WSPÓŁCZESNE PROBLEMY SOCJOLOGII

Dr Budrewicz

Egzamin pisemny- forma zaliczenia

Wykład 1.

16.10.2010.

Zagadnienia:

1. Socjologia wiedzy

Wiedza naukowa

Wiedza potoczna

2. Poznanie wiedzy naukowej

Indukcjonizm

Konstruktywizm

Relatywizm

Realizm

3. Socjologia polityczna

Ład społeczny

Państwo

Sfera publiczna i prywatna

Społeczeństwo obywatelskie

Ideologie- jej typy

Zmiana społeczna

Nowoczesność, ponowoczesność

Globalizacja, migracja globalna

Regionalizacja

4. Młodzież

Cechy młodości

Orientacje życiowe

Szanse edukacyjne

Kapitał społeczny

5. Wykluczenie i marginalizacja (nie będzie)

SOCJOLOGIA WIEDZY

Wiedza- termin używany w mowie potocznej i w innych dziedzinach na gruncie socjologii wiedza jest z jednej strony kategoria ogólnej wiedzy socjologicznej z drugiej zaś stanowi główny przedmiot badań w odrębnej subdyscypliny- w socjologii wiedzy.

W klasycznym rozumieniu socjologia wiedzy odnosi się do przekonań pewnych i prawdziwych tj. trafnie oddających rzeczywistość. Kwestia czy i jak sposób myślenie ludzkie zdolne jest poznać świat zewnętrzny jest rdzeniem filozoficznej historii poznania( epistemologii) szukającej drogi poznania.

Teoria poznawcza wykazała, że ludzkie poznanie nie jest po prostu biernym odzwierciedleniem zewnętrznego świata, że człowiek jako podmiot poznania wnosi do każdego aktu poznawczego swój własny, subiektywny, podmiotowy czynnik. Otwartym problemem pozostaje to w jaki sposób podmiotowe uwarunkowanie poznania wpływa na kształt i prawdziwość poznanej wiedzy o rzeczywistości. Podmiotowe uwarunkowania poznania można analizować na gruncie nauk szczegółowych i to na dwóch różnych poziomach: naturalno biologicznym i społeczno kulturowo historycznym.

• Naturalno biologiczny- dotyczy ludzkiego aparatu poznawczego.

• Społeczno kulturowo historyczna analiza uwarunkowań poznania jest domeną nauk społecznych a przede wszystkim socjologii wiedzy.

Wyróżnia się kilka odmiennych sposobów uprawiania socjologii wiedzy:

Szukanie społecznych uwarunkowań poznania fałszywego- u początków socjologicznego podejścia do wiedzy starano się wyjaśnić przede wszystkim przyczyny błędnego poznania ludzkiego. Genezy tych błędów upatrywano najpierw w powszechnych i nieusuwalnych cechach natury ludzkiej. Później coraz częściej w specyficznych naukach społecznych (XVI-XVIII w.). Wg F. Nietzsche`go ludzie poznają świat zawsze z pewnej perspektywy, nie dążąc do prawdziwości ale tworzą sobie pewne iluzje odpowiadające im potrzebom. Freud mówił, że jednostki spychają do podświadomości niewygodne dla nich treści poznawcze. Wg Paretta ludzie wykazują tendencje do osłaniania rzeczywistych motywów postępowania upiększonymi teoriami słownymi. Natomiast rolę społecznych uwarunkowań podkreślali Mark i Engel tłumacząc powstanie „fałszywej świadomości” ideologii i tez „ekonomii wulgarnej” dążeniem do usprawiedliwienia i umocnienia panowania klas posiadających. Rywalizacji prądów myślowych towarzyszy na ogół wzajemna nieufność i konflikty międzygrupowe. Fakt, że poglądy różnią się od innych składnia do uznawania tych innych za niewygodne , absurdalne i stronnicze. Na poparcie takiego stanowiska nie szuka się argumentów merytorycznych lecz usiłuje się tłumaczyć owe poglądy oraz funkcje które mają pełnić. Odwołując się do ukrytych interesów np. klasowych dążeń do panowania czy podwyższania wartości swojej grupy analizuje się przez sądy, złudzenia, mity czy ideologie. Socjologia wiedzy funkcjonuje wówczas jako sztuka podejrzeń, jako demaskatorstwo, jako przenikanie fałszywych pozorów. Ten sposób uprawiania socjologii wiedzy ma swoje niewątpliwe osiągnięcia. Dochodziło także i ciągle dochodzi do nadużywania go jako instrumentu w sporach ideologicznych, politycznych a nawet naukowych.

Klasyczna socjologia wiedzy podejmująca pytania epistemologiczne- podstawowym zadaniem klasycznej socjologii wiedzy jest analiza w jaki sposób i w jakim stopniu wszelka wiedza jest uwarunkowania historycznie i społecznie. Analizy socjologicznej nie należy stosować jedynie do poglądów zwalczanych przez wielu oponentów ale należy umieć ją zastosować także do siebie samego, do swoich własnych poglądów. Socjologia wiedzy stała się w ten sposób partnerką epistemologii przejmując podstawowe pytania i dylematy epistemologiczne. Do podstawowych nurtów klasycznej socjologii wiedzy należą:

Różne odmiany marksizmu

Koncepcje Emila Durkheina i jego szkoły

Koncepcje Marska Shellera

Nurt fenomenologiczny

Robert Merton przedstawił swój paradygmat socjologii wiedzy, w którym wskazuje podstawowe problemy, które są odmiennie rozwiązywane w poszczególnych nurtach socjologii wiedzy:

Jakiego typu egzystencjonalne uwarunkowania wiedzy należy uwzględniać?- przynależność klasową, zawodową, typ kultury, grupę etniczną, strukturę instytucji naukowych?

Jakie formy wiedzy i jakie ich składniki są społecznie uwarunkowane?- ideologia i nauki społeczne ale czy także nauki przyrodnicze, a nawet matematyka i logika?

Jakiego typu powiązania istnieją między warunkami społecznymi a formami wiedzy?- przyczynowe, funkcjonalne, funkcjonalno-genetyczne, współzależności, odpowiedniości?

Jakie są funkcje społeczne uwarunkowanych form wiedzy?

Koncepcja wiedzy Maunheima- uznał on, że pozycja społeczna podmiotu wpływa nieuchronnie na strukturę i treść jego wiedzy o rzeczywistości społecznej. Odrzucał absolutyzm poznawczy, unikał także relatywizmu poznawczego, wyjściem pośrednim był tzw. relacjonizm zgodnie z którym odmienne pozycje(grupowe, „kąty widzenia”) prowadzą nie do sprzecznych ale raczej cząstkowych wizji rzeczywistości.

Uświadomienie sobie cząstkowości i społecznego uwarunkowania własnego poznania umożliwia zdobycie dystansu wobec własnej wiedzy i przez to częściowe choćby wyzwolenie się z danego uwarunkowania.

Ruchliwość społeczna prowadząca do zmiany pozycji społecznej a zwłaszcza dialog ludzi zajmujących różne pozycje społeczne umożliwiają porównywania perspektyw poznawczych, przezwyciężania ułamkowości i jednostronności poznania i uzyskiwanie w ten sposób wiedzy ciągle społecznie uwarunkowanej opartej na szerszej bazie egzystencjonalnej i łączącej wizje cząstkowe w jedną ogólniejszą syntetyczną perspektywę. Szczególnie predysponowana do takiego dialogu jest inteligencja. Socjologia wiedzy jest tu nauką auto- refleksyjną i w związku z tym nastąpiło rozdwojenie klasycznej socjologii wiedzy. Z jednej strony rozwija się socjologia poznania naukowego stanowiąca wciąż fundamentalne pytanie o zasadność poznania naukowego. Z drugiej strony za pomocą instrumentów socjologii bada się różne formy wiedzy społecznej w tym zwłaszcza wiedzy potocznej(Berger i Luckman).

Socjologia poznania naukowego kontynuująca wątki epistemologiczne w kontekście rozwijającej się filozofii nauki- współczesna socjologia poznania naukowego podejmuje epistemologiczne problemy socjologii klasycznej przeformułowane jednak w nowym kontekście dynamicznego rozwoje filozofii nauki. Bardzo różnie pojmuje się rolę czynników społecznych. T. Kuhn przyczyny zmiany obowiązującego paradygmatu nauki normalnej upatruje w wewnętrznej rywalizacji odłamów środowiska naukowego. Jerzy Kmita w swojej epistemologii historycznej pokazuje, że analiza rozwoju nauki winna uwzględniać obok czynników wewnętrznych także konieczność zapewniania efektywności sterowanych przez naukę działań praktycznych zależnych z kolei od ogólnego poziomu społecznego. Najbardziej radykalne stanowisko zajmują przedstawicie szkoły edynburskiej, którzy rozwijają o tzw. mocny paradygmat socjologii wiedzy (np. D. Bloor), który jest pewną wersją relatywizmu i głosi, że sądy naukowe nawet na terenie nauk formalnych zależą od wytwarzanych przez społeczeństwo(a nie tylko przez uczonych) reguł racjonalności. Również zostały poddane analizie badania laboratoryjne(doświadczalne).

Socjologia nauki jako instytucji społecznej- akceptuje pozytywistyczną wizję procesu poznawczego i ucieka od epistemologicznych pytań klasycznej socjologii wiedzy- Merton, który traktuje naukę jako instytucję społeczną, jako zbiór zjawisk społecznych związanych z uprawianiem nauki, analizuje społeczne role uczonych, norm uprawiania nauki, funkcjonowanie szkół naukowych i autorytetów w nauce, konflikty w środowiskach naukowych. W podobny sposób pojmuje badanie wiedzy Florian Znaniecki. Wiedza jest wg niego jedną….., ma wewnętrzny ład logiczny i podporządkowana jest pewnym zasadom rozwoju. Wewnętrzny ład systemów wiedzy jest autonomiczny, nie zależy od oddziaływań społecznych. Socjologia wiedzy wg Znanieckiego ma się zajmować działaniami i strukturami, które stwarzają warunki by określeni ludzie zapoznali się z określonymi elementami systemów wiedzy, aktualizowali je w swoim doświadczeniu i skłonni byli je rozwijać i rozpowszechniać, bądź przeciwnie hamować ich rozwój, utajniać je, czyli utrudniać dostęp do nich. Socjologia wiedzy jest socjologią ludzi wiedzy, a zwłaszcza analizą ich ról społecznych. F. Znaniecki zaproponował historyczną typologie społecznych ról ludzi wiedzy wyróżniając: mędrców, technologów, scholarzy i eksploratorów.

Socjologia przekonań- Florian Znaniecki podkreśla, że teoretyk wiedzy musi uważać za wiedzę, to wszystko, co w badanych przezeń okresach i zbiorowościach było lub jest za wiedzę uznawane. Podobnie uważają Berger i Luckman. Oni do szeroko rozumianej wiedzy zaliczają także to co określa się zwykle mianem opinii i poglądów, a nawet to co zewnętrzny obserwator mógłby uznać za czyjeś złudzenia czy przesąd. W społeczeństwie funkcjonują także takie systemy poglądów którym trudno przypisać odniesienie do rzeczywistości które nie podlegają ocenie w kategoriach prawdy i fałszu. Są to np. systemy wartości, ideały wychowawcze, normy moralne, prognozy i programy działań. Szeroko rozumianą wiedze można ująć również w kategoriach przekonań. Przekonanie można rozumieć nie jako stan umysłu ale jako pewną dyspozycję ponieważ uświadamianie sobie przez jednostkę jakiegoś przekonania jest najczęściej reakcją na określony bodziec. Wąskie ujęcie wiedzy ulega znacznemu rozszerzeniu o takie elementy jak:

Do wiedzy jednostki należą nie tylko przekonania jasne i wyraźne, ale często zmienne i nie do końca wyartykułowane. Przekonaniom tym towarzyszą emocje, oceny i dyspozycje do zachowań.

Bardzo różne mogą być rzeczywiste przyczyny a także uświadomione subiektywne racje uznawania danego przekonania

Przekonania składające się na wiedze jednostki niekoniecznie musza być prawdziwe

W skład często rozumianej wiedzy danego społeczeństwa wchodzą:

• Różne konfiguracje przekonań indywidualnych

• Towarzyszące im zobiektywizowane (np. w formie druku czy obrazu) zapisy tych przekonań dostępne członkom tego społeczeństwa i ułatwiające im przekazywanie, dystrybucję, kultywowanie i ujednolicanie przekonań na dany temat oraz umożliwiające im tzw. kumulację wiedzy (pamięć kulturowa).

W obrębie całościowej wiedzy wyróżnia się odrębne formy wiedzy określane też mianem form świadomości społecznej. Są to:

• Wiedza potoczna

• Mit

• Magia

• Religia

• Ideologia

• Moralność

• Prawo

• Sztuka

• Nauka

• Z wieloma z nich łączą się wyspecjalizowane instytucje społeczne jak:

• Uniwersytety

• Szkoły

• Kościoły

• Biblioteki

• Wydawnictwa

• Archiwa

• Radia

• Telewizja, w których to instytucjach określone elementy wiedzy się przechowuje, kultywuje, rozwija i rozpowszechnia.

Inne kryteria różnicujące formy wiedzy społecznej:

Przedmiot danej formy wiedzy. Mogą nim być wartości uchwytne praktyczne (nauka, technologia), wartości ostateczne nieuchwytne praktycznie(religia). Przekonania należące do wiedzy potocznej a także magii mogą się odnosić do obu tych wartości naraz.

Odmienne sposoby subiektywnego uzasadniania Znaniecki przedstawił typologii uznawanych w danym społeczeństwie sprawdzianów prawdziwości różnych typów wiedzy:

• Dla wiedzy pragmatycznej sprawdzianem prawdziwości jest sukces czyli efektywność praktyczna

• Dla wiedzy moralnej- zgoda wyznawanych autorytetów

• Dla wiedzy teologicznej- boskie objawienie

• Dla wiedzy filozoficznej- rozum stwierdzający logiczną spójność danego systemu myślowego

• Dla wiedzy naukowej są dwa sprawdziany- spójność logiczna i zgodność z faktami

• Stopień uświadomienia i artykulacji przekonań

• Związek danych przekonań z emocjami i ocenami

• Sposób przekazywania i zakres dystrybucji

Wiedza potoczna i język ojczysty są przekazywane podczas spontanicznego procesu socjalizacji wszystkim członkom społeczeństwa, a inne formy wiedzy w trakcie celowych uporządkowanych procesów nauczania nielicznym, wyspecjalizowanym grupom odbiorców. Najpowszechniejszą formą wiedzy jest wiedza potoczna używana w życiu codziennym przez wszystkich członków społeczeństwa. Wiedzę tę cechuje m.in.:

• Poczucie oczywistości

• Wiara w realność otaczającego świata

• Przekonanie, że obiekty są takimi właśnie jakimi się wydają

• Zawieszenie wątpliwości

• Nastawienie pragmatyczne

Istotą wiedzy potocznej jest także naturalne założenie każdej jednostki, że jej partnerzy postrzegają bądź postrzegaliby gdyby znaleźli się w tym samym miejscu rzeczywistości w zasadzie tak samo jak ona(jest to ogólne założenie wzajemności perspektyw). Z tego założenia wzajemności włącza się w pewnych sytuacjach niektóre kategorie partnerów. Dotyczy to w szczególności dzieci chorych psychicznie i obcych tzn. członków innej grupy kulturowej.

PODSTAWOWE POJĘCIA ZWIĄZANE Z SOCJOLOGIĄ WIEDZY

Wiedza naukowa -wg słownika socjologicznego to zespół twierdzeń, specyficzna forma wiedzy stanowiąca globalny produkt społecznej praktyki naukowej, dotyczące naturalnego i społecznego wymiaru, który jest systematyzowany, uniformizowany i kumulowany dzięki stałemu prowadzeniu rozważań, badań z dokonywania odkryć naukowych. Myśl pozytywistycznej tradycji dzieli się na wiedzę naukową o zjawiskach naturalnych i wiedze naukową o zjawiskach społecznych, zgodnie z niektórymi tezami socjologii wiedzy pełny, rzeczywisty obiektywizm nauki jest nieosiągalny toteż proponuje się w jego miejsce dążenia do intersubiektywnej komunikowalności i intersubiektywnej kontrolowalności.

Wiedza potoczna- (wiedza zdroworozsądkowa) to najstarszy typ wiedzy ludzkiej, całokształt wiadomości niezbędnych do sprawnego codziennego funkcjonowania wspólnie dla wszystkich lub większości członków społeczeństwa, jej zakres obejmuje rozeznanie w podstawowych realiach, zjawiskach i procesach społecznych.

Wykład 2.

31.10.2010

Wiedza normatywna- zajmuje się wyznaczaniem optymalnego rozwiązania przez całkowite wykorzystanie dostępnych mu informacji. Wyznacza też korzyści z perfekcyjną dokładnością i działań w pełni racjonalnie. Wiedza normatywna ma zastosowanie w matematyce, statystce, ekonomii.

Wiedza deskryptywna- wiedza opisująca. Zastosowanie ma w pedagogice, socjologii. Opisuje zachowania człowieka w danej sytuacji. Psychologia zwraca uwagę na przebieg procesów decyzyjnych w umyśle człowieka badając wpływ cech osobowościowych na podejmowane decyzje. Socjologia natomiast bada uwarunkowania społeczne np. wpływ stylu zarządzania w organizacji , decyzji grupowych i związane z tym konflikty jeśli występują.

Analiza konstrukcyjna- próba uchwycenia sensu jakiegoś pojęcia i jego związków z innymi pojęciami przez ustalanie odpowiedzialności z jakimś systemem logiki lub budowanie nowego systemu formalnego. Najwięcej trudności przysparza tu sposób ustalania tego przyporządkowania i zasady wyboru między konkurencyjnymi systemami logicznymi.

Analiza deskryptywna(opis)- polega na drobiazgowym opisywaniu sposobu życia i wyrażeń językowych. Aby była doniosła musi poza samo zestawienie przypadków użycia języka i uzyskać wymiar normatywny. Rezygnuje się tu z poszukiwania koniecznych i wystarczających warunków a żądanie redukcji jednych pojęć do drugich zastępuje się słabszym wymogiem pokazywania związków między nimi (analiza konektywna)

Cywilizacja „gorąca”- społeczność, której reguły kulturowe (język, wiedza, wartości, normy, światopogląd, tradycje narodowe, etyka, religia) dopuszczają publiczną ekspresję emocji, a nawet jej wymagają.

Cywilizacja „zima”- społeczność, której reguły kulturowe wymagają opanowania i powściągliwości w publicznym wyrażaniu uczuć

Oczarowywanie świata- zmniejszenie roli działań tradycyjnych i efektywnych na rzecz działań racjonalnych opartych na zimnej kalkulacji

Przeżytki kulturowe- działania lub obiekty pozornie identyczne jak dawniej których funkcja społeczna uległa jednak całkowitej zmianie i które uzyskał y nowy sens

Egalitarność stosunku społecznego- równość lub podobieństwo miejsca partnerów w hierarchiach bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia

Heterogamiczność stosunku społecznego- odmienność partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji np. wieku, płci, narodowości czy rasy itd.

Homogamiczność stosunku społecznego- podobieństwo parterów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji np. wieku, płci, narodowości, rasy itd.

Merytokratyczna sprawiedliwość- nierówny dostęp do szans życiowych czy przywilejów wynikający jedynie ze szczególnego wysiłku i osobistych zasług

Pozycja społeczna(status)- wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które zajmować może wiele różnych osób

Symetria stosunku społecznego(partnerstwo)- sytuacja w której pula praw i obowiązków obu parterów jest jakościowo podobna, zrównoważona

Partykularystyczne kryteria rekrutacji- takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej które nie mają żadnego bezpośredniego związku z konkretnym wykorzystaniem związanej z tą pozycją roli

Uniwersalistyczne kryteria rekrutacji- takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej które są bezpośrednio istotne dla kompetentnego wykorzystania związanej z tą pozycją roli

Dobra publiczne- takie wartości, które z natury mają charakter powszechny i nie mogą być przywilejem niektórych tylko grup w społeczeństwie: demokracja, solidarność, suwerenność, wolność

Model wulkaniczny ruchu społecznego- przekonanie, że ruch społeczny wybucha oddolnie na skutek nagromadzenia napięcia i niezadowolenia wśród mas społecznych

Polityka ulicy- wywieranie nacisku na władze państwowe w drodze masowych manifestacji ulicznych w formie bardziej lub mniej gwałtownej

Relatywna deprywacja- odczuwana jako niesprawiedliwa i niesłuszna rozbieżność między rzeczywistymi osiągnięciami a aspiracjami w dziedzinie standardu życia, zarobków, władzy czy prestiżu

Syndrom pasażera na gapę- powstrzymywanie się od wspierania działań zmierzających do zdobycia dóbr publicznych oparte na egoistycznie racjonalnej kalkulacji w myśl której ryzyko działania jest nieopłacalne gdy wywalczenie tych dóbr przez innych i tak przyniesie równe korzyści, nawet biernym

Legalizm- liberalne i skrupulatne przestrzeganie reguł bez względu na ich treść zgodnie z przekonaniem, że należy zawsze stosować się do obowiązujących zasad

Oportunizm- przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania i przekonania o jej niesłuszności

Kompetencja podmiotowa- ograniczenie zakresu władzy do pewnego grona osób

Kompetencja przedmiotowa- ograniczenie zakresu władzy do pewnej dziedziny spraw

Prerogatywy władcze- uprawnienie do wydawania poleceń czy podejmowania decyzji wiążących drugą stronę stosunku społecznego zawarte w roli związanej z daną pozycją społeczną

Uzurpacja władzy- objęcie władzy z pogwałceniem prawnie przypisanej procedury

Kapitał społeczny- sieć kontaktów, znajomości, powiązań, przynależności do organizacji lub stowarzyszeń która stwarza jednostce lepsze możliwości uzyskiwania innych społecznie cenionych zasobów jak bogactwa, władzy, prestiżu

Spiskowa teoria społeczeństwa- przekonanie, że za każdym zdarzeniem społecznym a zwłaszcza zdarzeniem niekorzystnym stoją celowo je wywołujący i manipulujący nim konspiratorzy

Dyskurs kryzysu- akcentowanie negatywnych skutków zmian głównie niezamierzonych i nieoczekiwanych w różnych dziedzinach życia społecznego

Katastroficzne wizje przyszłości- skrojone pesymistycznie scenariusze rozwoju społecznego oparte przeważnie na prostej ekstrapolacji obecnych negatywnych trendów

Zamach stanu(przewrót pałacowy, przesilenie rządowe)- gwałtowna zmiana ekipy rządzącej, rotacja w ramach ekipy politycznej bez głębszych modyfikacji struktur politycznych czy społecznych

Elity kompradorskie- elity polityczne i ekonomiczne w krajach niezależnych imperialnie od wielkich mocarstw, które realizują interesy imperialnego centrum często na niekorzyść własnego państwa

Dumping kulturowy- propagowanie i sprzedawanie w krajach peryferyjnych masowych produktów kulturowych czy artystycznych w najwyższej jakości po niskiej cenie

Ekumena kulturowa- obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej penetracji i wymiany kulturowych treści

Kulturowy imperializm- propagowanie i rozpowszechnianie własnego stylu życia, wzorów konsumpcji, obyczajów, produktów artystycznych, języka lub nawet przekonań religijnych przez kraje o najsilniejszej pozycji ekonomicznej, politycznej i militarnej

Cechy i zasady poznania naukowego

Termin nauka w sensie instytucjonalnym- nauka to określona dyscyplina uprawiana na poziomie szkoły wyższej lub instytucji naukowo- badawczej

Pojęcie nauki w ujęciu teoretyczno naukowym- przez naukę rozumiemy kompletny system uzasadnionych twierdzeń i hipotez oddających wiernie obraz danego obszaru rzeczywistości (przyrodniczej, ekonomicznej, technicznej i społecznej) oraz o sprawach poznania tej rzeczywistości i jej użytecznego przekształcania

W sensie historyczno socjologicznym- to całokształt historycznie rozwijającej się, wyspecjalizowanej działalności poznawczej uprawianych przez uczonych jako odrębną grupę społeczną, wytwory tej działalności w postaci systemów wiedzy o rzeczywistości, regulujących ludzkie działanie i wytwarzanie, narzędzia i środki tej działalności tzn. aparaturę, warsztaty badawcze, źródło, czasopisma, instytucje społeczne powołane do uprawiania nauki, upowszechnianie wyników poznania i wdrażanie ich do praktyki. Jest to najbardziej uniwersalny sens pojęcia nauki gdyż zawiera elementy: ludzka aktywność

Czym się różni poznanie naukowe od nienaukowego(potocznego)?

Naukowe:

• jest usystematyzowane tzn. podejmowane czynności poznawcze są regulowane określonymi regułami konsekwencji czasowej i treściwej,

• jest obiektywne tzn. niezależność wyników prawdy strzegą uznane narzędzia i sposoby poznania, wynik nie jest zależny od nastawienia badacza ani żadnego oficjalnego czynnika,

• jest sprawdzalne tzn. może być powtarzane i przy zachowaniu określonych warunków powinno dać porównywalne wyniki,

• jest utylitarne tzn. jest sposobne do rozwiązania konkretnej równości, wyjaśniania określonego zjawiska, naprawiania fragmentu rzeczywistości

• jest twórcze i destruktywne wobec zbioru twierdzeń tworzących teorie danej nauki, którą można utwierdzać i rozwijać bądź podważać i negocjować

Nienaukowe- Potoczne:

• Nieuporządkowane

• Subiektywne

• Nieweryfikowalne

• ograniczonej użyteczności

• Nie tworzy niesprzecznych struktur poznania i objawiania rzeczywistości

W procesie poznania naukowego wyróżnia się dwa zespoły faktów:

• Zabiegi instrumentalne

• Dyspozycje psychiczne(postawa intelektualna)

Muszą być one regulowane rygorystycznymi zasadami aby otrzymane rezultaty były rzetelne i adekwatne. W tym celu zostały sformułowane zasady poznania naukowego(humanistyczne, techniczne, przyrodnicze):

Postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami naukowymi zapewniającymi racjonalny dobór, układ i metodologiczną popularność czynników i zabiegów gromadzenia wiedzy

Język pozwalający na ścisłe i jednoczesne formułowanie słowne wyników poznania zapewniający ich powszechne rozumienie, pozytywną lub negatywną sprawdzalność oraz możliwość porównania z istniejącymi teoriami na dany temat

Twierdzenia mogą tylko wówczas być uznane za naukowe jeśli mają dostateczne uzasadnienie pozwalające je przyjąć jako pewne lub odznaczają się wysokim stopniem prawdopodobieństwa

Wewnętrzna niesprzeczność zbioru twierdzeń dotyczących przedmiotu badania danej nauki i ich uporządkowane w logicznie powiązany system twierdzeń naukowych

Krytycyzm wobec wszelkich wypowiadanych tez i postaw ustawicznej weryfikacji, rewidowania i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych

Twórczy charakter wyników poznania oraz możliwość ich praktycznego wdrażania

Cechy charakteryzujące badacza i badanie:

• Intelektualna dociekliwość i sztuka wyszukiwania owocnych tematów („węch” problemowy)

• Śmiałość i innowacyjność myślenia- regułę tę najbardziej wyraził Einstein „Nie dokonuje wielkich odkryć kto nie bada niemożliwości.”

• Krytycyzm i ostrożność- Kartezjusz „Nie należy przyjmować żadnych sądów prócz tych, których prawdziwość jest tak oczywista, że nie można w nie wątpić.” W nauce wątpienie jest twórcze a nie paraliżujące.

• Systematyczność, ścisłość i precyzja- to cechy, które zauważał Kotarbiński „Jasność myśli i oszczędność słów.”

• Wszechstronność i bezstronność- te cechy odnoszą się do wszechstronnego analizowania przedmiotu badań i bezstronnego osądzania przesłanek i wniosków. Badaczowi nie wolno dyskwalifikować w procesie badawczym ani metody ani przesłani ani wyniku tylko z tego powodu, że nie jest zgodna z regułami metodologicznymi danej szkoły lub rzeczy uznanym prawom lub podważa uznanie zasady

• Rozległa wiedza o przedmiocie badań- postulat paradoksalny bo żąda się od nas abyśmy znali to co chcemy poznać, ale chodzi tu o znajomość literatury dotychczasowych badań przeprowadzonych na dany temat. Zabieg czytania i poznania poprzednich dokonań ratuje nas często przed „wyważeniem otwartych drzwi” Kotarbiński: „Cokolwiek czynisz staraj się nie czynić tego po raz pierwszy.”

Badacz musi mieć pewien margines swobody i oryginalności.

Prawidłowości w nauce jako element teorii poznania- są ściśle spokrewnione z filozoficznymi tezami determinizmu. Wyróżnia się trzy wersje determinizmu:

• Ontologiczny- jest tezą dotyczącą ustroju samej rzeczywistości, założeniem o przyczynowym charakterze zdarzeń, procesów i poznania

• Teorio poznawczy- jest poglądem mówiącym o możliwości przewidywania i odtwarzania biegu zdarzeń na podstawie warunków w jakich one zachodzą

• Metodologiczny- jest regułą racjonalnego naukowego myślenia nakazującą rozpatrywać badane zjawisko we wszystkich jego zależnościach i szukać dla jego wyjaśnienia takiego zespołu warunków z których z zaistnieniem jego wystąpienia jest prawidłowo związane

Prawidłowości w nauce:

• Przyczynowe- zakładają, że po każdym wcześniejszym zdarzeniu (przyczynie) stale i koniecznie następuje późniejsze(skutek)

• Strukturalne- (prawidłowość współistnienia) polega na tym, że dwa lub więcej zdarzeń stale występują łącznie tworząc jednolite, określone struktury. Przykładem jest np. środowiskowe uwarunkowanie socjalizacji

• Funkcjonalne- istnieje wówczas gdy określonym zmianom pewnych cech zjawiska odpowiadają w sposób regularny zmiany innych cech tego zjawiska lub zjawiska związanego z nim organicznie lub czasowo przestrzenne np. nadmierna podaż towarów powoduje obniżkę cen, zanieczyszczenie rzeki powoduje jej naturalne wybielanie.

Wykład 3.

14.11.2010

SOCJOLOGIA POLITYKI- subdyscyplina socjologii

Polityka i władza

Polityka z perspektywy socjologicznej to zachodzące w społeczeństwie procesy dzięki którym jednostki lub grupy zdobywają władzę, posługują się nią i tracą.

Władza oznacza zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich zgodę. Tak rozumiana władza występuje zarówno na mikro jak i makro poziomie życia społecznego i przybiera różne formy.

Sfera polityki może być bardzo szeroka i obejmować wszelkie relacje międzyosobnicze, w których przejawia się zdolność kontrolowania i wpływania na innych. W każdej dowolnej zbiorowości jakaś forma władzy, przywództwa jest nieunikniona.

Dwie podstawowe funkcje władzy to:

• Organizowanie zbiorowych działań

• Likwidowanie, a co najmniej łagodzenie konfliktów

Z tak rozumianą polityką mamy do czynienia na każdym kroku: w rodzinie, stowarzyszeniu itd. Odzwierciedla to język potoczny np. polityką naszego ojca jest niesprzeciwianie się matce.

Mówiąc o polityce ma się też na myśli węższy jej zakres. Obejmuje tu polityka proces zdobywania, utrzymywania i utraty władzy na poziomie makrospołecznym. Dla socjologów władza to również jeden z ważnych wymiarów zróżnicowania społecznego. Istotne jest też pytanie o społeczne źródła władzy w poszczególnych społeczeństwach. Źródłami władzy mogą być:

• Bogactwo

• Prestiż

• Sprawność organizacyjna

• Własność środków produkcji

• Przewaga liczebna

Nauki polityczne skupiają uwagę na makrospołecznym porządku politycznym, traktowanym jako zinstytucjonalizowany i sformalizowany system za pomocą którego pewne jednostki i grupy zdobywają i utrzymują i sprawują władzę nad innymi. Centralne miejsce w tym porządku zajmuje państwo. Zróżnicowanie forma państwa i sposobów jego działania koncentruje na sobie uwagę nauk politycznych a także prawnych. Polityką jako przedmiotem badań zajmuje się też psychologia i jej subdyscyplina- psychologia polityki. Zajmuje się ona zachowaniem jednostek w obszarze polityki. W obrębie jej zainteresowań znajdują się takie kwestie jak:

• Związki między cechami osobowości a orientacjami politycznymi

• Zachowania wyborcze

• Podejmowanie decyzji dotyczących polityki.

Państwo:

Max Weber uważa, że państwo to instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego terytorium. Takie określenie państwa wskazuje na cztery cechy charakterystyczne:

• Jest aparatem sprawowania władzy

• Sprawia ją monopolistycznie

• Władza prawomocna

• Jest organizacją opartą na zasadzie terytorialnej, a nie rodowej i więzach krwi.

Karol Marks uważa, że państwo było organem panowania klasowego i ucisku klasowego.

Porównując te dwie definicje, definicja Marska mówi o innym aspekcie. Marks pierwszy dostrzegał w państwie strażnika przywilejów społecznych. Definicje Marska i Webera łącznie określają obraz współczesnych zainteresowań politologicznych. Obejmuje ona pytania zarówno o mechanizmach działań państwa jak i o to do kogo władza w państwie należy i w czyim interesie jest sprawowana. W dziejach ludzkości w wyniku specyficznych procesów historycznych w rozmaitych miejscach powstawały państwa różnego typu, które pomimo różnorodności odpowiadały ogólnej Weberowskiej definicji państwa.

Kształtowanie się nowoczesnych państw europejskich

Początki nowoczesnych państw europejskich wiąże się z powstawaniem i rozwojem kapitalizmu najpierw handlowego, następnie przemysłowego. Rozwój handlu wymagał ujednolicenia opłat celnych i drogowych w okresie feudalnym nakładanych dowolnie przez władców poszczególnych prowincji, a nawet dóbr przede wszystkim potrzebował nici bezpiecznych dróg , na których nie groziłyby napady zbójców i samowolnych panów feudalnych rabujących kupców przejeżdżających przez ich terytorium. Wszystko to mogła zapewnić jedynie odpowiednio silna i sprawna władza centralna. Bogacące się i wzrastające w siłę mieszczaństwo stało się zapleczem społecznym kształtujących się nowoczesnych państw w europie zachodniej. Ich początkową postacią ustrojową były monarchie ustrojowe z którymi rodzą się narodziny centralizacji państwa i burżuazji państwowej oraz armii.

Kształtowanie się scentralizowanego aparatu państwowego napotkało wiele oporów. Centralizacji sprzeciwiało się:

• Zorganizowania lokalne tracące władzę na rzecz centrum

• Różne ośrodki władzy lokalnej zmuszane do jej oddania lub dzielenia się

• A także zwykły lud dla którego centralizacja oznaczała konieczność nowych świadczeń na rzecz wyłaniającego się aparatu państwowego(oddalanie ludzi do wojska i płacenie podatków)

Tworzenie się mapy politycznej nowoczesnej europy było procesem długim, zawiłym, na które składały się zdobywanie i utarta władzy. Liczba mniej lub bardziej niezależnych jednostek politycznych zmalała w Europie między rokiem 1500-1900 z około 500 do 20kilku. Niemcy i Włochy zjednoczyły się i stały się jednolitymi państwami dopiero w XIX w. Kształtujące się w Europie państwa przestawały być uznawane za osobistą własność i zaczynały być postrzegane jako własność ludzi co oznaczało kres absolutyzmu. W XVIII w. w myśli politycznej pojawiła się idea suwerena, bycie suwerenem oznaczało posiadanie władzy, ustanowienie praw.

Zasada podziału władzy za Monteskiuszem(XVIII w.):

1. Władza ustawodawcza

2. Władza wykonawcza

3. Władza sądownicza

Do dziś uznawana jest za fundament demokracji. Znaczenie suwerenności ludzi polegało na tym, że ukształtowane kulturowo, etnicznie i historycznie wspólnoty zyskały wymiar polityczny którego dawniej nie miały. Ze względu na zróżnicowanie tych wspólnot efektem uniwersalnej idei, suwerenność ludzi była nacjonalistyczna partykularyzacja która pociągnęła zasadnicze konsekwencje przestrzenne organizacji państw w ten sposób na europejskiej scenie politycznej pojawiły się państwa narodowe.

Państwa narodowe

\Z chwilą pojawienia się państw narodowych stały się one podstawowymi jednostkami organizacyjnymi ładu światowego. Zapanowała zasada pełnej suwerenności państw na podległych im terenach. Jako wyraz tej suwerenności traktowano samodzielność gospodarczą, militarna i kulturową państwa. Jej gwarancję zaś widziano w jego samowystarczalności w tych trzech dziedzinach. Taką samowystarczalność mogły uzyskać tylko odpowiednio duże i silne państwa co wielu zbiorowością regionalnym uniemożliwiło posiadanie własnej państwowości. We współczesnym świecie ograniczeniu uległy wszystkie trzy rodzaje samodzielności i samowystarczalności. Współczesna broń jest tak wyrafinowana i kosztowna że prawie żadne z dzisiejszych państw nie jest w stanie samodzielnie zapewnić sobie środków obrony. W gospodarce rozpowszechniają się korporacje międzynarodowe i kapitał swobodnie wędruje po świecie w poszukiwaniu najkorzystniejszych miejsc dla inwestycji. Elektroniczne środki przekazu umożliwiają nieograniczony przepływ informacji i kultury. Współcześnie samodzielność państw narodowych w jej dotychczasowym rozumieniu ograniczają problemy których rozwiązanie przekracza możliwości pojedynczych państw narodowych a nawet powstaje konieczność zewnętrznej kontroli ich działań i spraw wewnętrznych np.:

• Potrzebę walki z międzynarodowym terroryzmem

• Kontrolę przestrzeni kosmicznej

• Eksploatacji mórz

• Zanieczyszczenia biosfery

Zjawiska ograniczające samodzielność państw narodowych powodują, że o niepodległość mogą się ubiegać i ubiegają się wspólnoty etniczne jakie w czasach suwerennej tradycjonalności mogły o tym pomarzyć. Rezultatem jest powstawanie coraz większej liczby państw. Na początku XX w. było 35 suwerennych państw narodowych, a w 1950 roku liczba ta wzrosła do80, zaś w 2000 r. do 190 państw. Wiele z nich jest małych i słabych niezależnych do utrzymania pełnej samodzielności.

Przyszłość państw narodowych w globalizującym się świecie.

Można powiedzieć, że XXI w. będzie nadal stuleciem państw narodowych choć ich forma z pewnością będzie musiała ulec predefiniowaniu.

DEMOKRACJA

Uznanie ludu za suwereny oprócz pytania o lud było też pytaniem w jaki sposób ma następować rozwój teorii demokracji jak i praktycznych prób wcielania jej w życie. Współczesna demokracja aprobuje uwagę politologów. Oprócz demokracji przyciąga uwagę autorytaryzm. Przez systemy autorytarne rozumiane są takie systemy polityczne w których nie ma podstawowych instytucji demokratycznych. Demokracja zajęła centralne miejsce w polu uwagi. Wszystkie inne główne formy ustrojowe albo zniknęły, albo stały się przeżytkami, albo wycofały się. Wśród 191 istniejących państw na świecie w 117 istnieją demokracje przedstawicielskie. Państwa te różnią się poziomem demokratyzacji oraz liczbą ludności. Szacuje się że zaledwie ponad 20% ludności świata żyje w społeczeństwach całkowicie wolnych, niemal 40/% w społeczeństwach częściowo wolnych, a blisko 40% znajduje się pod rządami reżimów, których za demokrację uznać nie można. Proces demokratyzacji jest więc selektywny i jak pokazują doświadczenia XX w. odwracalny. Rozwój systemu demokratycznego nie był harmonijny - miał 3 fale przedzielone fazami odwrotu do demokracji:

1. Demokracja 1828-1926

2. Demokracja 1943-1962

3. Demokracja 1974- i trwa do dziś

W świecie współczesnym zasięg procesów demokratyzacji ulega poszerzaniu nawet jeśli pojawiają się zakłócenia.

Trzecia fala wyróżnia się globalnym zasięgiem. W mniejszym stopniu polega na ekspansji wartości liberalnych które stanowią normatywne podstawy demokracji typu europejskiego. W większym stopniu na ekspansji zimnych procedur demokratycznych z których prawomocność polityczną czerpią siły społeczne o bardzo różnych profilach ideologicznych zakorzenionych w lokalnej kulturze. W dziejach kultury europejskiej demokracja rozumiana jest jako rządy ludu- ma długoletni rodowód. Ustrój nazwany demokracją(od gr. Demos-lud, kratos- władza)zaprowadzono po raz pierwszy w starożytnych Atenach. Tam Perykles w słynnej mowie nad grobem ateńczyków poległych w wojnie ze Spartą sformułował idee które na stałe zrosły się z wyobrażeniem demokracji. Są to:

• Udział wszystkich obywateli w rządach państwa

• Równość obywatelska

• Wolność jednostki

• Aktywne uczestnictwo w życiu publicznym

• Obecnie istnieją zasady aby być demokratycznym:

• Rzeczywiste uczestnictwo

• Równe prawo głosu

• Oświecone rozumienie

• Nadzór nad podejmowanymi zadaniami

• Włączenie wszystkich dorosłych

Obok tych zasad drugim istotnym komponentem demokratycznej organizacji społeczeństwa powinna być kontrola, którą lud powinien prowadzić bezustannie, co wymaga zwiększenia aktywności społecznej, niezależnej opinii publicznej, istnienia organizacji kontrolowanych w interesie grup organizacji konsumentów, związków zawodowych, obrońców praw jednostkowych.

Demokracja na poziomie państwa wymaga również rozwoju mechanizmów mikro demokracji tj. stosunków demokratycznych w zakładach pracy, organizacjach społecznych, rodzinach.

Dopiero w XIX w. wynaleziono demokrację dla ustroju odpowiedniego dla dużych państw-demokracja przedstawicielska- zrodziła się z tradycji demokracji ateńskiej z nowożytną ideą suwerennego ludu oraz parowiekowym doświadczeniem europejskich zgromadzeń stanowych tj. :

• Angielski parlament

• Francuskie stany

• Hiszpańskie cortazy

• Niemieckie landtady

• Polski sejm

Polski sejm pokazał jak w przedstawicielstwach stronnych wykształciły się mechanizmy i procedury które mogą być wykorzystane w konstrukcji organów przedstawicielskich przekraczających granice stanowe.

Prawo wyborcze- początkowo należały do nielicznych mężczyzn o dużych dochodach, w ciągu XIX/XX w. rozszerzenie na kręgi społecznościowe:

• 1831- 4% dorosłej ludności

• 1931- 97%

Współczesna definicja ustroju demokratycznego mówi że jest to ustrój gdzie sprawujący władzę odpowiedzialni są na forum publicznym przed obywatelami, którzy działają za pośrednictwem obieranych przedstawicieli współzawodniczących i współpracujących za razem ze sobą. Warunkiem uznania państwa za demokratyczne jest istnienie w nim wielu instytucji uważanych za konieczny warunek demokracji są to:

• Wybierani przedstawiciele

• Wolne, uczciwe z regułami powtarzane wybory

• Wolność słowa

• Różnorodne źródła informacji

• Wolność stowarzyszania się

Inkluzyjne obywatelstwo- oznacza, że „ żaden dorosły człowiek, stale mieszkających w danym kraju i poddany jego prawom nie może być pozbawiony uprawnień które posiadają inni obywatele i które są niezbędne do funkcjonowania wyżej wymienionych pięciu instytucji politycznych

Są to ogólne normy ustroju demokratycznego. Te normy mogą być wypełniane różnymi elementami np. referendum.

Demokracja proceduralna i partycypacyjna- związane jest to z przestrzeganiem procedur demokratycznych jak i określają rzeczywisty udział obywateli w podejmowaniu decyzji

Demokracja pośrednia- charakteryzuje istnienie partii politycznych. Partie to grupy przybierające postać mniej lub bardziej sformalizowanych organizacji które dążą do udziału we władzy państwowej i rywalizują z innymi tego rodzaju grupami o uzyskanie poparcia społecznego dla realizacji tego dążenia. Partie pośredniczą między władzą państwową a obywatelami. Różnią się programami jak i stopniem zorganizowania, a także tym, że wyrażają wartości i interesy innych odłamów społeczeństwa. Tak jak i wszystkie inne organizacje partie są zagrożone patologiami. Ograniczenie rozrostu patologii jest regularnie powtarzany test wyborczy. Partia, która nie potrafi przekonać wyborców, że reprezentuje ich interesy i realizuje uznawane przez nich wartości- przegrywa wybory. Podstawowym zadaniem partii jest nominowanie kandydatów do ciał przedstawicielskich, które sprawują władzę przedstawicielską. W poszczególnych państwach wybory członków do tych ciał odbywają się wedle rozmaitych ordynacji wyborczych, bywają one większościowe (każda partia otrzymuje tyle miejsc wyborczych w ilu okręgach otrzymał największą liczbę głosów), proporcjonalne (każda partia otrzymuje liczbę miejsc w parlamencie w proporcji do liczby oddanych na nią głosów, bądź są kombinacją obu. Określenie demokracji jako ustroju w którym lud jest interesem przy jednoczesnym utożsamianiu, unowocześnianiu suwerenności z posiadaniem władzy ustawodawczej pozostawia sprawę otwartą formę i sposób sprawowania władzy wykonawczej. W jednych państwach w których ustroje sprawują warunki instytucji demokratycznej najwyższym zwierzchnikiem władzy wykonawczej czyli rządu jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych, premier powołany przez parlament i przed nim odpowiedzialny, natomiast prezydent pełni rolę reprezentatywną podobnie jak król w istniejących w europie monarchiach. Istnieją systemy:

• Prezydencki

• Parlamentarny

W Polsce jest prezydent pełniąc rolę reprezentanta, też sprawuje władzę. Przyznawanie ludowi władzy suwerennej zostawia sprawę otwartą sposób sprawowania władzy a także jej zakres. Nie określa jak daleko ma sięgnąć i gdzie ma być granica między tym co ma być prywatne a tym co publiczne czyli do jakiego stopnia państwo ma prawo ingerować w życie prywatne obywateli. Określenie tych granic jest przedmiotem debat dyskusji i sporów w płaszczyźnie ideologicznej, teoretycznej i praktycznej. Zasadniczo przedmioty dyskusji są dwa:

• Demokracja i liberalizm

• Demokracja i biurokracja

Dodatkową płaszczyzną sporu jest to kto ma negatywny wpływ na procesy decyzyjne w państwie demokratycznym i jaką rolę odgrywają w nich elity oraz jaki zakres ich wpływu daje się pogodzić z demokracją.

Wykład 4

28.11.2010

DEMOKRACJA I LIBERALIZM

We współczesnych państwach uważanych za demokratyczne i liberalne występują wzajemne powiązania. Podstawy doktrynalne demokracji jak i liberalizmu wywodzą się z praw jednostki ludzkiej. Nie ma jednak między nimi zgody co do tego, które z tych praw należy uznać za podstawowe.

Dla demokracji naczelną wartością jest równość rozumiana jako równość polityczna co najważniejszym czyni prawo jednostki do sprawowania władzy.

Dla liberalizmu naczelną wartością jest wolność jednostki, której jedyną granicą jest krzywda drugiego człowieka co z kolei najważniejszym czyni prawo człowieka do wolności od zewnętrznych ograniczeń w jak najszerszej sferze życia.

Demokracja i liberalizm odpowiadają na pytania odnoszące się do ustroju państwa.

Demokracja odpowiada na pytanie kto ma sprawować władzę i przy użyciu jakich procedur

Liberalizm odpowiada na pytanie jaki funkcje ma pełnić państwo.

Z liberalizmem dla którego sprawą zasadnicza jest maksymalnie szerokie zakreślenie granic wolności człowieka wiąże się koncepcja „państwa minimum” o ograniczonej zarówno władzy jak i funkcjach które powinny jak najmniej wykraczać poza zapewnienie bezpieczeństwa zarówno wewnątrz kraju jak i na arenie międzynarodowej. Mimo, że liberałowie domagają się maksymalnego ograniczenia wszelkiej władzy a z demokracją wiąże się pogląd iż jedyną granicą dla władzy rządzących jest wola większości mają one istotny punkt styczny w postaci uznawania takiej samej podstawy uprawnień władczych. I demokracja i liberalizm opowiadają się za państwem prawa.

Państwo prawa- to państwo w którym władza publiczna poddana jest ogólnym normom (prawu konstytucyjnemu) i może być sprawowana w obrębie jaki wyznaczają jej te prawa przy zachowaniu prawa obywatela do odwołania się do niezawisłego sędziego aby ten rozpoznał i przeciwstawił się nadużyciom władzy. Tak rozumiane państwo prawa wywodzi się zarówno z demokracji jak i liberalizmu.

Demokrację i liberalizm dzieli określenie szerokości uprawnień władczych czyli zakresu funkcji państwa. Liberalizm jest za ich ograniczeniem, demokracja nie tylko nie sprzeciwia się rozszerzeniu ale niekiedy nawet go wymusza. Szczególnie widać to w funkcji gospodarczej i socjalnej państwa. Liberalizm zdecydowanie sprzeciwia się ingerencji państwa w sferę gospodarki którymi jak sądzi powinny rządzić jedynie prawa rynku. Tymczasem niekontrolowana gospodarka rynkowa prowadzi do wzrostu nierówności ekonomicznych których konsekwencją jest nierówny dostęp do sfery politycznej co podważa podstawową zasadę demokracji. Dążenie do przeciwdziałania upośledzeniu ekonomicznemu skutkującemu marginalizacją społeczną prowadzi do rozbudowy funkcji socjalnej państwa. Rozbudowie tej sprzyjają dodatkowe naciski parlamentarne i pozaparlamentarne jednostek upośledzonych ekonomicznie. Demokracja zapewnia im tak jak i wszystkim obywatelom prawo tworzenia różnego rodzaju stowarzyszeń w tym partii politycznych reprezentujących ich interesy na forum parlamentu. W rezultacie do gwarantowanych przez demokrację swobód obywatelskich zostają dopisane prawa socjalne. Przy pewnym ich poziomie demokracja staje się demokracją socjalna a państwo państwem opiekuńczym. Współczesne europejskie państwa demokratyczne oscylują między demokracją liberalna a demokracją socjalną, państwem minimum a rozbudowanym państwem opiekuńczym. Jest to zadanie trudne, ponieważ umiejscowienie tego środka stale się zmienia w zależności od stanu gospodarki danego kraju i międzynarodowej koniunktury gospodarczej. Nadmierne przesunięcie w stronę państwa opiekuńczego grozi „zaduszeniem gospodarki” tzw. zahamowaniu a co najmniej spowolnieniu tempa rozwoju. Skutkuje to:

• Po pierwsze zmniejszeniem dochodów państwa. Pochodzących z podatków i tym samym funduszy na cele publiczne co oznacza ograniczenie możliwości realizacji celów socjalnych.

• Po drugie spadkom liczby miejsc pracy i wzrostem bezrobocia co zwiększa naciski na rozszerzenie funkcji socjalnych państwa chociaż jego dochody maleją

Z kolei nadmierne przesunięcie w stronę państwa liberalnego grozi pogłębieniem się nierówności społecznych, które przekładają się na sprzeczna z demokracją nierówność w dostępie do sfery politycznej. Pogłębienie to stwarza także zagrożenie wybuchem niezadowolenia społecznego a co najmniej grozi przegraną w wyborach aktualnie rządzących partii. Przed każdym ze współczesnych państw demokratycznych stoi trudne zadanie godzenia tego, co społecznie słuszne z tym co finansowo możliwe. Zadanie to jest szczególnie trudne w państwach postkomunistycznych które odziedziczyły po komunizmie zacofaną gospodarkę, rozbudowany system zabezpieczeń społecznych i związane z nim oczekiwania.

DEMOKRACJA I BIUROKRATYZACJA

Żadne państwo nie może istnieć bez biurokratycznego aparatu administracji publicznej która jest narzędziem sprawowania władzy wykonawczej i przekształca ogólne przepisy w konkretne decyzje dotyczące spraw indywidualnych. Współcześnie widoczny jest ogromny wzrost biurokratycznego aparatu państwowego mimo niechęci temu procesowi i prób przeciwdziałania np. USA, w którym 150 lat temu rząd federalny liczył 5000 funkcjonariuszy a w końcu XX w. liczy 3 miliony.

Rozrost biurokratyzacji ma wiele przyczyn. Podstawowa to ilościowy wzrost problemów społecznych i rozszerzanie zakresu dóbr publicznych za które odpowiedzialnością obarcza się państwo. Za dobra publiczne czyli takie z których korzystania nikt nie może być wykluczony uważana jest współcześnie podstawowa infrastruktura materialna kraju (np. drogi, zdrowe środowisko) ale też edukacja, opieka zdrowotna itd. Współcześnie rodzina jest dobrym przykładem przejmowania przez państwo wielu funkcji, które dawniej pełniły zrzeszenia innego rodzaju a także wkraczanie przez państwo w celu ochrony praw jednostek do sfery dawniej uznawanej za prywatną. W przypadku rodziny jest to ochrona praw kobiet i dzieci. Bez aparatu biurokratycznego nie sposób przeprowadzić wyborów do ciał przedstawicielskich ani realizować podstawowej dla demokracji zasady równości wobec prawa. Nie można też wypełniać funkcji opiekuńczych państwa. Cenne dla liberalizmu swobody jednostki wymagają gwarancji formalnych których nie jest w stanie zapewnić drogie ich sercom państwo minimum. Zakres interwencji państwa jest przedmiotem wielu sporów politycznych. Omnipotencję państwa(nieograniczona władza, wszechmoc, wszechwładza, możliwość zrobienia wszystkiego) próbuje się ograniczyć przez delegowanie władzy na niższe szczeble samorządowe i powierzanie organizacją pozarządowym wykonywanie licznych zadań.

Przewagą biurokratyzacji może być rozwój społeczeństwa obywatelskiego rozumianego jako wielość dobrowolnych stowarzyszeń na różnych poziomach i w różnych obszarach życia społecznego. Stowarzyszeń które dążą do realizacji dóbr publicznych za pomocą środków publicznych. Jednym ze współczesnych problemów jest to że rozwijający się wolny rynek przeobraża obywateli w konsumentów. Inny problem polega na tym że wycofywaniu się państwa z jednego rodzaju działalności skutkuje poszerzaniem innego ich rodzaju i tak np. prywatyzacja pewnych sektorów gospodarki stwarza konieczność ich kontrolowania w celu ochrony interesów tychże obywateli, zwłaszcza te, które dostarczają podstawowych produktów.

Problem relacji między demokracją a biurokratyzacją polega na tym że demokracja nie może realizować swoich celów bez organizacji biurokratycznych działających na różnych poziomach i w różnych sferach życia społecznego a jednocześnie organizacje te stanowią jej zagrożenie. Jednym z jego źródeł są patologie organizacji formalnych.

Innym problemem jest to, że tworząc szczegółowe przepisy organizacje biurokratyczne mogą przekroczyć granice uprawnień władzy wykonawczej i przez tzw. prawo powielaczowe przywłaszczyć sobie uprawnienia władzy ustawodawczej. Wszystkie organizacje formalne zwane biurokracjami mają wpisaną zasadniczą sprzeczność między zasadami swego funkcjonowania a zasadami demokracji. Dostrzegł ją R. Michels i nazwał to żelaznym problemem oligarchii. Analizując powstawanie i działanie partii politycznych stwierdził że w wielkim złożonym społeczeństwie ludzie nie mogą w pojedynkę wyrażać swoich potrzeb i skutecznie bronić własnych interesów wobec tego musza się stowarzyszać i stwarzać organizacje. Kiedy już ją utworzą okazuje się ona zazwyczaj na tyle duża że niemożliwe staje się bezpośrednie uczestniczenie każdego z członków w jej prawach ale nawet ogarnięcie całości jej potrzeb. Koniecznością staje się stworzenie specjalistycznego biurokratycznego aparatu wykonawczego i powierzenie prawa podejmowania decyzji przywództwa. W rezultacie organizacja która powstała w celu reprezentowania zrzeszonych ich członków pozbawia ich możliwości podejmowania decyzji z czasem wyniesienie na szczyt przywódcy uczą się gry politycznej i manipulowania członkami przez selekcję udostępnianych im informacji, zwoływanie zebrań w dogodnych dla nich terminach i zgłaszanie wniosków w odpowiednim momencie i w sposób zapewniający ich przyjęcie. Ponieważ przywódcy decydują o dobrze członków ostatecznie ich pierwszoplanową troską staje się utrzymanie ich władzy. Realizacja zaś celów dal których organizacja została powołana schodzi na plan dalszy. Wielkim pytaniem współczesności jest pytanie o to: w jakiej mierze żelazne prawo oligarchii działa na poziomie państwa uznawanych za demokratyczne? Jest to pytanie o dystrybucję władzy w tych państwach i o charakter ich elit politycznych.

ELITY I WŁADZA

Potocznie przez elity rozumie się osoby wyróżniające się szczególnymi dokonaniami w jakiejś dziedzinie. Takich elit jest wiele (kulturowe, intelektualne, biznesowe), ale w centrum zainteresowania są elity polityczne. Składają się z osób, które zajmują wysokie pozycje w wielkich i wpływowych organizacjach zwłaszcza w państwach politycznych mogą w sposób stały i znaczący oddziaływać na kształt decyzji politycznych. Klasykami problematyki elit w socjologii są:

• Vilfredo Pareto(1848-1923),

• Gaelano Mosca (1858-1941).

Obaj za najważniejszy podział społeczny uważali podział na rządzących (elity) i rządzonych (masy). Obaj sceptycznie zapatrywali się na możliwość realizacji ustroju demokratycznego w którym wszyscy obywatele mieliby zapewnić równy wpływ na decyzje polityczne. Ich wspólną zasługą jest ukazanie relacji między istnieniem elit politycznych a demokracją., zwrócenie uwagi na elity spowodowało że demokrację zaczęto pojmować jako metodę elity władzy, rolę zaś obywateli jako odrzucanie lub aprobowanie w kolejnych wyborach przywódców politycznych czyli elit, które prowadzą ze sobą konkurencyjną walkę o głosy wyborców. Tak pojmowana demokracja jest zinstytucjonalizowaną walką elit politycznych o uzyskanie od obywateli mandatu na sprawowanie władzy. W teoriach elit są dwa naczelne pytania dotyczące ich relacji z demokracją:

• O to czy na decyzje polityczne ma wpływ wiele elit reprezentujące interesy różnych odłamów społecznych czy też wszystkie one tworzą razem jedną elitę władzy czy w danym społeczeństwie istnieje zaprzeczający demokracji monopol władzy czy też go nie ma ?

• O jakich warunkach istnienia elit nie zagraża demokracji a nawet ją utwierdza. Za podstawowy warunek uważane jest poszukiwanie przez elity demokratyczne reguł gry i uznawanie przez nie wartości instytucji demokratycznych. Demokratyczna stabilność wymaga aby elity postrzegały politykę raczej jako „przetarg” niż „wojnę”. Stabilność ustroju demokratycznego zależy od odpowiedzialności i profesjonalizmu elit.

Uwagę badaczy elit przyciągają:

• Kontakty między elitami a głównymi siłami społecznymi

• Rola elit w transformacjach ustrojowych w porównaniu z innymi zbiorowymi aktorami takimi jak masowe ruchy społeczne czy klasy niezależnie od ich rozumienia.

WŁADZA. LEGITYMIZACJA WŁADZY.

Legitymizacja to umocowanie władzy, prawomocność władzy. Weberowskie rozumienie władzy: władza jako zdolności wpływa niania na innych bez pytania o ich zgodę, może odnosić się do dwu odmiennych pytań:

• Kiedy posłuszeństwo zostaje uzyskane przez zastosowanie środków przymusu lub groźbę ich użycia

• Kiedy posłuszeństwo wynika z uzyskania czyichś uprawnień do wydawania poleceń i uznanie za właściwe podporządkowanie się im (prawomocna władza)

Rozróżnienie tych dwóch rodzajów władzy ma długi rodowód historyczny. Władza oparta na przymusie jest mało stabilna. Ludzie są jej posłuszni tylko w takiej mierze w jakiej jest ona w stanie to posłuszeństwo wymusić. Kiedy zdolność ta maleje- maleje posłuszeństwo(lata 80-te XX w. w Polsce-bujnie organizowane formy oporu wobec władzy).

Trzy formy legitymizacji władzy (M. Weber):

• Władza legalna

• Władza tradycyjna

• Władza charyzmatyczna

LEGALNA- prerogatywy(uprawnienia) władcze związane z daną pozycją a także procedury rekrutacji osób zajmujących tę pozycję są w tym przypadku ściśle określone przez prawo czyli władza jest oparta na przepisach prawnych. Sprawujący władzę mają prawne kompetencje, prawnie określony jest sposób wyboru władzy. Jeżeli objęli i sprawują władzę zgodnie z prawem jest ona prawnie umocowana, legalna. Gdy pozycja władcza została objęta bez zachowania przypisanej procedury mówimy wówczas o uzurpacji władzy, z kolei gdy władza jest sprawowana poza zakresem przepisów, kompetencji zachodzi nadużycie władzy. Podstawą legitymizacji legalnej władzy jest prawo- w sensie ścisłym prawo stanowione przez organizację państwową. Legitymizacja występuje w innych organizacjach gdzie istnieją wyraźne ustanowione reguły dotyczące wyłaniania i sprawowania władzy. W sensie szerszym- wszystkie procedury, w sensie węższym- zgodnie z prawem stanowionym.

TRADYCYJNA- władza znajduje swoje umocowanie w regułach ale nie w przepisach prawnych lecz raczej w odwiecznych powszechnie przyjmowanych, usankcjonowanych swoją trwałością sposobach wyłaniania i realizowania władzy np. władza starszyzny w plemionach, ojca w rodzinie patriarchalnej, dynastycznego monarchy. Uznaje się daną zwierzchność bo tak było zawsze. Ludzie wobec reguł zajmują różne postawy:

Niektórzy zajmują postawę legalistyczną- uznawać będą władzę prawnie lub tradycyjne dlatego ponieważ uznają świętość praw lub tradycji. Zawieszać będą własne oceny słuszności, sensowności czy skuteczności władczych decyzji lub kierunków politycznych podporządkowując się im dla zasady. Taka postawa uzasadniona jest w systemie demokratycznym gdzie procedury wyboru i stanowienia praw zapewniają że ustanowione reguły odzwierciedlają rolę większości obywateli. Natomiast w systemie autokratycznym, totalitarnym, dyktatorskim gdzie prawa są narzucane obywatelom z góry postawa legalistyczna oznacza rezygnację z własnej podmiotowości, bezrefleksyjne poddanie się władzy- powszechne zniewolenie. W każdym społeczeństwie obok legalistów są tacy którzy podejmują własną ocenę władzy nie akceptując słuszności praw i decyzji będą oni podporządkowującymi się oportunistycznie z obawy przed sankcjami. Również znajdą się tacy, który przyjmują postawę

Anarchistyczną- będą odmawiać posłuszeństwo władzy dlatego że z założenia odrzucają wiążącą moc prawa i tradycji (negatywistyczna postawa) inni nie będą się stosować do decyzji z powodów merytorycznych i nie zgadzają się z ich treścią. Taką reakcję określa się mianem nonkonformizmu (obywatelskie nieposłuszeństwo).

Najkorzystniejsza sytuacja dla sprawujących władzę polega na legitymizacji prawnej lub tradycyjnej z akceptacją podporządkowanych formalną lub merytoryczną. Mówimy wówczas że władza posiada autorytet swojej pozycji, podporą autorytetu są formalni legaliści jak i ci którzy uznają merytoryczną słuszność jej działań. Posiadanie autorytetu sprawia, że władza tylko w minimalnym stopniu musi odnosić się do przymusu. Podporządkowana jest tu dobrowolnie. Władza formalno legitymizowana nie musi być formalnie akceptowana- brak akceptacji może wystąpić z przyczyn formalnych (odrzucenie reguł) albo merytorycznych- odmowy słuszności czy skuteczności jej działania. Anarchiści czy opozycjoniści odbierają autorytet. Władza legalistyczna ale pozbawiona autorytetu musi odnosić się do przymusu bo tylko w ten sposób może zapewnić sobie posłuszeństwo. Przymus sprowadza się do czynienia pewnych sankcji lub przynajmniej do zagrożenia takimi sankcjami co ma skłonić do podporządkowania. Przez przymus władza egzekwuje swoje prerogatywy. Gdy chodzi o władzę państwową i jej prerogatywy prawnie zagwarantowane korzysta z przymusu państwowego tzn. wyspecjalizowanych organów sprawiedliwości: policji, prokuratury, sądów, więzień. Nadmierna eksploatacja systemu wymuszona posłuszeństwem jest długa, trudna i niebezpieczna dla władzy, antagonizuje społeczeństwo.

CHARYZMATYCZNA- jej oparcie jest nie na ogólnych regułach prawnych czy tradycyjnych, lecz na pewnej osobistej relacji między sprawującymi władze a podporządkowanymi tej władzy.

Charyzma- niezwykłe zdolności, talenty, walory takiej jednostki: moralne, intelektualne, organizatorskie, przywódcze zostają dostrzeżone, uwypuklone, wyidealizowane przez zbiorowość, która staje się bazą społeczną. Nikt nie posiada charyzmy sam w sobie lecz dopiero wtedy gdy znajdzie wielbicieli wyznawców, aby zyskać charyzmę trzeba porwać, pociągnąć za sobą innych członków- rezonans społeczny. Przypisanie jednostce charyzmy oznacza nadania jej uprawnień do decydowania za zbiorowość a zarazem gotowość bezrefleksyjnego podporządkowania się jej decyzją. Legalizacja i akceptacja są tu nierozdzielnie związane i stąd skuteczność władzy charyzmatycznej jest na ogół największe. Odrzucone posłuszeństwo jest połączone z podważaniem charyzmy w myśl powiedzenia: „król jest nagi” (charyzma pozorna) np. postać charyzmatyczna to Jan Paweł II niektórzy mówią o połączeniu tych trzech władz w postaci papieża. Charyzma nie jest dana na całe życie- tu przykładem może być Lech Wałęsa.

Najczęściej występuje typ mieszany. Idealny jest rzadko spotykany.

Wykład 5.

12.12.2010

SFERA PUBLICZNA

Sfera publiczna- istniała od dawien dawna, jest konieczna, jest to przestrzeń między jednostką a społeczeństwem, niektórzy utożsamiają ją z opinią publiczną. Bez sfery publicznej pewne poczynania indywidualne takie jak: wolność słowa czy stowarzyszania się nie mogą być zrealizowane. Brak sfery publicznej oznacza ograniczenie wolności indywidualnej. Do podstawowych zadań sfery publicznej należy:

Kontrola i krytyka poczynań władzy m.in. też ochrona wolności indywidualnej przed nadużyciem ze strony rządu czy ciała ustawodawczego.

Samo pojęcie nie jest nowe(XVI w. ) „nie rób tego szkodziło innym”, pojawienie się obecnie tego pojęcia jest związane z odejściem od hierarchicznych struktur poznania i uznawaniem za powszechnie panujące pewnych wolności podstawowych takich jak: wolność pracy i wolność zgromadzeń (liberalnych wolności indywidualnych). Sfera publiczna jest miejscem w którym dokonuje się przejścia z obszaru prywatnego do publicznego. Umożliwia to kontakt między państwem a jednostką. Istnienie tej sfery wymaga spełnienia pewnych warunków przez obie zaangażowane w tę relację strony:

• Państwo musi przyjąć zasadę przejrzystości działań władzy bo bez tego nie może być mowy o jej krytykowaniu i kontrolowaniu przez obywateli

• Społeczeństwo powinno stać się niezależną i krytyczną publicznością biorącą udział w przygotowaniu i podejmowaniu decyzji politycznych, ten warunek wymaga aby przynajmniej niektórzy obywatele interesowali się sprawami publicznymi. Jeśli nastąpi masowe wycofanie się ludzi z wszelkiej działalności politycznej i społecznej to rozrasta się biurokracja. Wzrasta rola wszelkiego rodzaju ekspertów i sfera publiczna jest zagrożona.

• Kontrolowanie i stwarzanie forum dla publicznej dyskusji nad istotnymi dla społeczeństwa kwestiami.

Funkcjonowanie tej sfery wymaga aktywnego udziału obywateli i takiego zaprojektowania instytucji państwowych które uczynią je przejrzystymi dla opinii publicznej. Proces polityczny powinien odbywać się na oczach obywateli bo dzięki temu mogą oni kontrolować czy jakieś decyzje nie zagrażają ich wolności indywidualnej, a w razie potrzeby każe samemu włączyć się w działalność polityczną. Bez spełnienia tego wymogu trudno byłoby pozbyć się obawy o to czy rządzący w tajemnicy przed obywatelami nie próbują wprowadzić jakiś ograniczeń ich jednostkowych uprawnień, aby tym samym poszerzyć swoje kompetencje. Obok odpowiedniej organizacji instytucji państwowych sfera publiczna potrzebuje specyficznie ukształtowanego społeczeństwa, powinno ono mieć strukturę opartą na „niezupełnej integracji” (H.P. Bahrdt), nie tworzy ona gęstej i trwałej sieci relacji międzyludzkich. Funkcjonującym na tej zasadzie współczesnym społeczeństwem ludzie zachowują wobec siebie pewien dystans a ich kontakty określone są przez pewien zbiór ogólnych reguł odnoszących się do poszczególnych jednostek. Poszczególni członkowie społeczeństwa niewiele wiedzą o sobie aby móc działać, więc potrzebują reguł komunikacji. Przy czym należy tworzyć takie formy komunikacji które mogą przekraczać dystans między ludźmi nie znosząc go również w kontaktach między państwem a jednostką pozostaje pewien dystans. Pojedynczy obywatel chcąc wyrazić swoją opinię o poczynaniach rządu nie idzie po prostu do jego siedziby. Konieczne są „nośniki politycznej siły obywateli”, dlatego też stopniowo kształtują się zinstytucjonalizowane i skodyfikowane formy reprezentacji. Prowadzi to do coraz dalej idącego zapośredniczenia w kontaktach między jednostką a państwem stąd tak duże znaczenie mają lokalne sfery publiczne, które zachowują dystans ale nie czynią obywatela małym i zagrożonym wśród skomplikowanych mechanizmów politycznych. Zachowanie dystansu zarówno w kontaktach prywatnych jak i oficjalnych umożliwia jednostkom wchodzenie w relacje społeczne o różnej intensywności co tworzy dynamiczną sferę publiczną- Bahrdt nazywa taką strukturę społeczeństwem negatywnym. Jest warunkiem istnienia sfery publicznej ponieważ znosi ona sztuczne hierarchie i pozwala wszystkim jednostką na swobodę angażowania się w działalność polityczna i społeczną. Habermas twierdzi że warunkiem funkcjonowania sfery publicznej jest ukonstytuowanie się zliberyzowanego rynku i związana z tym prywatyzacja społeczeństwa która staje się stowarzyszeniem prywatnych posiadaczy mogących dowolnie dysponować swoją własnością. Rozwój rynku wymusił kodyfikację prawa prywatnego i zagwarantowanie swobody zawierania umów. Doprowadziło to do emancypacji społeczeństwa obywatelskiego jako sfery prywatnej uwolnionej od wpływów władzy politycznej. Postulowane prze liberałów państwo prawa zapewniło z jednej strony ochronę sfery prywatnej a z drugiej strony ukształtowało instytucje i instrumenty upublicznienia jednostki takie jak prasa i partie polityczne. Liberalne prawa podstawowe zapewniają prymat prywatnej autonomii poprzez zagwarantowanie nienaruszalności rodziny i własności ale jednocześnie też gwarantują istnienie sfery publicznej ustanawiając wolność myśli i wypowiedzi oraz swobodę zebrań i zrzeszania się. Sfera publiczna jest tworzona przez te same prawa które mają gwarantować wolność indywidualną konstytuując sferę prywatną. Sfera publiczna wywodzi się z czytającej i piszącej publiczności osób prywatnych wśród której właśnie pojawiły się idee liberalne i która przyczyniła się do ich upowszechniania. Sfera publiczna przyjęła na siebie zadanie krytykowania władzy politycznej pod kątem ochrony nienaruszalności sfery prywatnej. Sfera publiczna powinna dostarczyć obywatelom prawdziwej i rzeczowej informacji. Poza tym do jej zadań należ również:

Umożliwianie obserwacji i kontroli działań władzy oraz zapewnienia obywatelom możliwości wywierania wpływu na proces polityczny poprzez kształtowanie opinii. Kształtowanie opinii wymaga zapewnienia możliwości swobodnego myślenia i wymiany poglądów z innymi -potrzebna jest też swoboda dyskusji i wolność prasy. Wolność prasy umożliwia otrzymywanie niezafałszowanej informacji o działaniach władzy. Wolność prasy umożliwia pozwala też izolowanym jednostkom na poszukiwanie innych podobnie myślących i staje się przez to jednym z zabezpieczeń wszelkich jednostkowych uprawnień. Szczególną rolę wolność prasy odgrywa w społeczeństwie demokratycznym. Chroni zarówno przed nadużyciami ze strony władzy jak i społeczeństwa. W warunkach demokracji ludzie są osamotnieni i nie mają wokół siebie ani przyjaciół ani klasowych sprzymierzeńców do których mogliby się uciec o pomoc. W naszych czasach prześladowany obywatel ma tylko jedną ucieczkę- odwołać się do całego narodu a jeśli naród pozostaje głuchy- do całej ludzkości. Jedynym sposobem by tego dokonać jest prasa, dlatego wolność prasy ma tak ogromną wartość. Wolność prasy dowodzi, że wolność indywidualna potrzebuje w państwie demokratycznym sfery publicznej bo bez niej jest wprawdzie konstytucyjnie zagwarantowana lecz taka gwarancja może okazać się niewystarczająca wobec niezrównoważonej potęgi władzy państwowej. Wolność prasy jest wartością instrumentalną. Jeśli nie ma wolności prasy to trudno mówić o sferze publicznej. Wolność prasy jest też metodą za pomocą której zbiorowość może zajmować się własnymi brakami i zaradzać im. S. Holmes- wolność prasy służy ujawnianiu wszelkich niedoskonałości w funkcjonowaniu państwa i społeczeństwa oraz poszukiwaniu środków do ich wyeliminowania. Jest to metoda, którą posługuje się zbiorowość. Wymaga ona przełamania izolacji jednostek, a więc ustanowienia przestrzeni publicznej. Wolna prasa jest jednym z elementów która tą przestrzeń tworzą. Bez niej niemożliwa byłaby jakakolwiek dyskusja angażująca większą grupę osób i odwołująca się do ludzi z różnych środowisk. W państwie w którym opinia publiczna jest kształtowana przez polityków i fachowców obywatele staja się tylko konsumentami otrzymującymi gotowy produkt. Obywatele znajdują się sam na sam z przekazem dostarczającym im przez media. Istnieje zagrożenie zaniku sfery publicznej. W miejsce sfery publicznej pojawiła się nowa- sfera socjalna, która zniosła sferę publiczną. Sfera prywatna zostaje zastąpiona przez jej namiastkę- sferę intymną- do niej wycofują się ludzie rozczarowani polityką. Sfera intymna izoluje jednostki, a prywatna jest otwarta na kontakt z ludźmi. Dyskutująca publiczność przekształca się w konsumentów kultury. Wprawdzie nastąpił rozwój środków masowego przekazu i informacja stała się powszechnie dostępna, ale ludzie interesują się przede wszystkim sensacyjnymi doniesieniami, a mniej tematyką polityczną i społeczną. Złudne okazały się nadzieje na to, że powszechny dostęp do prasy i innych nośników informacji przyczyni się do poszerzania edukacji i pozwoli szerszym rzeszą obywateli włączyć się w życie społeczno- polityczne. Państwo socjalne podtrzymuje fikcję liberalnej sfery publicznej, aby stworzyć pozory legitymizacji swojej polityki. Pozostaje nadal państwem demokratycznym choć działa w myśl hasła: „wszystko dla ludu, nic przez lud” (Habermas). Mamy nadal wolne wybory ale fachowcy od reklamy sprzedają podczas kampanii wyborczych w sposób niepolityczny tzn. nie prezentują programu kandydatów lecz jedynie ich wizerunki. Analizują przy tym motywację wyborców i manipulują nimi. Partie polityczne często przybierają charakter grup interesów. Polityka przestała być zajęciem w które ludzie angażują się bezinteresownie. Ratunkiem dla współczesnej demokracji jest przywrócenie klasycznej sfery publicznej, a nawet zwiększenie jej znaczenia. Dyskusja powinna bowiem odgrywać podstawową rolę w procesie politycznym.

Przestrzeń prywatna w wymiarze kulturowym w interakcjach zogniskowanych.

Między partnerami jest przestrzeń. Wyróżniamy kilka sfer:

• Dystans intymny (do 0,5 m.) dla niewielu kontaktów zarezerwowana, dla osób z którymi jestem emocjonalnie związana

• Dystans prywatny (od 0,5 do 1 m. ) przestrzeń spotkań z przyjaciółmi i dobrymi najmowymi, dopuszczalny kontakt intymny, ograniczona liczba osób

• Dystans społeczny (od 1 do 3 m. ) przestrzeń do kontaktów formalnych np. z przełożonymi

• Dystans publiczny (ok. 4 m i więcej)- spotkania publiczne, wywiady

Administracja publiczna (sfera publiczna i prywatna)

Sektor publiczny (pierwszy sektor) zbiór wszystkich państwowych i komunalnych osób prawnych oraz nie posiadających osobowości prawnej jednostek organizacyjnych podległych organom władzy publicznej. Za sektor publiczny uważa się wszystkie te jednostki które stanowią własność skarbu państwa. Do sektora publicznego zalicza się (dziennik ustaw 2005, nr 249, poz. 2104):

• Organy władzy publicznej w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony państwa, ochrony prawa, sądy i trybunały

• Gminy, powiaty i samorząd województwa (jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki

• Jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych

• Państwowe i samorządowe fundusze celowe

• Uczelnie publiczne

• Jednostki badawczo rozwojowe

• Samodzielne, publiczne zakłady opieki zdrowotnej

• Państwowe i samorządowe instytucje kultury

• Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane przez nie fundusze

• Narodowy Fundusz Zdrowia

• Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacji

• Inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone za podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek prawa handlowego

Podstawowe zadanie sektora publicznego to wykonywanie lub finansowanie zadań, które z mocy obowiązującego prawa stanowią powinności państwa i samorządu terytorialnego. Zadania sektora publicznego można potraktować dwojako:

Zadania niezbywalne- polegają na zarządzaniu państwem i jego ochronie (obrona narodowa, bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości). Wykonywane przez organy i jednostki administracji rządowej , samorządowej i wymiaru sprawiedliwości.

Zadania zbywalne- polegają na świadczeniu usług finansowych w całości lub przeważającej części za środki publiczne. Zakres tych usług zależy od modelu państwa, przyjętej polityki społecznej. Istnieje możliwość zlecania i kontraktowania zadań na zewnątrz (model elastyczny) tzw. system australijski- wszystko co się da zakontraktować to się kontaktuje- państwo nie kontroluje ale sprawdza parametry. W przypadku zadań publicznych które zostały nazwane zbywalnymi pojawia się możliwość współpracy z sektorem prywatnym (drugi sektor) i z organizacjami pozarządowymi (trzeci sektor)

Sektor prywatny (drugi sektor)- to inaczej sfera biznesu czyli wszystkie instytucje i organizacje których działalność nastawiona jest na zysk, nie jest publiczny. Wiąże się z finansami prywatnymi, ale nie jest wykluczone ubieganie się podmiotów prywatnych o środki publiczne

Organizacje pozarządowe, non profit (trzeci sektor)- ogół prywatnych organizacji działających społecznie i nie dla zysku, określenie organizacje pozarządowe akcentuje niezależność tych organizacji od administracji rządu, non profit wyróżnia je od organizacji drugiego sektora i podkreśla, że ich działalność nie jest nastawiona na zysk. Określa się też jako organizacje woluntarystyczne- działania opiera się głównie na działaniu wolontariuszy. Inna nazwa to organizacje społeczne lub organizacje użytku publicznego. W Polsce podstawowymi formami prowadzenia organizacji non profit są stowarzyszenia i fundacje. Najwięcej w Polsce działa organizacji w zakresie sportu, hobby, kultury, sztuki, edukacji i usług socjalnych.

Wykład 6

08.01.2011

IDEOLOGIE-LIBERALIZM

Ideologie- termin ten został stworzony w 1976 r. (A. L. Destuta de Tracy) na określenie nauki o ideach przez które rozumiał percepcję zmysłowe. Nauka ta miała ukazywać relacje i związki między owymi percepcjami i dowodzić w jaki sposób z pierwotnych danych zmysłowych powstaje wiedza i moralność. Percepcja ta napotkała się z krytyką Napoleona. Zarzucał on, że jest to nauka niebezpieczna, rewolucyjna, zagrożenie dla wiedzy o zdrowym rozsądku. Samo słowo uważane było za pojęcie pejoratywne. W XIX w. w niemieckiej filozofii (głównie marksizmie) się rozszerzyły- używane były w sposób chwiejny przybierając jedno ze znaczeń:

• Ogólny system pojęć i postaw charakteryzujących społeczeństwo w danym czasie, a więc religia, nauka, koncepcja moralności lub prawa,

• To tak zwana fałszywa świadomość ukształtowana w określonych warunkach społeczno- ekonomicznych i racjonalizująca je a przyjmowana jako słuszna i niezmienna np. przekonanie o prawomocności władzy, istniejącej stratyfikacji społecznej itp.

• To zbór idei i poglądów wyrażających interesy jakiejś klasy sprzyjających jej utrzymanie oraz narzucenie innym ludziom swojego sposobu widzenia i interpretacji świata.

W następnych latach pojęcie to było stosowane jako jeden z głównych terminów w naukach społecznych. W socjologii stosuje się też inne znaczenie- filozofia grupy.

Liberalizm- z łac. Liber- wolny. Prekursorem był John Locke. Za klasyków liberalizmu uważa się : Benjamin Constans, John Stuart, Mill.

Z łac. Liberalis- wolnościowy, jest to ideologia, kierunek polityczny głoszący, że szeroko rozumiana wolność jest nadrzędną wartością. Odwołuje się do indywidualizmu, stawia wyżej spawy jednostki niż znaczenie wspólnoty. Głosi nieskrępowaną (ale w ramach prawa) działalność poszczególnych obywateli we wszystkich sferach życia zbiorowego. Liberalizm jako postawa społeczna w uproszczeniu jest tolerancyjnym stosunkiem wobec poglądów lub czynów innych ludzi.

Historia: wywodzi się z oświecenia, skupiał zwolenników tej epoki i związanych z nią nurtów filozoficznych. Postulował przeprowadzenie szeregu reform społeczno- politycznych takich jak:

• Zniesienie ustroju feudalnego,

• Ograniczenie przywilejów szlacheckich

• Zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą

• Wprowadzenie równości obywateli wobec prawa

• Ograniczenie roli kościoła

• Zniesienie monarchii i absolutyzmu

• Wprowadzenie demokracji

• Respektowanie praw człowieka, swobód obywateli i zasad tolerancji

W opozycji do liberalizmu pojawiła się ideologia konserwatyzmu broniąca starego ładu, odrzucająca indywidualizm, stawiająca wyżej znaczenie wspólnoty niż prawa jednostki, krytykująca demokrację i próby zniesienia hierarchicznego ustroju społecznego, przywiązania do tradycji i religii jako źródła wartości. W 1823 r. odbyło się spotkanie grupy liberałów na którym przyjęto dokument „ Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji”, w którym to zawarte były postulaty nawiązania intensywnych stosunków liberałów z innych krajów. 1924 r. w Genewie na spotkaniu powołano do życia Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych- na czele stanął Francuz- M. F. Buisson. W 1947 r. w Oxfordzie odbył się kongres założycielski międzynarodówki liberalnej w wyniku którego opublikowano wspólny manifest- Oxfordzki Manifest Liberalizmu.

Aspekty liberalizmu i formy liberalizmu

Klasyczne poglądy liberalne cechuje nastawienie, że ani rząd ani żadna grupa czy jednostka społeczna nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym zniewoleniem jest sytuacja gdy jednostka stanowi rzeczywiste dla czyjejś wolności lub mienia. Liberałowie w większości są za zachowaniem i rozszerzeniem praw i wolności obywatelskich takich jak:

• Wolność słowa

• Wolność prasy

• Równouprawnienie obywateli oraz tolerancja

Formy liberalizmu:

Ekonomiczny- gospodarczy- pogląd, który odrzuca wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku, promując „państwo- minimum” tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego i wewnętrznego oraz do zajmowania się sprawami kraju

Socjalny- społeczny, kulturowy, obyczajowy)- skupia się na prawach jednostek do ich stylów życia, obejmuje takie kwestie jak- wolność seksualna, wolność religijna, poznawcza, oraz ochronę przed ingerencją państwa w sfery życia prywatnego. O liberalizmie kulturowym pisał już Mill. Przykładem liberalizmu kulturowego jest np. sprzeciw wobec państwowych regulacji wobec sztuki, gier hazardowych, prostytucji, aborcji czy alkoholizmu.

Polityczny- jest przekonaniem, że jednostki są podstawą prawa i społeczeństwa. Zgodnie z tym przekonaniem społeczeństwo wraz ze swoimi instytucjami powinno chronić wolność pojedynczych jednostek lub faworyzowaniem tych o wyższej pozycji społecznej. Kładzie nacisk na umowę społeczną zgodnie z którą obywatele tworzą prawa ich dotyczące i jednocześnie zgadzają się na ich przestrzeganie. Umowa ta jest oparta na przekonaniu, że obywatele wiedzą lepiej co jest najlepsze dla nich, stał się początkiem liberalnej demokracji.

Liberalizm socjalny zwany też NOWYM LIBERALIZMEM- powstał w późniejszych latach XIX w. - wg tego poglądu warunkiem korzystania z wolności jest zagwarantowanie przez państwo wszystkim obywatelom równych szans w dostępie do podstawowych dóbr takich jak:

• Edukacji

• Kultury

• Służby zdrowia

Nurty liberalizmu:

Zgodnie z poglądami liberałów wolność jest nadrzędną wartością i ich zastosowanie do wszelkich sfer życia w społeczeństwie. Z klasycznego liberalizmu wywodzą się takie współczesne nurty polityczne:

LESEFERYZM- postuluje wycofanie się państwa z gospodarki, postuluje prywatyzację, obniżenie podatków i barier celnych. Ekonomiczny lub jako główny aspekt leseferyzm stanowi przeciwwagę dla socjaldemokratów i modeli państwa opiekuńczego. Liberałowie ekonomiczni nie postulują bezpośredniej walki z biedą i bezrobociem, sposobem jest obniżenie podatków czyli pozostawienie w kieszeni podatnika pieniędzy na inwestycje i stworzenie miejsc pracy.

LIBERTARIANIZM- opowiada się za ograniczeniem państwa do roli tzw. „nocnego stróża” (minarchizm) bądź też całkowitą jego likwidację(anarchokapitalizm) libertarianie postulują wycofanie rządu z zajmowania się zarówno gospodarką jak i sprawami społecznymi. Przykładem jest Amerykańska Partia Libertariańska.

KONSERWATYWNY LIBERALIZM- charakteryzuje się konserwatyzmem w sferze ekonomii, opiera się na klasycznym nurcie ekonomicznym. Partie konserwatywno- liberalne nie odgrywają większej roli, większa część republikanów ma takie poglądy

NEOLIBERALIZM- to kierunek we współczesnej ekonomii przyjmujący za podstawę funkcjonowania gospodarki wolną grę sił rynkowych lecz dopuszczający integrację państwa w ograniczonym zakresie.

KATOLICKI LIBERALIZM- zespół poglądów wyznawanych przez katolików aprobujących ideologię liberalizmu i dążących do tego by Kościół katolicki uznał ustrój społeczny oraz polityczny opierający się na liberalizmie. Geneza- z rewolucji francuskiej.

SOCJALLIBERALIZM- oprócz zachowania praw i wolności klasycznego liberalizmu mocno podkreśla świeckość jak równość, ale niekoniecznie anty klarykaryzm. Europejscy i Amerykańscy socjal- liberałowie są za prawem do aborcji, eutanazji, do przyjmowania niektórych ,środków psychoaktywnych i równych praw dla homoseksualistów w tym za prawnym uznaniem związków partnerskich

ZIELONY LIBERALIZM- to liberałowie, którzy do swojej ideologii wkomponowali partie zielone

LIBERTYNIZM- pogląd uzasadniający różnie rozumianą wolność w skrajnych postulatach libertynów charakteryzuje laicyzm, wolnomyślicielstwo, sceptycyzm. Libertynizm skierowany był i jest przeciw autorytetom i moralności płynącej z religii i tradycyjnej obyczajowości, z libertynizmem zawsze wiąże się liberalizm obyczajowy.

DEMOLIBERALIZM- demokracja w koncepcjach liberalnych, poszanowanie praw mniejszości.

Europejski liberalizm- opowiada się za rozszerzeniem swobód obywatelskich (liberalizm polityczny) oraz ograniczeniem integracji państwa w rynek (liberalizm gospodarczy). Europejski liberalizm popierają umiarkowaną integrację w służbę zdrowia, edukację, emerytury, walkę x biedą i bezrobociem. Przeciwno stanowisko w tej kwestii postulują konserwatywni liberałowie i libertarianie wg których rola państwa powinna być również ograniczona w tych dziedzinach proponując całkowitą prywatyzację lub mieszane modele prywatno- państwowe.

Amerykański liberalizm- amerykańskie określenie liberalizmu odnosi się w swym pojęciu przede wszystkim do koncepcji społecznej jest zaś w opozycji do tradycyjnie rozumianego liberalizmu w sferze gospodarczej. Amerykański liberalizm jest w poglądach ekonomicznych bliższy europejskiej socjaldemokracji niż europejskiemu liberalizmowi. Typowi jego przedstawiciele to część amerykańskiej partii demokratycznej, amerykański liberalizm postuluje zwiększenie roli państwa zarówno w sferze społecznej jak i w gospodarce celem wyrównania szans. W sferze gospodarki czyli swobód ekonomicznych tradycyjnemu liberalizmowi jest partia republikańska.

ŁAD SPOŁECZNY

Porządek wynikający z organizacji życia społecznego, oparty na pewnych zasadach, normach i wartościach, sposób zachowania poszczególnych jednostek i zbiorowości wobec siebie wyznaczony przez prawo, moralność, obyczaje, tradycje, systemy światopoglądowe, ideologiczne, uznawane wartości. Jeżeli podstawami ładu społecznego jest współpraca, umiejętność uzgadniania rozbieżnych interesów, konsensus, akceptowanie przez członków zbiorowości wspólnej hierarchii wartości wówczas następuje rozwój i postęp w przeciwnym wypadku dochodzi do działań destrukcyjnych, konfliktowych które powodują dezorganizację zagrażającą rozpadem określonej zbiorowości.

Typologia ładu społecznego (wg Ossowskiego)

Ład przedstawień zbiorowych- w którym życie społeczne oparte jest na konformizmach grupowych i uregulowane przez tradycyjne wzory. Zachowania ludzi wyznaczone są przez wspólne warunki, wzory oraz normy. Powinność człowieka jest tożsama z jego bytem, pozycją społeczną każdego człowieka jest wyznaczona raz na zawsze, usankcjonowana kryteriami przez niego samego.

Ład monocentryczny- w którym życie społeczne jest regulowane przez centralne decyzje dzięki organizacji czuwającej nad jej przestrzeganiem. Jest jeden ośrodek decyzyjny.

Ład policentryczny- w którym równowaga społeczna jest osiągnięta dzięki naturalnym prawom interakcji w wyniku indywidualnych decyzji przy respektowaniu jednych reguł i norm współżycia. Wzajemne oddziaływania wielu ośrodków decyzyjnych (liberalny)

3 typy czyste

Ład post monocentryczny- istnieje wiele ośrodków decyzyjnych działania, działania tych ośrodków są skoordynowane, zorganizowana współpraca, jest obiektem badań współczesnej socjologii

Ład moralny

Jest to uporządkowany i powiązany zbiór obowiązujących reguł ujmujących działania ludzkie w kategoriach dobra i zła, głównymi składnikami ładu moralnego są wartości etyczne, normy i wzory działania oraz instytucje tworzące normatywno- instytucjonalny porządek moralny.

Demokratyczny ład społeczny

Aby ład społeczny mógł być uznany za demokratyczny powinien charakteryzować się takimi wyznacznikami:

• Wybór przedstawicieli do sprawowania kontroli nad decyzjami rządowymi w sferze polityki, są konstytucyjnie uprawnieni, wybrani przedstawiciele

• Wolne i uczciwe wybory- przedstawiciele wybierani są w częstych i uczciwych wyborach, w których przymus w zasadzie nie jest stosowany

• Powszechne prawo wyborcze- praktyczne wszyscy dorośli mają prawo w wyborach

• Bierne prawo wyborcze- praktycznie wszyscy dorośli mają prawo ubiegać się o stanowisko w rządzie

• Wolność słowa- obywatele nie boją się kary, mają prawo wypowiadać się w szeroko rozumianych kwestiach politycznych co obejmuje krytykę rządu, urzędników, ustroju, porządku społeczno- gospodarczego oraz panującej ideologii

• Dostęp do informacji- obywatele mają dostęp do alternatywnych źródeł informacji, te zaś istnieją i są prawnie chronione

• Swoboda stowarzyszeń- w celu egzekwowania tych rozmaitych uprawnień, obywatele mają prawo tworzenia niezależnych stowarzyszeń i organizacji w tym partii politycznych i grup interesu

Są warunkiem koniecznym ale często niewystarczającym. Dahl- zajmuje się ładem społecznym. Kryteria demokratycznego ładu:

• Zapewnienie równości wyboru

• Zapewnienie realnego uczestnictwa społeczeństwa w życiu państwa

• Stworzenie możliwości rozumienia tego, co się dzieje w życiu publicznym

• Stworzenie instytucjonalnych warunków społecznej kontroli priorytetów rządowych

INSTYTUCJA SPOŁECZNA

Termin w socjologii jest używany niejednoznacznie. Wskazuje się trzy podstawowe rozumienia:

• Rozumienie najszersze- traktuje instytucje jako podstawę porządku czy też ładu społecznego jako takiego. Wg Durkheima instytucja to wszelkie istniejące „na zewnątrz” nas wierzenia i sposoby działania oraz sądzenia niezależne od woli poszczególnych osób. Personss definiuje instytucje jako wszelki układ osób wypełniających powierzone role społeczne i kierujących do siebie wzajemnie określone oczekiwania wynikające z przyswojenia sobie tych samych wartości kulturowych. Porządek społeczny wynika zarówno z tego, że wartości i normy kultury zostały zinternalizowane przez jednostki jak i tego, że zostały „zinstytucjonalizowane” tzn. są wymagane i oczekiwane przez partnerów tych jednostek w obrębie danej instytucji stanowiącej układ wzajemnie na siebie skierowanych „ról- oczekiwań”. Instytucje i instytucjonalizacja są jednym z podstawowych mechanizmów kontroli społecznej. P. Chmielewski mówi, że: „instytucja to wszystkie wymyślone człowieka czyli zaprojektowane i nałożone na ludzi zachowania i reguły, które kontrolują, porządkują i czynią przewidywalnym świat społecznych interakcji”.

• Rozumienie węższe- zbliżone jest do potocznego. To pewne wyodrębnione, zorganizowane typy działalności podejmowane w celu zaspokojenia potrzeb jednostek i całych zbiorowości. Pojecie instytucji odnosi się do form organizacyjnych danego zespołu czynności (np. instytucje państwowe czy giełdy) do ludzi wykonujących dane czynności (np. zbiór urzędników państwowych) oraz do zespołu urządzeń materialnych i środków wykorzystywanych w działaniach. Wg koncepcji Malinowskiego składnikami instytucji są

• Zasada naczelna- zamiary i cele które chce ona osiągnąć bądź do których jest powołana

• Normy

• Personel

• Urządzenia materialne

• Działalność oraz funkcja tzn. całościowy ostateczny wynik i konsekwencja jej zorganizowanej działalności bez względu na to czy są one uświadomione czy nie

Instytucje dysponują nagrodami i sankcjami utrzymującymi postępowanie członków w normach porządkowych wzorów i obowiązków oraz eliminującymi zachowania niepożądane i dewiacyjne.

Wykład 7

23.01.2011

Sankcje są sformalizowane i niesformalizowane (rozsiane). Mają różną postać: prawne, zwyczajowe, religijne, satyryczne( społeczny ostracyzm, kpina, ośmieszenie). Instytucje mogą posiadać własne symbole, w każdym społeczeństwie muszą być podstawowe instytucje. Pięć podstawowych jest potrzebnych do funkcjonowania, są niezbędne do zaspokojenia potrzeb:

• Ekonomiczne- produkcja i dystrybucja dóbr i usług oraz tworzenie i cyrkulacja kapitału

• Polityczne- regulują stosunki władzy i wyznaczają polityczną organizację społeczną, jego system prawny i funkcjonowanie środków przymusu

• Instytucje leżące u podstaw społecznej stratyfikacji- określające dystrybucję społecznej pozycji oraz dostęp do nagród i społecznych zasobów

• Rodziny i pokrewieństwa- zapewniają fizyczną i kulturową reprodukcję społeczeństwa i wyznaczają kształt procesów socjalizacji

• Wychowawcze i edukacyjne- instytucje kulturowe związane z religią, działalnością naukową i artystyczną, funkcjonowanie środków masowego przekazu i uczestnictwo w kulturze

Podział instytucji:

• Formalne( sformalizowane)

• Nieformalne(niesformalizowane)

Instytucje działają dłużej niż ich członkowie, zapewniają ciągłość i pewne typy działań regulują. Jeżeli system instytucji w danej instytucji jest sformalizowany to zapewnia on lepszą integrację działań jednostki i wewnętrzną spójność zbiorowości. Zadaniem instytucji jest łagodzenie konfliktów.

• Rozumienie najwęższe- odnosi się tylko odo takich form organizacji społeczeństwa, które charakteryzują się wyrażanym i specyficznym porządkiem, mają za zadanie porządkowanie zachowania ludzi szczególnym rygorom.

Gofman takie instytucje nazywa totalnymi. Składają się one z personelu oraz wielkiej liczby podobnie usytuowanych jednostek odciętych od szerszego społeczeństwa i podporządkowanych ścisłemu reżimowi często w celu efektywnego przekształcania osobowości. Do instytucji takich zalicza:

• Szpitale psychiatryczne

• Internaty szkolne

• Armię

• Więzienia

• Zakłady wychowawcze, poprawcze

• Klasztory

Wskazuje on, że tego typu instytucje mają wspólne cechy polegające przede wszystkim na dążeniu do zniwelowania tożsamości członków organizacji przez uniformizację ich wyglądu zewnętrznego, zastosowanie ścisłych ograniczeń w zakresie posiadania rzeczy osobistych, poddanie ścisłej dyscyplinie, podporządkowanie personelowi, ograniczenie kontaktów osobistych np. zakaz rozmów. Istotnym elementem organizacji staje się regulamin oraz zespół sformalizowanych norm. Reakcją na ostre rygory jest powstawanie niesformalizowanych norm o wielkiej sile i wielkiej skuteczności. Reakcje tego rodzaju mają miejsce tam gdzie członkostwo w organizacjach nie zależy od osobistego wyboru (klasztor), lecz jest przymusowe(więzienia, armia, szpitale psychiatryczne, zakłady wychowawcze).

Za specyficzny typ instytucji totalnych mogą być uznane państwa np. mające postać orientalnej, despotycznej monarchii albo XX w. państwa totalitarne. Próbują sobie one w sposób totalny podporządkować społeczeństwo blokując za razem rozwój sił ekonomicznych i politycznych oraz niezależnych przekazów informacyjnych.

Instytucje biurokratyczne charakteryzują się efektywną organizacją i skutecznością działania, co wynika z ich podporządkowania racjonalnym i sformalizowanym normom.

Zmiany w Polsce i regionie europy wschodniej są na dwóch poziomach, powstają nowe instytucje społeczne w drugim czyli węższym rozumieniu czyli pojmowane jako wyodrębnione typy działalności. Poprzednio były one całkowicie obce lub znano je jedynie pośrednio z bardziej wnikliwej obserwacji:

• Giełda

• Współzawodniczące ze sobą partie polityczne

• Płatne szkolnictwo

• Prywatne stacje telewizyjne i radiowe finansowane m. in. Przez przerywające program reklamy

Zmienią się instytucje w najszerszym socjologicznym znaczeniu. Zmieniają się działania jednostek, kategorii i grup społecznych, powstają nowe wzory zachowań, myślenie i wartościowanie, nowe strategie przystosowania i nowe sposoby radzenia sobie z rzeczywistością. Zmiany te mają różny rytm i są wypadkową odgórnych decyzji, spuścizny przeszłości i oddolnych spontanicznych procesów. Ogólnie przemiany te mogą być ujmowane jako przekształcenia starych i tworzenie nowych instytucji społecznych.

KAPITAŁ SPOŁECZNY

Termin z pogranicza ekonomii i socjologii, oznaczający kapitał jako element procesu produkcji i życia w zorganizowanym społeczeństwie, którego wartości opiera się n wzajemnych relacjach społecznych i zaufaniu jednostek, które dzięki niemu mogą uzyskać więcej korzyści z ekonomicznego i społecznego punktu widzenia. Wprowadzony do literatury socjologicznej w latach 70 XX w. przez P. Bourdien, a następnie rozpowszechniony przez I. Coleman, spopularyzowany przez P. Putnam.

W rozumieniu Putnama- odnosi się do takich cech organizacji społecznych jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczną, ułatwiają skoordynowanie działań. Inaczej kapitał społeczny oznacza ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, poziomach sieci zależności w danej grupie społecznej

W rozumieniu Colemana- jest cechą struktury społecznej która wspiera konkretne działania aktorów podejmowanych w ramach jej struktury.

W rozumieniu Bourdiena- zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci miej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu (z członkowstwem) w grupie, która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności która daje im dostęp do kredytów w najszerszym sensie tego słowa.

Składniki kapitału społecznego (Coleman):

1. Wzajemne zobowiązania i oczekiwania wypływające z ról społecznych

2. Dostęp do informacji

3. Normy i sankcje społeczne

4. Relacje władzy

Składniki kapitału społecznego (Putnam):

1. Poziomy sieci stowarzyszeń

2. Normy społeczne

3. Zgeneralizowane zaufanie

Ogólnie można powiedzieć, że składniki te zostały zróżnicowane ze względu na zyski:

• Ekonomiczne:

• Rozwój gospodarczy

• Zabezpieczenie społeczne

• Substytuowanie innych postaci kapitału

• Polityczne:

• Sprawne funkcjonowanie lokalnych instytucji

• Rozwój demokracji lokalnych

• Rozwiązywanie problemów społecznych w sferze:

• Edukacji

• Zdrowia

• Bezpieczeństwa publicznego i innych

Źródła lokalnego kapitału społecznego:

• Tradycje obywatelskiego zaangażowania

• Pozytywne doświadczenia współpracy mieszkańców

• Lokalni liderzy społeczni

• Lokalne organizacje społeczne

• Edukacja

Potencjalne problemy związane z lokalnymi kapitałami społecznymi:

1. Znaczne dysproporcje między osobami, grupami w dostępie do kapitału społecznego

2. Koncentrowanie się kapitału społecznego w rodzinie i małych grupach

3. Koncentrowanie się kapitału społecznego w grupach ekskluzywnych lub przestępczych (problem klik i grup trzymających władzę)

Trzy grupy wskaźników kapitału społecznego:

1. Dotyczące strukturalnego wymiaru kapitału społecznego: grupy społecznej sieci społecznych

2. Dotyczące regulatywnego wymiaru kapitału społecznego: normy współdziałania, zaufanie, solidarność

3. Dotyczące behawioralnego wymiaru kapitału społecznego: współpraca, działanie zbiorowe, komunikacja

Wskaźniki lokalnego kapitału społecznego wg Putnama:

• Liczba stowarzyszeń (bez związków zawodowych i organizacji religijnych)

• Czytelnictwo gazet

• Frekwencja podczas referendów

• Brak preferencyjnego głosowania (wskazywania konkretnego kandydata z listy)

Wskaźniki lokalnego kapitału społecznego wg Swianewicza:

• Liczba dowolnych ilości organizacji społecznych

• Obecność prasy lokalnej

• Udział samorządu gminnego w dobrowolnych stowarzyszeniach, związkach międzygminnych

• Intensywność międzynarodowych kontaktów samorządowych

• Historyczna spójność województw

Kapitał społeczny odnosi się do zasobów:

• Informacji

• Wartość i wsparcie które mogą być zdobyte przez osoby dzięki relacją z innymi i wykorzystane do realizacji indywidualnych celów

Kapitał społeczny donosi się do charakteru i zasięgu zaangażowania osoby w nieformalne sieci i formalne organizacje, związany z interakcjami społeczności lokalnej i może służyć do rozwiązywania problemów społecznych.

GLOBALIZACJA

Od czasów starożytnych filozofowie posługiwali się kategoriami ludzkości zbiorowej. Poeci mówili, że żaden człowiek nie jest samotną wyspą. Politycy odnosili się do solidarności ogólnoludzkiej. Statystycy obliczali ilość ludzkiej populacji.

Ewolucja- jako rozwój społeczny, proces którego przedmiotem było społeczeństwo jako całość. Późniejsi socjologowie zaczęli zdawać sobie sprawę z tego że fenomeny społeczne (działania, grupy, organizacje społeczne itp.) istnieją nie w próżni lecz w szerszym kontekście otaczających całości. Koniec XX w.- rodzi się idea społeczeństwa globalnego i tendencji, która prowadzi do wytworzenia się takiego społeczeństwa, procesu globalizacji. Stały się one dominującymi wątkami teorii socjologicznej. Zaczęły ukazywać się liczne publikacje, odbywało się mnóstwo konferencji, kongresów socjologicznych- dominującymi referatami były te o globalizacji.

Pojęcie globalizacji weszło do codziennego języka i politycy odnoszą się do tego pojęcia jako źródła problemów lub szans dla ludzkości. Powstały takie terminy jak: amerykanizacja, westernizacja, imperializm kulturowy, coca-kolizacja, mcdonalizacja. Na przełomie XIX i XX w. pojawił ysię gwałtowne protesty, radykalne ruchy przeciwko globalizacji. U podstaw fascynacji globalizmem leży realny proces społeczny związany z ekspensywnym rozwojem nowoczesnej formacji społecznej. Nowoczesność z samej swojej istoty globalizuje się( Giddens).

Roland Robertson- pierwszy, który podjął się zdefiniowania globalizmu jako „ zbiór procesów, które czynią świat społeczny jednym”. „Jednym” wyraża się na kilka sposobów:

• Nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń telekomunikacyjnych- wyrazistym przykładem stała się komputerowa sieć światowa- Internet

• Społeczności ludzkie stają się coraz bardziej powiązane rozbudowaną siecią zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, strategicznych, kulturowych. Zdarzenia w jednej części świata wywierają natychmiastowy wpływ na to co dziej się w najbardziej odległych krajach np. spadek produkcji ropy- wyższe ceny na stacjach

• Pojawiają się nowe formy organizacji ekonomicznych, kulturowych, politycznych o charakterze ponadnarodowym np. wielkie korporacje handlowe, banki. Niektóre zachowują symboliczny związek z krajem z którego pochodzą. Skala ich operacji przekracza rozmiary ekonomii niejednego państwa. W polityce- organizacje międzynarodowe: ONZ, UNESCO, INTERPOL. Novum polega na tym, że organizacje takie czy podobne przejmują dziś pewne atrybuty suwerenności państwowej uzyskując uprawnienia do podejmowania decyzji władczych wiążących je kraje członkowskie. Komisja Europejska, Parlament Europejski, prawo do jurysdykcji ponad sądami krajowymi. Nowe ruchy społeczne i wyłaniające się z nich organizacje i stowarzyszenia np. ruch ekologiczny i Greenpeace. W świecie mass- mediów istnieją międzynarodowe kanały (CNN), międzynarodowe czasopisma, w sporcie- drużyny w której gra np. tylko jeden mieszkaniec swojego kraju. Globalizują się też organizacje przestępcze- handlujące „ żywym towarem” na czele. Pojawiają się całe kategorie społeczne, których życie i praca odrywają się zupełnie od miejsca (biznesmeni, dyplomaci, artyści, naukowcy, personel lotniczy). Nieustannie zmieniają miejsce pobytu, spędzają czas w hotelach, mają biura w wielu metropoliach.

Efektem globalizacji staje się postępująca uniformizacja świata. Kapitalistyczny rynek z charakterystyczną dla siebie formą etosu konkurencji, mentalnością konsumpcyjną opanował świat najwcześniej. Typowe demokratyczne instytucje i formy życia politycznego jak parlament, kampanie wyborcze są dziś takie same w większości państw:

• Homogenizacja- dotyczy kultury, trzonem kultury jest język, coraz bardziej jeden język pomógłby w międzynarodowej komunikacji. Idea esperanto nie przyjęła się. Język angielski jest teraz najbardziej uniwersalnym językiem- światowe narzędzie komunikacji. Międzynarodowa kariera języka angielskiego zaczęła się od pilotów i kontrolerów powietrznych, ten przeszedł do turystyki, biznesu, techniki. Znajomość języka angielskiego staje się wymogiem edukacyjnym a wiele krajów staje się dwujęzycznymi. Upodabnia się ogromnie kultura materialna i konsumpcja- moda i styl życia. W sklepach można kupić takie same produkty. Styliści projektują takie same samochody, budynki i stroje, upodobniają się obyczaje.

Ma to ambiwalentny oddźwięk w świadomości ludzkiej. Z jednej strony- myślimy o wspólnych zagrożeniach czy nadziejach. Kategoria „my”, tożsamość regionalna, np. my- europejczycy, związki rzeczywistej solidarności światowej, najmocniejszym tego przykładem jest idea praw człowieka o zasięgu globalnym- prawa społeczne do grup upośledzonych. Z drugiej- mobilizuje świadomość obronną na rzecz traconej odrębności kulturowej, własnych zwyczajów, obyczajów, wierzeń, sposobów życia. Wzmocnieniu ulegają lojalność i tożsamość lokalna, etniczna i religijna. Francuscy socjologowie mówią, że narodziła się nowa tożsamość plemienna. Starcie się tych dwóch tendencji czyli z jednej strony poszerzenie myślenia i wyobraźni poza wioskę, miasto, kraj, kontynent na cały glob, a z drugiej mocniejszej identyfikacji z lokalnymi kulturami stanowi fakt świadomościowy, który może mieć najbardziej radykalne implikacje dla przyszłości społeczeństwa lokalnego.

TRAUMY ZMIAN SPOŁECZNYCH

Symptomy traumy (jako reakcje na zmiany społeczne). Występują w sferze orientacji nastrojów społecznych. Należą do nich:

• Syndrom braku zaufania zarówno do instytucji publicznych jak i do innych obywateli. Można go zidentyfikować po oznakach behawioralnych np. strategiach oszczędzania czy inwestowania jak i werbalnych np. opiniach o politykach i polityce a także pojawienie się funkcjonujących substytutów zaufania takich jak korupcja lub przerost formalizacji w biznesie.

• Pesymizm, apatia, poczucie bezsilności- wskaźnik: absencja wyborcza, czy brak zainteresowania sprawami publicznymi

• Symptomem traumy jest orientacja na dzień dzisiejszy i skrócenie perspektywy czasowej do przyszłości wiąże się z tym symptom czwarty,

• Nostalgia na temat przeszłości, idealizowanie dziejów swojej zbiorowości zwłaszcza jako przeciwstawny kryzysowej kondycji dzisiejszej

• Rozproszony i niezidentyfikowany nastrój niepokoju, obaw, lęków któremu często towarzyszy podatność na plotki, fantazje, konfabulacje, mity

• Pojawienie się panik moralnych, gorących, masowych dyskusji, sporów, a także mobilizowanie się ruchów społecznych jako reakcji niewspółmiernych do zdania

Na egzamin obowiązuje wszystko oprócz słowniczka, tych podstawowych terminów.

---