Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”, Wstęp BN - Józef Bachórz
Pisarka znad Niemna
- Symbolika tytułu nawiązuje do Mickiewiczowskich uczuć, ale może też być nawiązaniem do losów pisarki.
- Orzeszkowa należała do tych mniej licznych autorów wybitnych, którzy życie spędzili w pobliżu miejsca urodzenia.
- Biografia:
- Dwór w Milkowszczyźnie (miejsce urodzenia w 1841 r.), Grodno. Musiała sprzedać zadłużony majątek, którym nie umiała dobrze zarządzać - katastrofa. Gniazdo rodzinne dostało się w ręce Rosjanina.
- Po ślubie z Piotrem Orzeszko urządziła we dworze szkółkę dla chłopskich dzieci.
- Mieszkała w Ludwinowie, tam pomagała powstańcom styczniowym: szykowanie opatrunków dla rannych, niebezpieczne usługi kurierskie.
- Latem 1863 r. odwiozła do granicy z Królestwem tropionego na Polesiu i kilka razy ukrywanego w Ludwinowie Romualda Traugutta - ostatniego dyktatora powstania.
- 1664 r. - rozstanie z mężem, różnice poglądowe. Mąż oskarżony o konspirację, zesłany, Ludwinów sprzedany. Nie pojechała za nim na zesłanie, a po amnestii i jego powrocie przeprowadziła skuteczny proces o unieważnienie małżeństwa.
- Nieszczęśliwie zakochana w Zygmuncie Święcickim - lekarzu.
- Od 1869 r. - Grodno. Związek z żonatym Stanisławem Nahorskim - adwokatem. Ślub po śmierci małżonki Nahorskiego. Spoczywają razem w grobie.
- Samotniczka, ludzie odsunęli się od niej po unieważnieniu ślubu i sprzedaży majątku.
- Chciała pokazać, że obok walki o szczęście osobiste ma na względzie dobro społeczne - działała aktywnie np. po pożarze Grodna w 1855 r. pierwsza pomagała pogorzelcom.
- Przy Niemnie i ziemi grodzieńskiej trzymał ją też talent pisarski, z tych stron czerpała inspirację, w tych stronach umieszczała zwykle akcję dzieł. One były autentyczne. Tu były problemy ważne dla autorki, tu rozumiała ludzi, ich problemy.
- Pisanie - powołaniem, obowiązkiem, pracą dla dobra społecznego, ale i wyróżnienie, posłannictwo, misja, charyzma (romantycy).
II. Problem misji po klęsce
- Pionierstwo Orzeszkowej w stosunku do pozytywizmu warszawskiego. Sama wymyśliła swój optymistyczny program działania społecznego wcześniej.
- Nigdy nie walczyła z tradycją romantyczną, nie była sceptyczna wobec uniesienia patriotycznego (jak w „Omyłce” Prusa), nie pozwalała sobie na przytyki do ostatniego powstania. Ale apelowała do poetów, by dostrzegli piękno w postępie wiedzy i pokochali „nowożytny świat” przemian cywilizacyjnych.
- W pobliżu czasowym i ideowym „przedburzowców” - pokoleniowego ugrupowania lit. w Galicji, które przez kilka lat przed „burzą”1863 r. odgrywało ważną rolę w krajowym życiu umysłowym. Mieli poczucie kryzysu romantyzmu, „drobnienia” poezji po 1848 r. i oddalania się jej od potrzeb społeczeństwa, pragnęli odnowić tradycję żarliwości patriotycznej i wiarę w lud, łącząc ją z walką o urzeczywistnienie ideałów demokratycznych. Doceiali twórczośc wielkich romantyków sprzed ich zwrotu ku mistycyzmowi i wskrzeszali jej treści tyrtejskie (Mieczysław Romanowski - czołowy poeta), dopominali się jednak o powieściopisarstwo „dążnościowe” (Walery Łoziński). Wiele elementów ich programu miało charakter prekursorski w stosunku do pozytywizmu. W powstaniu widzieli urzeczywistnienie ofiarności narodu.
- 1866 - debiut „Obrazek z lat głodowych” w „Tygodniku Ilustrowanym”, artykuły w „Gazecie Polskiej”: „Kilka uwag nad powieścią”, „O historii cywilizacji angielskiej przez Henryka Tomasza Buckla”.
- „Dziennik Literacki” - pismo przedburzowców.
- „Kilka uwag nad powieścią”:
postulat twórczości tendencyjnej
Kraszewski, Korzeniowski - patroni tendencyjności jako autorzy powieści społ. - obyczajowych, Adam Pług za „Duch i krew”, Zygmunt Kaczkowski za powieść „Rozbitek”
przywołanie beletrystyki George Sand, Victora Hugo
tendencyjność - kontynuacją romantycznego przewodnictwa ideowego, modyfikacja tamtej koncepcji literatury
„tamci” przed rokiem 1863 walczący o moralną, obyczajową, społeczną reformę rzeczywistości polskiej, solidarni z walczącymi i pobitymi, byli dla niej heroldami wartości niezbędnych narodowi i kontynuatorami romantycznych poprzedników
- Porozbiorowa cenzura prewencyjna, antypolska polityka zaborcza, ciągła groza represji za nieprawomyślne słowa - konieczność omijania polityczno - patriotycznych aspektów tego, o czym pisała. Liczne aluzje.
- Apelowała o wspomaganie krzywdzonych i cierpiących, pracowitość, gospodarność, zajęcia użyteczne, docenianie zawodów inteligenckich (lekarz, inżynier, nauczyciel) i rzemieślniczych, poszanowanie wykształconych i rozumnych, budowanie więzi sąsiedzkich, wzajemną pomoc.
- Często przeciwstawiała salonowe wylęgarnie lenistwa, pyszałkowatego snobizmu, kosmopolityzmu, zawiści i intryg sąsiedzkich - domom wzorowych ziemian: idealnych gospodarzy, mądrych wychowawców swego otoczenia.
- Kwestia kobieca - „Ostatnia miłość `67, „Pamiętnik Wacławy” `71, „Na dnie sumienia” `72, „Marta” `73 - oskarżenie dyskryminacji kobiet w sferze edukacji i pracy zarobkowej.
- „Meirz Ezofowicz” '78 - kwestia żydowska, rozważana w duchu konieczności przemian wewnętrznych w obrębie judaizmu i środowiska żydowskiego.
- „Niziny” `84, „Dziurdzie” '85 - mroczne ostępy wsi chłopskiej: bezmiar nieszczęść ludzi zepchniętych na samo dno społeczności i bezlitośnie deptanych przez wszystkich, którzy nad nimi panują, przerażające zapóźnienie cywilizacyjne, brzemienne zbrodnią. Brak natrętnego moralizowania i komentowania zdarzeń.
- 1879 „O powieściach T. T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle”:
odważna, choć spokojna krytyka istotnych przypadłości powieściopisarstwa postyczniowego: nadmiar zaufania do tendencyjności, traktowanie literatury jako zwierciadła powierzchni zjawisk, uleganie modom.
program powieści, mającej wnikać w głąb kolizji i dramatów życia ludzkiego, rozświetlać jego tajniki, stawiać pytania filozoficzne, dbać o mądrą selekcję materiału
precyzowanie się pozytywistycznej doktryny realizmu, odchodzącego od uproszczeń powieści „z tezą”, zapowiedź zmian w twórczości Orzeszkowej
- 1883 - ukazało się „Ogniem i mieczem”, do tego czasu Sienkiewicz, Prus, Świętochowski znani byli głównie z publicystyki, felietonów, nowel, nie powieści
powieści - Kraszewski, Zygmunt Miłkowski (Jeż), Orzeszkowa
Kraszewski 1876 „Stara baśń” - początek cyklu o dziejach Polski
„młodzi” uważali, że nie temat historyczny, lecz współczesny ma rację bytu, jeśli literatura ma zmierzać ku realizmowi
Sienkiewicz trafił „Trylogią” w potrzeby czytelników, mieli oni potrzeby polityczne, stał się orędownikiem patriotyzmu przybarwionego konserwatyzmem szlacheckim i ksenofobią, szablisto - sarmackiego, batalistycznego, podszytego mesjanistyczną wiarą w szczególną opiekę boską nad narodem wybranym, rycerskim i katolickim, zdolnym, mimo grzechów, do stawania w funkcji przedmurza Zachodu. Był to patriotyzm inni niż wyznawali pozytywiści.
- Prus odpowiedział m.in. „Placówką” i „Lalką” - powieściami z „wielkich pytań epoki”. Nie siłami „klas historycznych” broni się Polska dzisiaj. Potomkowie tych, co niegdyś tworzyli dzieje, teraz pasożytują na organizmie społecznym i zastawiają w lombardach srebra stołowe przodków, ocalałe wśród bitew z Tatarami, Kozakami i zbuntowanym chłopstwem.
- Orzeszkowa czuła się rywalką Sienkiewicza, dotknęła ją jego Nobla w 1905 r.
Dla niej Sienkiewicz miał talent wizjonera, malarza jasnych i dobitnych obrazów, ale w artyzmie obok sensacji musi być coś więcej, a tego nie miał. Doceniała jednak to, że upominał się o miłość ojczyzny. „Trylogia” miała znaczenie ożywcze. Sienkiewicz udowodnił, że wzgląd na cenzurę nie stanowi alibi, gdy chce się mówić o „idei ojczyzny”.
Orzeszkowa chciała tak jak Sienkiewicz pokrzepiać, lecz nie przez odejście do zwycięstw sprzed wieków, lecz ponowne przemyślenie doświadczeń współczesnych (powstanie styczniowe).
O pisaniu „Nad Niemnem”
- „Niziny”, „Dziurdziowie”, „Widma” - lęk o przyszłość społeczeństwa, ukazanie stanu świadomości „ludzi bez jutra”: przygnębienie, brak perspektyw, zdezorientowanie moralne, podatność na nihilizm rosyjski, apostolstwo rewolucyjnego socjalizmu.
- W Miniewiczach - miała znajomości ze schłopiałą szlachtą w pobliskich Bohatyrowiczach i z chłopami białoruskimi.
- Pierwszy tytuł - „Mezalians”.
- Tytuł „Nad Niemnem” uwydatnia krainę, region ojczysty autorki.
- Pomysł ukazania bogatej galerii ziemiaństwa.
- Od zagrodowców czerpała objawy trwania „idei ojczyzny”, informacje botanice miejscowej, folklorze
- „Tygodnik Ilustrowany” - publikowanie powieści w odcinkach od 1887 r. Odcinek końcowy w ostatnim numerze z tego roku.
IV. „Gloria victis”
- Akcja powieści rozgrywa się od któregoś niedzielnego dnia w drugiej połowie czerwca 1886 r. do schyłku sierpnia tego samego roku. W większości ważnych momentów teraźniejszość akcji przegląda się w zwierciadle wypadków z 1863 r. Nie ma od nich ucieczki.
- Pamięć o powstaniu - doniosłość, tonacja patetyczna - obraz Mogiły. Intencja uwznioślająco - symboliczna. Miejsce to powstało z porywu ducha, heroizmu, poświęcenia. 40 męczenników. Czas ich ofiary - symboliczny. Wyszli na wiosnę, gdy wszystko kwitnie, wzbiera, rośnie, polegli w bitwie latem, w lipcu - w porze dojrzewania i plonowania. Opłakano ich, ale pozostali między żywymi. Jan prowadzi Justynę tą samą drogą, którą oni szli wtedy. Każda „stacja” coś mówi: Niemen - tędy przepływali czółnami i promkiem na łodziach, piaszczysta łacha nadbrzeżna - na nią wstępowali, by iść ku lasowi, wzgórek - pożegnanie z najbliższymi, las mroczny, głębina boru, pośrodku polany - wzgórze niby kurhan, nad nim chór ptasich głosów - leśna muzyka organowa, leśna kampanula - uderza w liliowe dzwonki. Sanktuarium. Czas: niedziela, rocznica ich śmierci przed 22 laty.
- Po godzinie przy Mogile Justyna czuje się pokrzepiona, postanawia - podaje ręce Janowi.
- Patetyczna stylizacja, archaizująca retoryka narracji, nagromadzenie poety zmów, symboliki, kontemplacyjnie spowolnione tempo opowieści - niezwykłe znaczenie sprawy mogilnej.
- Mogiła - funkcja utajonego ogniska życia, które niczym ziarno trwa w oczekiwaniu na porę wzejścia (aluzja do „Dziadów”). Mickiewiczowska idea grobu jako kolebki odnowionego istnienia i do chrześcijańskiej koncepcji sensu cierpienia. Męczeństwo poległych nie było daremne.
- Wielkie sytuacje w powieści są opisane na granicy realizmu a prozy poetyckiej.
- Wierność tradycji powstania - sprawdzianem wartości człowieka.
- Elita moralna społeczeństwa: Jan i Anzelm Bohatyrowiczowie, Witold Korczyński, Justyna Orzelska, Benedykt Korczyński, w pobliżu - Andrzejowa Korczyńska.
- Sedno wartości związanych z rokiem 63: podtrzymywanie narodowości, ponoszenie ofiar dla tej narodowości, budowanie demokratycznego społeczeństwa - naśladowanie ducha programu ideowego tamtych, nie powielanie ich czynu zbrojnego. Nie ma tu marzenia o kolejnym powstaniu.
- Emilia Korczyńska, Teresa Plińska, Bolesław Kirło. Ignacy Orzelski, Darzeccy, Teofil Różyc - egoiści, w różnym stopniu, o różnych odmianach egoizmu.
- Zygmunt Korczyński - jako jedyny popełnia grzech świadomego i jawnego naigrawania się z przesłań 1863r. Kompletna ruina moralna człowieczeństwa. Większa niż zrusyfikowanie się Dominika Korczyńskiego, który przynajmniej nie zerwał kontaktu z rodziną. Zygmunt to wyrodny syn.
- 1880 - „Patriotyzm i kosmopolityzm” - poczucie przynależności narodowej jako warunek konieczny zdrowego kosmopolityzmu - braterstwa, zgody, współpracy narodów.
- Atak przeciwko odstępstwu narodowemu idzie w parze z wpisywaniem tradycji ideowych 63 roku w dziedzictwo programowe pokolenia Witolda Korczyńskiego. Nadanie nowego sensu programowi „prac podstawowych i minimalnych”. Jedni wykrzywili go w sobkowatą zapobiegliwość - Darzeccy, inni - uznali dawne ideały za sentymentalizm. Młodzi (Wirold) wracają po idee do źródeł, dostosowują je do czasu, odrodzenie narodowe winno dokonywać się przez lud.
Wymaga to połączenia programu narodowego i ideałów demokratycznych z myśleniem pozytywistycznym.
Praktyczność, poszanowanie nauki, wola pracy - ludzie z tymi cechami mogą budować jutro.
- Witold Korczyński i Jan Bohatyrowicz - medium nowej, optymistycznej legendy powstania: pamięć o cierpieniach, męczeństwie i Mogile + wzory postaw potrzebnych społeczeństwu + zręby idei nadal aktualnych. Ważne, że są to ludzie młodzi.
- Orzeszkowa musiała brać pod uwagę cenzurę i stosować „mowę ezopową”. Jednak do ukształtowania „jasnej” legendy 63 roku pobudziło ją przekonanie, że powstanie zwróciło oczy pokoleń ku sprawiedliwości i wolności, miało charakter wysiłku na tej drodze, na którą społeczeństwo powinno było wejść, zgodnie z prawami naturalnego rozwoju (entuzjastka ewolucjonizmu i organicyzmu społecznego Herberta Spencera).
Rok 1863 r. - ogniwem naturalnego procesu społecznego - dążenia młodych jako następców mogilnego pokolenia, idących w tym samym kierunku cywilizacyjnym, Mogiła jako drogowskaz dla ich porywu, walka i ofiarność jako czynnik konieczny postępu.
Romantyczny mit eleuzyński: mit grobu - kolebki.
V. Natura - kultura
- Zwyczaj konstrukcyjny w 19-wiecznej powieści realistycznej wymagał zarysowania na samym początku tła akcji: domu, miasta, wsi, krajobrazu, w który zarysowują się wydarzenia. Orzeszkowa też „widzi i opisuje” pejzaż nadniemeński:
z punktu obserwacyjnego,
z punktu emocjonalnego - cieszy się urodą znajomej ziemi.
- Początek powieści ujawnia, że to ta sama ziemia, o której pisał Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”.
- „Filozofia natury” Mickiewicza i Orzeszkowej:
wszechobecność natury - intensywna, nieprzerwana - w świecie przedstawionym obu utworów,
/ u Orzeszkowej - konwencja powieściowego opisu realistycznego, stylistyka „normalnej” polszczyzny literackiej, trafiają się formuły mowy potocznej, ale i koncepty retoryczne i poetyzmy bardziej wyrafinowane,
powracanie do tych samych widoków, za każdym razem mają inne barwy i odcienie, odmiany pogody, nastrojów, za każdym razem obraz ziemi pięknej i bezpiecznej, nad którą łaskawe niebo roztacza dobroczynne czuwanie,
pochwała krainy przyjaznej życiu i pełnej życia,
dostatek, radość z harmonijnej rozmaitości i powabności świata,
znak rozpoznawczy rajskiego zakątka - przestrzeni jasności, obfitości, zdrowia i ładu - zakole Niemna - rzeki zewsząd widocznej, majestatycznej, odwiecznej,
Niemen - niewyczerpana woda żywa, która od zawsze poi i karmi, od wieków obmywa i oczyszcza, łączy krainę ze światem, jest szlakiem, który wyróżnia nadbrzeżne miejscowości, powiernik tęsknot, smutków, marzeń, nadziei, nad jego wodami brzmią pieśni ludu, rzeka miłości (pocałunek Jana i Justyny), prapoczątków (świadek narodzin osady Bohatyrowiczów), strażnik dziejów (Mogiła), macierzyńska powierniczka radości i łez ludu, opiekunka i ozdoba krainy
kobiece postrzeganie rzeczywistości - większa uwaga dla świata roślinnego niż zwierzęcego, głównie Justyna zapoznaje się z naturą, męskie zajęcia rycerskie i myśliwskie nie tworzą akcji, choć przecież Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz polowali razem, polował też Benedykt, ze zwierząt najczęściej pojawiają się psy i konie, konie nie jako rumaki ale jako pomocnicy w pracy na roli, psy - Mucyk Anzelma, Sargas Julka Bohatyrowicza, obfitość fauny leśnej jedynie w opowieści Anzelma o Janie i Cecylii, 140 gatunków roślin, ich odmiany, znawstwo botaniczne
opisy przyrody zwalniają akcję
na planie idei pełnią doniosłą funkcję - malowniczy obraz ojczystego Edenu oraz nieposkromionego bogactwa życia, służy ważnej hipotezie kultury
pobyt w Miniewiczach - prowadzenie zielników - dostrzeżenie ogromnej wiedzy ludu, ludowe nazewnictwo botaniczne i objaśnienia etymologiczne zdradzają zmysł kulturowy
obfitość ornitologii i botaniki w powieści - przykład na odnawiającą się wielorodność natury - matki
podziw dla przyrody + wymaganie synowskiego uczucia i szacunku dla niej
pokrewieństwo z przedromantycznymi (Roussou) ideami wartości natury i obcowania z nią człowieka w harmonijnej zgodzie oraz pokrewne tym wątkom myśli romantycznej i romantycznym postulatom szanowania autonomii przyrody
przyroda żywi i odziewa człowieka, ale jesteśmy jej częścią, nie władzctwem
mamy obowiązek poznawania i ochrony przyrody, lud ma poczucie tego obowiązku, od samego początku przyjaźni się z przyrodą
z codziennego kontaktu z naturą, ze zbratania się z nią bierze się splatane z wiernością „idei ojczyzny” pojęcie człowieczeństwa wysokiej próby i pojęcie prawdziwej kultury
- lud nie ma szkół, ledwie czyta i pisze, ale to odcięcie się od przyrody i ludu wiedzie do degeneracji, np. Emilia - żałosne dziwadło, odizolowana od pól, Niemna, ogrodu, nie czyta polskich książek, tylko pamiętniki francuskich dam dworu i relacji z egzotycznych podróży, ma obrzydzenie do wszystkiego, co tutejsze i nie może porozumieć się z nikim, kto czyni coś pożytecznego
- Byron, Musset, Dumas - ojciec, Hugo(poeta) - wypaczyli charakter Zygmunta
- „Pana Tadeusza” przechowuje Anzelm, „Odę do młodości” pamięta Benedykt
- Zygmunt - kosmopolityzm, pogarda dla pospolitości, wstręt do obowiązków wobec innych, pozerstwo, popisy, kłamstwo, nasiąkł tym z braku ojca i winy matki
- Różyc - ofiara fałszywej kultury, świadom tego, jego próba podniesienia się z upadku skazana jest na niepowodzenie, psychologia podporządkowana problematyce społecznej, obyczajowej, dydaktyce
- Różyc, Emilia, Teresa, Zygmunt - wykształceni, ale ich wiedza nie ma związku z ziemią, na której żyją i nie przydaje się społeczeństwu - opozycja do wiedzy, którą dawał Uniwersytet Wileński (Stanisław - Benedykt - Witold Korczyńscy), opozycja do kultury i mądrości ludu
- Anzelm - „Pan Tadeusz”, „Psałterz Dawidów” Kochanowskiego, „Ogrody północne” Strumiłły; lud odczuwa brak wykształcenia, ma głód wiedzy, ale posiada nieocenione skarby kultury: język - wyrazy staropolskie, latynizmy sarmackie, dawne formy gramatyczne, figury retoryczne, frazeologizmy starodawne, przysłowia, porzekadła, rymowane aforyzmy - przeciwstawienie wybladłej i ulizanej elegancji dialogów salonowych, przeplatanych frazesami francuskimi
kultura pieśni - pieśń towarzyszy ludowi wszędzie, we dworze nie ma śpiewu, rozbrzmiewały one w czasie powstania, gdy dwór był otwarty dla ludu, teraz słychać grę Orzelskiego, ale nikogo ona nie interesuje
śpiewy bohatyrowickie, legenda herbowa o Janie i Cecylii, opowieść o oficerze z 1812r., który zamarzł u płotu rodzinnej zagrody - uczucia ludu i jego myśl - pieśni i podania jako arka przymierza z dawnymi laty
trwanie dziedzictwa obyczajowego, przenikające stosunki rodzinne, życie gromadne
ład społeczny i moralny, wartości wspólne i godność jednostek, zmysł estetyczny
grzeczność i gościnność, ale nie uniżoność i pochlebstwa
schludność stroju i mieszkania, ozdoby, ale nie przesada
staroświecka ceremonialność słów, gestów, poruszeń
rytuały domowe
bardziej niż mikrosocjologia (ta u Prusa) - tu wielkie spektakle zachowań zbiorowych: żniwa, wesele Elżuni Boahtyrowiczówny i Fanciszka Jaśmonta obraz kultury bogatej, mądrej, pełnej życia, angażującej zbiorowość, w której każdy ma swoje role
Spencer - postęp ewolucyjny jako ewoluowanie od prymitywizmu ku strukturom coraz bogatszym i dojrzalszym - z tego wynikały impulsy do badania folkloru i argumenty za oświecaniem ludu - tu pisarka nie zrywa ze Spencerem, ale korzysta też z poglądów Ernesta Renana - aspekt antycywilizacyjny: język i całe kultury tracą spontaniczny kontakt z bytem i rzeczywistością, pozbawiając się naturalnego bogactwa, wdzięku, giętkości stąd pochwała wartości kultury ludowej
wartości etyczne kultury bohatyrowickiej, sprzężone z tradycją religijną - ale pisarka unika eksponowania obrzędowości religijnej, religijność polega tu raczej na przestrzeganiu przykazań niż na dewocji
Witold - misja cywilizacyjna: wspólne plany gospodarcze, kopanie studzien, ulepszanie metod uprawy ziemi, budowanie mostów nad przekopami, które oddzieliły Korczyn od Bohatyrowicz,
Justyna chce nieść kaganek oświaty, ale to lud ją więcej nauczył: natury, odróżniania pozorów od prawdy, Mogiły, poda jej sierp - symbol jej nowego losu
VI. Praca
- scena na polu żniwnym, w tle „praca milcząca i gorliwa”, danie Justynie sierpa - spektakl, sztuczność, cel dydaktyczny
- postulat pracy i użyteczności
- użyteczność - zgodnie z doktryną Johna Stuarta Milla - naturalne staranie każdego człowieka o szczęście powinno się łączyć dbałością o pomyślność ogółu i pomniejszenie zła, sukces osiągnięty kosztem innego nie daje szczęścia, poświęcenie to marnotrawstwo, jeśli nie powiększa szczęścia ogółu
- złudne przyjemności Zygmunta, Emilii, Kirły, Różyca rodzą rozczarowanie nie satysfakcję
- nieużyteczni egoiści i próżniacy w pałacach (Różyc, Darzeccy, Zgmunt), w sferze ziemiańskiej (Emilia) lub jej pobliżu (Kirło, Teresa) powszechny od poł. 19 wieku krytycyzm wobec arystokratycznych wyżyn społecznych, wcześniej: Kraszewski - kronikarz agonii arystokracji; zło wielkiego świata lęgnie się z dostatków posiadanych bez zasługi, poczucia przywilejów bez obowiązków, przekonania o naturalnej wyższości
- dwór korczyński trwa, mimo kontrybucji popowstaniowych, podatków karnych, długów hipotecznych, dzięki nieustannej pracy Benedykta i Marty
- Olszynka, mimo lekkomyślności gospodarza, żywi i odziewa gromadę dzieci, dzięki pracowitości Kirłowej
- gdy Benedykt dzięki synowi poda rękę na zgodę Bohatyrowiczom, otworzy się przed nimi horyzont owocnego współdziałania, tego wymaga zdrowy rozwój społeczny - wszystkie grupy i klasy społ. tworzące organizm mają się wspierać i dbać o wymianę usług (Spencer, pozytywiści warszawscy); współpraca harmonijna i komplementarna: dwór, który ma więcej oświatymoże pomóc unowocześnić gospodarkę bohatyrowicką, zagrodowcy mogą w potrzebie lepiej pomóc Benedyktowi niż przypadkowi najemnicy
- Bohatyrowicze powstały z pracowitości założycieli rodu - mit początku, Jan i Cecylia są Polakami
- Bohatyrowicze, mimo różnych wad, są pracowici, nawet Julek - dziki i niesforny, kocha pracę na Niemnie
- obraz bohatyrowickich zagrodowców ma rodowód romantyczny, idealizacja
- odejście od stereotypów pracy rolniczej: jest zmęczenie i znój, ale nie ma trudu jako przekleństwa, przekleństwem jest leniwa bezczynność i bycie nikomu nie potrzebnym podniesienie godności pracy fizycznej, zdjęcie z niej piętna wysiłku poniżającego, otępiającego
- brak technicznych szczegółów o pracy w polu - nieznajomość ich, o pracy Benedykta, Marty, Kirłowej - ogólnikowość, nie wgłębianie się w szczegóły, ale obszerne obrazy trudu
- „Bo przecież na świecie każdemu coś robić trzeba.” / Witold
VII. Mezalians, kobieta, miłość i „sprawa”
- wątek mezaliansu - głośny dzięki dramatowi „Intryga i miłość” Schillera i upowszechniony przez powieściopisarstwo sentymentalne, u Korzeniowskiego i Kraszewskiego łączył się z krytyką szlacheckiego lub magnackiego zadufania, despotyzmu domowego, instytucji małżeństwa jako transakcji w interesie rodu
- postulaty zrównywania ludzi, przekraczania granic kastowych, odrzucania rutyny myślowej
- antyfeudalizm, antykramarskość, demokratyzm
- popularyzacja mezaliansu przez romantyków (Ewa Horeszkówna i Jacek Soplica) prezesowa Zasławska i stryj Wokulskiego w „Lalce” tu Anzelm i Marta
- Jan i Cecylia - mezalians, on - chłop, ona - zamożna, połączyła ich miłość i odwaga - królewskie uznanie ich zasługi to hołd dla dobroczynnych skutków mezaliansu Jan i Justyna powtarzają święty wzorzec mityczny
- zapowiedź mezaliansu Witolda z Marysią Kirlanką - różnice majątkowe
- małżeństwo Andrzejowej Korczyńskiej - pani z koneksjami i edukacją arystokratyczną - mezalians
- ślub Ładysia z chłopką - mezalians
- rodziny - choć pokaleczone, tworzą schronienie wartości narodowych i ludzkich, miejsce przekazywania ich kolejnym pokoleniom
- Jan i Justyna - on - chłop, ona z wyższej sfery, same zalety - analogia do Jana i Cecylii
- ścisły związek między charakterem a splotem czynników historycznych, społecznych, oddziaływujących przez rodzaj wychowania wprowadzającego człowieka w ramy społeczności ludzkiej, pełne zaufanie do patognomiki i fizjognomiki
- patognomika - Lichtenberg - uwaga nie tyle na stałe proporcje rysów twarzy, co na jej wyraz, badającej nie dyspozycje wrodzone, lecz wpływ pewnej sumy przeżyć na ukształtowanie wyglądu i charakteru człowieka
- związek między życiem wewnętrznym postaci a jej pozycją w świecie społecznym
- ścisły związek między wyglądem a charakterem np. Justyny
- objawianie się tych samych właściwości w zachowaniach, wypowiedziach, rozmyślaniach, wyglądzie, potwierdzanie ich opiniami innych postaci
- Orzeszkowa dopominała się o przygotowanie dziewcząt do życia w rodzinie i w społeczeństwie, o szkoły fachu dla nich, o zaprzestanie tresury talentów, zaprzestanie wychowywania próżniaczek
- w Bohatyrowiczach nie ma degradacji kobiet - mają swoje role, ale i poczucie wartości i bezpieczeństwa, wszyscy pracują, wady: śmieszna pretensjonalność tych kobiet wynik. z kompleksów wobec wielkiego świata
- Justyna - skromna, ale dumna - wzór
- kobiecość jako rodzaj wrażliwości, widzenia świata, marzeń, oczekiwań
- ideał kobiety - dość tradycyjny, nie feministyczny: aspiracje Justyny: pragnienie szczęścia małżeńskiego pod pieczą silnego, rycerskiego mężczyzny, energicznego, stanowczego, ale delikatnego
- feministyczna jest perspektywa widzenia mężczyzny, dyskretnie uwzględniającego gust kobiecy i kobiecą wrażliwość zmysłową
- scenki miłosne są stereotypowe: m.in. teatralność, poetyczność, np. dbanie o scenerię i kształt wyznań Jana, melodramatyzm (pieśni ostentacyjnie odnoszące się do Justyny, momenty obawy i napięcia, po których następuje rozjaśnienie (bójka Fabiana z Ładysiem na polu)), infantylizacja kochanków jako „dzieci natury” (scena z echem nad rzeką)
- nie o romantyczne frazesy jednak chodzi, lecz o miłość nie dramatyczną, szaloną, romantyczną, a stałą, ze względu na zalety duchowe i cielesne człowieka, spokojną, radosną, odpowiedzialną nie destrukcyjną; z romantycznego wzorca tragicznego (z Zygmuntem) Justyna odrodziła się do miłości trwałej, mądrej z Janem - związku serc, poglądów na życie, wartości społecznych
- prywatne i osobiste ma tu sens o ile umacnia zbiorowość
VIII. Dramat Benedykta Korczyńskiego
- oryginalność postaci
- rówieśnik autorki - idealista 63roku, ocalały z pogromu, doświadczający jego skutków, próbuje ratować ojcowiznę z opresji pacyfikacyjnych, doznaje wielu przeciwności, twardnieje dla siebie i otoczenia, nasiąkł goryczą i niewiarą w ludzi
- samotność, niezrozumienie przez Emilię, siostra i szwagier - egoiści, Kirłowa - korzysta z jego pomocy, ale nie może mu pomagać, spór z Bohatyrowiczami raczej nie z jego winy
- jego dramat polega na tym, że nie zamilkło w nim sumienie - bywa ono doradcą i sędzią
- konflikt z synem, ale nie ma nieufności do młodych
- postać Witolda - szablonowa, konwencjonalna, od idealnego, natchnionego wyglądu po charakter: same zalety, funkcje mentorskie, dydaktyzm - chodząca prawość moralna, osądzająca wszystkich, agitująca, oracje - powaga, ironia, sentencjonalność, metafora
- w starciach z ojcem - przewaga moralna i emocjonalna Witolda
- Witold - rola budziciela tego, co uśpione, alter ego Benedykta, zobaczy w syny siebie sprzed lat, wołanie o rozpatrywanie wszystkie, co się robi w duchu obowiązku wobec kraju i testamentowi ideowemu z 63roku
- ostatecznie syn przebudzi w ojcu idee sprzed lat, Benedykt odżyje
- darowanie zapłaty chłopom po przegraniu procesu nie jest korzystne teraz, ale jest z punktu widzenia ideowego
- kwestia spłaty długu Darzeckiemu rozmywa się, Witold tylko krytykuje ojca za płaszczenie się przed Darzeckim, ale nie przedstawia żadnego pomysłu rozwiązania problemu
IX. O realizmie i eposie
- Krzyżanowski - realizm i epos przenikają się, nie szkodząc sobie nawzajem, wspomagają się
epos |
realizm |
hieratyczne obrazy Niemna i przyrody piękno pogodnego lata mądra kultura i pracowitość bohatyrowickiego ludu idylliczny romans dydaktyczna niezłomność Witolda finalne „kochajmy się” Benedykta z okolicą sakralizacja przestrzeni nadniemeńskiej, przeciwstawienie „gdzie indziej” antyurbanizm nieufność do zagranicy (na Zachodzie i w Rosji ludzie tracą poczucie narodowości i sumienie obywatelskie) najwięcej życia w ludzie - Bohatyrowiczach, przygasa ono w Korczynie, ledwie tli się w Olszynce zaścianek - „centrum” najpierw drogi prowadzą do Korczyna, potem do Bohatyrowiczów lud jako ostoja narodowości akcja teleologiczna - ukierunkowana na jeden cel najważniejsze wydarzenie - przyprowadzenie Benedykta do zagrody Anzelma |
chronologiczne uporządkowanie wypadków skupienie akcji w krótkim odcinku czasowym zakorzenienie teraźniejszości w historii minionej poprzez wspomnienia bohaterów lub narracyjne ekskursje wgłęb ich biografii oznakowania upływu czasu stosowne do pór roku zjawiska w przyrodzie i zajęcia ludzi topografia nadniemeńska Miniewicze - realny odpowiednik Korczyna autentyzm Bohatyrowicz i ich okolic postaci realistyczne |
- w estetykach romantycznych poezją nowoczesności stawał się dramat, czasem łączony z epopeją
- 19 wiek - powieść odejściem od mitologii i zbliżeniem się do rzeczywistego życia
- według Lukacsa powieść realistyczna to epika rozczarowań, krytycyzmu i buntu - nie jest do pogodzenia z epopeją
- „Pan Tadeusz” i „Pamiątki Soplicy” potwierdzały, że nie można napisać eposu jako realistycznego obrazu rzeczywistości współczesnej, były to ucieczki od gorącej i utrapiającej rzeczywistości, zatajanie wydarzeń współczesnych, ucieczka w historię
- Orzeszkowa chciała połączyć utwór o gorącej rzeczywistości z optymistyczną „ideą ojczyzny”, dominuje poetyka realistyczna, która przeszkadzała zamiarowi ideowemu
- narracja - przedmiotowość, niewidoczność osoby autora, obiektywizm - ograniczenie ocen narracyjnych, moralizatorstwa od autora, komentarzy odautorskich apeli dydaktycznych, narracja ze stanowiska obserwatora faktów
- nie stroni jednak od żarliwości, patosu retorycznego, archaizowanej, uroczystej składni, poety zmów - gdy chce nadać czemuś wymowę ideową, jasną wartość, opiniuje postaci, dzieli je na dobrych i złych, wypowiedzi bohaterów sentencjonalne, zawierają hasła programowe, przewaga narracji nad dialogami, brak humoru dydaktyzm
- indywidualizacja języka postaci, dostosowywanie dialogów do okoliczności, odmiany sytuacyjne kontrolowanie dialogów przez autorkę, przemycanie treści dydaktycznych
- fabuła oparta na temacie konfrontacji dwóch światów
- dużo smutku, każda postać wlecze jakąś swoją kulę u nogi, ale Orzeszkowa zmierza do rozjaśnienia mroków, ukazania szans harmonii, odbudowy ładu świata
- zakończenie nie jest baśniowe, pojednanie nie ogarnia wszystkich
- sumienie - sprawa centralna
- rygoryzm moralny epos dydaktyczny
- „Lalka” bardziej oddaliła się od tendencyjności
- dyscyplina kompozycyjna „Nad Niemnem”: kontrastowe zestawienia sytuacji, postaci, paralelizmy fabularne, gradacje, zagęszczenia motywów o wyrazistej nośności symbolicznej; nadrzędną świadomość odczuwamy nie tylko w sposobie opowiadania i w naddanym komentarzy symbolicznym - rządzi ona całą konstrukcją przedstawionej rzeczywistości, gwarantując jej ład i harmonię
- realizm podporządkowany dydaktyce
- selekcja i redukcja rzeczy, które przyćmiewałyby wymowę dzieła: przybarwienie tragicznych wizji życia - pocieszenie Benedykta, Marty i Anzelma, nie ma erotyki, która ocierałaby się widocznie o mroczne tajemnice życia i stawiała wobec nierozerwalnych dylematów, niewiele słychać o egzystencjalnych problemach samotności (Andrzejowa), nie ma umierania, choroby fizyczne nie dotyczą ludzi moralnie zdrowych, przejście do porządku dziennego nad dramatem Różyca (pisarka nie dała mu szansy podźwignąć się z upadku, sprowadziła go do roli przeszkody na drodze Justyny, zmusił ją do tego dydaktyzm), niechęć do indywidualizmu