1. Znaczenie słowa „lingwistyka”.

Lingwistyka (językoznawstwo) - dział nauk humanistycznych, badający istotę, budowę i rozwój języka. Specjalista w zakresie lingwistyki (językoznawstwa) to lingwista. Wyróżniamy lingwistykę teoretyczną oraz stosowaną.

2. Czym zajmuje się gramatyka?

Nauka o zasadach budowy i odmiany wyrazów oraz o regułach składni danego języka. Wyróżnia się:

• gramatykę opisową (synchroniczną) omawiającą aktualny stan języka

• gramatykę historyczno-porównawczą (diachroniczną) przedstawiającą procesy jego zmian w czasie.

Gramatyka jest to dział językoznawstwa obejmujący morfologię i składnię, jest to nauka o strukturze języka.

3. Czym zajmuje się składnia?

Nauka o budowie zdań (wypowiedzeń), tj. nauka o elementach składniowych zdania i sposobach ich łączenia. Określa sposób służący do łączenia wyrazów w zdania w całość gramatyczno-komunikatywną.

4. Czym zajmuje się słowotwórstwo?

Dział językoznawstwa zajmujący się budową wyrazów oraz sposobami tworzenia nowych wyrazów na podstawie już istniejących

5. Czym zajmuje się fleksja?

odmiana części mowy przez przypadki, liczby, rodzaje, stopnie, osoby, czasy, strony, tryby, aspekty

6. Czym zajmuje się fonologia?

Przedmiot badań fonologii najłatwiej przedstawić w zestawieniu z fonetyką. Fonetyka bada i opisuje dźwięki mowy ze względu na ich właściwości fizyczne (artykulacyjne i akustyczne cechy).Fonologia również bada dźwięki mowy, ale ujmuje je jako jednostki funkcjonalne. Fonologia zajmuje sie dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikacji.

7. Czym zajmuje się fonetyka?

Fonetyka jest nauką o głoskach , czyli dźwiękach mowy. Bada właściwości i cechy głosek w potoku mowy.

 fonatyka akustyczna - bada dźwięki ze względu na ich właściwości fizyczne.

 fonetyka artykulacyjna - bada powstawanie dźwięków ze względu na zachowanie się i układ poszczególnych narządów mowy.

 fonetyka percepcyjna - wskazuje na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy.

8. Jakie informacje niesie fonotaktyka i fonostatystyka?

Fonotaktyka zajmuje się badaniem dopuszczalnych w języku ciągów głosek reprezentujących określone fonemy.

Na określenie statystycznych właściwości fonologicznych tekstu oraz metod służących ich badaniu często używa się terminu fonostatystyka.

9. Na czym oparta jest klasyfikacja języków?

podział języków świata wg określonych kryteriów, np. klasyfikacja genetyczna - bada pochodzenie danych języków i stopień ich pokrewieństwa (rodzina języków), klasyfikacja typologiczna - bada budowę języków (np. języki aglutynacyjne).

???

10. Czym różni się język fleksyjny od języka pozycyjnego?

języki fleksyjne (inaczej syntetyczne) - wyraz składa się zwykle z jednego morfemu znaczeniowego i jednego lub więcej morfemów gramatycznych, które bardzo często spełniają więcej niż jedną funkcje gramatyczną, i spełniają ją tylko przy pewnej grupie morfemów bazowych. Typowe przykłady to polski i łacina.

języki pozycyjne - decyduje szyk wyrazów, np. język angielski: Mark killed a lion vs. a lion killed Mark. W pewnych sytuacjach szyk decyduje o znaczeniu również w języku polskim: psy gonią koty vs. koty gonią psy. Języki pozycyjne są zazwyczaj izolujące.

W języku fleksyjnym zróżnicowanie form wynika z odmienności wyrazów - przez osoby, rodzaje, przypadki itp.
W języku pozycyjnym, natomiast, praktycznie nie ma odmiany wyrazów (jak w angielskim) i poszczególne słowa przyjmują inny kontekst w zależności od pozycji w zdaniu. Np. water to "woda" w angielskim - czyli rzeczownik. Jeżeli jednak stoi on przed innym rzeczownikiem, to jest jego określeniem, np. przymiotnikiem: water mark to "znak wodny".

11. Ogólna charakterystyka porównawcza języka polskiego i angielskiego.

Język angielski jest językiem pozycyjnym, gdyż o znaczeniu wypowiedzi decyduje szyk wyrazów w zdaniu, zaś j.p. jest fleksyjnym, czyli odmiennym. (tu pozycyjność ma znaczenie wtórne).

12. Na czym polega różnica między błędami językowymi a zaburzeniami mowy?

Zaburzenie mowy oznacza niemożność realizacji prawidłowej mowy. Jest jedynym możliwym zachowaniem jednostki.

Błąd językowy jest dla jednostki zachowaniem jednym z wielu i można go poprawić. Oba pojęcia oznaczają odstępstwa od norm językowych i komunikacyjnych.

13. Czym uwarunkowane są najczęściej spotykane błędy fleksyjne u dzieci (np. panowi, w domie …)?

Błędy fleksyjne dotyczą złej odmiany wyrazu, użycia wyrazu w złej formie gramatycznej. Usterki tego typu są wynikiem niedostatecznego utrwalenia działu gramatyki zajmującego się odmianą wyrazów.

Do najczęściej popełnianych błędów fleksyjnych należą :

• niewłaściwe zastosowanie formy deklinacyjnej rzeczownika, np. Ze swoimi przyjacielami pójdę nad jezioro czy Dałem jeść i pić psowi Bartka. W pierwszym przykładzie uczeń użył niepoprawnej formy rzeczownika przyjaciel w N lmn ( właściwa forma - przyjaciółmi ), w drugim - użyto niewłaściwej końcówki -owi zamiast poprawnej -u ( psu ). Do niewłaściwej odmiany rzeczowników prowadzi również nadawanie tej części mowy niewłaściwego rodzaju, np. ten pomarańcz zamiast ta pomarańcza.

• błędy w zakresie odmiany nazw własnych typu : Na lekcji języka polskiego omawialiśmy „Zemstę” Aleksandra Fredro zamiast Fredry; W czasie wycieczki po muzeum oglądaliśmy obrazy Jana Matejko zamiast Matejki - są równie powszechne, jak omówione powyżej.

• błędy w zakresie używania form deklinacyjnych przymiotnika, liczebnika i zaimka, np. Tą książkę wypożyczyłam z biblioteki zamiast Tę książkę…; Wiele mieszkańców wsi wyjechało do Irlandii zamiast Wielu mieszkańców….; Nie zdążyłabyś na autobus, gdyby nie był opóźniony około dziesięć minut zamiast dziesięciu minut.

Rażącą usterką jest błąd zilustrowany w konstrukcji : Lubię moją koleżankę . Ona jest najdobra na świecie. Użyto tu niewłaściwej formy przymiotnika dobra w stopniu najwyższym. Uczeń utworzył go poprzez dodanie cząstki naj- do stopnia równego, a przecież przymiotnik ten stopniuje się nieregularnie. W związku z tym powinna pojawić się forma : najlepsza. Podobnie razi łączenie formy prostej stopniowania przymiotnika : ładna - ładniejsza; doskonała - doskonalsza z formą opisową : bardziej ładniejsza, bardziej doskonała, np. Monika jest bardziej ładniejsza niż jej siostra zamiast …. jest ładniejsza … .

• niepoprawna odmiana czasownika, np. Małe dzieci nie umią samodzielnie przechodzić przez jezdnię zamiast formy : nie umieją; Maluchy lubieją słodycze zamiast formy : lubią. Wśród błędów w zakresie czasowników należy wskazać te, które związane są z niewłaściwym stosowaniem form bezokoliczników. Często w pracach uczniów pojawiają się takie oto konstrukcje, notabene bardzo rażące : Należy wziąść ciepłe okrycie zamiast poprawnej : wziąć, Trzeba wyłanczać światło zamiast wyłączać.

• tworzenie formy fleksyjnej wyrazu nieodmiennego i odwrotnie, np. W moim terrariumie są różne gatunki żółwi zamiast : W moim terrarium …. wskazuje na wyraźne zaniedbania językowe młodzieży.

Przyczyny tego powstawania tego rodzaju form niekonwencjonalnych w mowie dzieci to m.in.: 1) nierozróżnianie przez dzieci różnic znaczeniowych, niekiedy zbyt jeszcze subtelnych dla dzieci, np. pomiędzy rzeczownikami żywotnymi i nieżywotnymi, męskoosobowymi i żeńskorzeczowymi, 2) trudności z określeniem rodzaju gramatycznego odmienianego wyrazu, 3) niedostatecznie jeszcze opanowany paradygmat, czyli wzór odmiany wyrazów, 4) skomplikowana odmiana (np. oboczności samogłoskowe i spółgłoskowe, rozszerzony temat w liczbie pojedynczej lub mnogiej, np. kurczę : kurcz-ęci-a; mieszcz-ani-n : mieszcz-an), 5)nadmierna generalizacja opanowanych już form odmiany wyrazów.

14. Na czym polega błąd składniowy w zdaniu: Idąc ulicą, padał deszcz?

Niewłaściwe użycie imiesłowowego równoważnika zdania. Błędy tego typu pojawiają się bardzo często i wynikają z naruszenia zasady wspólnego podmiotu imiesłowowego równoważnika i zdania nadrzędnego.

W zdaniu wystąpiły dwa podmioty.

Poprawnie: Kiedy szedłem ulicą, padał deszcz.

15. Wskaż i popraw błędy: Ta ilość obywateli, głosująca na pana X, jest przekonywującym dowodem istnienia wielkiej sympati na jego poglądy.

Ta liczba obywateli, głosująca na pana X, jest przekonywającym dowodem istnienia wielkiej sympatii jego poglądów.

Liczba - policzalne

Ilość - niepoliczalne

16. Wskaż i popraw błędy: Dzieci w klasie są grzeczne, za wyjątkiem bardziej starszych chłopców.

za wyjątkiem najstarszych chłopców, w języku Pol. Stopniowanie przymiotnika starszy - najstarszy, a nie bardziej starszy.

17. Wskaż i popraw błędy: „To ja pierwszy weszłem do klasy - zadenuncjował Staś”.

To ja pierwszy wszedłem do klasy - oznajmił Staś. - Staś powiedział weszłam zamiast wszedłem, ponieważ najprawdopodobniej tak mówi się w jego najbliższym środowisku, a następnie błędnie użył usłyszanego zapewne w telewizji słowa ( zadenuncjować-poufne doniesienie), nie bardzo wiedząc co ono oznacza.

18. Wskaż i popraw błędy: „Mi to daj, szybko wyżnę tą dziurę w desce.

Daj mi to, szybko wyżnę tę dziurę w desce.

W formie pisanej używamy:

tę - w połączeniu z biernikiem (kogo? co?)

tą - w połączeniu z narzędnikiem(z kim? z czym?)

19. Wskaż i popraw błędy: „ Był człowiekiem spolegliwym i jednocześnie oportunistą.

Spolegliwy-człowiek na którym można polegać

oportunista - (łac. Oprtunus) wygodny, korzystny

Przeciwność dlatego też należy zastosować tylko jeden z wyrazów „Był człowiekiem spolegliwym”

20. Wskaż produktywny typ słowotwórczy w dzisiejszej polszczyźnie.

( to rzeczowniki tworzone od czasowników, takie jak pisanie, chodzenie oraz zdrobnienia i zgrubienia)

• typ słowotwórczy to grupa wyrazów tworzona tym samym formantem od tej samej części mowy. Jeśli taka grupa poszerza się o wciąż nowe wyrazy, mamy do czynienia z typem produktywnym, jeśli natomiast od kilkudziesięciu czy nawet kilkuset lat nie przybywa w niej wyrazów - z typem nieproduktywnym.

Przykładem typu produktywnego jest grupa nazw narzędzi tworzonych od czasowników formantem -arka. Od dawna obecne są w polszczyźnie wyrazy chłodziarka, zamrażarka, wiertarka, pogłębiarka. Całkiem niedawno pojawiły się zmywarka i kserokopiarka. Ich nazwy nie były trudne do utworzenia i od razu sugerują, że chodzi o jakieś narzędzia. Czytelne, zrozumiałe nazwy możemy tworzyć seryjnie bez żadnego. Na tym właśnie polega produktywność typu.

21. Wskaż typ słowotwórczy nieproduktywny w dzisiejszej polszczyźnie.

(to formanty, które nie tworzą nowych wyrazów jak np. bydło, strzelba, historycznie były produktywne, ale obecnie nie są)

• Przykładem typu nieproduktywnego jest grupa nazw czynności tworzonych od czasowników formantem -ba. Zaliczają się do niej wyrazy: prośba (od prosić), groźba (od grozić), kośba (od kosić), wróżba (od wróżyć) i inne. Od wielu już lat grupa ta nie poszerza się.

• Wymień części mowy odmienne.

• rzeczownik

• przymiotnik

• czasownik

• liczebnik

• zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny)

23. Przedstaw bliżej liczebniki.

Liczebnik

Odpowiada na pytanie ile? który z kolei? Liczebniki liczebność lub kolejność.

Odmienia się podobnie jak rzeczowniki przez przypadki, liczby, rodzaje.

Liczebniki możemy podzielić na:

• Liczebniki główne np.: dwa, siedem, dwadzieścia itp.

• Liczebniki porządkowe oznaczające kolejność np..: pierwszy, drugi, trzeci.

• Liczebniki zbiorowe np.: dwoje, troje, dziesięcioro, dwanaścioro, osiemnaścioro

• Liczebniki nieokreślone np.: kilka, kilkanaście.

• Liczebniki ułamkowe np.: pół, półtora, dwie trzecie.

24. Wymień części mowy nieodmienne.

 przysłówek

 zaimek przysłowny

 przyimek

 spójnik

 wykrzyknik

 partykuła

25. Jakie zjawiska językowe obserwujemy dziś w celowniku lp. deklinacji męskiej?

26. Co doprowadziło u wielu osób do zmiany wymowy i pisowni w dopełniaczu lmn rzeczownika agrafka?

27. Podaj najczęściej spotykane błędy ortofoniczne związane z realizacją fonemu /ł/.

28. Podaj najczęściej spotykane błędy ortofoniczne związane z realizacją fonemów /ę/ i /ą/.

• W wyrazach , w których ą i ę występuje przed literami L lub Ł , jest rozbieżność między wymową a pisownią. W wymowie zdecydowanej większości użytkowników j. polskiego występują samogłoski ustne O i E ( zaczął - zac^oł ).

• Przed ł i l ą zastępowane jest najczęściej literą o , ę - e. Jednak litery o i e w miejscu ą i ę pojawiają się i w innych wyrazach. Nie jest to jednak najczęściej spotykany sposób zapisu ą i ę.

• Przed spółgłoskami wybuchowymi dwuwargowymi p , b litery ą, ę zastępowane są najczęściej grupami literowymi om, ąm, em, ęm. 
  W pozycji przed wybuchowymi dwuwargowymi litery ą i ę oznaczają dziś najczęściej dwie głoski (fonemy ). Jedna głoska reprezentuje fonem samogłoski ustny - /o/ lub /e/ a druga fonem spółgłoski nosowy /m/ . Ponieważ dzieci najczęściej mówią zomp, gołompki dlatego zgodnie z wymową zapisują jak podano. Pojawienie się grup liter ąm , ęm w miejscu ą, ę można tłumaczyć tymi samymi przyczynami co pojawienie się om, em. Różnica polega na tym , że piszący ąm, ęm ma pewną świadomość ortograficzną i dlatego podstawia w miejsce głosek om, em litery ąm , ęm.

• Pojawienie się liter o i e w miejscu ą i ę tłumaczy się nieopanowaniem analizy głoskowej wyrazów . Gdyby uczeń znał strukturę głoskową tych wyrazów no pewno nie popełniłby takich błędów.
  Litera e pojawia się często w miejscu e z niedbalstwa graficznego - u dzieci obserwuje się skłonność do opuszczania znaków diakrytycznych .

• w wyrazach zawierających litery ą i ę przed spółgłoskami wybuchowymi przedniojęzykowo - przyzębowymi : t , d . Litery ą, ę są tu zastępowane grupami literowymi on, ąm , en, ęn. Ten sposób zapisywania ma również swoje uwarunkowanie fonologiczne. Litery ą, ę oddają tu grupy dwufonemowe on, en i dlatego uczniowie zapisują zgodnie ze strukturą fonemową ( poczontku ). Nieznajomość ortografii tych wyrazów jest przyczyną popełniania tego typu błędów.

• Mniej błędów notuje się przed wybuchowymi tylnojęzykowymi - k, g , ze względu na jasną sytuację fonologiczną .

• Przed głoskami przytartymi przedniojęzykowo - przyzębowymi c i dz.

• Przed przytartą przedniojęzykowo - przydziąsłową twardą cz , dż litery ą i ę oznaczają grupy dwufonemowe on , en i dlatego uczniowie najczęściej piszą on, ąn , en, ęn, zdarza się pisownia o lub e. 

• Przed fonemami przytartymi przedniojęzykowo-przydziąsłowymi miękkimi litery ą i ę reprezentują grupy dwufonemowe oń, eń.
  Należy pamiętać , że samogłoski nosowe nie mogą być wydłużane, bo to prowadzi do kolejnych błędów - np. wonsy.

• Spotkać można również wymowę , gdzie w miejscu nosówki występuje grupa głoskowa on, en. 
  

29. Czym jest kategoria gramatyczna: wymień kategorie werbalne i imienne?

Kategoria gramatyczna - typ cech semantycznych słowa, realizowanych w warstwie jego morfologii. Kategorią gramatyczną jest np. rodzaj. I tak rodzaj męski, żeński lub nijaki w przymiotnikach "zielony", "zielona", "zielone" (zatem pewna cecha "znaczeniowa", semantyczna tych słów) sygnalizowany jest przez odpowiednie końcówki -y, -a, -e (czyli przez cechy morfologiczne słowa).

Można wyróżnić kategorie gramatyczne:

• imienne, czyli odnoszące się do rodziny rzeczownika, takie jak liczba, rodzaj, przypadek,

• werbalne, czyli odnoszące się do rodziny czasownika, takie jak czas, osoba, aspekt, tryb, strona.

30. Czym jest kategoria słowotwórcza; wymień najważniejsze kategorie słowotwórcze rzeczowników?

Kategoria słowotwórcza to klasa wyrazów o wspólnym znaczeniu słowotwórczym (etymologicznym). Przykładem kategorii może być grupa nazw zdrobniałych, tworzonych najróżniejszymi formantami (-ek, -ik, -ka, -ko, -unio, -unia, itp.), ale zawsze oznaczających coś miłego, małego, przyjemnego. W skład tej samej kategorii mogą wchodzić wyrazy utworzone od różnych części mowy. W obrębie kategorii nazw narzędzi mamy wyrazy utworzone zarówno od czasowników (czerpać > czerpak, obrabiać > obrabiarka), jak i od rzeczowników (drut > druciarka).

KATEGORIE SŁOWOTWÓRCZE RZECZOWNIKÓW

 nazwy zdrobniałe i pieszczotliwe, tworzone od rzeczowników najczęściej formantami:    -ek, -ka, -ko, -ik, -yk np.: piesek, rączka, drzewko, fotelik, talerzyk;

 nazwy zgrubiałe, często o ujemnym zabarwieniu emocjonalnym, tworzone od rzeczowników najczęściej formantami: -sko, -isko, -ysko,-idło, -ydło, np.: babsko, kocisko, ptaszysko, powieścidło, sztuczydło;

 nazwy miejsc, w których coś się robi, znajduje lub sprzedaje, tworzone od rzeczowników lub czasowników najczęściej formantami: -nia, -arnia, -alnia, -ownia, -nik, -nica, -ownica, -isko, np.:
pracować > pracownia (miejsce, gdzie się pracuje)
kawa > kawiarnia (miejsce, gdzie podaje się kawę)
palić > palarnia (miejsce, gdzie się pali)
kąpać się > kąpielisko (miejsce, gdzie się kąpie)

 nazwy wykonawców czynności i zawodów, tworzone od rzeczowników i czasowników najczęściej formantami: -nik, -owiec, -arz, -ak, -ista, -acz, -iciel, -ca, -ec, np.:
stół > stolarz (wyrabia stoły)
pisać > pisarz (ten, kto pisze)
śpiewać > śpiewak (ten, kto śpiewa)
ryba > rybak (ten, kto łowi ryby)
jeździć > jeździć (ten, kto jeździ)

 nazwy mieszkańców miast, wsi, osiedli, regionów, krajów, kontynentów, tworzone od rzeczowników najczęściej formantami: -ak, -anin, -ik, -czyk, -ańczyk, -ec, -in, np.:
Gdańsk > gdańszczanin
Pomorze > Pomorzanin
Anglia > Anglik
 nazwy żeńskie tworzone od odpowiedników męskich formantami: -ka, -nica, -ica, -owa, -yni, np.:
malarz > malarka
uczeń > uczennica
krawiec > krawcowa
 nazwy narzędzi tworzone od czasowników przede wszystkim formantami: -ak, -acz, -aczka, -nik, -alnik, -arka, -ałka, np.:
czerpać > czerpak
obcinać > obcinacz
dozować > dozownik
wiercić > wiertarka
 nazwy nosicieli cech, osób lub rzeczy, tworzone przede wszystkim od przymiotników formantami: -ec, -ek, -ka, -ak, -ik, -as, np.:
głupi > głupiec
śmiały > śmiałek
gruby > grubas

 nazwy cech tworzone od przymiotników formantami: -ość, -ota i formantem zerowym, np.:
stały > stałość,
głuchy > głuchota,
czarny > czerń.

31. Wymień i podaj przykłady części zdania.

W zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu (podmiot i wyrazy, które go określają) i grupę orzeczenia (orzeczenie i wyrazy, które go określają). Podmiot z orzeczeniem tworzą w zdaniu związek główny. Pozostałe części mowy tworzą związki poboczne.

Podmiot - nadrzędna część zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania; kto? co? Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:

- gramatyczny - wyrażony w mianowniku, np. Malarz namalował piękny obraz.

- logiczny - wyrażony w dopełniaczu, np. Nie ma sukcesów bez ciężkiej pracy.

- domyślny - np. Pojechaliśmy do Krakowa. [my]; Pójdę do sklepu po zakupy. [ja]

- szeregowy - np. Tomek, Łukasz i Jakub grają w piłkę nożną.

Orzeczenie - określa czynności lub stany osób albo rzeczy. Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:

- czasownikowe - wyrażone osobową formą czasownika, np. Jutro pojedziemy do lasu na grzyby. Deszcz padał przez cały dzień.

- imienne - złożone z łącznika (osobowa forma czasowników: być, stać się, zostać) i orzecznika (innej części mowy), np. Jarek będzie pierwszy. Ta książka jest interesująca. Ania została aktorką. Ten dom jest z drewna.

Określenia:

Przydawka - określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? Z czego?

Dopełnienie - określa czasownik. Odpowiada na pytania: kogo? co? czego? komu? czemu? kim? czym? itd. - odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika. Dopełnienie może być bliższe lub dalsze.

Okolicznik - określa czasownik. Wyróżniamy okoliczniki: miejsca, czasu, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia, warunku.

Równoważnik zdania - wypowiedzenie, które nie zawiera osobowej formy czasownika, np. Gdzie Agnieszka? O której godzinie przylot samolotu? Nie deptać trawników! Pisać to zadanie!

32. Czym jest orzeczenie, a czym jest orzecznik (posłuż się przykładami)?

Orzeczenie - to część zdania wyrażona czasownikiem w formie osobowej, która informuje nas o czynnościach wykonywanych przez podmiot, odpowiada na pytanie:
co robi?, co się z nim dzieje?, w jakim stanie się znajduje?

Orzecznik - część orzeczenia imiennego. Orzecznik odnosi łącznik do podmiotu, o którym orzeka; charakteryzuje szczegółowiej treść łącznika.

Orzecznik najczęściej występuje jako:

• przymiotnik (Kazik jest pracowity)

• rzeczownik (Kazik to pracuś)

• wyrażenie przyimkowe i porównawcze (ja nie jestem tobą)

• w postaci szeregu (Kazik jest pilny i pracowity)

Orzecznik rzeczownikowy stoi zazwyczaj w mianowniku lub narzędniku, przymiotnikowy - w mianowniku.

W funkcji orzecznika występuje najczęściej rzeczownik i przymiotnik, ale rolę tę pełni także imiesłów przymiotnikowy, liczebnik, zaimek, wyrażenie przyimkowe, przysłówek.

33. Omów orzeczenie i podaj przykłady orzeczenia czasownikowego i imiennego.

Oddzielna kartka: „02_orzeczenie”

34. Omów związek zgody, rządu i przynależności, posługując się przykładami.

Oddzielna kartka: „08_związki”

35. Omów ogólnie kategorie fonologiczne współczesnego języka polskiego.

Do najważniejszych kategorii fonologicznych w j. polskim należą:

• kategoria dźwięczności

• kategoria sposobu artykulacji między:

• zwartymi i zwarto-szczelinowymi

• szczelinowymi i zwarto-szczelinowymi

• kategoria nosowości

36. Przedstaw szczegółowo kategorię fonologiczną dźwięczności.

Ks. „Zarys fonetyki, fnolgii…” s. 97

37. Omów istotę V.O.T (voice onset time).

To inaczej czas wejścia dźwięczności, przy gł. dźw. wybrana dźwięczność jest w fazie zwarcia, najdłużej można to obserwować przy głosce B, wiązadła gł. drgają, a potem dochodzi do wybuchu.

38. Podaj polskie i łacińskie nazwy narządów mowy. (s. 15)

39. Narysuj przekrój strzałkowy głowy. (s.15)

40. Przedstaw istotę miękkości (itowości) głosek. (s. 97)

41. Przedstaw istotę nosowości. (s. 101)

42. Czym są cechy dystynktywne?

Cecha dystynktywna - cecha odróżniająca dźwięki danego języka, która pociąga za sobą różnicę w znaczeniu wyrazów, np.

bar : par

nam : dam

Cecha dystynktywna to taka cecha, która tworzy opozycję fonologiczną.

Opozycja fonologiczna to taka różnica między dźwiękami języka, która jest związana z różnicowaniem znaczenia wyrazów.

43. Czym są cechy diakrytyczne? Rocławski, str.150-153.

44. Fonem jako wiązka cech dystynktywnych, a fonem jako klasa głosek funkcyjnie jednorodnych. Rocławski strona 137.

45. Podaj kilka cech audytywnych fonemów.

46. Głoska w potocznym i w językoznawczym znaczeniu. Rocławski str. 135-136.

47. Omów związek między literami a fonemami.

Litera jako znak graficzny fonemu.

Fonem - klasa głosek funkcyjnie jednorodnych tzn. takich, których wymiana w określonej jednostce języka (morfem, wyraz, wypowiedzenie) nie powoduje zmiany jednego znaczenia.

Fonem to klasa głosek, które charakteryzują się stałym zespołem cech dystynktywnych tzn. wyróżniających.

48. Podaj strukturę fonemową wyrazów: dąb, więzienie, przedsiębiorstwo, nicienie, sąsiedzi, dzięcioł, ksiądz, przeniesienie, ciągnik, ciężarówka, miauknięcie.

49. Omów najważniejsze parametry fonostatystyki.

50. Reguły fonotaktyczne we współczesnej polszczyźnie.

To torzsamości dźwięcznościowe, na końcu wyrazów występują tylko bezdźwięczne

51. Kryteria klasyfikacji głosek.

Kartka” podział kl.głosek”

52. Co to takiego: głoska podstawowa i warianty pozycyjne (kombinatoryczne) oraz fakultatywne? Str. 164

Głoska to najmniejszy dźwięk mowy ludzkiej, który można wyodrębnić słuchem. W języku polskim głoski dzielą się na samogłoski ( a, e, i, o, u, y, ą, ę) i spółgłoski (wszystkie pozostałe).

53. Klasyfikacja samogłosek.

54. Geneza wieloboku samogłoskowego. Połącz z przekrojem strzałkowym głowy, Rocł. str. 203

55. Omów kompleks delabialno-palatalny.

56. Omów kompleks labio-welarny.

57. Od czego zależy częstotliwość występowania formantu pierwszego i drugiego samogłosek?

Str. 204

58. Przedstaw zależność między budową artykulacyjną a akustyczną samogłosek.

59. Opis artykulacyjny głosek z klasy głosek stanowiących fonem /ę/. Str. 218.

60. Opis artykulacyjny głosek z klasy głosek stanowiących fonem /ą/. Str. 219.

61. Klasyfikacja spółgłosek (7 kryteriów). - tabela

62. Omów klasę głosek stanowiących fonem /j/.

63. Omów klasę głosek stanowiących fonem /ł/.

64. Omów klasę głosek stanowiących fonem /r/. str. 232-233.

65. Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów: /l/, /m/, /n/.

66. Opis artykulacyjny głoski [ń]. Str. 245.

67. Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów /f/ i /w/.

68. Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów /s/ i /z/.

69. Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów /ś/ i /sz/.

70. Opis artykulacyjny i porównanie głosek podstawowych fonemów /ź/ i /ż/.

71. Porównaj głoskę /ch/ z innymi głoskami trącymi.

72. Podaj opis artykulacyjny głosek należących do szeregu syczących.

73. Podaj dokładny opis artykulacyjny z ułożeniem języka dla głosek [s] i [c].

74. Opis artykulacyjny porównawczy głoski [ch] i /k/.

75. Opis artykulacyjny 3 wariantów fakultatywnych z klasy trących w ujęciu porównawczym z odpowiednimi głoskami podstawowymi.

76. Opis artykulacyjny głoski [c] i [dz].

77. Opis artykulacyjny głoski [ć] i [dź].

78. Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów przytartych szumiących.

79. Istota szumu i syczenia.

Syczenie: usta spłaszczone, język leży przy dolnych zębach, a powietrze wydostaje się przez szczelinę, słyszymy syk.

Szum: policzki SA ułożone w tzw. Ryjek, usta są zaokrąglone jak przy U, język spoczywa na wałku dziąsłowym, a powietrze wydostając się z jamy ustnej powoduje szum.

80. Opis artykulacyjny głoski podstawowej i wariantu pozycyjnego fonemu /t/ i /d/. str. 282

81. Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemu /p/ i /b/.

82. Podaj terminy równoznaczne (synonimiczne) do: spiranty, frykatywne, afrykaty, sybilanty.

83. Podaj terminy synonimiczne do podanych tu terminów i posłuż się przykładami: okluzywne, sonorne, obstruenty.

84. Jakie głoski należą do rezonantów?

85. Kiedy o spółgłosce orzekamy, że jest sonantem?

86. Czym jest sylaba?

Część wyrazu zawierająca samogłoskę, najczęściej pozbawiona znaczenia.

87. Akcent wyrazowy w języku polskim.

• Jeśli chodzi o miejsca, jakie w większość polskich wyrazów zajmują sylaby akcentowane, można powiedzieć, że akcent jest stały i z reguły pada na przedostatnią sylabę, więc nazywa się go paroksytonicznym. Jednak można zaobserwować odstępstwa w formie proparoksytonezy oraz oksytonezy.

W języku polskim akcent z reguły pada na przedostatnią sylabę, więc nazywa się go paroksytonicznym.

bajkowy
bajka
bajeczny

Widać od razu także wyraźnie, iż jest to akcent stały, niezależny od budowy morfologicznej.

Odstępstwa od paroksytonezy

Oksytonicznie akcentowane są:

1. zapożyczenia z języka francuskiego
   atelier
   jury
   menu
   Paris

2. skrótowce literowe
   PKS - pe-ka-es
   PKP - pe-ka-pe
   UMK - u-em-ka
   UJ - u-jot

3. wyrażenia z formantami arcy-, eks-, -wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych
   wicemistrz, ale wicedyrektor
   eksmąż, ale eksbokser

4. realizacje ekspresywne, takie jak akurat

5. rozkazy typu baczność! na lewo patrz!

Akcent proparoksytoniczny

1. zapożyczenia z języka łacińskiego z formantem -ika, -yka w mianowniku oraz w tych formach fleksyjnych, które mają równą mu liczbę sylab
   botanika, botanice, ale botanikami
   polityka, polityce, politykami

2. liczebniki złożone typu (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
   osiemset
   czterysta
   dziewięćset

3. formy liczby mnogiej czasowników w czasie przeszłym (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
   zrobiliście
   pojechaliście

4. formy liczby pojedynczej trybu przypuszczającego (pozorne odstępstwo od paroksytonezy)
   zrobiłby
   pojechałaby

5. akcentowane tak też są niektóre wyrazy, których taki akcent jest indywidualną cechą gramatyczną
   ryzyko
   uniwersytet
   w ogóle

W formach liczby mnogiej trybu przypuszczającego obserwować można przesunięcie akcentu aż na czwartą sylabę od końca:

pojechalibyście
zrobilibyśmy

88. Rodzaje intonacji. Str. 198.

Intonacja to podniesienie lub obniżenie tonu wypowiedzi (melodia zdania). Intonację graficznie oddajemy za pomocą kropki, wykrzyknika, znaku zapytania.

Rodzaje intonacji:

- wyrazowa (inaczej nazywana akcentem wyrazowym) - występowała powszechnie w języku prasłowiańskim, nie ma jej we współczesnym języku polskim, polegała na tym, że w jednym słowie pierwsza sylaba na przykład była wymawiana w wyższej tonacji (była to tzw. intonacja opadająca), zaś jej końcówka niżej (w odwrotnej sytuacji mamy do czynienia z intonacją rosnącą);

- zdaniowa - występuje wówczas, gdy w jednym wypowiedzeniu zmienia się wysokość tonu mówiącego (związany z tym jest stosunek nadawcy komunikatu do tego, o czym mówi).

Oprócz takiego podziału istnieje jeszcze inny, dokonujący rozróżnienia na intonację:

• obiektywną (o charakterze rosnąco - opadającym) np. Jadę nad morze,

• subiektywną:

- pytajną (o charakterze rosnącym) np. Jedziesz nad morze?

- wykrzyknikową (o charakterze opadającym) np. Jedź nad morze!

89. Czym jest morfem?

Morfem - część wyrazu, która oprócz spółgłosek zawiera samogłoskę, jest obdarzona znaczeniem i służy jako budulec wyrazu. Nie jest więc w pełni samodzielny. Może być on jedno- i wielofonemowy lub zerowy.

Klasyfikacja morfemów:

1. leksykalne, zwane też rdzennymi, są obdarzone znaczeniem, np.koń-.

2. gramatyczne, w wyrazie spełniają funkcję pomocniczą":

• fleksyjne (przystosowują wyraz do określonej roli w zdaniu, ich znaczenie ma charakter składniowy, np. -owi, -a)

• słowotwórcze (ich rolą jest tworzenie nowych wyrazów od już istniejących, np. -ik)

Wiele morfemów występuje w kilku postaciach, wariantach. Decyduje o tym to, że:

• warianty morfemu (dwa i więcej) mają to samo znaczenie;

• różnica między nimi sprowadza się do wymian fonemów (morfemów), występujących w wielu morfemach, np. w wyrazie koń i konny morfemy koń- // kon- mają to samo znaczenie, a różnica między nimi sprowadza się do obecności wymiany ń: n

90. Czym jest formant słowotwórczy?

Formanty słowotwórcze to elementy, które różnią wyraz pochodny od podstawowego (tj. służą do tworzenia wyrazu pochodnego). Funkcję formantów pełnią najczęściej cząstki słowotwórcze (afiksy) występujące przed tematem słowotwórczym (przedrostki, inaczej: prefiksy), np. pa-proch, o-blednąć, do-rozumieć, lub po nim (przyrostki, inaczej: sufiksy), np. nieruch-ajda, dalek-achny albo spójki (interfiksy) -i-, -y-, -o- występujące między członami wyrazu złożonego, np. dus-i-miech, kosz-o-plet. Oprócz formantów prostych mogą występować także formy złożone, np. przedrostkowo-przyrostkowy: przy-zielon-owaty, ob-gęst-ny. Nieco rzadziej występują formanty paradygmatyczne - wykładnikiem pochodności wyrazu jest zmiana paradygmatu fleksyjnego (sposobu odmiany), np. pochowa `pogrzeb' ← pochować, barani ← baran, itp. Istnieją też form. alternacyjne, czyli oboczności fonetyczne w temacie słow., np. brzuś ← brzuch. Oboczności tematyczne mogą towarzyszyć także innym wykładnikom → derywacji, np. afiksom.

91. Sufiks, prefiks, infiks.

Sufiks - (przyrostek) w językoznawstwie jest to każdy "kawałek" podstawy słowotwórczej) i jednocześnie ma własności słowotwórcze (czyli nie jest końcówką fleksyjną). Danemu wyrazowi może nie towarzyszyć żaden sufiks, lub też może mu towarzyszyć jeden lub więcej sufiksów. Sufiksy razem z afiksów (zrostków), czyli tych morfemów słowotwórczych, które odpowiadają za tworzenie wyrazów pochodnych. Np. ogrom-nias-ty; konstantyn-opol-owiani-ecz-ka.

• Prefiks - (przedrostek) w językoznawstwie jest to każdy "kawałek" podstawy słowotwórczej). Danemu wyrazowi może nie towarzyszyć żaden prefiks, lub też może mu towarzyszyć jeden lub więcej prefiksów. Prefiksy razem z afiksów (zrostków), czyli tych morfemów słowotwórczych, które odpowiadają za tworzenie wyrazów pochodnych. Przykłady: :nie-do-świad-czo-ny :od-jazd Przedrostki stosowane były często w nazwiskach i przydomkach.

• Infiks - (wrostek) w językoznawstwie jest to każdy "kawałek" podstawy słowotwórczej). Infiksy występują z przyczyn fonetycznych w niektórych wyrazach (a czasami nawet tylko w części ich form gramatycznych). Infiksy razem z afiksów (zrostków), czyli tych morfemów słowotwórczych, które odpowiadają za tworzenie wyrazów pochodnych. Przykłady: :język-o-znawca :Rzeczpospolita --> Rzecz-y-pospolitej.

• Przedstaw fonetykę międzywyrazową w wyrażeniach przyimkowych.

• Przykłady akcentu inicjalnego, proparoksytonicznego, paroksytonicznego, oksytonicznego.

Akcent (od łac. accentus, zaśpiew), właśc. akcent wyrazowy - wyróżnienie za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab w obrębie wyrazu. Akcent wyrazowy może być:

Stały pod względem fonetycznym - pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:

• oksytoniczny - na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim),

• paroksytoniczny - na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim, włoskim czy nahuatl),

• proparoksytoniczny - na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim),

• inicjalny - na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej)

• może też padać na drugą sylabę wyrazu, a w języku winnebago - na trzecią.

• Podziel głoski na trwałe i nietrwałe, monosegmentalne i polisegmentalne.

Głoski trwałe (wymawiane długo):

A, E, F, CH, I, M, N, O, R, S, SZ, Ś, U, W, Y, Z, Ż, Ź.

Głoski nietrwałe (wymawiane krótko):

Ą, B, C, Ć, CZ, D, DZ, DŻ, DŹ, Ę, G, J, K, L, Ł, Ń, P, T.

Głoski monosegmentalne:

Głoski polisegmentalne:

95. Szybkość rozchodzenia się fali akustycznej w powietrzu i wodzie.

Fala akustyczna lepiej i szybciej roznosi się z wodzie niż w powietrzu, a dzieje się tak dlatego, że woda ma inna (większą) gestość niż powietrze ???

96. Iloczas głosek.

Czas wymawiania poszczególnych głosek, str. 249.

97. Zapisz teks używając alfabetu słowiańskiego i międzynarodowego (IPA):

/wjosna ńe należy do stabilnych pór roku. W marcu jak w garcu, kfjećeń plećeń fćąsz przeplata, trochę żimy, trochę lata. / kartka

98. Czym się różni zapis fonemowy od zapisu fonetycznego?

99. Poniższy tekst przeczytaj i zapisz fonetycznie alfabetem IPA:
    „ Wciąż trzeba pamiętać o zaniedbaniach dzieci wiejskich.” kartka

100. Podaj nazwiska kilku znanych polskich językoznawców i wymień dziedziny ich

szczególnych zainteresowań. Podaj nazwiska językoznawców zajmujących się logopedią.

Językoznawcy i logopedzi:

Dr Maria Przybysz-Piwko - językoznawca i afazjo log, kształci logopedów (UW, APS, IBE)

Prof. B. Rocławski - językoznawca i glottodydaktyk, logopeda, kształci logopedów i glottodydaktyków.

Prof. St. Grabias - filolog Pol. I logopeda, (skupił się na zagadnieniach zwiazanych z komunikacją językową)

Językoznawcy:

- Walery Pisarek - jezykoznawca i prasoznawca, specjalista w dziedzinie komunikowania masowego i socjolingwistyki,

- Jerzy Bralczyk - specjalista w zakresie języka mediów, reklamy i polityki,

- prof. Zdzisław Wasik - językoznawstwo porównawcze indoeuropejskie,

- prof. Czesław Kudzinowski - prof. Języka fińskiego, autor największego dotychczas słownika fińsko-polskiego i podręcznika gramatyki fińskiej, oraz twórca słownika dialektu kryszyńskiego

Por. np.: ROCŁAWSKI, odsyłacz 27. STEFFEN-BATOGOWA, odsyłacz 27.

---