Szanse i zagrożenia rozwoju turystyki zrównoważonej w regionie Warmii i Mazur
Nowowiejska Anna
TiR III rok GR I
studia dzienne
Region warmińsko- mazurski
Region zajmuje powierzchnie 24,2 tys. km2 i liczy 1,5 mln ludności. Na jego terenie znajduje się 47 miast i prawie 3900 wsi. Pod względem administracyjnym dzieli się na 17 powiatów ziemskich i 2 grodzkie. Stolica regionu jest Olsztyn. W jego skład wchodzi: Pojezierze Iławskie, krainy Pojezierza Mazurskiego: Pojezierze Olsztyńskie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Pojezierze Ełckie, Kraina Węgorapy, Wzgórza Szczecińskie, Równina Mazurska.
Na zachodzie obejmuje cześć Pobrzeża Gdańskiego: część Żuław Wiślanych, Wysoczyznę Elbląską, Równinę Warmińską, Wybrzeże Staropruskie oraz skrawek Pojezierza Chełmińsko- Dobrzyńskiego: Garb Lubawski i Dolina Drwęcy i Równina Urszulewskiej a także cześć Niziny Staropruskiej (Wzniesienie Górowskie, Równina Ornecka i Nizina Sępopolska). Na północnym wschodzie do regionu należy skrawek Pojezierza Litewskiego. Południowy skrawek regionu tj. okolice Nidzicy i Działdowa, wchodzą w skład mezoregionu Wzniesienia Mławskiego w obrębie Niziny Północnomazowieckiej. Region warmińsko- mazurski sąsiaduje z regionem podlaskim od wschodu, mazowieckim od południa, zaś od zachodu z regionem kujawsko- pomorskim. Od północy graniczy on z Obwodem Kalingradzkim; funkcjonuje tu kilka przejść granicznych, m.in. Gronowo, Bezledy i Gołdap.
Region jest słabo zaludniony i uprzemysłowiony. Środowisko naturalne jest jeszcze w małym stopniu zdegradowane. W regionie tym przemysł ma jedynie znaczenie lokalne i bazuje głównie na zasobach naturalnych i rolnictwie. Ośrodki przemysłowe to: Olsztyn, Elbląg, Ostróda i Ełk.
Większość regionu warmińsko- mazurskiego ma typowo polodowcowa rzeźbę- zbiega się tutaj i nakłada wiele warstw stadialnych ciągów morenowych zlodowacenia bałtyckiego. Taka sytuacja doprowadziła do powstania wyniosłych wzgórz morenowych przekraczających 300 m n.p.m., a lodowiec zostawił olbrzymiej miąższości materiał w postaci piasków, glin, żwirów i głazów narzutowych, wyżłobił rynny i niecki jezior. W krajobrazie polodowcowym obok wzgórz morenowych zaznacza się obfitość wód powierzchniowych i lasów. Wody zajmują ok. 7% powierzchni regionu, a jeziora i rzeki połączone kanałami tworzą malownicze i atrakcyjne szlaki turystyki wodnej. Pojezierze Mazurskie to największy region pojezierny w Polsce, zajmujący 11% powierzchni kraju.
Tu znajdują się największe jeziora Polski: Śniardwy i Mamry. Rozlegle kompleksy leśne z dominującym borem sosnowym pokrywają cały obszar, a zwłaszcza jego południową część. Jest tu kilka parków krajobrazowych, ok. 70 rezerwatów przyrody i wyjątkowo dużo pomników przyrody.
Największymi kulminacjami sa: Dylewska Góra (312 m n.p.m.) w zachodniej części oraz Szewskie Wzgórza (309 m n.p.m.) w części wschodniej. Walory środowiska naturalnego uzupełniają pozaprzyrodnicze elementy krajoznawcze, co stwarza warunki do rozwoju rożnych form turystyki w regionie. W rejonie współistnieje wiele kultur: współczesna polska, warmińsko- mazurska, niemiecka, ukraińska i łemkowska oraz wyznań: rzumsko-katolicy, ewangelicy, prawosławni i staroobrzędowcy. Region obfituje również w zabytki: zamki krzyżackie, rezydencje biskupie, kościoły. Zachowało się wiele zabytków kultury materialnej, średniowiecznych grodzisk i kurhanów. Znajdują się tu również licznie ciekawe muzea, fortyfikacje z XIX w., oraz zespoły bunkrów z II wojny światowej.
Pobrzeże Gdańskie
Północno- zachodnia część regionu warmińsko- mazurskiego zajmująca krainy Pobrzeża Gdańskiego- Wybrzeże Staropruskie, Wysoczyzna Elbląska i Równina Warmińska.
Wybrzeże Staropruskie stanowi wąska równina, ciągnąca się od Fromborka po ujście Pregoły. W granicach Polski znajduje się jej niewielka część ok. 100 km2. Równina zajęta jest w głównej mierze przez laki i pola uprawne.
Wysoczyzna Elbląska to falista wysoczyzna morenowa. Najwyższe wzniesienie- Maślana Górka sięga do 197 m n.p.m.. Środkową część krainy zajmują głównie pola uprawne, zbocza natomiast porastają lasy mieszane z bukiem i dębem. Większym obszarem leśnym sa Lasy Kadyńskie na północnym zachodzie, zaliczane do Parku Krajobrazowego Wzniesienia Elbląskie. Krajobraz Parku urozmaicają liczne rozcięcia erozyjne, wąwozy oraz promienisty układ cieków. W lasach licznie reprezentowane sa gatunki roślin górskich, m.in., tojad dziobaty, czosnek niedźwiedzi, olsza szara, widłak wroniec. W regionie powstało kilka rezerwatów przyrody, np. rezerwaty leśne w Kadynach i Łęczach oraz florystyczny we wsi Rychnowy z pióropuszem strusim, chronionym gatunkiem paproci.
W miejscowości Kadyny rośnie najgrubszy i jeden z najstarszych dębów w Polsce „Dąb Jana Bażyńskiego”, liczący ok. 700 lat. Obiekty zabytkowe w Kadynach to imponujący zespół pałacowy z XVII w.- dziś elegancki hotel. Tolkmicko znane jest z kościoła św. Jakuba Apostola z XIV w.; liczne domy z XIX w. Około 2 km od miasta znajdują się umocnienia ziemne zwane Walami Tolkmickimi. Największym ośrodkiem przemysłowym i krajoznawczym jest Elbląg. Do zabytków miast należy m.in. kościół św. Mikołaja, fragmenty murów obronnych z Brama Targowa. Z Elbląga przepłynąć można do Krynicy Morskiej lub do Ostródy unikatowym w Europie Kanałem Elbląskim i Zalewem Wiślanym. W pobliżu miasta znajduje się jezioro Druzno będące częścią rezerwatu ornitologicznego.
Równina Warmińska- położona jest na północny wschód od Wzniesień Elbląskich, na południu graniczy z Pojezierzem Iławskim. Większość obszaru zajmują pola uprawne zaś obszary leśne stanowią niewielka część. Na północy krainy w pobliżu Zalewu Wiślanego leży Frombork. Miasto związane z postacią Mikołaja Kopernika. Tutaj powstało jego najważniejsze dzieło „O obrotach sfer niebieskich”. Na wzgórzu znajduje się warowny zespół klasztorny, wieża płn.- zach. mieści planetarium. W dawnym pałacu biskupim urządzono Muzeum Kopernika. Jednym z najważniejszych obiektów sakralnych w tej części Europy jest Katedra św. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, z grobem Kopernika pod posadzka. Na północnym skraju Wyżyny leży Braniewo, z najcenniejszym zabytkiem miasta- kościołem Świętego Krzyża z XVIII w. Ośrodkiem krajoznawczym jest również Pasłęk, założony w XIII w. przez Krzyżaków. W miejscowości zachował się zamek krzyżacki z XIV w. oraz gotycki kościół parafialny św. Bartłomieja z barokowym ołtarzem z XVII w.
Nizina Staropruska
W odróżnieniu od Pobrzeża Gdańskiego Nizina Staropruska należy już do prowincji Polski Północno- Wschodniej. Na terenie regiony warmińsko- mazurskiego znajduje się tylko część tej niziny, a mianowicie: Wzniesienia Górowskie, Równina Ornecka i Równina Sępopolska.
Nazwa pochodzi od pierwotnych jej mieszkańców- Prusów, należących do grupy Bałtów.
Obszar ten odmiennie od Pojezierza Mazurskiego- jest pozbawiony jezior. Prawie cały ten obszar należy do dorzecza Pregoły. Najwyżej wyniesiony obszar to wysoczyzna morenowa Wzgórz Górowskich, porośnięta Lasami Górowskimi. Wypływające ze wzniesień potoki maja charakter jarów.
W Górowie Iławskiej zachował się średniowieczny układ urbanistyczny, mury obronne. W północnej części obszaru leży Pieniężno. W mieście zachowały się fragmenty murów obronnych, resztki zamku biskupów warmińskich z XIV w., na północnym- zachodzie miasta położony jest klasztor Werbistów, w którym znajduje się muzeum etnograficzne prezentujące zbiory pochodzące z misji azjatyckich, afrykańskich, Ameryki Południowej i Oceanii.
Równina Górowska jest sandrem ciągnącym się wzdłuż Drwęcy Warmińskiej. Piaszczyste terenu zajęte sa przez lasy sosnowe. Ośrodkiem centralnym jest tutaj Orneta. W mieście znajduje się kościół św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, jeden z najcenniejszych ma Warmii. Do zabytków należy również gotycki ratusz z I poł. XIV w., a w nim najstarszy na Warmii dzwon (z 1384 r.), kamieniczki XVII i XVIII w., fragmenty murów obronnych.
Równina Sępopolska jest rozległą niecką, rozciętą dolinami Łyny i Guberu. Na żyznych glebach uprawia się pszenice i buraki. Utworzono tez kilka rezerwatów , m.in. „Jezioro Siedmiu Wysp” na jeziorze Oświń. Miano „Perły Warmii” zyskał sobie Lidzbark Warmiński, malowniczo położony nad Łyną, stanowiący interesujący zespół zabytkowy. Najcenniejszym obiektem tutaj jest gotycki zamek obronny z XIV w., z arkadowym krużgankiem przypominający wawelski, stad tez używana jest nazwa „Wawel Północny”. Zamek był własnością biskupów warmińskich- w głównej Sali recepcyjnej zamku kolejnych biskupów przypominają znaki herbowe i inskrypcje. Na zamku przebywał także Mikołaj Kopernik- obiekt leży na szlaku kopernikowskim. W Lidzbarki Warmińskim odnaleziono także kronikę Galla Anonima. W zamku aktualnie mieści się oddział Muzeum Warmii i Mazur z działami: rzeźby, malarstwa, ludwisarstwa i konwisarstwa.
Pojezierze Mazurskie
Pojezierze Mazurskie zajmuje 13,1 tys. km2 i obejmuje środkową część regionu. W jego skład wchodzi: Pojezierze Olsztyńskie, Pojezierze Mrągowskie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Kraina Węgorapy, Wzgórza Szeskie, Pojezierze Ełckie i Równina Mazurska.
Pojezierze Olsztyńskie znajduje się w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, graniczy od północy z Równiną Ornecką, Wzniesieniami Górowskimi i Rownina Sępopolska, od zachodu z Pojezierzem Iławskim, od południa z Rownina Mazurska i Garbem Lubawskim oraz od wschodu z Pojezierzem Mrągowskim. Część północna Pojezierza Olsztyńskiego zajmują pola uprawne, południowa porasta Puszcza Nidzicka (Napiwodzie Lasy), a zachodnia część- Lasy Taborskie. Największą rzeka tego obszaru jest Łyna. Swoje dorzecza maja tu również Pasłęka, Drwęca i Narew. Zajezierzenie regionu jest znaczne, lecz nierównomierne, mniejsze w części północnej. Do większych jezior zalicza się: Łańskie, Pluszne, Dadaj, Luterskie, Kulpińskie.
Teren Pojezierza Olsztyńskiego obfituje w rezerwaty przyrody: „Jezioro Orłowo Małe” ze stanowiskiem żółwia błotnego, „Wyspa lipowa na jeziorze Morąg” ze stanowiskiem lipowym, rzadkim gatunkiem roślin zielonych i stanowiskiem czapli siwej, „Sołtysek”- zespół torfowisk ze stanowiskiem modrzewicy północnej, „Zabrodzie” ze stanowiskiem brzozy niskiej. „Mokradła Żegockie” i „Ustnik” to rezerwaty ptasie.
Region szczególnie bogaty jest w pozaprzyrodnicze walory krajoznawcze. Wiążą się one zarówno z zachowanymi elementami i zabytkami tradycyjnej kultury ludowej, jak i zabytkami architektury oraz pamiątkami historycznymi i współczesnymi osiągnięciami człowieka. Wiele zabytków kultury materialnej Mazurów spotkać można w licznych wioskach i osadach. Żywe sa jeszcze w tym regionie tradycje folklorystyczne.
W środku Pojezierza Olsztyńskiego, nad Łyną, leży Olsztyn- miasto wojewódzkie, ośrodek przemysłowy, centrum naukowe, kulturowe i szkolne Warmii i Mazur. W mieście zlokalizowano zakłady produkujące opony Michalin, fabrykę mebli, materiałów budowlanych, maszyn i urządzeń przemysłu spożywczego. Olsztyn posiada cenne zabytki architektury: Wysoka Brama z XIV w., gotycki zamek obronny nad Łyną, w którym obecnie znajduje się Muzeum Warmii i Mazur ze zbiorami archeologicznymi, etnograficznymi i sztuka regionalna. Na Starym Mieście zachował się barokowy ratusz z XVII w. Olsztyn posiada interesującą przeszłość, miasto rozwinęło się z niewielkiej osady związanej z zamkiem kapituły warmińskiej. W latach 1516- 1521 przebywał tutaj Mikołaj Kopernik jako administrator dóbr biskupich i kierował obrona zamku przed Krzyżakami. W 1973 r. w ramach obchodów roku Kopernikowskiego oddano w Olsztynie Planetarium Lotów Kosmicznych.
W XVI w. działali tu także biskupi warmińscy: Jan Dantyszek, Stanisław Hozjusz czy Marcin Kromer. W pobliżu Olsztyna na uwagę zasługuje Gietrzwałd, główny ośrodek turystyki pielgrzymkowej na Warmii z późnogotyckim kościołem i pamiątkami po poecie
A. Samulowskim.
W Barczewie, niedaleko Olsztyna, mieści się Muzeum Feliksa Nowowiejskiego, a w budynku, w którym urodził się kompozytor- twórca „Legendy Bałtyku”, a równocześnie działacz społeczny Warmii i Mazur, zorganizowano jego Muzeum Biograficzne. Najcenniejszym zabytkiem miasta jest gotycki, halowy kościół parafialny św. Anny z XIV w.
W kościele św. Andrzeja z XIV w. znajduje się cenne dzieło sztuki renesansowej- nagrobek kardynała Andrzeja Batorego (bratanka króla Stefana Batorego) i jego brata Baltazara.
Znanym ośrodkiem krajoznawczym jest Olsztynek, na północno- zachodnim skraju miasta urządzono skansen budownictwa regionalnego Warmii i Mazur oraz Powiśla, Litwy, Barci i Sambii (21 obiektów). W mieście urodził się K.C. Mrągowski- wybitny lingwista i krzewiciel polskości na Mazurach. Niedaleko Olsztynka, w Sudanie, w czasie II wojny światowej istniał międzynarodowy obóz jeńców wojennych (Belgowie, Francuzi, Rosjanie, Włosi, Polacy). W obozie zginęło ok. 50 tys. jeńców, a ich pamięć uczczono pomnikiem na cmentarzu.
Obiekty zabytkowe w tej części regionu występują także w Dobrym Mieście na Łyną ( największy na Warmii zespół kolegiacki z XIV w.) .
Korzystne warunki naturalne spowodowały rozwój wypoczynkowych form turystyki, a ośrodki wypoczynku pobytowego znajdują się w samym Olsztynie (osiedle Kortowo).
Dla wypoczynku świątecznego mieszkańców Olsztyna duże znaczenie ma okrężny szlak Olsztyński (jeziora: Linowskie, Kaplityny, Wasąg) szlak z Czerwonki ( jezioro Dadaj) przez Barczewo do Olsztyna.
Pojezierze Mrągowskie zajmuje środkowa część Pojezierza Mazurskiego i stanowi wyraźny garb, z kulminacjami dochodzącymi do 220 m n.p.m., rozdzielający Pojezierze Olsztyńskie od Krainy Wielkich Jezior. Na Pojezierzu Mrągowskim wyróżniające się pod względem powierzchni jeziora, to: Gielądzkie, Krzywe, Małe, Juno, Wielki Wałpusz. Jeziora te zajmują ok. 5% powierzchni Pojezierza. Południe regionu obejmuje część Puszczy Piskiej.
W regionie znajduje się niewielka część Mazurskiego Parku Krajobrazowego, w obrębie którego wydzielono kilka rezerwatów przyrody. Rezerwat krajobrazowy „Krutynia” chroni Jezioro Krutyńskie i odcinek rzeki Krutyni, uznany za najpiękniejszy szlak kajakowy. Bierze on początek w Sorkwitach nad Jeziorem Lampackim, a kończy go ujście Krutyni do Jeziora Bełdany. Nad jeziorem Uplik w miejscu gniazdowania czapli szarej, w gminie Sorkwity, istnieje rezerwat ptasi.
Największym ośrodkiem miejskim na Pojezierzu Mrągowskim jest położone nad jeziorami Czos i Juno Mrągowo. Miejscowość słynie z Międzynarodowego Festiwalu Muzyki „Piknik Country” oraz Festiwalu Kultury Kresowej. W miejscowości zachowało się niewiele zabytków, w ratuszu z XIX w. znalazło siedzibę Muzeum Ziemi Mrągowskiej. W Mrągowie wybudowano nowoczesny hotel Orbisu z myślą o turystyce zagranicznej. Tutaj kieruje się również ruch weekendowy z Olsztyna, Ciechanowa, Łomży i Ostrołęki.
W północnej części Pojezierza, miedzy jeziorami Dejnowa i Werbel znajduje się
Święta Lipka z bazylika z przełomu XVII/XVIII w., zbudowana wg projektu Jerzego Estry z Wilna, ozdobiona przez lokalnych mistrzów dziełami sztuki ( m.in. barokowe organy z 1721 roku, artystycznie kuta krata bramy- dzieło mistrza Szwarca z Reszla). Bazylika ta uważana jest za najpiękniejszy zabytek baroku w północnej Polsce. Liczne zabytki architektury posiada Reszel- gotycki zamek z XIV w., w nim filia Muzeum Warmii i Mazur oraz Galeria Sztuki. Na murze umieszczona tablica upamiętniająca pobyt Witkacego Pola pochodzącego z okolic Reszla. W północnej części miasta znajdują się dwa gotyckie mosty należące do najstarszych w Polsce. Na południowo- zachodnim Krancu Pojezierza Mrągowskiego położone sa malowniczo ruiny zamku krzyżackiego w Szczytnie, z zachowana wysoka „Wieża Juranda”. W zamku mieści się Muzeum Mazurskie z bogatym dziełem etnograficznym i oryginalnym zbiorem kafli. We wsi Bęsia, w jednym z sześciu zachowanych na Warmii wiatrakach jest Muzeum Młynarstwa Powietrznego.
Spośród szlaków wodnych w regionie na uwagę zasługuje krotki, ale malowniczy szlak z Mrągowa do Świętej Lipki oraz jeden z najpiękniejszych, najbardziej urozmaiconych szlaków wodnych- „Szlak Krutyni” ( 90 km, 17 jezior po drodze).
Kaina Wielkich Jezior Mazurskich- w środkowej części Pojezierza Mazurskiego leży Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, otoczona od zachodu Pojezierzem Mrągowskim, od południa Rownina Mazurska, od wschodu Pojezierzem Ełckim i od północy Kraina Węgorapy. Obszar ten jest obniżeniem w wale pojeziernym. Takie ukształtowanie podłoża sprzyjało nagromadzeniu się wód w zagłębieniach po martwym lodzie i wśród wałów moren czołowych. To bardzo atrakcyjny region turystyczno- wypoczynkowy. Istnieją tu doskonale warunki do uprawiania turystyki wodnej- żeglarstwa, kajakarstwa, w zimie- łyżwiarstwa i bojerów. Na obszarze tym znajdują się największe w Polsce pod względem powierzchni jeziora. Śniardwy (113,8 km2 pow. i 23,4 m głębokości maksymalnej) położone sa na pograniczu strefy moren czołowych i piaszczystych pól sandrowych. Głębokie zatoki na południu traktowane sa jako osobne jeziora Seksty i Warnołty. Śniardwy na północy łączy się wąskim przesmykiem z jeziorami Łuknajno i Tyrkło, na zachodzie z Jeziorem Mikołajskim.
Potężnym kompleksem jezior w Polsce sa Mamry- drugie co do wielkości jezioro w Polsce, wypełniające rozległą nieckę polodowcową. Na Mamry składa się zespół jezior: Mamry Właściwe, Dargin, Kisajno, Dobskie, Swięcajty. W północnej części obszaru największymi jeziorami sa: Niegocin, o owalnym kształcie i odgałęziających się rynnach (Jagodne, Wojnowo). Najbardziej charakterystycznym elementem tego obszaru jest największy w Polsce zespół połączonych kanałami jezior o łącznej powierzchni 302 km2. Teren jest pofalowany, najwyższe wzgórza znajdują się na zachód od Giżycka i dochodzą do 193 m n.p.m. Pod względem lesistości kraina ta dzieli się na dwie wyraźne części: północna (kolo Węgorzewa, Giżycka, Rynu) słabo zalesiona oraz południowa pokryta lasami. Cała Kraina Wielkich Jezior stanowi, ze względu na zorganizowany system połączeń, teren turystyki wodnej o europejskim znaczeniu. Na szlaki od Węgorzewa przez Giżycko do Pisza zorganizowano żeglugę pasażerską. Na uwagę zasługują liczne szlaki kajakowe i żeglarskie:
Szlak z Węgorzewa do Giżycka, prowadzący przez jezioro Mamry, z możliwością organizowania wielu dodatkowych wycieczek
Szlak z Giżycka przez jeziora Kisajno, Tajty, Dejguny do Giżycka
Szlak z Giżycka do Mikołajek, obfitujący w liczne kanały, a prowadzący przez jeziora Niegocin, Jagodne i Tałty
Szlak z Rucianego przez jeziora Nidzkie, Wiartel do Pisza
Uroczy szlak z Mikołajek do Rucianego, prowadzący skrajem Puszczy Piskiej przez jeziora Mikołajskie, Bełdany, Guzianką
Szlak z Pisza przez Kanał Jegliński oraz szlaki przez jezioro Śniardwy wzdłuż jego brzegów
Liczna szlaków wodnych i możliwości tworzenia ich wariantów jest w Krainie Wielkich Jezior olbrzymia.
Trasy żeglugowe na Wielkich Jeziorach Mazurskich maja łączna długość ok. 200 km.
Region posiada bogate walory przyrodnicze. Na jeziorze Mamry naliczono 33 wyspy, wszystkie z wyjątkiem Kurka i Kirsajty sa chronione jako ostoja ptactwa. Od 1957 roku istnieje tu rezerwat ornitologiczny, lęgną się tutaj: łabędź niemy, czapla siwa, bocian czarny, kormoran. Ze względu na wysoka wartość krajobrazowa oraz bogactwo gatunków flory i fauny, w 1970 roku utworzono tu Mazurski Park Krajobrazowy. W granicach Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, na terenie parku krajobrazowego, znajdują się rezerwaty: jeziora Łuknajno z największą w Polsce kolonią łabędzia niemego oraz innych rzadkich ptaków wodnych. Jezioro to wchodzi w skład międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery. Kilka kilometrów na wschód od Łuknajna leży rezerwat „Czapliniec” z kolonia czapli siwej. Wyspy Jeziora Rydzewskiego sa miejscem lęgowym wielu gatunków ptaków, a na Wysokim Ostrowie znajduje się duża kolonia kormoranów.
Bardzo ciekawym i urozmaiconym obszarem pod względem składu roślinnego i konfiguracji terenu jest Puszcza Borecka.
Atrakcyjność turystyczną Wielkich Jezior Mazurskich jest Giżycko- miasto powiatowe, ośrodek przemysłowy i turystyczny. W mieście i okolicy powstało ok. 10 000 miejsc noclegowych sprzyjających rozwojowi turystyki. Giżycko do końca XIX w. stało się ważnym letniskiem, ośrodkiem sportów wodnych i zimowych. Miasto położone jest na przesmyku pomiędzy jeziorami Kisajno ( w zespole Mamr) i Niegocin. Nad kanałem znajduje się fragment krzyżackiego zamku, przy nim most zwodzony.
Największą atrakcją miasta jest twierdza Boyen, zabudowana na obszarze ok. 100 ha. Stanowiła ona kiedyś główny punkt systemu obronnego zamykającego od wschodu dostęp do Prus. Wewnątrz znajduje się amfiteatr znany z letnich festiwali piosenki żeglarskiej i morskiej „Szanty” oraz muzeum przyrodnicze prezentujące florę i faunę Mazur.
Nad Węgorapą znajduje się duży ośrodek turystyki i żeglarstwa- Węgorzewo. W mieście zawraca uwagę zamek krzyżacki z XIV w. W zabytkowej kamienicy z XIX w. znajduje się Muzeum Kultury Ludowej ze zbiorami z zakresu archeologii, historii i etnografii tego regionu.
Na zachodnim krańcu Wielkich Jezior Mazurskich, nad rzeka Guber leży Kętrzyn. Zachował się tu zamek pokrzyżacki z XIV w., a w nim ekspozycja poświęcona Wojciechowi Kętrzyńskiemu- pochodzącego z Kętrzyna- historykowi i uczestnikowi powstania styczniowego. Oprócz działu biograficznego w muzeum jest też dział poświęcony przyrodzie Warmii i Mazur oraz sztuce. W mieście zachowały się mury obronne z Basztą Niedźwiedzią i gotycki kościół św. Jerzego. Jest to rzadko spotykany w Polsce kościół- warownia. Ponadto w mieście tym znajduje się kilka zabytkowych kamienic z XIX i XX wieku.
Na wschód od Kętrzyna - w Gierłożu przyciągają wielu turystów ruiny udostępnionej do zwiedzania dawnej kwatery Adolfa Hitlera i Naczelnego Dowództwa Niemieckich Sil Zbrojnych, zwane „Wilczym Szańcem”. Tu dokonano nieudanego zamachu na życie Hitlera. Podobnego rodzaju atrakcje znajdują się w Pozezdrzu, gdzie oglądać można ruiny kwatery polowej Heinricha Himmlera. W pobliski Sztynorcie znajduje się pałac Lehndrffów, gdzie przebywał Joachim von Ribbentrop.
Na przesmyku miedzy jeziorami Ołów i Ryńskim leży Ryn- ośrodek turystyki i żeglarstwa. Stad wychodzi pieszy szlak do Giżycka, który nazwać można szlakiem grodów Galindów. Na szlaku znajdują się cztery grodziska tego staropruskiego plemienia. Największe i najlepiej zachowane usytuowane sa miedzy wsiami Jeziorko i Skop oraz nad jeziorem Orło na górze Stróża, kolo Barczewa na Okrągłej Górze i kolo Szczybał Giżyckich na Górze Zamkowej.
Na przesmyki miedzy jeziorami Tałty i Mikołajskim znajdują się Mikołajki, kolejny ośrodek żeglarstwa i turystyki w Krainie Wielkich Jezior. W pobliskiej wsi Popielno prowadzona jest hodowla konika polskiego typu tarpana. Na miejscu średniowiecznego grodu plemienia Bartów, niedaleko Kętrzyna powstały Barciany. We wsi zobaczyć można XVI-wieczny zamek krzyżacki i kościół. Niedaleko leży miejscowość Drogosze z barokowym pałacem z XVIII w. i Skandławki z klasycystycznym pałacem projektu Leo von Klenze- twórcy Ermitażu w Sankt Petersburgu.
Pomimo dużej atrakcyjności obszaru Wielkich Jezior cechuje słabe wykorzystanie istniejącej bazy (43%). Mamy do czynienia tutaj z krótkotrwałym sezonem turystycznym w okresie lata. Turystyka wodna- kajakowa i żeglarska na tym obszarze posiada najlepsze warunki, stąd też wiodąca rola tych form turystyki. Rozwija się tu również turystyka krajoznawcza oraz kolarska i piesza. W porównaniu z pozostałymi obszarami regionu mazurskiego Kraina Wielkich Jezior jest terenem największej koncentracji bazy turystycznej. Ze względu na wysokość wartości walorów przyrodniczych i unikalny system szlaków wodnych rejon ten posiada znaczenie międzynarodowe w zakresie recepcji ruchu turystycznego. Wśród turystów zagranicznych przeważają Niemcy, uprawiający głównie tzw. turystykę sentymentalna. Szanse dla przedłużenia sezonu turystycznego i wykorzystania bazy w okresie zimowym stwarza możliwość rozwoju turystyki i sportów zimowych ( turystyka narciarska nizinna i sport bojerowy). W ostatnich latach pojawiły się jednak nowe aspekty rzucające na ograniczenie funkcji turystycznych w tym regionie. Należą do nich zagrożenia ekologiczne, ekspansja kolizyjnych funkcji gospodarczych, zjawisko wyludnienia oraz powstawanie terenów specjalnie chronionych.
Kraina Węgorapy zajmuje północno- wschodnia część Pojezierza Mazurskiego, jest przedłużeniem ku północy Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, od której różni się niższym położeniem i prawie zupełnym brakiem jezior. Wyróżnia się również odmiennym typem rzeźby. Środek regionu zajmuje plaska kotlina, zwana Niecką Skalistą, otoczona od zachodu, południa i wschodu łuskami moren czołowych. W dnie niecki zaznaczają się płaskie wały piaszczystych kemów oraz zagłębienia wypełnione iłami, pyłami i torfowiskami. Teren odwadniany jest przez Węgorapę, wypływającą z jeziora Mamry, oraz jej dopływ Gołdapę. Kraina jest rzadko zaludniona, największym osiedlem jest wieś Banie Mazurskie. Stanowi ona dogodny punkt wyjściowy do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Puszczy Boreckiej. W miejscowości znajdują się ruiny kościoła późnogotyckiego z XVI wieku.
Wzgórza Szewskie to najmniejszy, a zarazem najwyżej wyniesiony region Pojezierza Mazurskiego. Zgrupowanych jest tu szereg wyniosłych wzgorz morenowych (Szeska Góra- 309 m n.p.m., Tatarska Góra- 308 m n.p.m., Gołdapska Góra- 289 m n.p.m.), dominujących w krajobrazie nad pozostałymi wzniesieniami. Obszar ten ze względu na duże deniwelacje nosi nazwę „Garbate Mazury”. Lasów jest mało, jeziora występują tylko na obrzeżu. W regionie występuje rezerwat przyrodniczy „Cisowy Jar” ze stanowiskiem cisa pospolitego. Większych osiedli brak. Najatrakcyjniejsze tereny narciarskie to rejon Szewskich Wzgorz. Tutaj corocznie organizowane sa ogólnopolskie rajdy narciarskie- „Wędrówki Północy”. Teren ten z powodzeniem może spełniać role „Zakopanego Północy”. Na obszarze Garbu Szeskiego, na skraju Puszczy Romickiej, leżącej już na Pojezierzu Litewskim, leży Gołdap. Ze zniszczeń wojennych w mieście przetrwało niewiele budowli.
Pojezierze Ełckie- zajmuje wschodnia część Pojezierza Mazurskiego, od północy graniczy z Krainą Węgorapy i Wzgórzami Szeskimi, od zachodu z Krainą Wielkich Jezior Mazurskich, od południa z Kotliną Biebrzańską i Wysoczyzną Koleńską, od wschodu z Pojezierzem Zachodniosuwalskim i Równiną Augustowską. Pojezierze Ełckie w części północnej posiada morenowo- wytopiskowy charakter, a w części południowej sandrowy. W pagórkowatym terenie rozsiane sa liczne jeziora, a do największych należą: Łaśmidy, Rajgrodzkie, Selmęt, Łażno, Druglin, Szostak, Ełckie. Jeziora stanowią zarówno urozmaicenie krajobrazu jaki i stwarzają warunki do wypoczynku i uprawiania turystyki wodnej. Tę część regionu mazurskiego odwadnia rzeka Ełk, dopływ Biebrzy.
Kulminacje przekraczają tu 200 m n.p.m.- Góry Piłackie 219 m n.p.m., a wzniesienia w Puszczy Boreckiej dochodzą do 223 m n.p.m.
Na Pojezierzu Ełckim znajduje się wiele przyrodniczych osobliwości krajoznawczych skupionych w rezerwatach:
„Czerwone Bagno” kolo Rajgrodu- naturalny las sosnowy z domieszka brzozy na torfowisku wysokim
„Ostoja bobrów Bartosze” kolo Ełku
„Czapliniec Bełda”- gniazdowiska czapli siwej.
W najmniejszym stopniu w regionie reprezentowane sa kulturowe walory krajoznawcze. Wśród obiektów zabytkowych można wymienić grodziska jaćwieskie i pokrzyżacki zamek w Ełku. Z Ełkiem związana jest postać Mikołaja Kajki- poety mazurskiego. Ełk był ostoja polskości i ośrodkiem ruchu antygermanizacyjnego na Mazurach, miejscem działania polskich organizacji społecznych i politycznych. Atrakcja turystyczna jest wąskotorowa Ełcka Kolej Dojazdowa, powstała na początku XX wieku. Urządzono tu tez skansen kolei normalno- torowych.
Do miejsc upamiętnionych w historii Polski należą Prostki- miejsce bitwy ze Szwedami, zachował się tu slup graniczny z 1545 roku. Większe ośrodki to : Olecko, Biała Piska i Rajgród- stanowiące niewielkie ośrodki przemysłowo- usługowe.
Turystyka wypoczynkowa oraz wypoczynek świąteczny w podregionie sa słabo rozwinięte mimo wysokiej wartości walorów przyrodniczych, a przyczyn tego stanu należy szukać w skromnym zainwestowaniu turystycznym i promocji obszaru. Ośrodki wypoczynkowe znajdują się na Jeziorem Ełckim, w samym Ełku, Gołdapi i Olecku.
Teren ten posiada doskonale warunki do rozwoju wielu form turystyki kwalifikowanej. Obok turystyki narciarskiej rozwija się turystyka wodna. Przez obszar Pojezierza Ełckiego prowadza dwa znane szlaki wodne: z Czarnego Dworu do Ełku a dalej rzeka Ełk i Kanałem Rudzkim do Biebrzy i Narwi, oraz szlak z Olecka na jezioro Selmęt Wielki.
Na obszarze tym biegną również szlaki piesze (m.in. „Szlak Mazur Garbatych” z Ełku do Gołdapi), w zimie nadające się do uprawiania narciarskich wędrówek.
Rownina Mazurska- zajmuje południową część Pojezierza Mazurskiego. W regionie sa liczne jeziora, największe z nich to Roś i Jezioro Nidzkie. Wąskie Jezioro Nidzkie, położone w centralnej części Puszczy Piskiej tworzy charakterystyczny luk od Rucianego do miejscowości Wiartel. Charakterystyczny kształt, trzy prawie równoległe ramiona, ma jezioro Roś.
Teren porastają rozległe lasy, których wschodnia część nosi nazwę Puszczy Piskiej, a zachodnia jest część Puszczy Nidzkiej. W regionie znajduje się część Mazurskiego Parku Krajobrazowego obejmująca jeziora Jegocin Duży i Mały. Jezioro Pogubie stanowi rezerwat ptactwa wodnego, rezerwaty leśne w Puszczy Nidzickiej- „Dęby Napiwodzie”, „Koniuszanka I”, „Koniuszanka II”, rezerwat ptasi „Małga” i torfy „Galiwica”.
W regionie wybijają się miasta: Pisz, Ruciane- Nida. Ruciane-Nida, miasto nad Jeziorem Nidzkim, jeden z najpopularniejszych ośrodków turystyki i sportów wodnych. We wsi Pranie zorganizowani Izbę Regionalna, upamiętniającą częste pobyty K.I. Gałczyńskiego w tej miejscowości. Miasto Pisz znane jest z Muzeum Ziemi Piskiej umieszczonego w zabytkowym neogotyckim ratuszu. Muzeum prezentuje zbiory archeologiczne, historyczne i przyrodnicze z terenów Puszczy Piskiej.
Pojezierze Wschodniopomorskie
Pojezierze Iławskie jest częścią wschodnią Pojezierza Wchodniopomorskiego. Obfituje ono w jeziora, z których największe sa: Jeziorak, Jezioro Drwęckie, Dzierzgoń, Karaś. Najważniejszym szlakiem wodnym jest droga łącząca Ostródę z Elblągiem poprzez liczne jeziora połączone Kanałem Elbląsko- Ostródzkim. Kanał, funkcjonujący od 1860 roku, liczy 159 km długości i posiada oryginalne, jedyne w Europie tego typu urządzenia, jakimi sa pochylnie umożliwiające pokonanie 100 m różnicy poziomu na odcinku 10 km. Innym atrakcyjnym szlakiem wodnym jest szlak z Ostródy do Iławy o długości 56 km, prowadzący przez Jezioro Dareckie, fragment Kanału Elbląskiego oraz jezioro Jeziorak, a dalej z Iławy do Torunia. Na uwagę zasługuje rzeka Drwęca płynąca wąską, terasową doliną, przecinającą liczne rynny jeziorne. Środkowy bieg rzeki o ostrych brzegach nazywany jest przełomem elgiszowskim. Jeziorak to najdłuższe jezioro w Polsce (27 km) o silnie urozmaiconej linii brzegowej z licznymi zatokami i wyspami, natomiast jeziora Drwęckie i Karaś- otoczone bagnami, sa miejscem lęgowym ptactwa błotnego i wodnego. W regionie powstały liczne rezerwaty ( leśne, torfowiskowe), tworzono je najczęściej w celu ochrony miejsc lęgowych ptaków.
Wśród ośrodków krajoznawczych Pojezierza Iławskiego wyróżnia się miasto Ostróda, malowniczo położona nad Jeziorem Drwęckim, będącą zarówno miastem przemysłowym, jak i jednym z największych na Warmii i Mazurach ośrodkiem turystycznym. W Ostródzie znajdują się ruiny zamku krzyżackiego z XIV wieku, kościół poewangelicki z XIV w., fragment murów obronnych i średniowieczny układ urbanistyczny. Na kanale Elbląskim łączącym Ostródę z Elblągiem wybudowano przystań żeglugi pasażerskiej. Drugim ośrodkiem krajoznawczym jest Iława- ważny węzeł komunikacyjny i ośrodek przemysłowy. W mieście znajduje się zabytkowy kościół gotycki z XIV w. Miejsce upamiętnione w historii, cmentarz żołnierzy polskich poległych w 1939 roku. Warto zwrócić uwagę na Szymbark z ruinami gotyckiego zamku biskupiego oraz Susz z fragmentami gotyckich murów miejskich i kościołem św. Antoniego z XIV w.
Dzięki walorom klimatycznym, występowaniu obszarów leśnych oraz jezior i rzek w regionie ostródzkim rozwinęły się różne formy turystyki. Turystyka pobytowa skoncentrowana w Ostródzie, Iławie, Starych Jabłonkach. Teren ten stanowi poza tym ważne zaplecze dla wypoczynku świątecznego, mieszkańców Iławy, Torunia, Grudziądza i Olsztyna. Na drugi plan wysuwa się turystyka wodna- kajakowa, wykorzystująca bardzo atrakcyjne szlaki wodne. W mniejszym stopniu rozwinęła się turystyka żeglarska. Liczne pamiątki historyczne, a także osobliwości przyrodnicze stwarzają warunki do rozwoju turystyki krajoznawczej. Prowadzi tędy międzynarodowa trasa z Elbląga przez Pasłęk, Ostródę na południe, będąca zagospodarowanym traktem turystycznym.
W rejonie warmińsko- mazurskim znajduje się także skrawek Pojezierza Chełmińsko- Dobrzyńskiego z Garbem Lubawskim i Dolina Drwęcy.
Garb Lubawski z kulminacja Dylewskiej Góry ( 312 m n.p.m.)- jest przykładem nałożenia się na siebie poszczególnych faz postoju lądolodu- przez co utwory akumulacji polodowcowej uzyskały dużą miąższość. Dylewska Góra jest jednym z najwyższych wzniesień na pojezierzach. W południowej części Garbu Lubawskiego znajdują się jeziora- Darowa Wielka i Mała. Na stokach Dylewskiej Góry położony jest rezerwat- „Jezioro Francuskie”, ze stanowiskiem wierzby borówkolistnej na torfowisku przyjeziernym, a cały obszar Dylewskiej Góry porasta buczyna pomorska. Park Krajobrazowy Wzgorz Dylewskich jest popularny wśród narciarzy. W parku występuje wiele roślin chronionych, osobliwością przyrodnicza jest stado muflonów. Ważnym obiektem krajoznawczym jest rozciągające się u stop Dylewskiej Góry Grunwaldzkie Pole- miejsce bitwy z Krzyżakami w 1410 roku. Na polu bitwy znajduje się mapa plastyczna i pomnik składający się z trzech części ( granitowy obelisk z rzeźbami głów rycerzy, figury mieczów i krzyża grunwaldzkiego). W amfiteatrze urządzono Muzeum Grunwaldzkie eksponujące wykopaliska archeologiczne, militaria z XV wieku oraz wystawę pt. „Bitwa Grunwaldzka”.
Dolina Drwęcy - rozciąga się pomiędzy pojezierzami: Chełmińsko- Dobrzyńskim i częściowo Iławskim od północnego- zachodu a Pojezierzami Dobrzyńskim i Garbem Lubawskim od południowego- wschodu. Całkowita długość rzeki wynosi 250 km, bierze ona początek na wysokości 191 m na Pojezierzu Olsztyńskim. Drwęcę na całej swojej długości objęto ochrona jako rezerwat o powierzchni 1248 ha. W Dolinie Drwęcy zlokalizowano Nowe Miasto Lubawskie. Najcenniejszym zabytkiem miasta jest kościół św. Tomasza Apostola z XIV- XV w., a w nim jeden z największych w Polsce zespół polichromii barokowych z XVII w., zachowały się również fragmenty murów obronnych wraz dwiema bramami Lubawska i Brodnicka (Muzeum Ziemi Lubawskiej). Muzeum dysponuje zbiorami etnograficznymi, archeologicznymi, numizmatycznymi, sztuki ludowej i historycznymi.
Nizina Polnocnomazowiecka
Południowy fragment województwa zajmuje Wzniesienie Mławskie- zespół form morenowych i kemowych. Na uwagę zasługuje tu miasto Nidzica z odrestaurowanym zamkiem krzyżackim z XIV w., o zachowanych gotyckich założeniach. Do pozostałych ośrodków krajoznawczych w regionie należy Lubawa i Lidzbark Welski.
Lubawa- ruiny zamku biskupów chełmińskich z początku XIV wieku, pozostałości murów miejskich, gotycki kościół Nawiedzenia NMP i św. Anny z XIV w. Lidzbark Welski (Działdowski)- nad miastem, na górze zamkowej górują resztki wieży zamkowej z XIV w. i murów obronnych. Na starym mieście zachowało się wiele drewnianych domów, w tym konstrukcji szachulcowej z XVIII i XIX wieku. Na rynku kościół św. Wojciecha z XIV wieku. W sąsiedztwie miasta zlokalizowano dwa parki krajobrazowe (Welski i Gorznieńsko- Lidzbarski). Przepływająca przez miasto rzeka Wel stanowi szlak kajakowy.
Region warmińsko- mazurski stanowi jeden z najbardziej atrakcyjnych regionów turystycznych w Polsce, a o jego wartości decydują głównie walory przyrodnicze.
W znacznej części region ten posiada klimat o cechach kontynentalnych- krótkie, słoneczne lato, ostra zima i długotrwały okres utrzymywania się pokrywy śnieżnej sprzyja rozwojowi zarówno turystyki letniej, jak i zimowej. Istnieją tu szczególnie korzystne warunki do turystycznych wędrówek wodnych. Turystyka kajakowa i żeglarska na tym obszarze posiada najlepsze warunki, stąd też wiodąca rola tych form turystyki. W zimie z dużym powodzeniem uprawiany jest sport bojerowy. Region posiada również atrakcyjne tereny narciarskie, m.in. rejon Szeskich Wzgórz. Tutaj corocznie z powodzeniem może spełnić role „Zakopanego Północy”.
Ze względu na bogate walory krajoznawcze region jest wykorzystywany przez turystykę wycieczkową, a jej koncentracja występuje na widokowych tarasach samochodowych prowadzących z Olsztyna w kierunki Krain Wielkich Jezior, a także na północ od Lidzbarku Warmińskiego, a na południe przez Szczytno do Nidzicy.
Z dużym powodzeniem rozwija się tu turystyka krajoznawcza ( motorowa i samochodowa) oraz kolarska i piesza. Ze względu na wysoka wartość walorów przyrodniczych i unikalny system szlaków wodnych rejon ten posiada znaczenie międzynarodowe w zakresie recepcji ruchu turystycznego. W ostatnich latach pojawiły się jednak istotne aspekty rzutujące na ograniczenie funkcji turystycznych w tym regionie. Należą do nich zagrożenia ekologiczne, ekspansja kolizyjnych funkcji gospodarczych, zjawisko wyludnienia oraz powstawanie terenów specjalnie chronionych.
W porównaniu z pozostałymi regionami jest to teren znacznej koncentracji bazy turystycznej. Pod względem liczby obiektów i miejsc noclegowych region ten plasuje się na piątym miejscu w kraju.