodziłem, chodziłeś, chodziliśmy, chodziliście). Końcówki te występują w formach czasu przeszłego i w trybie przypuszczającym. Łączą się one albo z tematem czasownika, albo z jednym z wyrazów poprzedzających czasownik, np. Czyście zwariowali?; Czy zwariowaliście?

Ruchoma końcówka fleksyjna - typowe dla niektórych form osobowych czasowników, np. -m, -ście

Alternacje końcówek - umotywowane morfonologicznie, np. -y/-i

Końcówki izofunkcyjne - tożsame funkcjonalnie, różniące się fonologicznie w sposób niewytłumaczalny za pomocą reguły morfonologicznej

Równoległe końcówki fleksyjne - ta sama forma fleksyjna dopuszcza dwie (kilka) końcówkI izofunkcyjnE

Temat fleksyjny: wykładnik znaczenia leksykalnego formy fleksyjnej - jest to ta część formy fleksyjnej, która pozostaje po odcięciu flektywu. Jest wspólny dla wszystkich form fleksyjnych danego leksemu.

Każda forma fleksyjna zbudowana jest z morfemu lub ciągu morfemów będących wykładnikiem znaczenia leksykalnego danej formy fleksyjnej (inaczej temat fleksyjny), oraz z morfemu lub ciągu morfemów stanowiących wykładnik tej funkcji gramatycznej (flektyw). Temat i flektyw mogą być morfonologicznie proste (dom-u) lub złożone (po-za-pis-y-wa-l-i-śmy)

Typy tematów:

- podstawowy. Jego postać może być:

a) identyczna we wszystkich formach fleksyjnych (dom-)

b) nieidentyczna, wtedy różnice te zwane są alternantami tematu (ręk- : rąk- : ręk'- : ręc-)

alternacje morfonologiczne - różnice znajdują wyjaśnienie w regułach morfonologicznych, tzn. sprowadzają się do występujących w temacie alternacji morfonologicznych.

alternacje morfologiczne - pewien typ oboczności budowy fonologicznej tematu ma znamiona cząstkowej regularności: dotyczy pewnej serii leksemów

- wtórny (derywowany) - będący rozszerzeniem tematu podstawowego o fleksyjne afiksy formotwórcze, np. mieszczan-in-a

U rzeczowników występuje on rzadko, u czasowników stosunkowo często - we wszystkich imiesłowach, formach czasu przeszłego, trybu przypuszczającego i jednego z dwóch formalnych wariantów czasu przeszłego (typ: będzie prosiła). Rozszerzeniem tematu jest tu dodatkowy sufiks -ł-

- temat supletywny: zupełny (alternacje zupełnie różne, np. rok- / lat- , człowiek- / ludź-)lub niezupełny (alternanty tematu częściowo zbieżne, np. jecha-(ć) / jad-(ą), tydzień- / tygodń-

Typy flektywów:

- flektyw równy samej końcówce fleksyjnej - forma złożona jedynie z podstawowego tematu fleksyjnego leksemu oraz końcówki fleksyjnej (często rzeczowniki, przymiotniki i liczebniki główne)

- flektyw nierówny końcówce, składające się z afiksów formotwórczych (morfemy afiksalne lub morfemy rdzenne)

  1. Co to jest paradygmat fleksyjny, ile polszczyzna ma takich paradygmatów, od czego zależy ilość wyróżnianych paradygmatów…

Co to jest paradygmat fleksyjny

Paradygmat (wg Bańko): podział leksemu za pomocą jego kategorii fleksyjnych. [Czyli z tego co rozumiem, wszystkie formy wyrazu po jego odmianie przez wszystko co się da, czyli np. formy rzeczownika po jego odmianie przez przypadek i liczbę ← to moja autorska definicja :D]. O paradygmacie modelowym danej części mowy mówimy wtedy, kiedy nie interesuje nas wygląd form, lecz ich liczba i układ.

Paradygmat (wg Morfologii) - zbiór form fleksyjnych leksemu, tzn. flektemów przysługujących danemu leksemowi wraz z przypisaną każdemu flektemowi formą tekstową (lub ponadjednoelementowym zbiorem form tekstowych), stanowiącą reprezentację danej formy fleksyjnej

Paradygmat funkcjonalny - zbiór flektemów pewnego leksemu bez wyróżniających je form tekstowych, a zbiór flektemów to zestaw kategorii fleksyjnych przysługujących danemu leksemowi oraz zestaw możliwych wartości każdej z kategorii fleksyjnych leksemu

  1. zupełny - wyznaczany przez wszystkie możliwe wartości wszystkich kat. fleksyjnych - maksymalny możliwy dla leksemu zbiór flektemów

  2. niezupełny (zredukowany) - zespół kat. fleksyjnych jest uboższy od zespołu kat. fleksyjnych możliwych dla leksemów danej części mowy; zespół wartości chociażby jednej z kategorii fleksyjnych jest niepełny

Paradygmat formalny - zbiór form tekstowych reprezentujących formy fleksyjne leksemu

  1. defektywny - nie pozwala na morfologiczne rozróżnienie wartości którejś z kat. fleksyjnych leksemu, pozbawiony wykładników morfologicznych tej kat. fleks., np. drzwi, sanie

  2. zerowy - dot. leksemów nieodmiennych; wszystkie formy fleksyjne leksemu są tu synkretyczne ze względu na wszystkie kat. fleksyjne, przysługujące danemu leksemowi, np. kiwi, atelier

Koniugacja - oparta na kat. czasu i trybu (oraz osoby) → paradygmat koniugacyjny:

  1. osobowy - pełny paradygmat w zakresie osoby (a także liczby), np. BRAĆ

  2. nieosobowy - niezupełny ze względu na osobę, ograniczony do form fleksyjnych 3os., np. GRZMIEĆ, ŚWITAĆ

      1. syntetyczno-analityczne - oparte na formach tekstowych o budowie syntetycznej i analitycznej

      2. analityczne - właściwe nieosobowym predykatywom, wyłącznie forma analityczna, np. (jest) widać, było widać, będzie widać

Deklinacja - oparta na morfologicznej kat. przypadka; paradygmat:

  1. rzeczownikowy

  2. zaimkowy

  3. liczebnikowy

  4. przymiotnikowy

Ile polszczyzna ma takich paradygmatów:

Doroszewski -

I - -ę, -esz

II - ę, -isz

III -am, -asz

IV -em, -esz

(+ Bańko: 11.4, 11.7, 11.8)

W koniugacji końcówki wspólnofleksyjne występują w 1os. lp.czasu teraźniejszego i przyszłego prostego.

Wielość przyrostków tematowych → wiele grup tematowych czasowników

Jan Tokarski wyróżnił w każdym rodzaju gramatycznym grupy deklinacyjne w zależności od zakończenia tematu:

  1. rzeczowniki miękkotematowe (o tematach zakończonych na b', ć, dź, f', j, l, ń, m', p', ś, w', ź);

  2. rzeczowniki miękkotematowe stwardniałe (tematy na c, cz, dz, dż, rz, sz, ż);

  3. rzeczowniki o tematach zakończonych na spółgłoskę tylnojęzykową (k, g, ch, h);

  4. pozostałe rzeczowniki twardotematowe (o tematach zakończonych na b, d, f, ł, m, n, p, r, s, t, w, z).

(przesłałam je kiedyś w pliku: „odmiana rzeczownika”)

  1. Co to jest supletywizm i na czym polega?

To zjawisko odnosi się tylko do tematów, nigdy do końcówek!

Supletywizm czasowników - BYĆ, IŚĆ, ZNALEŹĆ, JECHAĆ, SIĄŚĆ, STAĆ, WZIĄĆ,

DAĆ, JEŚĆ, WIEDZIEĆ, MIEĆ

Supletywizm: jednostkowe, niepowtarzalne, niewyjaśnialne morfologicznie oboczności postaci tematu takie jak np. w rok- : lat-, czy id-, szed-. Te oboczne tematy nazywają się tematami supletywnymi. Supletywizm może być zupełny: rok- : lat-, człowiek- : ludź-, lub częściej niezupełny: jecha-(ć) : jad-(ą), wiedzie-(ć) : wie-(m).

  1. Co to są końcówki równolegle i gdzie jest ich źródło?

końcówki równoległe = końcówki wspólnofunkcyjne

Końcówki wspólnofunkcyjne - różne końcówki występujące w formach o tych samych współrzędnych paradygmatycznych alternatywnie (np. kot-u, ale kruk-owi) lub obocznie
(np. osł-u lub osł-owi).

Źródło końcówek równoległych:

procesy historyczne; należałoby znać zasady wypierania końcówek i zmian następujących pomiędzy typami deklinacyjnymi (a było ich w prasłowiańszczyźnie 15!); to wszystko wiadomości z fleksji historycznej;

  1. Na czym, polega wielofunkcyjność a na czym wspólnofunkcyjność końcówek przypadka gramatycznego?

Końcówki wielofunkcyjne - identyczne końcówki występujące w formach o różnych współrzędnych paradygmatycznych (np. D. lp. ps-a, B. lp. ps-a)

Problemy: nieznana forma wyrazowa może być interpretowana na wiele sposobów; homonimia fleksyjna

Końcówki wspólnofunkcyjne - różne końcówki występujące w formach o tych samych współrzędnych paradygmatycznych alternatywnie (np. kot-u, ale kruk-owi) lub obocznie
(np. osł-u lub osł-owi).

Kryteria wyboru końcówki rzeczownika:

          1. rodzaj gramatyczny

          2. zakończenie tematu fleksyjnego

          3. względy znaczeniowe

          4. względy morfologiczne

          5. względy leksykalne

koniecznie: Bańko M.: Wykłady z polskiej fleksji, rozdziały: 11.2, 11.3!

  1. Od jakich czynników zależy repartycja (właściwy dobór) końcówki fleksyjnej w konkretnym wyrazie?

Plik: „kryteria doboru końcówek” (kryterium fonetyczne, semantyczne, zwyczajowe)

Plik zawiera fragmenty artykułu prof. Tambor; pełna wersja: http://www.sjikp.us.edu.pl/pliki/ksiazki/jolanta_tambor.pdf

Proszę również zajrzeć do: M. Kita: Wybieram gramatykę! Katowice 1998, s.106-111; tu - tabela z rozpisanymi wg rodzajów i przypadków końcówkami, z wyjaśnieniem, dlaczego taka a nie inna końcówka

Kryteria doboru końcówek

  1. Kryterium fonetyczne: dobór odpowiedniej końcówki zależy od jakości ostatniej głoski tematu fleksyjnego rzeczownika

np.

Miejscownik liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego - możliwe są trzy różne końcówki: -e, -y, -i:

Miejscownik liczby pojedynczej rodzaj męski - możliwe są dwie końcówki: -e oraz -u:

  1. Kryterium semantyczne: dobór odpowiedniej końcówki zależy od znaczenia rzeczownika. To kryterium dotyczy niektórych przypadków deklinacji męskiej.

np.

Biernik liczby pojedynczej rodzaju męskiego:

Biernik liczby mnogiej rodzaju męskiego

Kryterium semantyczne częściowo decyduje o doborze końcówek:

  1. Kryterium zwyczajowe: dobór końcówek zależy od zwyczaju językowego, tzn. listę wyrazów, dla których obowiązuje taka, a nie inna końcówka można podać przez wyliczenie:

Ale - oczywiście - jest tu wiele odstępstw od reguł (zwyczaj wszak nie stanowi zbyt ścisłej reguły): motocykl - choć to środek lokomocji ma końcówkę -a: motocykla; kompas i termometr - choć to narzędzia mają końcówkę -u: kompasu, termometru. Z kolei niektóre wyrazy mogą mieć dwojaką końcówkę. Jej wybór może być uzależniony od znaczenia: -u dla abstrakcyjnych, więc: szafiru (koloru), -a dla konkretnych, więc: szafira (kamienia). Czasem obie końcówki są możliwe przy tym samym znaczeniu, np. śrubokrętu - śrubokręta (jest złożeniem i jednocześnie narzędziem), tapczanu - tapczana, krawatu - krawata, obrusu - obrusa.

  1. Co to znaczy, że formy odmiany zaimków mają postać fuzyjną (globalną, kompleksową)

Fuzyjność form to cecha polegająca na braku możliwości oddzielenia tematu od końcówki.
W odniesieniu do zaimków, fuzyjne są formy zaimków osobowych ja, ty, my, wy oraz zaimka zwrotnego się.

  1. Budowa formy fleksyjnej: typy tematów, typy flektywów

zob. punkt 2.

Budowa formy fleksyjnej

Forma fleksyjna może być pojedynczym słowem (forma syntetyczna) lub ciągiem słów (forma analityczna). Wyodrębnić w niej można temat fleksyjny i część gramatyczna.

Formy proste (syntetyczne) - formy fleksyjne równe jednemu wyrazowi tekstowemu, mające budowę dwuczłonową, gdzie członem pierwszym jest temat fleksyjny, będący nosicielem znaczenia leksykalnego, zaś członem drugim morfem fleksyjny (końcówka fleksyjna), który jest wykładnikiem wartości kategorii gramatycznych.

Formy złożone (analityczne) - formy fleksyjne złożone z dwóch wyrazów tekstowych np. rzeczownik z przyimkiem: do prac-y, gdzie przyimek jest współwyznacznikiem (łącznie z końcówką fleksyjną rzeczownika) wartości przypadka.

Formy fuzyjne - typ budowy formy gramatycznej charakteryzujący się tym, że nie jest możliwe wyróżnienie w niej tematu i końcówki fleksyjnej. W języku polskim za formy fuzyjne uważa się formy fleksyjne zaimków osobowych ja, ty, my, wy oraz formy fleksyjne zaimka zwrotnego się.

Formy aglutynacyjne - formy fleksyjne, w których z zasady wykładnikami różnych kategorii fleksyjnych są różne morfy fleksyjne

  1. Kategorie imienne i ich funkcja (składniowa i semantyczna):

(chodzi o liczbę, rodzaj, przypadek, deprecjatywność, stopień)

Kategorie: fleksyjne, klasyfikujące

kategorie: prymarnie składniowe (budowa zdania - wskazują, które formy wyrazowe są połączone składniowo i jakie pełnią funkcje składniowe) i prymarnie semantyczne (sygnalizują różnice semantyczne)

Kategorie: syntaktycznie uzależniające, syntaktycznie uzależniane

Funkcje:

liczba czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych i imiesłowów przymiotnikowych - funkcja składniowa i jest syntaktycznie uzależniana

liczba rzeczowników - funkcja prymarnie semantyczna i syntaktycznie uzależniająca; informowanie o liczebności zbioru

plurale tantum

singulare tantum

pluralis majestaticus - forma l. mn. nie odnosi się do wielu osób, ale do jednej

rzeczowniki policzalne (określają jednostkowe akty ograniczone czasowo, przedmioty ograniczone przestrzennie), niepoliczalane (nie wbudowanej info. o kształcie lub czasowj ograniczoności)

Korelacja między rodzajem a znaczeniem rzeczownika

Korelacja między rodzajem rzeczownika a jego odmianą → synkretyzmy form

Mianownik często reprezentuje pierwszy, hierarchicznie najwyższy argument predykatu.

Dopełniacz pełni tą samą funkcję co biernik, jest wykładnikiem zależności syntaktycznej leksemu rzeczownikowego od rzeczownika, czasownika lub liczebnika.

Celownik nosi informację o syntaktycznej zależności rzeczownika od danego predykatu i jest wskaźnikiem hierarchiczności argumentów tego predykatu.

Biernik reprezentuje drugi argument predykatów dwuargumentowych i ponaddwuargumentowych, funkcja wyłącznie wewnątrztekstowa.

Narzędnik wskazuje zależność od czasownika danej klasy albo użycie rzeczownika w funkcji predykatu.

Miejscownik może też być pozbawiony funkcji nominatywnej.

Wołacz mieć nacechowanie emocjonalne.

  1. Kategorie werbalne i ich funkcja (składniowa i semantyczna):

Tryb - kat. fleksyjna czasowników, prymarnie semantyczna; rzadko prymarnie składniowa - gdy spójnik GDYBY (Z1 GDYBY Z2)wymaga by czas. występował w Z1 w trybie orzekającym, a w Z2 w trybie warunkowym; wyrażanie modalności - ustosunkowanie nadawcy do treści jego wypowiedzi, nadawca może np. stwierdzić jakiś fakt, ocenić prawdziwość, wyrazić życzenie itp.

  1. Tryb rozkazujący - wyrażanie poleceń, rozkazów, żądań itp. W zdaniach niezaprzeczonych - czasowniki dokonane, np. przynieś wody; w zdaniach zaprzeczonych czas. dokonane, np. nie przynoś wody; tożsamość adresata wypowiedzi i adresata wyrażonego w niej polecenia lub prośby

  2. tryb warunkowy - wyrażanie przypuszczeń:

  1. tryb orzekający

(chodzi o czas, tryb, osobę, stronę, czyli diatezę, aspekt)

Czas - kat. prymarnie semantyczna; rzadko kat. składniowa - gdy spójnik/partykuła wymaga czas. w czasie przeszłym; temporalizacja zdarzenia wskazanego przez czasownik, jego osadzenie w czasie:

  1. temporalizacja bezwzględna - zdarzenie odniesione do pewnego momentu w rzecczywistości pozajęzykowej

  2. temporalizacja względna - zdarzenie odniesione do innego zdarzenia, o którym mowa

  1. czas aktualny

  2. czas nieaktualny - nie jest związana z określonym odcinkiem momentem czasu: zdarzenia habitualne, zdarzenia uniwersalne

Sekundarne funkcje poszczególnych czasów:

  1. czas teraźniejszy:

- zdarzenia powtarzające się

- zdarzenia, stany pozaczasow

- zdarzenia oczekiwane w bliskiej przyszłości

- zdarzenia minione ale uobecnione w chwili mówienia

b) czas przyszły prosty:

- zd. powtarzające się

- pozaczasowe

- minione uobecnione

c) czas przyszły prosty i czas przyszły złożony - w funkcji trybu rozkazującego

d) czas zaprzeszły....

Osoba - prymarnie składniowa i uzależniana; w pewnym zakresie może pełnić funkcję semantyczną - gdy 1 i 2 os. obu liczb bez podmiotu zaimkowego → 1os. wskazuje nadawcę wypowi., 2os. wskazuje odbiorcę.

Sekundarne funkcje:

- 2 os. lp. w zdaniach ogólnych

- charakter instrukcji -1os. lm.

- funkcja trybu rozkazującego

- protekcjonalne zwroty do słuchacza

- użycie bezosobowe

Aspekt - kategoria KLASYFIKUJĄCA czasownika, prymarnie semantyczna, rzadko funkcja składniowa(tzw. czasowniki fazowe typu ZACZĄĆ, SKOŃCZYĆ + bezokolicznik czas. niedokonanego)

czasowniki niedokonane - akcja rozciągła w czasie, podkreślenie trwania

czasowniki dokonane - dany moment, uwydatniają koniec

interatywne użycie czas. niedokonanego - wskazuje wielokrotne powtórzenie czynności wskazanej czas. dokonanym

terminatywne użycie członu niedokonanego - czas. dokonany oznacza skończenie trwania czynności wyrażonej czas. niedokonanym

Strona - służy sygnalizowaniu różnic diatezy - czyli różnic w uhierarchizowaniu argumentów predykatu wyrażanych za pomocą środków gramatycznych

strona czynna - ma diatezę nienacechowaną (diateza czynna) (podmiot wskazuje sprawcę, dopełnienie obiekt czynności)

strona bierna - ma diatezę nacechowaną (diateza bierna) (podmiot wskazuje obiekt czynności a dopełnienie sprawcę)

diateza - realacja między uhierarchizowaniem argumentów predykatu a sposobem ich wyrażania w strukturze gramatycznej zdania

  1. Najczęstsze osobliwości w odmianie rzeczownika

plik: „osobliwa odmiana rzeczownika”

Dodatkowo polecam Mały słownik rzeczowników osobliwych.

Osobliwa odmiana rzeczownika

Rzeczowniki z końcówkami przymiotnikowymi, np.:

r. m.: dyżurny, Batory, woźny, bliźni, motorniczy, Antoni, Jerzy, chodzony, zbójnicki;

r. n.: czesne, wychodne, Zakopane;

r. ż.: królowa, przekątna, średnia.

M. motornicz-y motornicz-owie

D. motornicz-ego motornicz-ych

C. motornicz-emu motornicz-ym

B. motornicz-ego motornicz-ych

N. motornicz-ym motornicz-ymi

Msc. motornicz-ym motornicz-ych

W. motornicz-y motorniczy-owie

rzeczownik miękkotematowy

M. czesn-e

D. czesn-ego

C. czesn-emu

B. czesn-e

N. czesn-ym

Msc. czesn-ym

W. czesn-e

rzeczownik twardotematowy

M. średni-a średni-e

D. średni-ej średń-ich

C. średni-ej średń-im

B. średni-ą średni-e

N. średni-ą średń-imi

Msc. średni-ej średń-ich

W. średni-a średni-e

rzeczownik miękkotematowy

Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w M. l.p. na -a, np. poeta, starosta, kolega, monarcha, łazęga, woźnica, cieśla, basza, zdrajca (l.p. - odmiana żeńska, l. mn. - odmiana męskoosobowa).

M. poet-a poeć-i

D. poet-y poet-ów

C. poeci-e poet-om

B. poet-ę poet-ów

N. poet-ą poet-ami

Msc. poeci-e poet-ach

W. poet-o poeć-i

rzeczow. twardotematowy; tematy: poet-, poeć- (t:ć - alternacja nieautomatyczna, spółgłoskowa, palatalizacja)

Rzeczowniki nieregularne - sędzia i hrabia (deklinacja przymiotnikowa, w Msc. l. p. - żeńska, w l. mn. - męskoosobowa).

M. sędzi-a sędzi-owie/sędzi-e

D. sędzi-ego/sędź-i sędzi-ów/sędź-i

C. sędzi-emu/sędź-i sędzi-om

B. sędzi-ego/sędzi-ę sędzi-ów/sędzi-e

N. sędzi-ą sędzi-ami

Msc. sędzi sędzi-ach

W. sędzi-o sędzi-owie/sędzi-e

rzeczownik miękkotematowy

Rzeczowniki dwurodzajowe - np. sędzia, sierota, beksa, fujara.

Pluralia tantum - paradygmat defektywny.

M. nożyc-e

D. nożyc-ø

C. nożyc-om

B. nożyc-e

N. nożyc-ami

Msc. nożyc-ach

W. nożyc-e

rzeczownik miękkotematowy

Rzeczowniki nieodmienne przez przypadki w liczbie pojedynczej - rzeczowniki występujące w formach liczby pojedynczej niezróżnicowanych ze względu na kategorię przypadka (wszystkie formy liczby pojedynczej mają taką samą postać), a w formach liczby mnogiej zróżnicowanych ze względu na kategorię przypadka, np. akwarium, apogeum, centrum, hospicjum, krematorium, kuratorium, liceum, prezbiterium, sanatorium, stypendium, technikum, trofeum.

M. centr-um centr-a

D. centr-um centr-ów

C. centr-um centr-om

B. centr-um centr-a

N. centr-um centr-ami

Msc. centr-um centr-ach

W. centr-um centr-a

rzeczownik twardotematowy

Rzeczowniki nieodmienne przez przypadki - rzeczowniki występujące tylko w formach zróżnicowanych ze względu na kategorię liczby, ale nie zróżnicowanych ze względu na kategorię przypadka (formy liczby pojedynczej mają zawsze taką samą końcówkę i formy liczby mnogiej mają zawsze taka samą końcówkę - inną niż formy liczby pojedynczej, np. peso (l.p. - peso, l.mn. - pesos).

Rzeczowniki nieodmienne - np. alibi, bikini, boa, etui, gnu, menu, okapi, salami, toffi, yeti.

  1. Ile tematów ma czasownik i w jakich formach najłatwiej je znaleźć?

  2. Jakie formy są zbudowane na bazie tematu czasu teraźniejszego, a jakie na temacie czasu przeszłego?

Do obu zagadnień:

Temat czasu teraźniejszego - po odcięciu -ą od 3.os. lmn, np. id-, prasuj-, słysz-

Temat czasu przeszłego - po odcięciu -ł od pseudoimiesłowu, np. szed-, prasowa-, słysza-).

Formy oparte na temacie czasu teraźniejszego:

Formy oparte na temacie czasu przeszłego:

Formy oparte na temacie czasu teraźniejszego/przeszłego:

Zob. też koniecznie! Morfologia T.1 .: w podrozdziale w części poświęconej czasownikowi, konkretnie 2.2.2 Temat podstawowy (tu - także o innych typach tematów!), s. 231-236.

Temat podstawowy czasownika - równy rdzeniowi, ewentualnie poprzedzonemu przez przedrostek; zwykle złożony morfologicznie z rdzenia i sufiksu tematycznego, np. koch-aj-ą, zabycz-e-ć.

Temat otwarty - zakończone na samogłoskę

Temat zamknięty - zakończony na spółgłoskę

Temat pełny - dłuższa wersja alternującego tematu

Temat skrócony - krótsza wersja alternującego tematu, zawsze jest otwarty, np. la-ło, ku-ł

Temat rozszerzony - rozbudowany wariant tematu pods., rozszerzony o przyrostek tematyczny, np. sufiks -ną-, np. stygnąć, marznę

  1. Co to są czasowniki atematyczne (przykłady)?

W w/w rozdziale - także o czasownikach atematycznych (s. 231-232)

Czasowniki atematyczne - czasowniki pozbawione sufiksu tematycznego, np. nios-ę, piek-ę, czuj-ą

  1. Co to jest przyrostek tematyczny - podaj przykład form z rozszerzonym tematem fleksyjnym.

Przyrostek tematyczny = sufiks tematyczny

tematy rozszerzone czasownika, np.: (postać pełna) marzną-ć / (postać skrócona) marzn-ę; stygnąć, trze-ć,

przyrostek tematyczny w rzeczowniku - np. mieszczan-in-a, imi-eni-em, ciel-ąt-0, muze-um-0

  1. Co to są końcówki ruchome i jakich formach występują?

Zob. punkt 2. - w podrozdziale Morfologii dotyczącym końcówki fleksyjnej jest fragment o końcówkach ruchomych (s.143)

Końcówki ruchome mogą zmieniać swoją pozycję i nie muszą występować po temacie fleksyjnym. W języku polskim końcówkami ruchomymi są końcówki 1. i 2. osoby l. poj. i l. mn. czasownika: -m (-em) -ś,(-eś), -śmy, -ście (chodziłem, chodziłeś, chodziliśmy, chodziliście). Końcówki te występują w formach czasu przeszłego i w trybie przypuszczającym. Łączą się one albo z tematem czasownika, albo z jednym z wyrazów poprzedzających czasownik, np. Czyście zwariowali?; Czy zwariowaliście? 
Ruchomość tych końcówek wynika z tego, że pierwotnie czas przeszły składał się z dwóch wyrazów. Końcówki -śmy, -ście, -ś - to skrócone formy czasownika być.

W moim wydaniu: Warszawa 1998 PWN (wydanie dwutomowe).


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
8821
8821
1 0 Dla TR Sem3 NOT Wprowadzenie v1id 8821
8821
8821
8821 Lubricating hood
IMSLP46299 SIBLEY1802 8393 8821 39087012467272op105

więcej podobnych podstron