Pojęciowe określenie przedmiotu antropologii kulturowej
W sensie literalnym:
Antropologia: Atropos (gr.) - człowiek. Logos (gr.) - rozum - wiedza rozumowo uporządkowana - nauka. Antropologia - nauka o człowieku.
Antropologia - nauka o człowieku.
Sporadyczne przywoływanie formuły antropologia w filozofii XVIII i XIX wieku na określenie rozważań o człowieku, np. Immanuel Kant, Ludwig Feuerbach.
Trzy utrwalone formuły użycia nazwy antropologia w kulturze współczesnej:
Antropologia biologiczna
Antropologia kulturowa (społeczna)
Antropologia filozoficzna
Utrwalenie nazwy antropologia w nauce i kulturze rozpoczyna się od 1859 gdy francuski lekarz i biolog Paul Broca określa tak swoją koncepcję nauki o człowieku jako gatunku.
Koncepcja ta obejmuje zagadnienia charakterystyki gatunku człowiek i jego zróżnicowania i odpowiada w dzisiejszym rozumieniu formule antropologii biologicznej. Gwałtownie rosnąca popularność antropologii biologicznej wiązała się w XIX z rasizmem rozwijanym przez Artura de Gobineau i eugeniką Francisa Galtona.
Antropologia kulturowa powstała jako wyraz sprzeciwu wobec rasizmu rozwijanego w ramach antropologii biologicznej i uznaje że kultura nie jest wynikiem biologicznego wyposażenia człowieka - rasy, ale wynikiem mechanizmów pozabiologicznych. Np. konfliktu innowacyjności - utylitaryzmu z tradycjonalizmem jak przedstawił to Edward Burnett Tylor twórca naukowej definicji kultury. (lata siedemdziesiąte XIX w.)
Tak więc antropologia kulturowa jako program badawczy stała się nauką podejmującą i rozwijającą problematykę etnologii i etnografii - nauk które powstały w powstały w pierwszej ćwierci XIX wieku dla zajmowania się kultura ludu a więc społeczności ludzi nie wykształconych i kontynuujących kultury tradycyjne (ludowe) .
Niektórzy autorzy przede wszystkim brytyjscy używają w odniesieniu do antropologii kulturowej określenia antropologia społeczna. Najbardziej znanym autorem używającym tej nazwy jest Alfred Reginald Radclife Brown inicjujący w latach dwudziestych XX wieku wpływowy nurt badań społeczeństw pierwotnych w nauce brytyjskiej. Radclife Brown niechętnie odnosił się do formuły kultury ze względu na swoje doświadczenia z Afryki Południowej i kulturowych uzasadnień polityki segregacji rasowej (apartheidu) które zwalczał.
Antropologia filozoficzna to nazwa która w 1928 roku wprowadził niemiecki filozof Max Scheler na określenie programu rewizji tradycyjnej filozofii człowieka nie odpowiadającej już jego zdaniem wyzwaniom współczesności.
Stało się to w pracy Stanowisko, człowieka w kosmosie opublikowanej w tym roku.
Refleksję tę podjęli bezpośrednio dwaj niemieccy filozofowie: Helmut Plesssner i Arnold Gehlen.
W potocznym rozumieniu często zaciera się różnica między anreopologią filozoficzną a filozofią człowieka. Jednak jak się wydaje kryterium odróżniającym pozostaje tutaj dystansowanie się od tradycyjnego rozumienia człowieka jako przedmiotu filozofii w tradycji filozoficznej.
Drugi człon nazwy wywodzi się od słowa - Kultura: cultura (łac.) - uprawa, colere (łac.) - uprawiać. Sposób życia człowieka. Pojęcie wyrastające z rzymskiej tradycji społeczeństwa rolniczego. Metafora sposobu życia człowieka jako kultywowania - „uprawiania”, podtrzymywania, doskonalenia - wartości, wzorów zasad).
Kultura to, to co wyrasta ponad sferę instynktów i popędów biologicznych organizujących życie istot żywych, stając się u człowieka dominującym sposobem organizowania życia, obszarem doświadczenia przekazywanego przez uczenie się i nauczanie, czymś co będąc wspólnym wszystkim ludziom, jest jednocześnie indywidualnym dorobkiem każdej społeczności (grupy) wynikającym ze wspólnoty doświadczenia.
Antropologia kulturowa jest więc nauką o człowieku jako istocie posiadającej kulturę i określanej przez kulturę. Jest poszukiwaniem tego co wspólne w tym co zróżnicowane.
Ukonstytuowanie się programu antropologii kulturowej jest zagadnieniem wyjątkowo złożonym i do dzisiaj budzącym cały szereg kontrowersji.
Wiążą się one tak ze statusem antropologii kulturowej jako nauki, pytaniem o to jakiego rodzaju jest nauką i ostatnio z pytaniem czy w ogóle jest nauką.
Po drugie z pytaniem dotyczącym natury różnic między ludźmi - charakterem relacji między kulturowym a biologicznym zróżnicowaniem gatunku homo. Pytaniem czy o zróżnicowaniu decyduje biologia, która powoduje zróżnicowanie kulturowe (rasizm), czy też zróżnicowanie ma charakter kulturowy a biologia nie odgrywa istotnej roli w zróżnicowaniu ludzkości. Należy zwrócić uwagę, że samo pojęcie antropologia wywodzi się z obszaru badań biologicznych i dotyczy zróżnicowania biologicznego - rasowego ludzi. Bezapelacyjne zwycięstwo antropologii kulturowej nad badaniami przyjmującymi przesłanki rasistowskie to dopiero okres po drugiej wojnie światowej i kompromitacji rasizmu jako ideologii III Rzeszy.
Trzecim problemem jest negowany przez podkreślanie naukowego charakteru antropologii kulturowej jej związek konfliktami politycznymi ideologicznymi i religijnymi poprzedzającymi jej powstanie i towarzyszącymi jej rozwojowi.
ANTROPOLOGIA kulturowa JAKO NAUKA
Należy podkreślić, że antropologia kulturowa konstytuuje się jako nauka w wyniku rozwinięcia koncepcji nauk o społeczeństwie jako rozszerzenia programu nauk przyrodniczych na zagadnienia społeczne, sformułowanego przez Augusta Comte'a twórcę filozofii pozytywistycznej w pierwszej polówie XIX wieku.
Ukonstytuowanie się antropologii kulturowej jako nauki społecznej w sensie pozytywistycznym:
Po pierwsze - prowadzi do tego, że w określaniu antropologii znajdują odbicie kolejne polemiki dotyczące statusu metodologicznego nauk o człowieku, życiu społecznym i kulturze. (przełom antypozytywistyczny, pojawienie się formuły nauk krytyczno-emacypacyjnych, postmodernistyczna krytyka nauki)
Po drugie - między myśleniem naukowym o zróżnicowaniu kulturowym człowieka a refleksją dotychczasowa buduje się wyraźną granicę. Myślenie „naukowe” zostaje oddzielone od myślenia „przednaukowego”.
Przednaukowe myślenie antropologiczne
Problem podobieństwa i różnicy w relacjach między społecznościami ludzkimi od czasów najdawniejszych oscylujący między poczuciem własnej wyjątkowości danej grupy a mniej czy bardziej wyraźną świadomości ludzkiej tożsamości. Podobnie od najdawniejszych czasów możemy obserwować różne próby refleksji nad historią człowieka i wnioskami stąd wypływającymi dla rozumienia jego natury mamy tutaj do czynienia zarówno z mitami koncepcjami religijnymi jak i filozoficznymi.
Pierwotne wizje rozwoju ludzkości.
Biblia - opowieść o wygnaniu z Raju. Budowa wieży Babel i pomieszaniu języków.
Starożytne legendy o Wieku Złotym, Srebrnym, Brązowym i Żelaznym, oraz o Arkadii i urokach życia pasterskiego- wiejskiego - sielanki
Tożsamość plemienna:
Mitologia „krwi i ziemi” przekonanie o własnej wyższości odwiecznym charakterze związków plemiennych.
Biblia i świadomość tożsamości Ludu - Narodu Wybranego.
Grecki podział n Hellenów i barbarzyńców.
Różnice społeczne:
Legendy o pochodzeniu grup uprzywilejowanych. Synowie Noego - Jafet, Sem i Cham - początek zróżnicowania społecznego.
Przekonanie o wrodzonych jakościach decydujących o jakości człowieka arystokracja - „aristoi” -najlepsi.
Problem wspólnoty ludzkiej i kulturowych uwarunkowań zróżnicowania ludzkich społeczeństw w okresie „greckiego oświecenia”.
Ksenofanes z Kolofonu „Mniemają śmiertelni, że bogowie są urodzeni i mają strój, głos, kształt jak oni”. „Etiopowie twierdzą, że bogowie ich są czarni i płaskonosi, a Trakowie, że są niebieskoocy i rudowłosi”. A „gdyby byki i konie, i lwy posiadały ręce i mogły nimi malować i dzieła tworzyć, jak ludzie, to konie malowałyby postacie bogów podobne do koni i takież ciała im dawały, a byki podobne do byków, takie dając im kształty, jakie dany gatunek właśnie posiada”.
Cyt. za: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, PWN, Warszawa 1978, s. 33.
Idea równości ludzi w myśli sofistów, cyników i stoików. Idea kosmopolis.
Za obejmujące zakres problematyki protoantropologicznej uznać można opisy i refleksję filozoficzną obejmującą kwestie realnego zróżnicowania społeczności ludzkich jak i podejmujące próby zdefiniowania zasad ludzkiej wspólnoty ujawniające się ponad tymi zróżnicowaniami. Obejmuje ona tak dociekania starożytnych sofistów nad różnicą między tym co w społeczeństwie ludzkim wynika z natury a co z umowy jak i renesansowe rozważania nad człowieczeństwem człowieka.
Tradycja chrześcijańska przekonanie o równości ludzi i jej ograniczenia. Tendencja do uznania równości ludzi jako „dzieci bożych” i oportunizm wobec interesów i uprzedzeń dzielących ludzi na lepszych i gorszych.
.
Czasy nowożytne - wielkich odkryć geograficznych i kolonialnej ekspansji europejskiej to czasy lawinowo narastającego zainteresowania życiem i kulturą ludów pozaeuropejskich. Relacji podróżników kupców i zdobywców, oraz misjonarzy, którzy żeby uświadomić wagę swojej działalności przedstawiali relacje z misji realizowanych wśród ludów niechrześcijańskich wywoływali często skutek odwrotny do zamierzonego.
Ambiwalencja szekspirowskich dramatów - Otello i Burza. Kaliban jako prymitywny dzikus zamieszkujący wyspę i terroryzowany przez przybysza Prospera. (Syn pokonanej przez niego wiedźmy Synoraks do której należała wyspa). Uosobienie naiwności, prostactwa i brzydoty zepchnięty do roli sługi i nienawidzący swych władców. Prospero jednak opuszczając wyspę oddaje mu ją.
Teorie umowy społecznej - Tomas Hobbes stan natury jako stan walki wszystkich ze wszystkimi.
Odrodzenie starożytnej idealizacji życia pierwotnego i „rajskiego” - dobry, szlachetny dzikus (przeciwieństwo Kalibana).
John Dryden 1692;
/…/wolny jak pierwszy stworzony przez naturę człowiek,
Nim powstały niewolnicze prawa,
Szlachetny dzikus biegał pośród drzew.
J. Dryden, The conquest of Grenada by the Spaniards Cyt. za A. Bernard Antropologia, PIW, Warszawa 2008, s.52.
Na podstawie rozszerzającej wiedzy o ludach pierwotnych rozwija się czasach nowożytnych filozofia tzw. religii naturalnej uznającej za istotę wiary przekonania światopoglądowe i moralne pojawiające się w różnych systemach wierzeń, uznające natomiast za ludzki wytwór konkretne formy w których te idee się przejawiają. Świadomość różnorodności wierzeń i sposobów życia stała się dla myślicieli Oświecenia przesłanką krytyki europejskiej kultury jako nie zakorzenionej w naturze ludzkiej a będącej wynikiem historycznych okoliczności i przesądów (Monteskiusz Listy perskie). Tendencje te znajdują najpełniejszy wyraz w twórczości J. J. Rousseau i I. Kanta. Rousseau buduje swoja filozofię na opozycji stanu natury i cywilizacji. Z jego koncepcją wiąże się popularyzacja mitu „dobrego dzikusa” jako człowieka pozostającego w bezpośrednim związku z naturą. Kant natomiast do pełnej postaci rozwija filozofię uniwersalnego wykraczającego poza wszelkie zróżnicowania człowieczeństwa.
Nową formułę wnosi tutaj romantyzm. Jedną z zasadniczych idei romantyzmu staje się idea etniczności - narodowości. Najważniejszym momentem w jej ukonstytuowaniu się jest fala powstań antynapoleońskich obejmująca Europę i prowadząca do rozpadu imperium francuskiego. Fala zrywów narodowych w Hiszpanii Rosji i Niemczech, która prowadzi do nazwania bitwy pod Lipskiem (1813) „bitwą narodów” w przeciwieństwie do bitwy pod Austerlitz (1805) określanej jako „bitwa trzech cesarzy”.
Zainteresowanie życiem ludu jako podstawy społecznej wspólnoty narodowej stanowiącej o jej sile prowadzi do rozwoju badań nad życiem i wyobrażeniami ludu dając początek etnografii i etnologii jako naukom zbierającym wiedzę o ludach. Etnografia i etnologia romantyczna. Od braci Grimm do Oskara Kolberga.
Etnografia- opis ludów
Etnologia- nauka o ludach
Razem z etnografią i etnologią opuszczamy grunt myślenia protoantropologicznego i stajemy myślenia naukowego. Formuła unaukowienia wiedzy o człowieku decyduje o specyfice antropologii kulturowej i odróżnia ją od opisów i uogólnień filozoficznych za jaki uznaje się poprzedzające ją dokonania.
Etnografia i etnologia to nauki uznawane często za synonimiczne z antropologią kulturową
Problem terminu antropologia
Historycznie rzecz ujmując wyrazem owego odcięcia jest sama nazwa „antropologia” która pojawia się jako określenie dziedziny nauk biologicznych stawiających sobie za cel opracowanie biologicznej charakterystyki gatunku człowiek - Homo sapiens sapiens tak w kontekście jego cech wspólnych jak i występującego zróżnicowania. (Twórca koncepcji antropologii - Paul Broca (1824-1880) francuski chirurg i badacz zwolennik teorii stałości ras ludzkich. 1858 - pierwsze laboratorium antropologiczne w Paryżu, 1859 pierwsze towarzystwo antropologiczne, 1872 czasopismo „Revue d'Anthropologie” 1876 szkoła „École d'Antropologie”.)
Antropologia jest więc w punkcie wyjścia nauką biologiczną zajmującą się zróżnicowaniem ludzkości na różne typy biologiczne. Jej punktem wyjścia jest koncepcja rasizmu a więc teza, że ludzkość składa się z odmian biologicznych, posiadających różne cechy biologiczne, a co za tym idzie psychiczne i mentalne, posiadające też różne zdolności i co za tym idzie uzdolnienia kulturotwórcze prowadzące do powstawania kultur o zróżnicowanym charakterze i poziomie.
Myślenie w kategoriach rasy pojawia się jako formuła próbująca zracjonalizować tradycyjne przekonania o nierówności ludów takie jak chociażby koncepcje religijne wiążące zróżnicowanie człowieka z legendą o synach Noego i podziałem nie tylko w sensie społecznym - szlachta Jafet Kapłani Sem, chłopi Cham .ale i rasowym na (Semitów od Sema a więc Żydów i Arabów, Chamitów - Cham - Murzynów i Jafetytów - Jafet- białych Europejczyków)
Myśliciele Oświecenia:
Karol Linneusz - „w obliczu uderzających różnic między Europejczykami i Hotentotami trudno przypuszczać, że mogliby mieć tych samych przodków”.
Georges -Luis Leclerc, hrabia Buffon - „Gdyby nie fakt, że ludzie czarni i biali mogą mieć ze sobą dzieci, możnaby mówić o dwu odrębnych gatunkach; czarny człowiek miałby się do białego jak osioł do konia, a raczej jeśli białego nazwiemy człowiekiem, to czarny nie byłby człowiekiem, ale zwierzęciem jak małpa.”
(oba cytaty za: R. S. Rose, Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu, Warszawa 2006, s. 22).
Rasizm nadający tym różnicom jednoznacznie wartościujące znaczenie (Christoph Meiners - rasy „jasna i piękna” i „ciemna i brzydka” - 1811) i wzbogacający je o nowe koncepcje jak chociażby „rasy aryjskiej” (Fryderyk Schlegel -1819) rozwinął się w pierwszej połowie XIX wieku (Arthur de Gobineau - Esej o nierówności ras ludzkich 1853-1855.)
Pseudonaukowe koncepcje wielości dróg ewolucji człowieka oraz zróżnicowania wiążącego z konstytucją fizyczną poszczególnych ras zróżnicowane cechy psychiczne i możliwości umysłowe jako punkt wyjścia dla antropologii.
Francis Galton brytyjski uczony - statystyczne badania dotyczące dziedziczenia zdolności. Eugenika jako nauka o doskonaleniu gatunku ludzkiego.
Załamanie antropologii rasistowskiej - klęska III Rzeszy.
Antropologia kulturowa jako negacja antropologii biologiczno-rasistowskiej- zróżnicowanie jako wyrastające z różnic o charakterze kulturowym a nie naturalnym.
Problem kultury.
Pojęcie kultury jako wywodzące się z łaciny.
Kultura (cultura - uprawa, colere - uprawiać)
Pojęcie upowszechnione przez Johanna Gottlieba Herdera jako opozycyjne wobec oświeceniowego (francuskiego) pojęcia cywilizacja.
Cywilizacja - (civilis - obywatelski) - dobrostan życia w społeczeństwie osiągnięty dzięki wysiłkowi jego uczestników. (Pojęcie którego używał jeszcze J.J.Rousseau, który ściśle mówiąc krytykował cywilizację a nie kulturę).
Kultura w ujęciu Herdera była zbiorem wartości decydujących o niepowtarzalnym kształcie życia konkretnego społeczeństwa, o jego duchowym obliczu. Tak więc mówiąc o kulturze wprowadza jej podział na kultury konkretne co dało początek hierarchizacji i klasyfikacji kultur.
W anglosaskim kręgu kulturowym. Pojęcie kultura spopularyzował Matthew Arnold Culture and Anarchy 1869 - popularyzacja wartościującego pojmowania kultury jako „tego co najlepsze co pomyślano i powiedziano”. (Obrona kultury wysokiej przed kulturą masową jako zagrażającej anarchią)
Zdefiniowanie kultury przez czołowego przedstawiciela brytyjskiego środowiska etnograficznego Edwarda Burnetta Tylora na potrzeby swoich badań:
„Kultura, czy też cywilizacja, rozumiana w szerokim sensie etnograficznym, to owa złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj i wszystkie inne zdolności i zwyczaje nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa” (1871)
E. B. Tylor, Primitive Culture: Researches into the Development of Mytology, Philosophy, Religion, Art, and Custom, t. 1-2, London : John Murray (Polskie Wydanie Cywilizacja pierwotna: badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, t. 1-2, Warszawa 1896-1898.
Narodziny antropologii kulturowej jako zderzenie czterech tendencji intelektualnych.
a) refleksji humanistycznej, działalności humanitarnej i misjonarskiej wobec ludów pozaeuropejskich.
b) zainteresowań krajami pozaeuropejskimi
c) rasizmu
d) ewolucjonizmu
Historia powstania Królewskiego Instytutu Antropologicznego jako źródło nazwy antropologia kulturowa:
1844 - założenie Londyńskiego Towarzystwa Etnologicznego nawiązującego do idei humanitarnych związanych z walką o zniesienie niewolnictwa i humanitarnego traktowania tubylców w koloniach.
1863 - rozłam w towarzystwie i założenie przez Jamesa Hunta - Londyńskiego Towarzystwa Antropologicznego głoszącego hasła rasistowskie i program dywersytarianistyczny (poligenetyczny) (Tezę o wielości dróg ewolucji prowadzących do pojawienia się człowieka a więc jego zróżnicowania biologicznego)
1871 - zjednoczenie z inicjatywy wybitnego darwinisty i krytyka socjaldarwinizmu (koncepcji przenoszenia darwinizmu na grunt społeczny) Thomasa Huxleya rozbitego środowiska badaczy społeczności pozaeuropejskich w Królewskim Instytucie Antropologicznym, którego nazwa była wyrazem kompromisu ze środowiskami rasistowskimi ale w której ton zaczęli nadawać zwolennicy tradycji humanitarnej której ton nadał Edward Burnett Tylor co spowodowało zwycięstwo orientacji kulturowej i określenie tego czym zajmował się Instytut jako antropologii kulturowej.
Wykład 2
Główne szkoły antropologiczne: Początki antropologii - ewolucjonizm
Główne szkoły antropologiczne: Początki antropologii - ewolucjonizm
1)Charakterystyka ewolucjonizmu:
Ewolucjonizm to orientacja intelektualna rozwijająca się w drugiej połowie XIX, której zasadniczym motywem jest przekonanie, iż świat ulega nieustannym stopniowym zmianom w wyniku których następują procesy stopniowego doskonalenia się jego poszczególnych elementów. Ewolucjonizm uznać należ za efekt stopniowego wyzwalania się myśli europejskiej z pod presji kreacjonizmu czyli przekonania, że istniejący porządek świata powstał w wyniku jednorazowego aktu stworzenia i ma charakter statyczny a zmiany w nim się dokonujące maja co najwyżej charakter wahadłowy lub cykliczny czyli oznaczają przemiany prowadzące w istocie do punktu wyjścia (dzień i noc, pory roku, narodziny dojrzałość i śmierć, degeneracja i odrodzenie, zaburzenia społeczne i porządek, koło fortuny, zegar deistów, itd.), ewentualnie stanowią efekt degeneracji pierwotnego doskonałego planu (Platon).
Zasadniczym argumentem na rzecz kreacjonizmu było zróżnicowanie świata przyrody na nieskończoną ilość gatunków na pozór niemożliwe do wyjaśnienia. Stąd jeszcze deiści mówią o Bogu, który stworzył świat chociaż już go nie kontroluje, gdyż łatwiej ukazać nieobecność opatrzności w życiu codziennym i historii niż wytłumaczyć kształt świata.
Kwestionowanie tych mniemań z reguły uznawano za domenę nauki stąd stąd początki rozwoju ewolucjonizmu wiązały się z postępem badań naukowych. Koncepcje ewolucji pojawiały się w różnych obszarach ludzkiej wiedzy:
- kosmologii - „hipoteza Kanta - Laplace'a”,
- w historii: koncepcja. J. A. Condorceta,
- w biologii: J. B. A. Lamarcka (słabością koncepcji tego ostatniego był brak mechanizmu wyjaśniającego zależność między cechami osobnika a środowiskiem na któe ie powoływał.
Tryumf ewolucjonizmu związał się z ogłoszeniem teorii ewolucji biologicznej przez - K. Darwina i A. R. Wallace'a. (Obaj doszli do podobnych wniosków - radykalniejszy Darwin rozciągnął swoją teorię na kwestię pochodzenia człowieka co postawiło go w centrum dyskusji). W sposób spójny i konsekwentny przedstawiała udokumentowaną badaniami koncepcję zmian świata przyrodniczego zadając cios tradycyjnemu kreacjonizmowi tam gdzie wydawał się najbardziej oczywisty.
Wyjaśniała ona różnicowanie - powstawanie gatunków zasadami walki o byt (koncepcji zaczerpniętej od Roberta Malthusa) i doboru naturalnego
Ewolucjonizm filozoficzny Herberta Spencera (1820-1903)
Herbert Spencer stał się myślicielem, który działając równolegle do Darwina i Wallace'a stworzył filozoficzną wizję kosmicznej ewolucji traktując rozwój wszechświata jako podległy prawu tworzenia się układów coraz bardziej złożonych. Tak rozumiana ewolucja tworzyła spójny mechanizm tłumaczenia zmian zachodzących w historii jako przedłużenia kosmicznej i biologicznej ewolucji oraz postrzegany jako proces postępowy proces rozwijania się coraz bardziej skomplikowanych struktur życia społecznego ludzi. Stanowiła ona tym samym formułę wiążąca antropologię filozoficzną z naukowa.
Antropologia kulturowa w orbicie ewolucjonizmu.
Antropologia kulturowa skoncentrowała swoje wysiłki na obszarze społeczeństw pierwotnych jako punkcie odniesienia dla określenia mechanizmów ewolucji określających rozwój społeczny od najbardziej pierwotnych form do najbardziej rozwiniętych. Podejście takie wymagało przede wszystkim wypracowania narzędzi pozwalających na dokonywanie takich analiz. W jego ramach zaczęto metodycznie badać poszczególne elementy życia społecznego taki jak systemy organizacji rodziny, struktury wierzeń itd. dążąc do ukazania ich historycznej ewolucji i pozwalające na porównywanie poszczególnych społeczeństw i ustalanie szczebla rozwoju na którym się znalazły. Ważnym dokonaniem określającym tożsamość antropologii kulturowej stało się sformułowanie tak zwanej opisowej definicji kultury przez Edwarda Burnetta Tylora.
Na gruncie antropologii w sensie właściwym spośród licznych badaczy którzy problem ewolucji ludzkości uczynili przedmiotem metodycznej refleksji tworząc potężny ruch intelektualny wskazać należy przede wszystkim Lewisa Henry Morgana, Edwarda Burnetta Tylora i Jamesa George'a Frazera.
Przedstawiciele ewolucjonizmu :
1) Edward Burnett Tylor (1832 -1917)
Jako pierwszy określił swoje badania jako antropologię czyli nową naukę o człowieku cywilizacji koordynującą inne dyscypliny integrującą ich dane i doświadczenia.
Ważnym elementem określenia tożsamości antropologii kulturowej jest opisowa (tj. w założeniu unikająca wartościowania) koncepcja kultury.
„Kultura, czy też cywilizacja, rozumiana w szerokim sensie etnograficznym, to owa złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj i wszystkie inne zdolności i zwyczaje nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa” (1871)
E. B. Tylor, Primitive Culture: Researches into the Development of Mytology, Philosophy, Religion, Art, and Custom, t. 1-2, London : John Murray (Polskie Wydanie Cywilizacja pierwotna: badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, t. 1-2, Warszawa 1896-1898.
Ujęcie ewolucji w formule trzech stadiów: Dzikość, Barbarzyństwo, Cywilizacja.
Koncentracja na ewolucji elementów kulturowych. Racjonalność jako cecha ujęcia
Opozycja między utylitaryzmem który popycha ludzi do zmieniania swojego życia i wynalazków i tradycjonalizmem który sprzyja niezmienności
Taylora Koncepcja przeżytków jako czynników hamujących postęp ale pozwalających poznać przeszłość.
„Bądźmy wdzięczni idiotom.[..] Jakże cudownie jest się przekonać, jak bardzo głupota, przywiązanie do tradycji wbrew zdrowemu rozsądkowi, uparte przesądy przyczyniły się do zachowania na nasz użytek śladów historii naszej rasy - śladów, które utylitaryzm byłby bezlitośnie zlikwidował.”
Cyt. Za R. Deliege, Historia antropologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011, s.30.
Koncepcja pochodzenia religii Tylora
Animizm - wyobrażenie świata jako przenikniętego duchem, jako pierwsza faza rozwoju religii. Wyobrażenie bóstw jako zjawisko późniejsze.
2) Lewis Henry Morgan (1818-1881)
Badania nad instytucjami małżeństwa i rodziny. Ujęcie ewolucji w formule trzech stadiów: Dzikość, Barbarzyństwo, Cywilizacja. Uznanie iż dzikość i barbarzyństwo rozpadają się na stan starszy, średni i młodszy, cywilizacja na sta starożytny i współczesny. Uznanie iż ewolucja powinna być zawsze rozpatrywana jako ewolucja konkretnego społeczeństwa i wszystkie społeczeństwa przechodzą przez poszczególne stany. O tempie ewolucji decyduje splot okoliczności. Historia ludzkości jest „przypuszczalnie historią jednego gatunku”.
„Umysł ludzki, właściwie ten sam u wszystkich jednostek we wszystkich plemionach i narodach rodzaju ludzkiego /…/ działa i musi w taki sam jednorodny sposób/…/. Wyniki jego działań/…/ łączą się w logicznie powiązany łańcuch wspólnych doświadczeń”
L. H. Morgan, Ancient Society or Researches on the Lines of Human Progress trough Savagery and Barbarism to Civilization, New York 1877 s. 60. (cyt. Za E. Krawczewska, Antropologia kulturowa, klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. UMCS, Lublin 2006, s. 61)
3) James George Frazer (1854-1941)
„Złota Gałąź” dzieło pisane przez całe życie.
Koncepcja: magii - religii - nauki, jako kolejnych faz w rozwoju ludzkiego spostrzegania świata.
Ewolucjonizm stanowi najlepszy przykład stanowiska określanego jako atrybutywne rozumienie kultury.
Atrybutywne rozumienie kultury to uznanie za przedmiot realnie istniejący kultury jako określonego zespołu zachowań właściwych wszystkim ludziom i uznawanie za zadanie nauki opisania jej cech atrybutów . (Podejście o\to obok ewolucjonizmu prezentuje np. dyfuzjonizm)
Jego przeciwieństwem jest dystrybutywne rozumienie kultury uznające, iż jedynymi realnie istniejącymi postaciami kultury są kultury poszczególnych grup ludzi. Nie ma więc sensu badanie kultury jako takiej a jesynie poszczególnych kultur. ( podejście funkcjonalistyczne, psychokulturalizm).
Główne szkoły antropologiczne: opozycja wobec ewolucjonizmu na przełomie XIX i XX wieku. Dyfuzjonizm, Szkoła durkheimowska, Historyzm Franza Boasa.
Krytyka ewolucjonizmu.
Dyfuzjonizm i nieewolucjonistyczne nurty pozytywizmu.
Dyfuzjonizm.
Założenia kierunku.
Przedstawiciele kierunku określanego dzisiaj jako dyfuzjonizm sami określali siebie jako szkołę historyczno kulturową. Współczesna nazwa kierunku wywodzi się od określenia procesów uznawanych przez nich za kluczowe dla rozumienia cywilizacji czyli dyfuzji. (dyfuzja - przenoszenie, przepływ). Za decydujące w rozwoju ludzkości uważali kontakty między kulturami w wyniku, których dokonania jednych kultur są przejmowane przez przedstawicieli innych kultur. Wynalazki rozprzestrzeniają się na zasadzie kręgów rozchodzących się na wodzie po wrzuceniu kamienia. Cywilizacja rozprzestrzenia się na zasadzie takich właśnie kręgów mających ośrodki obszar oddziaływania i peryferie. Zadaniem antropologii jest właśnie badanie owych procesów.
Stanowisko dyfuzjonistów wynikało z przeciwstawienia się przekonaniu ewolucjonistów o twórczym charakterze ludzi jako z natury skłonnych do dokonywania wynalazków i nowatorstwa tworzącego bogactwo i różnorodność kultur. Dyfuzjoniści uważali, że jest wręcz przeciwnie : „Wydaje się bardziej poprawne uważać umysł człowieka z natury za nietwórczy w zakresie wszystkich tych kwestii, które nie dotyczą najbardziej bezpośrednich zamierzeń życiowych” (Friedrich Ratzel) .
Ludzie znaczące wynalazki zdecydowanie częściej kopiują lub wymyślają - świadczy o tym rozprzestrzenianie się specyficznych ludzkich wytworów które można identyfikować ze względu na specyficzne cechy. Badanie pochodzenia tych wynalazków ewolucji ich form pozwala śledzić rozwój cywilizacji tworząc jej przestrzenny obraz.
Koncentracja na wędrówkach elementów prowadziła do traktowania kultury jako agregatu a nie systemu.
Dyfuzjoniści byli pracownikami muzeów badającymi głownie zbiory antropologiczne i koncentrowali się na zabytkach kultury materialnej.
Przedstawiciele:
Friedrich Ratzel (1844-1904)
Inicjator badań szkoły, z wykształcenia antropogeograf. Zasługą Ratzla było związanie badań z czynnikiem geograficznym. Uznawał kontakty między kulturami za źródła podobieństw nawet odległych społeczeństw dopuszczał odrębności i samoistny rozwój raczej w kulturze duchowej niż materialnej.
Fritz Graebner (1877-1934)
Twórca teorii kręgów kulturowych (Kulturkreis). Źródła dla rozwoju kręgów stanowią „kultury zasadnicze”, których wzajemne oddziaływanie pozwala wyjaśnić rozwój kultury ludzkiej
Wpływ dyfuzjonizmu
Dyfuzjonizm austriacki
Wilhelm Schmidt (1868 - 1954)
Związek z zakonem werbistów. Dążenie do uzasadnienia priorytetu chrześcijaństwa wśród religii świata. Próby wykazania, że monoteizm wywodzi się z jednego źródła i rozszerza drodze dyfuzji co miałoby potwierdzać prawdę chrześcijańskiego objawienia jako faktu wyjątkowego w dziejach a więc wymykającego się analizom przyczynowym.
Skrajny dyfuzjonizm brytyjski - dyfuzjonizm „heliocentryczny” (od uznania centralnego znaczenia kultu Słońca, panegipcjanizm od uznania centralnej roli Egiptu)
Grafton Eliot Smith (1871-1939)
Wiliam James Perry(1868-1949)
Twórcy koncepcji panegipskiej zwanej również panegipcjanizmem. Uważali iż w dziejach kultury miał miejsce tylko jeden moment twórczości, który określił rozwój całej kultury światowej mianowicie cywilizacja starożytnego Egiptu. Rozwój cywilizacji jest zjawiskiem niepowtarzalnym Wszystkie cywilizacje wywodzą się z egipskiej inspiracji.
Ostatni akord klasycznego dyfuzjonizmu - Wyprawy Thora Heyerdahla (1914-2002).
Próba odpowiedzi czy kultura mogła się przenosić przez wyprawy transoceaniczne.
Wyprawa Kon - Tiki łodzią trzcinową zbudowaną według wzorów indiańskich z nad jeziora Titicaca w Peu z Chile na Wyspę Wielkanocną rok 1947. Wyprawa Ra - łodzią papirusową zbudowaną według wzorów staroegipskich przez Atlantyk - 1969 wyprawa Ra II 1970.
Szkoła durkheimowska - socjologizm.
Założenia kierunku.
Szkoła durkheimowska rozwinęła się na gruncie socjologii jednak jej badania obejmujące obszar antropologii wywarły doniosły wpływ na rozwój tej dziedziny (podobnie jak badania procesów wychowania zapewniły jej trwałe miejsce na gruncie pedagogiki).
Nastawienie systemowe interpretacje starające się dostrzegać wzajemny splot i układ poszczególnych momentów całości życia społecznego danego społeczeństwa niż dociekań o charakterze genetycznym.
Myśl Durkheima (Emile Durkheim 1858-1917) wyrasta z konfliktów rozdzierających pierwszy okres istnienia III Republiki we Francji (1871-1940). Republika ta powstała po upadku II Cesarstwa (1852-1870) Ludwika Napoleona Bonapartego - panującego we Francji jako Napoleon III, klęsce w wojnie francusko pruskiej - 1870 i krwawym stłumieniu Komuny Paryskiej (1871). Wobec konfliktów politycznych i światopoglądowych między monarchistami (zwolennikami starszej linii Burbonów - obalonych we Francji ostatecznie w roku 1830, ich linii Orleańskiej - obalonej w 1848 roku i bonapartystów reprezentujących dynastię Bonapartych obaloną w 1870 roku), republikanów i socjalistów oraz konfliktów wokół świeckiego charakteru państwa - kwestionowanego przez potężny nurt monarchistyczny domagający się klerykalizacji państwa. Wystąpienie Durkheima kwestionuje założenia tej dyskusji odwołując się bowiem do idei społeczeństwa nie potrzebującego zewnętrznych zasad bo będącego zasadą dla samego siebie.
Podstawowe pojęcia w twórczości Durkheima i jego uczniów i zarazem tematy jego zainteresowań to: więź społeczna - „solidarność społeczna”, jej typy i zróżnicowanie, struktura społeczna - „morfologia społeczna” i mechanizm działania -„fizjologia społeczna”.
Podstawowym pojęciem teoretycznym orientacji durkheimowskiej jest fakt społeczny czyli fakt mający charakter ponadjednostkowy. Fakt społeczny jest w tym rozumieniu przedmiotem badania nauk społecznych.
Fakty społeczne tworzą rzeczywistość społeczną w której jednostka funkcjonuje jako czymś zastanym. Ta rzeczywistość społeczna kształtuje jednostkę. Kultura jest zewnętrzna wobec jednostki determinuje jej myślenie. Durkheim jest autorem pojęcia socjalizacja na określenie włączenia jednostki w społeczeństwo (1912). Jest również autorem rozróżnienia sacrum i profanum.
Religia jest jego zdaniem Durkheima kultem publicznym wzmacniającym więź społeczną a magia funkcjonuje w sferze prywatności.
Jego zdaniem w religii społeczeństwo czci samo siebie.
Przedstawiciele:
Emile Durkheim (1858-1917)
Marcel Mauss (1873-1950)
Siostrzeniec Durkheima. Uznawany jest za najwybitniejszego współpracownika i kontynuatora Durkheima. Jego dorobek stanowi rozwinięcie i praktyczne zastosowanie Metody systemowej wypracowanej przez Durkheima. Składają się nań znane powszechnie szkice takie jak Szkic o darze, Szkic o sezonowych przemianach społeczeństw Eskimosów, O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji (razem z Durkheimem)
Lucien Levy Bruhl (1857-1939)
Levy Bruhl zasługuje na pamięć jako twórca koncepcji rozwoju myślenia od myśli prelogicznej właściwej społecznościom pierwotnym do myśli logicznej właściwym społecznościom cywilizowanym. Koncepcja została rozwinięta również na gruncie pedagogiki przez Jeana Piageta.
Historyzm Franza Boasa.
Franz Boas (1850-1940)
Boas z pochodzenia Niemiec, urodzony i wychowany oraz wyedukowany w Niemczech przenosi się do USA w wyniku podróży badawczych podjętych w celu obserwacji Indian Północno Amerykańskich. Tam rozpoczyna działalność nauczycielską. Przenosi na grunt amerykański założenia niemieckiej filozofii kultury nadając im własną interpretację jako metodzie badawczej w antropologii kulturowej.
Założenia kierunku
Historyzm to orientacja metodologiczna która uznaje, że rozwój społeczny charakteryzuje się zmiennością i różnorodnością prowadząca do powstawania indywidualnych całości, których nie można ująć w żadne prawidłowości ogólne. Relatywizuje wszystko do czasu i miejsca. Neguje myślenie kategoriami uniwersalizującymi.
Myśl Boasa reprezentuje konsekwentny zwrot metodologiczny od atrybutywnego (tj. nastawionego na analizę wspólnych cech kultury ludzkiej jako całości) do dystrybutywnego (tj. nastawionego na charakterystykę poszczególnych kultur) podejścia do kultury.
Boas jako wychowawca i nauczyciel najwybitniejszych amerykańskich antropologów.
Główne szkoły antropologiczne: Klasyczne orientacje antropologiczne XX w: Funkcjonalizm, Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa: Konfiguracjonizm, Psychokulturalizm, Strukturalizm.
Funkcjonalizm - orientacja badawcza wyrosła z krytyki ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu. Punktem wyjścia funkcjonalizmu jest dystrybutywna koncepcja kultury. Funkcjonalizm kwestionuje genetyczne rozpatrywanie zagadnień antropologii. Kwestionuje również idee porównywania kultur. Każda z nich jest traktowana jako autonomiczna całość.
Funkcjonalizm:
Bronisław Malinowski (1884-1942)
Urodził się w Krakowie jego ojciec Lucjan był językoznawcą profesorem filologii słowiańskich UJ. W młodości łączyła go przyjaźń z Stanisławem Ignacym Witkiewiczem (Witkacym). W latach 1902 -1906 studiował na UJ w Krakowie. W latach 1910-1913 studiował w Londynie w London School of Economics and Political Science gdzie zetknął się bliżej z problematyką antropologii kulturowej. W 1914 podjął wyprawę na teren Oceanii i rozpoczął badania na Wyspach Trobrianda.
(W wyprawie uczestniczył początkowo S. I. Witkiewicz, który na wieść o wybuchu pierwszej wojny światowej zdecydował się na powrót do kraju i wstąpienie do armii rosyjskiej -co stało się przyczyną rozluźnienia kontaktów.)
W 1916 Malinowski obronił doktorat na Uniwersytecie Londyńskim. Następnie powrócił do badań teinowych na wyspach Pacyfiku. W 1919roku ożenił się z Elsie Rosalinde Masson córką profesora chemii Uniwersytetu W Melbourne. W 1927 objął profesurę i pierwszą katedrę antropologii Uniwersytetu Londyńskiego. W latach trzydziestych prowadził badania w Afryce i Meksyku. Pod koniec życia przeniósł się do Stanów Zjednoczonych Zmarł nagle w dzień po otrzymaniu nominacji na profesora Uniwersytetu New Haven.
Pracą, którą uznaje się za manifest funkcjonalizmu są Argonauci Zachodniego Pacyfiku opublikowani w Londynie w 1922 roku(obok wydanej w tym samym roku ksiązki Radcliffe-Browna Wyspiarze z Andamanów) . Do jego najbardziej znanych prac należą również: Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji (1929) Ogrody koralowe i ich magia (1935).
Podstawowe założenia; Każdą kulturę należy rozpatrywać jako całość. Każdy element danej kultury staje się zrozumiały tylko w kontekście całości. Całość posiada określoną strukturę uwarunkowana ludzkimi potrzebami. Podstawowe znaczenie mają potrzeby biologiczne. Potrzeby można podzielić na pierwotne instrumentalne i integratywne. Ich zaspokajanie wyznacza cały system kultury.
Alfred Reginald Radcliffe-Brown (1881-1955)
Wyspiarze z Andamanów (1922)
Koncepcja Radcliffe Browna opiera się na idei jedności nauk przyrodniczych i społecznych Antropologia jest w jego ujęciu gałęzią socjologii Używa nazwy antropologia społeczna,
Za wyjściowe uważa potrzeby społeczne i na nich buduje wyjaśnienia funkcjonalne.
Do klasyków funkcjonalizmu zaliczani są również: Edward Evan Evans-Pritchard (1902-1973) - badacz społeczności afrykańskich, autor Theories of Primitive Religion (1965) Magia, czary i wyrocznie u Azande oraz Raymond Firth (1901-2002).
Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa - Konfiguracjonizm, Psychokulturalizm.
Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa rozwinęła się na gruncie działalności Franza Boasa przekazującego swoim uczniom program badania zróżnicowania kulturowego i indywidualnych cech poszczególnych kultur. Zasadniczą cechą owych badań stała się problematyka kulturowych podstaw osobowości a więc właśnie formuła definiowana jako psychokulturalizm.
A/. Konfiguracjonizm:
Ruth Benedict (1887-1948)
Uczennica i doktorantka Franza Boasa. Poszczególne kultury jej zdaniem należy analizować w kategoriach konfiguracji (układu) elementów pochodzących z różnych sfer życia . (np. gospodarka, rodzina, religia). Konfiguracja ta to „wzór kultury”. Wzór tworzony jest na bazie jednej dominującej wartości (lub ich zbioru) która przenika wszystkie sfery życia i stanowi czynnik krystalizacji osobowości uczestników danej kultury. Wzór jest Zasze pewnym typem psychologicznym Tak więc wzór dotyczy tak jednostki jak kultury.
Najsławniejsza praca Wzory kultury (1934). Analiza porównawcza trzech kultur Indian Zuni grupy Pueblo w Nowym Meksyku wzoru powściągliwości i egalitaryzmu (kultura apollińska) Dobuańczyków z Nowej Gwinei - kulturę strachu wrogości, zdrady i podstępu. i Kwakiutlów z Północno- Zachodniego wybrzeża Ameryki - kultury skrajnych emocji.
Pracą przedstawiającą rozbudowany wzór kulturowy jest Chryzantema i miecz (1946) przedstawiająca konfigurację wartości kultury japońskiej Oscylującej między wzorem piękna i harmonii a wojowniczości i honoru.
B/. Psychokulturalizm:
Edward Sapir (1884-1939)
Antropolog i językoznawca zajmował się wpływem kultury na ludzkie myślenie i zachowania. Człowiek jako Istota nieświadomie poddająca się modelowaniu przez kulturę, tak w sferze własnych zachowań jak i myślenia które jest kształtowane i możliwe tylko za pomocą języka. Kultura język osobowość 1949.
Hipoteza Sapira -Whorfa
Spotkanie Edwarda Sapira w 1931 z Benjaminem Lee Whorfem (1897-1941) zaowocowało tz. Hipotezą głoszącą iż to język określa sposób w jaki ludzie myślą; Struktury języka sa strukturami myślenia i postrzegania świata. To nie świat wewnętrzny ani zewnętrzny, w którym ona żyje, odzwierciedla się w języku, ale język buduje wewnętrzny świat człowieka i decyduje o tym jak postrzega on środowisko w którym żyje. Hipoteza ta ogrywa duża rolę w argumentacji na rzecz relatywizmu kulturowego i tezy ograniczonych możliwościach przekładu międzykulturowego uznając że języki są w istocie na wzajem na siebie nie przekładalne.
Abram Kardiner (1891-1981) Ralf Linton (1893-1953)
Kardiner był psychiatrą który przeniósł swoje zainteresowania na grunt antropologii. Jego koncepcja rozwinęła się pod wpływem psychoanalizy. Problemem centralnym stało się dla niego pojęcie osobowości podstawowej jako głębinowej struktury osobowości. odróżniał on socjalizacje pierwotna i wtórną. W kulturach prostych istnieje jeden wzór wychowania dzieci co tworzy jeden wzorzec osobowości głębinowej. Determinuje on tożsamość kulturową społeczności wykreślając drogi rozwoju kultury.
Podstawowe prace Kardiner opublikował z Ralfem Lintonem.
Linton swoją własną klasyczna koncepcję ogłosił w klasycznej pracy Kulturowe podstawy osobowości (1945). wprowadził w niej formułę „osobowości statusowej” umożliwiającej badanie zróżnicowania społecznego.
Margaret Mead (1901-1978)
Uczennica Ruth Benedict. Pierwsze badania prowadziła na wyspach Polinezji. Jej najważniejsze prace: Dojrzewanie na Samoa (1928) Dorastanie na Nowej Gwinei (1930) Płeć i charakter w trzech społeczeństwach pierwotnych (1935). Zasadnicza problematyką prac podejmowanych prze Margaret Mead w tych studiach stały się zagadnienia kulturowych uwarunkowań procesów różnicowania ról płciowych w poszczególnych społecznościach i względność kulturowa cech uznawanych w poszczególnych społeczeństwach za kobiece i męskie ora różnorodność poglądów na temat seksualności człowieka.
Margaret Mead odegrała podobnie jak Ruth Benedict ważną rolę w procesie przeobrażeń kulturowych społeczeństwa amerykańskiego stając się ideologiem ruchów feministycznych i kontrkulturowych lat sześćdziesiątych.
Ważną rolę odegrało również jej klasyczne studium
Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego .
Krytyka: Derek Freeman, Margaret Mead and Samoa. The Making and Unmaking of an Anthropological Myth, Harvard 1983
STRUKTURALIZM.
Claude Levi-Strauss (ur. 1908-2009)
Strukturalizm jako koncepcja dominująca w antropologii lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Levi-Strauss jako główny przedstawiciel koncepcji i inspirator całego nurtu. Nawiązanie do koncepcji strukturalistycznych w lingwistyce sformułowanych przez Ferdinanda de Saussure. (Zakwestionował on tradycje językoznawstwa historycznego koncentrując się na strukturze organizacji relacji między elementarnymi cząsteczkami wyrazów stanowiących tworzywo języka. Celem językoznawstwa stało się w tym ujęciu znalezienie uniwersalnych zasad organizujących empiryczną wielość języków.)
Uznanie że kulturą rządzą podobne prawa jak językiem.
Potoczne i teoretyczne rozumienie struktury. Potoczne rozpatrywanie poszczególnych elementów w kontekście całości. Teoretyczne rozumienie struktury na gruncie strukturalizmu prowadzi do traktowania ludzkiego myślenia jako organizowanego wewnętrzna strukturę narzucającą mu swoją logikę. Kultura przestaje być tworem ludzkim lecz staje się wynikiem uwarunkowań związanych z logiką ludzkiego myślenia - strukturalizm określa s ze względu na jego stosunek do podmiotowości „antyhumanizmem teoretycznym” a ze względu na stosunek do historii antyhistoryzmem.
Ponieważ strukturalizm w ujęciu Claude Levi-Straussa odwołuje się do głębokich struktur ludzkiego myślenia jego zasadniczą tendencją jest odwrót od badań terenowych i skupienie się na uogólniającej refleksji porównawczej. (świadectwem tych tendencji jest najpopularniejsza książka Levi Straussa Smutek tropików (1955) w której prezentuje opis swoich badań terenowych podkreślając ograniczenia tych pierwszych.
Konsekwencja strukturalizmu jest uznanie istnienia uniwersalnej struktury organizującej ludzkie myślenie i decydującej o funkcjonowaniu człowieka. Teza ta stała się przedmiotem do dzisiaj niewygasłych kontrowersji wokół struktu
Krytyka psychokulturalizmu - Neoewolucjonizm
Neoewolucjonizm jest kierunkiem który rozwijając się po drugiej wojnie światowej powraca do problemów, które stanowiły główny obszar zainteresowania ewolucjonizmu. Odchodzi więc od definiowania przedmiotu antropologii jako badań społeczeństw przedpiśmiennych na rzecz zainteresowania obszarem ewolucji społecznej prowadzącej ku współczesności. Podejmując kwestie mechanizmów ewolucji neoewolucjonizm staje na pozycjach materializmu wychodząc od materialnych uwarunkowań ewolucji.
Leslie Alvin White (1900-1975)
L. A. White uważany jest za twórcę założeń koncepcji neoewolucjonistycznej. Wychodząc od przyrodniczych uwarunkowań życia społecznego za podstawowy proces decydujący o rozwoju kultury uznaje stopień opanowania przez nią źródeł energii pozwalającej na tworzenie mniej lub bardziej złożonych systemów kulturowych. Proces ten ująć można w pięciu etapach poczynając od wykorzystywania energii własnych mięśni, przez energię zwierząt, roślin, bogactw naturalnych a w końcu atomu.
White rozróżnia w kulturze trzy sfery technologiczną, socjologiczną i ideologiczną. Ta pierwsza stanowi czynnik dynamizujący pozostałe. Jego dążeniem jest zbudowanie uniwersalnego opisu dynamicznych przeobrażeń rozwoju kultury w sensie atrybutywnym.
Marshal Sahlins (1930)
M. Sahlins rozwijając założenia White'a wprowadził rozróżnienie na ewolucję ogólną - mierzoną złożonością systemu społecznego i ilością produkowanej energii i ewolucję konkretną - wyznaczaną przez adaptację danej kultury do środowiska różnicującą drogi ewolucyjnego rozwoju. W swoich późnych dziełach Sahlins wraca na pozycje kulturalizmu stając się jego ostatnim wielkim obrońcą.
Materializm kulturowy
Marvin Harris (1927 - 2001)
Materializm kulturowy Marvina Harrisa nawiązuje podobnie jak neoewolucjonizm do założeń materializmu (w tym marksistowskiego) uznaje za centralne dla rozumienia kultury zagadnienia związane z gospodarowaniem a więc możliwościami produkcyjnymi i reprodukcyjnymi społeczeństwa. Działalność mająca na celu zaspakajanie potrzeb biologicznych w określonym środowisku decyduje o kształcie kultury a nie odwrotnie. W ujęciu Harrisa analiza struktury życia społecznego wysuwa się przed zagadnienie ewolucji jednak można powiedzieć , że jego stanowisko jest w swojej ogólnej strukturze raczej komplementarne wobec rozważań neoewolucjonistów niż konkurencyjne.
Założeniem metodologii antropologii Harrisa jest rezygnacja ze studiów nad kulturą wewnętrznej perspektywy i analiza zewnętrzna, w której badacz przedstawia własną interpretację zgromadzonych faktów. Najbardziej znaną analiza Harrisa stała się analiza zjawiska świętej krowy” w Indiach jako uwarunkowanego przez racjonalność ekonomiczną rolniczego społeczeństwa .
Antropologia ekologiczna
Jest nurtem stawiającym w centrum uwagi zagadnienia relacji między człowiekiem i środowiskiem. W ujęciu tego nurtujesz to relacja dynamiczna gdyż życie społeczne nie tylko dostosowuje się do środowiska ale i je przekształca. Kultura jest więc postrzegana jako wyraz dynamicznej adaptacji do środowiska.
Julian Steward (1902 -1972)
Pionierem nurtu był Julian Steward używający dla kierunku swoich badań określenia „ekologia kulturowa”. Problem relacji Ze środowiskiem prowadzi do koncepcji ewolucji multilinearnej tj. realizującej się na wielu indywidualnych i niepowtarzalnych ale porównywalnych drogach. Wspólną z poprzednio omawianymi formułami jest sprzeciw wobec tez strukturalizmu uznającego prymat mechanizmów organizujących myślenie na rzecz prymatu kontaktu z rzeczywistością otaczającą człowieka.
Krytyka strukturalizmu
Postmodernizm a antropologia kulturowa. Orientacja badawcza czy krytyka antropologii.
Ważnym zjawiskiem wpływającym na rozwój teorii antropologicznej stała się w latach osiemdziesiątych fala krytyki związanej z nurtem ponowoczesności. Jej główną ideą stało się uznanie dorobku antropologii za element krytykowanego przez postmodernistów modernizmu. Obiektem krytyki stała się tak idea antropologii jako nauki, jak i sama koncepcja możliwości obiektywnego poznania innych kultur.
Poststrukturalizm Michel Foucault (1926-1984)
(Panopticon - więzienie w którym skazaniec kontroluje sam siebie w obawie przed niewidzialnym strażnikiem)
Jacques Derrida (ur. 1930); Gilles Deleuze (1925); Jean Baudrillard (1929-2007)
Za najważniejszy nurt teoretyczny postmodernizmu uznać można z tej perspektywy poststrukturalizm. Jest to nurt którego podstawową tezą jest zakwestionowanie właściwego strukturalizmowi przekonania, że można odnaleźć uniwersalny klucz do ludzkiego myślenia i uznanie, że myślenie ludzkie ma charakter dynamiczny i związku z tym odnaleźć można w nim wiele formuł nie dających się sprowadzić do wspólnego mianownika. Tak więc skoro niema takiej uniwersalnej formuły jej budowanie jest zawsze pewnym autorytarnym narzucaniem określonego ładu który ma historyczny charakter.
Europejskie nurty krytyczne wobec funkcjonalizmu i strukturalizmu
Antropologia marksistowska i marksizująca.
Szkoła manchesterska i antropologia dynamiczna
Dążenie do przełamania statycznego charakteru antropologii funkcjonalistycznej i strukturalistycznej. Uznawanie że zmiana w kulturze jest zjawiskiem oczywistym a nie jedynie destrukcyjnym. Ukazywanie wewnętrznych napięć i dynamiki kulturowej,
A. Antropologia marksistowska i marksizująca .
Tradycja myślenia marksistowskiego. Marks i „wspólnota pierwotna”. Engels Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa.
Claude Meillasoux (1925-2005) Badania nad ekonomiką pierwotnych społeczeństw afrykańskich. Ukazywanie ekonomicznych przesłanek ewolucji społecznej.
Maurice Godelier (1934) Synteza marksizmu i strukturalizmu koncentracja na traktowaniu społeczeństw przedkapitalistycznych jako zwartych integralnych całości.
B. Szkoła Manchesterska
Zwaracanie uwagi na znaczenie konfliktu w życiu społeczności pierwotnych. Eksponowanie dynamiki i zmienności w2 ich życiu.
Max Gluckman 1911-1975
Victor Turner (1920-1983)
Spojrzenie z zewnątrz
Zjawiskiem które nasila się w ostatnim ćwierćwieczu jest krytyka myślenia antropologicznego rozwijająca się w wyniku konfrontacji tradycji antropologicznej z dorobkiem antropologów reprezentujących zewnętrzny wobec tradycji europejskiej punkt widzenia związanych z nieeuropejskimi kulturami.
Ruch ten inicjuje niejako praca Anouara Abel- Maleka Orientalism in Crisis (kryzys orientalizmu) podejmująca zagadnienie konieczności przewartościowania koncepcji teoretycznych orientalizmu (tj. dziedziny studiów zajmujących się kulturami krajów bliskiego wschodu, Indii i Dalekiego Wschodu) dotyczących przeciwieństwa między Wschodem a Zachodem .
Popularność i rozwinięcie zawdzięcza książce Palestyńczyka Edwarda Saida (1935-2003) Orientalizm (1978- ost. wyd. polskie 2008)
Polemika wokół „boskości” kapitana Cooka.
Punkt wyjścia Książka Marshalla Sahlinsa Wyspy historii (1985 wyd. polskie 2006).
Polemika Gananath Obeyeskerere (pochodzący z Ceylonu) Apoteoza kapitana Cooka. Europejskie mitotwórstwo w rejonie Pacyfiku 1992 (wyd. polskie 2007). Obeyeskerere występuje w obronie racjonalności tubylców przed europejskim mitotwórstwem mającym jego zdaniem reprodukować przekonania białych o swojej wyjątkowości.
Najnowszym przykładem „spojrzenia z zewnątrz może być opracowanie Arjuna Appaduraia (1949) Nowoczesność bez granic (1998 wyd. polskie 2006.)
Appadurai jest działającym w USA antropologiem indyjskim. W swoich badaniach podkreśla dynamikę przemian kulturowych wywołanych przez kolonializm europejski w krajach środkowego wschodu i ich trwanie pomimo zakończenia panowania kolonialnego.