PRODUKCJA PIERWOTNA - BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCI. URZĘDOWA KONTROLA PASZ I ŻYWIENIA W ZAKRESIE PARAMETRÓW JAKOŚCI (BEZPIECZEŃSTWO 2).

Dr Waldemar Korol

Instytut Zootechniki - Państwowy Instytut Badawczy w Krakowie

Krajowe Laboratorium Pasz w Lublinie

Produkcja pierwotna paszy, zgodnie z rozporządzeniem 183/2005, oznacza wytwarzanie produktów rolnych, w tym uprawę i zbiory, której wynikiem jest pozyskanie produktów niepodanych żadnym działaniom z wyjątkiem prostych czynności fizycznych.

Rozporządzenie (WE) nr 183/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 stycznia 2005 r. ustanowiło wymagania dotyczące higieny pasz (Dz.Urz. UE L 35 z 8.02.2005, str. 1). Celem rozporządzenia 183/2005 jest, podobnie jak w przypadku wszystkich regulacji od czasu rozpoczęcia harmonizacji przepisów „prawa żywnościowego i paszowego”, jest zapewnienie aby wszystkie przedsiębiorstwa działały zgodnie ze zharmonizowanymi wymogami
w zakresie bezpieczeństwa dla ochrony konsumenta poprzez wytwarzanie bezpiecznej żywności spełniającej wymagania konsumenta, przy użyciu bezpiecznych pasz o pożądanej jakości handlowej (wartości pokarmowej), ochrona zwierząt i środowiska.

Zasadnicze cele rozporządzenia 183/2005 dotyczą nie tylko bezpieczeństwa paszy,
a więc czynników ryzyka, ale również jakości paszy gwarantującej osiągnięcie pożądanych efektów produkcyjnych i cech jakościowych produktów zwierzęcych.

Rozporządzenie 183/2005 obejmuje wszystkie podmioty łańcucha paszowego, począwszy od produkcji pierwotnej aż po obrót końcowych produktów. Rozporządzenie obejmuje wymagania wobec wszystkich podmiotów łańcucha paszowego (łącznie z firmami pośredniczącymi) i użytkownikami pasz. Do pomiotów tych należy zaliczyć także rolnika wytwarzającego pasze dla własnych zwierząt utrzymywanych w celu wytwarzania żywności wprowadzanej do obrotu. W art. 2 ust. 2 podano, że rozporządzenie nie ma zastosowania w przypadku produkcji pasz dla zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności na potrzeby własne rolnika, przy wytwarzaniu pasz dla zwierząt nieprzeznaczonych do produkcji żywności, dostaw niewielkich ilości produkcji pierwotnej pasz na poziomie lokalnym, tylko dla potrzeb lokalnych gospodarstw. Rozporządzenie nie ma zastosowania do sprzedaży detalicznej żywności przeznaczonej dla zwierząt domowych.

Roczny plan urzędowej kontroli pasz na rok 2009

Roczny plan urzędowej kontroli pasz na rok 2009, został zatwierdzony przez Głównego Lekarza Weterynarii z datą 11.02.2009 i opublikowany na stronie internetowej Głównego inspektoratu Weterynarii www.wetgiw.gov.pl

W Części 3 „Bezpieczeństwo część II”, w Tabeli 18a zamieszczono zakres badań kontrolnych związanych z jakością handlową pasz, jej wartością pokarmową, dodatkami paszowymi i niektórymi substancjami niepożądanymi pochodzenia roślinnego.

Założenia do programu na 2009 rok w zakresie jakości handlowej opracowano w ramach działalności referencyjnej w Krajowym Laboratorium Pasz w Lublinie, Instytut Zootechniki - Państwowy Instytut Badawczy przy współpracy z Głównym Inspektoratem Weterynarii.

Poniżej podano zakres badań laboratoryjnych wykonywanych w ZHW i nadzoru referencyjnego IZ-PIB KLP w Lublinie, zgodnie z założeniami planu urzędowej kontroli na 2009 rok (numery tabel pozostawiono takie same jak w rocznym planie).

Tabela 18a. Rodzaj badania, rodzaj badanej paszy, podstawy prawne, laboratoria badające oraz liczba próbek przewidzianych do badań w roku 2009

Lp	Rodzaj badanego czynnika	Rodzaj badanego materiału/Podstawa prawna	Laboratorium badające (liczba, laboratoria specjalistyczne)	Liczba próbek do badania w 2009 r.
1.	Badanie mikroelementów dla których określono maksymalną zawartość: żelazo i mangan w mieszankach paszowych	Mieszanki paszowe, w tym dla świń Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045 z pozn. zm.). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów toler. zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych utworzony zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38). Dostępny na stronie: http://ec.europa.eu/comm/food/food/animalnutrition/feedadditives/registeradditives_en.htm	ZHW Białystok ZHW Bydgoszcz ZHW Gdańsk ZHW Katowice ZHW Kraków ZHW Łódź ZHW Opole ZHW Poznań ZHW Szczecin ZHW Warszawa ZHW Wrocław ZHW Z.Góra/Gorzów Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	160
2	Badanie zawartości cynku	Mieszanki paszowe, w tym dla świń Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych utworzony zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38).	ZHW Białystok ZHW Bydgoszcz ZHW Kraków ZHW Krosno ZHW Łódź ZHW Gdańsk ZHW Opole ZHW Poznań ZHW Szczecin ZHW Warszawa ZHW Wrocław ZHW Katowice ZHW Zielona Góra (Gorzów Wlkp.) Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	320
3	Badanie zawartości miedzi	Mieszanki paszowe, w tym dla świń Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych utworzony zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38).	ZHW Białystok ZHW Bydgoszcz ZHW Gdańsk ZHW Katowice ZHW Kraków ZHW Krosno ZHW Łódź ZHW Opole ZHW Poznań ZHW Szczecin ZHW Warszawa ZHW Wrocław ZHW Zielona Góra (Gorzów Wlkp.) Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	320

4	Badanie zawartości jodu	Mieszanki paszowe pełnoporcjowe (MPP) i uzupełniające (MPU) Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozporządzenie Parlamentu i Rady (WE) Nr 1831/2003 w sprawie dodatków paszowych. Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych(Dz. U. Nr 20, poz. 120) Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych zgodny z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38).	Centralne Laboratorium Aleksandrowice IZ-PIB Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	64
5	Badanie zawartości selenu	Mieszanki paszowe, premiksy paszowe Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Rozporządzenie Parlamentu i Rady (WE) Nr 1831/2003 w sprawie dodatków paszowych Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych zgodny z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38).	ZHW Bydgoszcz ZHW Katowice ZHW Poznań ZHW Szczecin ZHW Warszawa ZHW Wrocław ZHW Z.Góra/Gorzów Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	160
6	Przeciwutleniacze: Etoksyquin EQ	Mieszanki paszowe: Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Rozporządzenie Parlamentu i Rady (WE) Nr 1831/2003 w sprawie dodatków paszowych. Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych zgodny z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38).	ZHW Bydgoszcz ZHW Poznań ZHW Warszawa Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	48
7	Zawartość Witamin A i E	Premiksy i mieszanki paszowe Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Rozporządzenie Parlamentu i Rady (WE) Nr 1831/2003 w sprawie dodatków paszowych. Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych utworzony zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38).	ZHW Bydgoszcz ZHW Poznań ZHW Warszawa Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	160

7	Zawartość Tryptofanu	Mieszanki paszowe, MPU Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Rozporządzenie Parlamentu i Rady (WE) Nr 1831/2003 w sprawie dodatków paszowych. Wspólnotowy Rejestr dodatków paszowych zgodny z rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003; stan obecny: wydanie grudzień 2008 (rev. 38).	ZHW Bydgoszcz ZHW Poznań ZHW Warszawa Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	32
8	Podstawowe składniki pokarmowe: (białko ogólne, tłuszcz surowy, włókno surowe, sucha masa, popiół)	Mieszanki paszowe Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Dyrektywa 79/373/EEC Dyrektywa 95/25/EEC	ZHW Białystok ZHW Bydgoszcz ZHW Gdańsk ZHW Katowice ZHW Kielce ZHW Kraków ZHW Lublin ZHW Łódź ZHW Olsztyn ZHW Opole ZHW Poznań ZHW Rzeszów/Krosno ZHW Szczecin ZHW Warszawa ZHW Wrocław ZHW Z.Góra/Gorzów Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	320
9	Energia metaboliczna EM w mieszankach dla drobiu Na podstawie wyników analizy: - białka ogólnego - tłuszczu surowego po hydrolizie (met.B) - skrobi - cukrów w przeliczeniu na sacharozę	Mieszanki paszowe dla drobiu Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Rozp. MRiRW z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie dodatkowych informacji umieszczanych na oznakowaniu pasz (Dz. U. Nr 92, poz. 773) Dyrektywa 79/373/EEC Dyrektywa 95/25/EEC	ZHW Katowice ZHW Kielce ZHW Poznań Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	160
10	Makroelementy: (P, Ca, Mg, Na, K, Cl) fosfor, wapń, magnez, sód, potas, chlorki	Mieszanki paszowe dla drobiu, mieszanki paszowe uzupełniające Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Dyrektywa 79/373/EEC Dyrektywa 95/25/EEC	ZHW Bydgoszcz ZHW Gdańsk ZHW Katowice ZHW Kraków ZHW Krosno ZHW Łódź ZHW Olsztyn ZHW Opole ZHW Szczecin ZHW Poznań ZHW Warszawa ZHW Wrocław ZHW Z.Góra/Gorzów Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	160
11	Szkodniki żywe	Materiały paszowe, mieszanki paszowe Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045).	ZHW Opole ZHW Szczecin ZHW Wrocław ZHW Warszawa(po szkoleniu) Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia Szczecinie	80
12	Zawartość zanieczyszczeń botanicznych (sporysz, rącznik, nasiona chwastów zawierających subst. toksyczne, niepożądane nasiona i owoce)*	Materiały paszowe Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozp. MRiRW z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie limitów tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych (Dz. U. Nr 20, poz. 120) Dyrektywa 2002/32/EC Parlamentu i Rady w sprawie substancji niepożądanych	ZHW Opole ZHW Szczecin ZHW Wrocław ZHW Warszawa (po szkoleniu) Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	80
13	Zawartość fluoru	Fosforany paszowe, mieszanki mineralne Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozporządzenie MRiRW z dnia 23 styczeń 2007 r. w sprawie dopuszczalnych zawartości substancji niepożądanych w paszach ( Dz. U. z 2007 r. Nr 20, poz. 119) Dyrektywa 2002/32/EC Parlamentu i Rady w sprawie substancji niepożądanych w paszach	ZHW Bydgoszcz ZHW Łódź ZHW Szczecin Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	48
14	Zawartość azotynów	Mieszanki paszowe, mączki rybne Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Rozporządzenie MRiRW z dnia 23 styczeń 2007 r. w sprawie dopusz-czalnych zawartości substancji nie-pożądanych w paszach ( Dz. U. z 2007 r. Nr 20, poz. 119) Dyrektywa 2002/32/EC Parlamentu i Rady w sprawie substancji niepożądanych w paszach	ZHW Katowice ZHW Łódź ZHW Bydgoszcz ZHW Olsztyn ZHW Opole ZHW Poznań ZHW Szczecin ZHW Wrocław Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	80
15	Homogeniczność mieszanek paszowych - stopień wymieszania	Mieszanki paszowe Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045). Instrukcja GLW.	ZHW Bydgoszcz ZHW Katowice ZHW Kraków ZHW Lublin ZHW Łódź ZHW Opole ZHW Poznań ZHW Rzeszów/Krosno ZHW Szczecin ZHW Warszawa ZHW Z.Góra/Gorzów Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie	80

16	Obecność materiałów paszowych z roślin modyfikowanych genetycznie GMO - badanie ilościowe	Materiały paszowe: produkty sojowe, kukurydziane, rzepakowe i mieszanki paszowe o znanej recepturze (soja, kukurydza, rzepak) Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045 z pozn. zm.). Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, Dz.U. Nr 76, poz. 811 z 2001 - art. 11, ust.4, pkt 9 z pozn. zm.	ZHW Poznań (soja, kuk.) ZHW Opole (soja, kuk.) ZHW Łomża (soja, kuk.) PIW Puławy (soja, kuk.) KLP Szczecin (rzepak) Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie (soja, kukurydza) PIW-PIB Puławy (rzepak)	240
Próbki materiałów paszowych do pobrania na zawartość konkretniej modyfikacji genetycznej, nieprzyjętej przez Rząd RP (po uzyskaniu środków finansowych)
	Kukurydza DAS 59122	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)
		Kukurydza 1507xNK603	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)
		Kukurydza NK603xMON810	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)
		Kukurydza MON863xMON810	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)
		Kukurydza MON863xMON810xNK603	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)
		Kukurydza MON863xNK603	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)
		Burak cukrowy H7-1	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)
		Ziemniak EH92-527-1	Negatywne stanowisko Rządu RP w sprawie wprowadzenia do obrotu modyfikacji	Lab. referencyjne IZ KLP w Lublinie Pracownia w Szczecinie	64 (4 x 16)

Załącznik Nr 21 a

W roku 2009 zamiast współczynnika korekcji dokonano indywidualnego podziału próbek dla poszczególnych województw i przedstawiono na arkuszu Excela w postaci załącznika nr 21a. Załącznik ten został dołączony do Rocznego Planu Urzędowej Kontroli Pasz na rok 2009.

W załącznikach do Tabel 20-36 podano kierunek badań, badaną paszę, oraz laboratorium badające próbki pobrane na terenie województwa lubelskiego.

WPŁYW PASZ I ŻYWIENIA ZWIERZĄT NA JAKOŚĆ
I BEZPIECZEŃSTWO SUROWCÓW ŻYWNOŚCIOWYCH ZWIERZĘCEGO POCHODZENIA.

Dr Waldemar Korol

Instytut Zootechniki - Państwowy Instytut Badawczy w Krakowie

Krajowe Laboratorium Pasz w Lublinie

Korzyści stosowania pasz przetworzonych (przemysłowych)

Pasze przemysłowe znalazły szerokie zastosowanie w żywieniu zwierząt. Zalety pasz przemysłowych potwierdzone zostały w praktyce produkcyjnej. Najważniejsze z nich to:

- dostosowanie wieloskładnikowych mieszanek uzupełnionych dodatkami paszowymi do zapotrzebowania zwierząt, zależnie od gatunku, wieku, produkcyjności,

- możliwości precyzyjnego zbilansowania składników energetycznych, białkowych (aminokwasy), witamin i mikroelementów ( zwykle zawartość składników pokarmowych i dodatków dostosowuje się do poziomu energii),

- optymalne wykorzystanie składników pokarmowych i redukcja obciążeń środowiskowych (w odniesieniu do jednostkowej produkcji),

- możliwości automatyzacji produkcji zwierzęcej,

- wysoka efektywność żywienia poprawiająca konkurencyjność produktów na rynku,

- możliwości oddziaływania na jakość i smak mięsa, mleka, jaj

- możliwości oddziaływania na wartość odżywczą produktów żywnościowych (uzupełnienie niedoboru mikroskładników, np. jodu, modyfikacja stosunku kwasu linolowego do linolowego C 18:2 (n-6) : C 18:3 (n-3), (żywność dietetyczna, funkcjonalna)

Jakość i bezpieczeństwo produktów zwierzęcego pochodzenia zależy w dużym stopniu od jakości i bezpieczeństwa pasz przemysłowych. Pasze powinny być bezpieczne, prawdziwe, o jakości rynkowej (sound, genuine, merchantable quality (Dyrektywa 2002/22/EC). Wartość pokarmowa pasz wynika z zawartości odżywczych składników pokarmowych wymaganych dla określonego gatunku zwierząt, ich wieku i rodzaju użytkowości, w tym energii metabolicznej, białka i aminokwasów, włókna, składników mineralnych, witamin. Jakość pokarmowa zależy także od zawartości substancji o antyodżywczym działaniu, stanowiących swoiste składniki materiałów paszowych. Wartość pokarmowa zależy od jakości higienicznej (zdrowotnej), zależnej od niepożądanych zanieczyszczeń mikrobiologicznych i chemicznych.

Istotna jest też forma fizyczna paszy, jak postać i stopień przetworzenia (mieszanka sypka, granulat, ekspandat, ekstruderat, kruszonka).

W praktyce jakość pasz zależy od wielu czynników. Do najważniejszych należy zaliczyć rodzaj i jakość zastosowanych materiałów paszowych stanowiących komponenty mieszanki, skład chemiczny i wartość pokarmowa materiałów, czystość mikrobiologiczna materiałów, zawartość substancji niepożądanych i szkodliwych, obecność i ilość substancji antyodżywczych w materiałach paszowych, czystość mikrobiologiczna materiałów paszowych, zastosowana receptura i wynikająca z niej poprawność bilansowania składników pokarmowych (współczynniki strawności), zastosowane dodatki paszowe, precyzja ważenia i dozowania składników, homogeniczność mieszanki, zastosowany sposób obróbki (proste mieszanie - obróbka barotermiczna), parametry procesu wpływające na jakość mieszanki i stabilność (aktywność) niektórych dodatków, możliwość zanieczyszczeń wtórnych (krzyżowych) w procesie produkcyjnym, możliwość wtórnych zanieczyszczeń mikrobiologicznych w procesie produkcyjnym.

Szczegółowe zagadnienia oceny jakości pokarmowej pasz, ich składu chemicznego, zapotrzebowania pokarmowego zwierząt w zależności od gatunku, wieku, produkcyjności zwierząt są dostępne w zaleceniach żywienia zwierząt wydawanych przez IFiŻZ w Jabłonnej k/Warszawy lub w podręcznikach z zakresu żywienia zwierząt i paszoznawstwa. W prezentowanym wykładzie uwaga zwrócona będzie przede wszystkim na następujące zagadnienia:

- czynniki niepożądane i szkodliwe w paszach przemysłowych w aspekcie jakości produktów zwierzęcego pochodzenia,

- technika i technologia przetwarzania, jej wpływ na jakość pasz przemysłowych oraz jakość uzyskiwanych produktów,

Substancje antyodżywcze a substancje i produkty niepożądane

Substancje szkodliwe lub toksyczne są to wszelkie niepożądane zanieczyszczenia znajdujące się w paszy, które mogą negatywnie oddziaływać na zdrowie zwierząt, obniżać efekty produkcyjne lub zanieczyszczać poprzez tzw. „efekt przenoszenia” produkty żywnościowe zwierzęcego pochodzenia stwarzając tym samym niebezpieczeństwo dla człowieka.

Niepożądane zanieczyszczenia mogą występować w paszy w śladowych ilościach. Ważne jest aby określić jakie są dopuszczalne ilości tych szkodliwych substancji przy których nie występują negatywne efekty. Ilości te są określane odrębnie dla każdego rodzaju zanieczyszczeń i noszą nazwę „dopuszczalnych poziomów” lub „dopuszczalnych zawartości”.

Dopuszczalne poziomy uwzględniają naturalne zawartości niepożądanych substancji w paszy i są z reguły wielokrotnie niższe od poziomów powodujących widoczne, negatywne skutki w postaci obniżenia kondycji zdrowotnej zwierząt lub wyników produkcyjnych. Wykaz ważniejszych substancji o działaniu antyodżywczym oraz czynników niepożądanych i szkodliwych podano w tab. 1.

Dla wielu z wymienionych w tab. 1 substancji szkodliwych nie określono maksymalnych dopuszczalnych poziomów. Są to z reguły tzw. czynniki antyodżywcze, występujące w różnych surowcach paszowych, wpływające na efektywność produkcji zwierzęcej lecz nie stwarzających istotnych zagrożeń dla produktów zwierzęcego pochodzenia. Producenci pasz przemysłowych rozwiązują ten problem poprzez stosowanie „granicznych udziałów” niektórych surowców w mieszankach paszowych, ustalanych na takim poziomie aby nie przekroczyć określonych w praktyce dopuszczalnych zawartości niepożądanych substancji. Wiele z tych substancji ulega niszczeniu (obniżenie zawartości) w procesach obróbki hydro- i barotermicznej, np. toastowanie śruty sojowej, rzepakowej, umożliwiając uzyskanie wartościowych materiałów i mieszanek paszowych.

Tabela 1. Wykaz ważniejszych substancji o działaniu antyodżywczym, czynników niepożądanych i szkodliwych

Substancje i czynniki szkodliwe	Występowanie
inhibitory trypsyny	soja, bobik, groch, żyto, pszenżyto,
inhibitory proteaz, amylazy, inne	ziarno zbóż, soja, groch, bobik
Alkilorezorcynole	żyto, pszenżyto
Fityniany	ziarno zbóż, nasiona strączkowych
taniny - garbniki	sorgo, bobik, groch, rzepak
izotiocyjaniany, WOT*	śruta rzepakowa
NSP -nieskrobiowe polisacharydy	ziarno zbóż
białka antygenowe	soja, rzepak
hemaglutyniny - pektyny	soja, niektóre strączkowe
Glukozynolany	Rzepak
związki cyjanogenne*	nasiona lnu, tapioka
Sinapina	rzepak,
Nitrozoaminy	mączki zwierzęce, mączki rybne
aminy biogenne	mączki zwierzęce, mączki rybne
teobromina*	kakao i przetwory
gossypol*	nasiona bawełny i przetwory
Saponiny	nasiona strączkowych, susze motylkowych
metale ciężkie - Pb, Cd, Hg*	fosforany, mączki zwierzęce, pasze
pierwiastki toksyczne, As, F*	fosforany, pasze
azotyny*	mączki rybne, pasze
sporysz*	żyto, pszenżyto, inne zboża
aflatoksyny*	śruta arachidowa
Trichoteceny	ziarno zbóż,
ochratoksyna A	ziarno zbóż
pozostałości pestycydów ..*	pasze, tłuszcz paszowy

* substancje dla których określono maksymalne dopuszczalne poziomy w krajach UE

Negatywne efekty oddziaływania niektórych substancji antyodżywczych na efekty żywienia zwierząt, kondycję zdrowotną i jakość produktów, np. nieskrobiowych polisacharydów (glukany, arabinoksylany, galaktany, pektyny), fitynianów, frakcji włókna, mogą być neutralizowane przez dodatek enzymów. W wyniku ich zastosowania możemy uzyskujemy poprawę wartości energetycznej paszy i wyników produkcyjnych. Preparaty enzymatyczne mogą wpływają na jakość produktów zwierzęcego pochodzenia. Jednak niewłaściwe zbilansowanie dawki pokarmowej z udziałem dodatków enzymatycznych może prowadzić do nadmiernego otłuszczenia zwierząt.

Analizując problem substancji i czynników niepożądanych nie można pominąć substancji i produktów, których nie można stosować w żywieniu zwierząt. Należą do nich odchody zwierzęce, treść przewodu pokarmowego, odpady garbarskie, ziarna i nasiona zaprawiane środkami ochrony roślin, drewno i produkty przerobu, ścieki, substancje o działaniu hormonalnym, drożdże hodowane na produktach ropy naftowej. Możliwości analizy niektórych produktów i substancji są ograniczone, np. hormonów lub drożdży gatunku Candida hodowanych na n-alkanach. Stwierdzenie obecności tych substancji w paszy jest trudne, wymaga dysponowania skomplikowaną aparaturą badawczą i dużej wprawy personelu laboratoryjnego wykonującego te oznaczenia. Dlatego instytucje państwowego nadzoru i upoważnione do badania pasz laboratoria powinny ciągle doskonalić umiejętności w zakresie stwierdzania obecności niepożądanych substancji i produktów w paszach.

Tabela 2. Wykaz substancji i produktów, których nie można stosować w żywieniu zwierząt

Lp.	Wyszczególnienie
1.	Kał, mocz, treść przewodu pokarmowego otrzymana z wypróżnień lub wydobyta z przewodu pokarmowego niezależnie od stosowanego sposobu obróbki
2.	Skóra traktowana substancjami taninowymi, włączając w to jej odpadki
3.	Nasiona i inne materiały roślinne przeznaczone do reprodukcji, które były poddane specyficznej obróbce środkami ochrony roślin z zamiarem użycia do reprodukcji a także ich produkty odpadowe
4.	Drewno, trociny i inne materiały pochodzenia drzewnego - z drewna poddanego obróbce środkami ochrony drewna
5.	Ścieki pochodzące z wód odciekowych przy traktowaniu pasz
6.	Stałe odpadki miejskie, takie jak odpadki domowe
7.	Odpadki z miejsc spożywania bez ich obróbki (katering), wyłączając produkty spożywcze pochodzenia roślinnego, przypuszczalnie niezdatne do spożywania przez ludzi ze względu na ich nieświeżość
8.	Opakowania lub części opakowań stosowane w przemyśle rolno-spożywczym
9.	Wszelkie substancje o działaniu hormonalnym
10.	Drożdże gatunku Candida hodowane na n-akanach
11.	MMK w żywieniu zwierząt gospodarskich - zakaz od 1.11.2003 r.

Niektóre szczegółowe zagadnienia stosowania pasz przemysłowych w aspekcie jakości produktów zwierzęcego pochodzenia

Wpływ pasz przemysłowych na jakość mięsa wieprzowego

Nowoczesna produkcja tuczników wymaga ciągłego dostosowywania składu pasz przemysłowych do zapotrzebowania szybko rosnących zwierząt i uzyskiwania produktów o obniżonej zawartości tłuszczu, zwiększonej zawartości białka, lepszym umięśnieniu (tab. 3).

Tabela 3. Zmiany w składzie mięsa tuczników w ostatnich 10 latach (Wiesemuller, 1996)

Wyszczególnienie	Landrace, 1986 wieprzki	Hybrydy 1995 wieprzki	Hybrydy 1995 loszki
Udział mięśni, %	48-50	54-56	56-58
Słonina grz. Mm	28-34	25-27	22-24
Stos. Mięso:tłuszcz	1 : 0,6-0,8	1 : 0,45	1 : 0,35
Białko w tuszy,%	14,6 - 16	16 - 17	16 - 18
Tłuszcz w tuszy,%	30-32	25-27	23-26

Wzrasta efektywność produkcji, dzienne przyrosty masy ciała tuczników przekraczają 700 g a zużycie mieszanki paszowej na jednostkę przyrostu często jest niższe od 3,0 kg. Błędy popełnione w żywieniu, niska jakość mieszanki paszowej, czynniki antyodżywcze i szkodliwe, mogą ograniczać efekty produkcyjne zwłaszcza w wysoko wydajnej produkcji oraz obniżać jakość tuszy.

Stwierdzane wady mięsa, np. mięso wodniste PSE (pale, soft, exudative) lub mięso ciemne, suche DFD (dark, firm, dry) mogą być wynikiem błędów w żywieniu jak też oddziaływania czynników genetycznych. Np. żywienie serwatką, obniżenie stosunku energetyczno - białkowego sprzyja powstawaniu mięsa wodnistego. Z kolei zwiększenie poziomu białka w dawce pokarmowej przeciwdziała PSE. Jakość mięsa zależy w sposób coraz bardziej widoczny od uwarunkowań genetycznych i postępu selekcji w kierunku wysokiej wydajności. Niektóre linie zwierząt np. pietrain, landrace, charakteryzuje wysoka wrażliwość na stres - wpływa to niekorzystnie na jakość mięsa. Wpływ stresu uwidacznia się u 15-40% świń w Niemczech. Do wad mięsa należy zaliczyć nadmierną kwasowość - występuje u świń typu „hampshire” i jest uwarunkowana genetycznie.

Czystość mikrobiologiczna pasz, zwłaszcza nie przekraczanie dopuszczalnych zawartości grzybów i pleśni, jest istotnym czynnikiem warunkującym jakość produktów. Ostatnie badania wskazują na problem mikotoksyn, zwłaszcza ochratoksyny A OTA w tkankach. U świń OTA odkłada się zwłaszcza w nerkach. Wg norm obowiązujących w Danii, zawartość OTA w nerkach od 5 do 10 ng/g jest podstawą do dyskwalifikacji podrobów. Zawartość powyżej 10 ng/g stanowi podstawę do dyskwalifikacji tuszy. W badaniach nerek wieprzowych wykonanych przez PIW w Puławach stwierdzono w 1% próbek podwyższony poziom OTA, jednak niższy od 10 ng/g.

Stabilność oksydacyjna mięsa wieprzowego maleje ze wzrostem zawartości tłuszczów nienasyconych w mieszance. Nie należy przekraczać 15% NNKT w tłuszczu dodawanym do mieszanek dla świń. Stwierdzono korzystny wpływ wysokich zawartości witaminy E w dawce (100-200 ppm) na stabilność oksydacyjną mięsa i cechy sensoryczne.

Gorsze własności sensoryczne wykazywało mięso świń żywionych mieszanką zawierającą 10% oleju sojowego i 12% mączki rybnej (rybi zapach). Uzyskano słoninę o miękkiej konsystencji, stwierdzano oka oleju. Wzrost zawartości kwasu linolowego C 18:2 powodował niekorzystny zapach i smak mięsa. Z kolei wzrost zawartości kwasu oleinowego C 18:1 wywierało korzystny wpływ na kruchość i smakowitość mięsa.

Rodzaj i jakość białka w mieszance paszowej wpływa na zawartość skatolu w mięsie (rozpad tryptofanu - skatol). Maksymalny wyczuwalny poziom skatolu wynosi 0,25 mg/kg. (śruta rzepakowa 0,07 < śruta sojowa 0,09 < groch 0,12).

Wpływ pasz przemysłowych na jakość mięsa drobiowego

Czynniki antyodżywcze wywierają niekorzystny wpływ na wydajność produkcji i pośrednio na jakość produktów zwłaszcza u młodych zwierząt monogastrycznych, np. kurcząt brojlerów. Uwzględniając dużą ilość niekorzystnych czynników, trudności analityczne w ich oznaczaniu, brak maksymalnych dopuszczalnych poziomów przemysł paszowy w praktyce rozwiązał ten problem poprzez stosowanie granicznych udziałów materiałów paszowych w mieszankach.

Zwiększenie stosunku energetyczno-białkowego (aminokwasowego) wpływa korzystnie na wskaźniki odchowu i wydajność rzeźną. Stosunek ten nie może być za wysoki gdyż wystąpi nadmierne otłuszczenie. Generalnie, dostosowanie mieszanki paszowej do wymagań brojlerów kurzych i indyczych pozwala na zwiększenie ilości białka w tuszce, zmniejszenie ilości tłuszczu, wzrost soczystości, smakowitości i pożądalności mięsa.

Natłuszczanie poprawia wskaźniki odchowu i wpływa na jakość tuszy. Stosując oleje i tłuszcze o znanym składzie kwasów tłuszczowych można modyfikować skład kwasów tłuszczowych tuszy. Szczególnie pożądane jest aby stosunek niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych NNKT szeregu n-6 (linolowy) do kwasów szeregu n-3 (linolenowy) był niższy od 4 (Enser i wsp., 1996).

W przypadku natłuszczania mieszanek paszowych wskazane jest zwiększenie dodatku

witaminy E, metioniny, selenu. Ostatnio zaleca się stosowanie dodatków witaminy E na poziomie 200 mg/kg w celu zwiększenia stabilności mięśnia piersiowego brojlerów kurzych i indyczych - na 2-3 tyg przed ubojem. W efekcie można uzyskać poprawę smakowitości, barwy, ograniczenie wodnistości mięsa PSE.

Stosowanie mączek rybnych (15%, 1,5% oleju rybiego), zwłaszcza tłustych, powoduje powstawanie rybiego posmaku w mięsie brojlerów. Korzystnie wpływa ekstrakcja oleju z mączek i stosowanie przeciwutleniaczy.

W ostatnim okresie duże zastosowanie w produkcji drobiu rzeźnego znalazły enzymy. Poprawie efektywności odchowu towarzyszy często nadmierne otłuszczenie tuszy, przypisywane błędnie enzymom. Tymczasem jest to wynik błędu w recepturze mieszanki i nie uwzględnienia nadmiaru energii metabolicznej dawki spowodowany działaniem enzymu. W takim przypadku należy zwiększyć zawartość białka (aminokwasów). Uzyskamy poprawę efektywności bez obniżania jakości tuszy poprzez nadmierne otłuszczenie.

Wpływ pasz przemysłowych na jakość jaj

Skład jaja jest dość stały; najbardziej podatne na zmiany są mikro- i makroelementy, witaminy i kwasy tłuszczowe. Modyfikacja stosunku kwasów szeregu n:6 do n:3 w żółtku jaja (korzystny wskaźnik poniżej 4) może mieć duże znaczenie dla poprawy wartości odżywczych produktu zwłaszcza, że wielonienasycone kwasy obniżają poziom cholesterolu.

Z kolei takie materiały paszowe jak mączki rybne (oleje) mogą powodować rybi posmak żółtka jaja. Za ten posmak odpowiada trójmetyloamina (przy zawartości od 1 ppm) TMA. Enzym trójmetyloaminooksydaza rozkłada TMA do bezwonnego tlenku TMA.

Modyfikację składu kwasów tłuszczowych w żółtku jaja, wzrost ilości kwasów szeregu n-3 można uzyskać stosując olej rzepakowy, nasiona rzepaku, śrutę lub wytłoki rzepakowe w żywieniu niosek. Rzepak i produkty zawierają glukozynolany i ITC - obniżają one aktywność TMA oksydazy i sprzyjać powstawaniu rybiego posmaku. Ponadto rzepak i przetwory zawierają synapina i cholina - główne źródło TMA w tych materiałach. Obróbka hydrotermiczna (toastowanie) obniża poziom synapiny z 7800 ppm do poniżej 460 ppm (glukozynolany 10,5 mmol/kg > 3,2 mmol/kg - Pingel i Jeroch, 1997). Niektóre ptaki, nioski z defektem genetycznym znoszące jaja o brązowej skorupie, nie są w stanie rozkładać TMA. Wskazane, aby w żywieniu tych niosek nie stosować rzepaku i produktów.

Modyfikując skład mieszanki paszowej możemy uzyskać wzrost poziomu jodu i witaminy E w jajach. Z kolei poziom cholesterolu w jaju jest stabilny i trudno go obniżyć. Próby pozytywne: wzrost poziomu włókna, nienasycone tłuszcze, roślinne sitosterole, nie spowodowały istotnego rozstrzygnięcia problemu. Smakoszom jaj pozostaje, niestety, ograniczenie konsumpcji.

Pożądaną na rynku barwę żółtka jaja można uzyskać stosując chów przyzagrodowy i żywienie gospodarskie lub w przypadku stosowania pasz przemysłowych w chowie fermowym, dodając do mieszanki odpowiednie barwniki, ksantofile (luteina), zielonki lub susze z traw, lucerny, papryki (karotenoidy), glonów (astaksantyna), kwiatu nagietka. Wykaz dozwolonych preparatów w załączeniu.

Jakość skorupy jaja możemy zapewnić wprowadzając niezbędne ilości Ca do mieszanki w postaci kredy pastewnej lub innych produktów (fosforan, skorupy ostryg).

Wpływ żywienia na jakość wołowiny

W żywieniu bydła dominują tradycyjne pasze objętościowe z dodatkiem treściwych. Przemysłowe mieszanki paszowe stanowią około 1% rocznej produkcji pasz przemysłowych (około 40 tys. ton). Mięso uzyskiwane jest w zasadzie z chowu tradycyjnego. Stosowane są dodatki, głównie mineralne, zwiększające efektywność.

Krajowe mięso wołowe pochodzące od bydła rasy czarno-białej ma dość niską wartość handlową i przetwórczą. Posiada często stwierdzaną wadę - DFD (dark, firm, dry), mięso ciemne, twarde, suche, charakteryzujące się wysokim pH. Poniżej podano przykładowo pH mięsa wołowego importowanego do Włoch: Niemcy - 5,43; Jugosławia - 5,56; Węgry 5,60; Polska - 5,90.

Poprawa jakości mięsa wołowego możliwa jest na drodze genetycznej (hodowla ras mięsnych - np. limousine, charolais, piemontese, krzyżowanie krów ras mlecznych z buhajami ras mięsnych. Uzyskujemy pożądane cechy takie jak soczystość, kruchość, smakowitość, barwa, zapach, pożądalność.

Żywienie półintensywne i intensywne poprawia jakość mięsa, wzrasta wydajność rzeźna, wskaźniki (przyrosty około 1000 g dziennie). Korzystny wpływ dodatku tłuszczu, melasy. Dodatki paszowe poprawiające efektywność produkcji to białko chronione, biopleksy Cr, Se.

Substancje o działaniu anabolicznym (hormonalnym) i MMK są zabronione w żywieniu przeżuwaczy w UE.

Wpływ żywienia na ilość i jakość mleka

Jakość mleka zależy od wielu czynników, czystość środowiska bytowania, zdrowie krów, właściwego żywienia i obsługi eliminującej ryzyko zanieczyszczeń mikrobiologicznych, chemicznych, pozostałości toksyn.

W celu poprawy wydajności coraz częściej stosowane są białka i tłuszcze chronione (Sojax, Erafet, modyfikowana formaliną śruta rzepakowa). Stosowane są też aminokwasy chronione. W efekcie uzyskujemy wzrost mleczności, wzrost zawartości białka w mleku, modyfikację składu kwasów tłuszczowych. Wpływ Erafetu na modyfikację składu niektórych kwasów tłuszczowych mleka podano w tab. 4.

Tabela 4. Zawartość niektórych kwasów tłuszczowych mleka człowieka i krów doświadczalnych, g/100 g

Wyszczególnienie	Mleko człowieka	gr. Kontr.	Mleko krów Erafet A	Erafet B
C 12:0 laurynowy	5	7	4	4
C 14:0 mirystynowy	7	17	11	12
C 18:1 oleinowy	35	18	28	27
C 18:1 trans - elaidynowy	-	3-5	2	2
C 18:2 linolowy	12	1,6	3	2
C 18:2 alfa-linolenowy	1,0	0,70	1,5	0,62

Dane: Brzóska, 1998. Erafet A - tłuszcz pochodzenia roślinnego, Erafet B - tłuszcz rybi

Do czynników niepożądanych i szkodliwych możemy zaliczyć np. AB1. Aby zmniejszyć ryzyko zanieczyszczenia mleka wyeliminowano śrutę arachidową z mieszanek dla krów mlecznych.

Właściwa koncentracja energii i białka gwarantuje wysoką wydajność. Stosowane są substancje buforujące (kwaśny węglan sodu 1,5-2,0% w s.m. paszy przy (200-300 g/szt/dzień) żywieniu koncentratami, tlenek magnezu 0,5% (60-80 g/szt/dzień). W efekcie uzyskujemy poprawę zawartości tłuszczu w mleku. Niektóre wyniki badań wskazują, że dobre efekty dla poprawy jakości mleka można uzyskać przy zastosowaniu chelatów aminokwasowych mikroelementów, zwłaszcza cynku, który obniża ilość komórek somatycznych w mleku.

Niektóre pasze objętościowe zawierają czynniki niepożądane nadające mleku specyficzny smak (zielonka z żyta i owsa, motylkowe, kiszonki złej jakości - rzepa, rzepik, kapusta, pastewne - zwłaszcza z roślin przemrożonych - powodują ostry, nieprzyjemny smak mleka).

Niedopuszczalne jest skarmianie pasz źle zakiszonych, zagrzybionych, spleśniałych, przegrzanych, zamarzniętych. Należy też podkreślić zakaz stosowania mączek mięsno-kostnych MMK w żywieniu krów mlecznych ( w UE od 1996), wszystkich zwierząt (w UE od 2000). W Polsce zakaz stosowania MMK w żywieniu zwierząt monogastrycznych obowiązuje od 1 listopada 2003 r.

Nowoczesne technologie produkcji pasz przemysłowych - wpływ na jakość produktów zwierzęcych

Proces produkcji pasz przemysłowych wywiera duży wpływ na jakość uzyskanego produktu, efekty jego stosowania w żywieniu zwierząt, jakość wytwarzanych produktów zwierzęcego pochodzenia. W procesie produkcji pasz przemysłowych wyróżniamy wiele operacji:

- przyjmowanie surowca

- usuwanie zanieczyszczeń

- rozdrabnianie,

- przemieszczanie (zanieczyszczenia),

- naważanie (dokładność ważenia),

- mieszanie (homogenność - 1:10000 mieszanki, 1:100000 premiksy),

- kondycjonowanie ( zmiany składników pod wpływem termicznej obróbki)

- ekspandowanie - opcjonalnie ( niszczenie mikroorganizmów)

- granulowanie (formowanie mieszanki)

- ekstruzja - opcjonalnie

- chłodzenie,

- stosowanie dodatków specjalnych (tłuszcz, melasa, ciekłe enzymy)

- składowanie

- transport

Przyjmowanie surowca jest ważnym elementem w produkcji pasz przemysłowych. Zaleca się zakup surowca z pewnego źródła, o znanej użyteczności i wartości pokarmowej (atest), o dopuszczalnej zawartości substancji niepożądanych i szkodliwych i właściwej czystości mikrobiologicznej. Od jakości surowca zależy jakość mieszanki.

Usuwanie zanieczyszczeń obcych jest niezbędne w produkcji pasz przemysłowych. Zanieczyszczenia obce: szkło, metal, drewno, inne niepożądane. Niebezpieczne są zanieczyszczenia metaliczne, mogące uszkodzić urządzenia (np. rolka granulatora) i stwarzać ryzyko dla zwierząt. Zabezpieczenie - łapacz metali (magnes), sita. Wskazane jest sprawdzanie urządzeń, usuwanie zebranych zanieczyszczeń.

Przemieszczanie surowca paszowego lub gotowego produktu wykonywane jest przy użyciu podnośników kubełkowych, przenośników ślimakowych itp. Ważne jest utrzymywanie tych urządzeń w czystości, zwłaszcza nie dopuszczenie do gromadzenia się paszy w ciągach transportowych, jej zawilgocenia (rozwój pleśni). Niektóre urządzenia lub ich elementy stanowią potencjalne źródło zanieczyszczeń. Należą do nich miejsca dostarczania materiału do pionowych podnośników, w których mogą gromadzić się resztki materiału w ilości od 2 do 20 kg. Eliminacja martwych przestrzeni poprzez założenie zakrzywionych płaszczyzn skutecznie zmniejsza ryzyko zanieczyszczeń.

Rozdrabnianie składników mieszanki paszowej poprawia wykorzystanie paszy poprzez łatwiejszy dostęp enzymów trawiennych i wzrost powierzchni kontaktu. W efekcie obserwujemy wzrost energii metabolicznej paszy. W przypadku niektórych surowców stosowane jest odłuszczanie (bobik, inne nasiona strączkowe) celem usunięcia balastowych frakcji włóknistych.

Ważenie - jest ważną operacją w produkcji pasz przemysłowych. Urządzenia, zwykle wagi tensometryczne, powinny posiadać odpowiednia precyzję, pozwalającą na dokładne ważenie dodatków paszowych, premiksów, wprowadzanych w niewielkim udziale do mieszanki paszowej.

Mieszanie - podstawowa operacja w produkcji pasz przemysłowych. Homogeniczność mieszaniny składników organicznych, określana współczynnikiem zmienności CV (%) powinna wynosić 7% w przypadku mieszanin organicznych i 10% w przypadku mieszanin zawierających składniki mineralne.

Kondycjonowanie - traktowanie mieszanki paszowej parą wodną. W czasie kondycjonowania zachodzi kleikowanie skrobi, wzrasta strawność, niszczone są patogeny, i częściowo czynniki antyodżywcze. Podczas procesu zachodzi sterylizacja mieszanki. Proces sterylizacji jest kontynuowany w dalszych etapach, przy czym warunki tego procesu są zależne od sposobu formowania paszy: granulowania, ekspandowania, ekstruzji lub kombinacji zastosowanych metod obróbki. Możliwa jest realizacja procesów ukierunkowanych na poprawę czystości higienicznej paszy, np. sterylizacja ciśnieniowa, chociaż elementy tego ostatniego procesu występują we wszystkich procesach obróbki hydro- i barotermicznej tj. podczas granulowania, ekstruzji, ekspandowania.

Granulowanie jest formą ciśnieniowej aglomeracji pasz podczas której sypki materiał (mieszanka) ulega zagęszczeniu pod działaniem sił zewnętrznych i wewnętrznych a produkt uzyskuje stałą formę geometryczną. Podczas granulowania następuje częściowa hydroliza skrobi i dezintergacja komorki. Likwidacja patogennej mikroflory (np. Salmonella ulega zniszczeniu w warunkach granulowania, temp. min 82ႰC, dodatek konserwanta). Poprawa smakowitości paszy. Korzystna forma fizyczna paszy - granulat lub kruszonka. Ograniczenie segregacji składników mieszanki. Uzyskany produkt w postaci granulatu posiada wyższą użyteczność, ogranicza zapylenie, segregację mikroskładników użytecznych.

Ekstruzja - technika obróbki barotermicznej powstała w latach 60-tych. Typowy ekstruder zbudowany jest z kosza zasypowego, podajnika dozującego, cylindra ze ślimakiem tłoczącym, głowicy i układu napędowego. Materiał we wnętrzu cylindra poddawany jest siłom tarcia i wysokiej temperatury (skutek tarcia). Czas przetaczania materiału jest krótki ale temperatura produktu przekracza zwykle 150ႰC przed wyciskaniem materiału przez otwór w matrycy. Podczas ekstruzji woda zawarta w produkcie zmienia się w parę (ekstruzyjne gotowanie). Opuszczając matrycę produkt ulega gwałtownemu rozprężeniu, szybko obniża się wilgotność. Proces poprawia strawność i smakowitość paszy, redukuje substancje antyżywieniowe - np. Sojax. Następuje niszczenie toksyn bakteryjnych i redukcja mikroorganizmów do akceptowanych poziomów. Podczas ekspansji skrobia ulega żelatynizacji, a komórki tłuszczowe rozerwaniu. Procesy ścierania i mieszania wewnątrz tulei ekstrudera sprzyjają poprawie homogeniczności produktu. Produkt jest odwodniony - dobrze się przechowuje - jest stabilny w czasie i zachowuje pożądane właściwości.

Ekspandowanie. Ekspandowanie to zjawisko polegające na szybkim (gwałtownym) powiększaniu objętości cząstki paszy (ziarna), spowodowane przez szybkie podgrzanie do temperatury niezbędnej do zamiany wody w parę, która nie mogąc odparować zwiększa ciśnienie wewnątrz cząstki, powodując w pewnym momencie jej rozdęcie lub rozerwanie. Pierwotnie ekspander spełniał rolę superkondycjonera przed granulatorem (temp. 90-140ႰC, ciśnienie 100 barów - 10 Mpa). Podczas ekspandowania następuje niszczenie struktury komórkowej i w efekcie wzrost strawności i przyswajalności składników pokarmowych. Następuje skleikowanie skrobi. Podwyższona temperatura i ciśnienie powoduje niszczenie organizmów patogennych (Salmonella). Następuje rozkład enzymów endogennych: lipazy, lipoksydazy; obniża się ryzyko zmian podczas przechowywania. W warunkach ekspandowania następuje usunięcie lub osłabienie aktywności inhibitorów enzymów proteolitycznych, lektyn. Zachodzi częściowa hydroliza nieskrobiowych polisacharydów i wzrost strawności tych składników. Czasami występuje efekt uboczny w wyniku wzrostu lepkości treści przewodu pokarmowego. Paszę poddaną ekspandowaniu cechuje lepsza smakowitość. Proces obróbki umożliwia wykorzystanie surowców paszowych o niższej wartości pokarmowej (uszlachetnienie). W efekcie następuje poprawa jakości paszy i efektów żywieniowych a także korzystny wpływ na jakość produktów zwierzęcego pochodzenia.

Chłodzenie - ważna operacja gdy pasze poddawane są obróbce hydro- i barotermicznej. Odprowadzenie nadmiaru wody jest niezbędne dla zahamowania rozwoju mikroorganizmów, grzybów i pleśni. Operacje prowadzi się w chłodnicach. Ważne jest utrzymywanie kanałów odprowadzających parę w czystości, nie zawilgoconych (skraplanie pary) ponieważ sprzyja to rozwojowi niepożądanych organizmów (np. Salmonella).

Dodatki specjalne - enzymy ciekłe, preparaty konserwujące, tłuszcz, melasa, aminokwasy. W zależności od trwałości dodatku i przeznaczenia produktu paszowego wprowadzane są one przed lub po obróbce barotermicznej. Pozwalają poprawić jakość paszy i osiągnąć pożądane efekty żywieniowe.

Składowanie, transport. Podczas tych operacji należy uważać aby nie doszło do wtórnych zanieczyszczeń produktu, miejsca składowania powinny być odpowiednio przygotowane, czyszczone, dezynfekowane. Podobnie środki transportu.

Korzyści barotermicznych procesów przetwarzania paszy (toastowanie, kondycjonowanie, ekspandowanie, granulowanie, ekstruzja) to eliminacja lub ograniczenie czynników antyżywieniowych (inhibitory trypsyny, ITC), poprawa czystości mikrobiologicznej produktu, poprawa wartości pokarmowej (klepkowanie skrobi, eliminacja enzymów endogennych). Uzyskany produkt w postaci granulatu, ekspandatu, ekstruderatu posiada wyższą użyteczność, jego stosowanie ogranicza zapylenie, segregację mikroskładników użytecznych itp.

Przykłady wpływu zastosowanej technologii na eliminację szkodliwych mikroorganizmów podano poniżej. W czasie procesu kondycjonowania zachodzi sterylizacja mieszanki. Proces sterylizacji jest kontynuowany w dalszych etapach, przy czym warunki tego procesu są zależne od sposobu formowania paszy: granulowania, ekspandowania, ekstruzji lub kombinacji zastosowanych metod obróbki. Możliwa jest realizacja procesów ukierunkowanych na poprawę czystości higienicznej paszy, np. sterylizacja ciśnieniowa, chociaż elementy tego ostatniego procesu występują we wszystkich metodach obróbki hydro- i barotermicznej. Czynnikiem który niszczy patogeny Salmonella jest ciepło. Ważne jest kontrolowanie takich parametrów jak temperatura, czas trwania obróbki oraz zawartość wilgoci. Salmonella jest bardziej wrażliwa na ogrzewanie przy wyższej wilgotności. Wyniki wielu badań wskazują, że zastosowanie obróbki termicznej daje niezawodne efekty w postaci poprawy czystości mikrobiologiczej paszy. W badaniach krajowych stwierdzono kilkakrotne obniżenie skażenia mikrobiologicznego ziarna zbóż poddanych ekstruzji oraz w mieszankach paszowych sporządzonych w oparciu o ekstrudowane zboże. Należy jednak podkreślić, że zawartość drobnoustrojów w ekstrudowanej mieszance była niższa niż w mieszance sporządzonej z ekstrudowanych surowców (Klocek, 1985).

Innym sposobem zapobiegania rozwojowi pałeczek Salmonella lub mikroflory grzybowej jest stosowanie w procesie produkcji pasz przemysłowych krótko łańcuchowych organicznych kwasów lub ich soli, zwykle w postaci mieszanin stałych lub ciekłych, zwanych preparatami konserwującymi lub konserwantami. Preparaty antygrzybowe są stosowane zwykle w celu zapobiegania rozwojowi pleśni w wilgotnych surowcach paszowych; są też skuteczne w zwalczaniu pałeczek Salmonella chociaż ich działanie jest mniej efektywne niż obróbka termiczna. Preparaty te są odpowiedniejsze do surowców paszowych niż gotowych mieszanek. Stosowane do mieszanek paszowych są bardziej użyteczne w zapobieganiu wtórnym zanieczyszczeniom niż niszczeniu pałeczek Salmonella. Należy podkreślić jeszcze jedną ważną zaletę tych preparatów. Dodane do mieszanki paszowej skutecznie niszczą pałeczki Salmonella w początkowym odcinku przewodu pokarmowego, np. w wolu ptaków.

Tabela 5. Wpływ warunków ekspandowania na liczbę mikroorganizmów w mieszankach paszowych dla różnych zwierząt

M.-ka pasz.	T. °C	Ciśn., bar	mikr., bakterie aerobowe	mikr. Entero- bact.	mikr. E. coli	mikr. Pleśnie	L. mikr. Salmon.
Brojlery kurze	m.s. 125 135	m.s. 10 20	63000 900 870	10 <10 < 10	<10 < 10 <10	1400 < 10 < 10	- - -
Nioski	m.s. 125	m.s. -	830000 39000	1000 < 10	- <10	1400 <10	+ -
Świnie	m.s. 120	m.s. -	6,7 . 10^7 330000	100000 <10	1000 <10	300 <10	- -
Brojlery indycze	m.s. 90 110 120	m.s. 10 20 30	580000 33500 19500 10500	10000 <10 <10 <10	10 <10 <10 <10	120 <10 <10 <10	+ - - -

L.mikr. - liczba mikroorganizmów,

m.s. - mieszanka sypka, nie ekspandowana

Dane wg źródeł: Pipa i Frank (1989); Peisker (1991); Pickford (1990); Beumer (1992)

W toku produkcji pasz przemysłowych istnieje wiele punktów krytycznych, które powinny być brane pod uwagę w zwalczaniu patogennych mikroorganizmów, np. Salmonella. Należy tu wymienić przede wszystkim:

- zabiegi technologiczne

- czystość wyposażenia

- zapobieganie wtórnym zanieczyszczeniom,

- nie dopuszczanie do zalegania resztek materiałów paszowych w silosach.

Pozostałości surowców paszowych, ich długie zaleganie, stwarzają ryzyko rozwoju pleśni i bakterii i mogą zanieczyszczać czyste surowce. Niektóre urządzenia lub ich niektóre elementy stanowią potencjalne źródło zanieczyszczeń. Należą do nich miejsca dostarczania materiału do pionowych podnośników, w których mogą gromadzić się resztki materiału w ilości od 2 do 20 kg. Eliminacja martwych przestrzeni poprzez założenie zakrzywionych płaszczyzn skutecznie zmniejsza ryzyko zanieczyszczeń. Do urządzeń przy których dochodzi zwykle do zanieczyszczeń należą chłodnice. Urządzenia te, zależnie od typu, powinny być przedmiotem szczególnych starań zmierzających do utrzymania ich w czystości.

Ważne aby w procesie produkcji nie dochodziło do wtórnych zanieczyszczeń (tzw. zanieczyszczenia krzyżowe). Chodzi tu o dodatki, których przeniesienie do innej mieszanki wraz z pozostałościami w mieszarce jest niepożądane. Są to antybiotyki, kokcydiostatyki, stymulatory wzrostu, niektóre pierwiastki śladowe jak Cu, Se. W wyniku badań własnych stwierdzono, że pozostałości narazyny w pierwszej tzw. „partii czyszczącej” mogą stanowić do 20% podstawowej zawartości. Dopiero trzecia „partia czyszcząca” charakteryzowała się zwartością narazyny poniżej granicy oznaczalności metody (< 3%).

Na podstawie badań testowych (Instytut IFF w Niemczech - 350 testów mieszalniach pasz) można ocenić stopień zanieczyszczenia w przypadku produkcji mieszanek paszowych na 4-10% natomiast w przypadku wytwórni premiksów na 1-5%.

Dopuszczalne limity odchyleń:

- w przypadku dodatków dopuszczalne odchylenia mogą wynosić od 5% do 40%, w zależności od poziomu dodatku, zgodnie z rozp. MRiRW w sprawie limitów tolerancji,

- homogeniczność wymieszania składników organicznych powinna wynosić 0.07 (CV 7%) i 0,10 (CV 10%) w przypadku mieszanin mineralnych,

- efekt „przeniesienia pozostałości” powinien być zminimalizowany i wynosić mniej niż 4% w przypadku mieszanek paszowych i mniej niż 1% w przypadku premiksów.

Efekt „przeniesienia pozostałości” może być spowodowany przez następujące czynniki:

- segregacja z powodu różnej gęstości usypowej,

- segregacja w wyniku transportu - przenośniki,

- pozostałości w wyniku niecałkowitego opróżnienia mieszarki, silosów, komór,

- tworzenie pozostałości w wyniku sklejania lub zbrylania produktu, np. wskutek niewłaściwego wprowadzania płynnych dodatków.

Homogeniczność mieszanki można poprawić poprzez:

- dobór struktury i gęstości składników,

- właściwe wprowadzanie ciekłych dodatków, melasy, tłuszczu,

- granulowanie lub ekspandowanie mieszanki.

Efekt „przeniesienia pozostałości” można ograniczyć przez:

- utrzymywanie w czystości punktu przyjęcia surowców,

- całkowite opróżnianie zbiorników,

- usuwanie grud, zlepień,

- stosowania najkrótszych dróg przemieszczania,

- bezpośredni dodatek premiksu lub innych dodatków do mieszarki.

Przedstawione tu sygnalnie zagadnienia technologii produkcji i „dobrej praktyki produkcyjnej” w mieszalni pasz przemysłowych wpływają na jakość paszy i bezpieczeństwo produktów zwierzęcego pochodzenia.

Dodatki paszowe specyficznego działania a jakość produktów zwierzęcych

Wg Rozporządzenia Parlamentu i Rady Nr 1831/2003 w sprawie dodatków paszowych, stosowane dodatki powinny spełniać następujące wymagania, w zależności od rodzaju dodatku.

Dodatek paszowy powinien:

a) korzystnie wpływać na cechy paszy,

b) korzystnie wpływać na cechy środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego,

c) korzystnie wpływać na ubarwienie ozdobnych ryb lub ptaków,

d) zaspokajać potrzeby żywieniowe zwierząt,

e) mieć korzystne skutki dla środowiska w wyniku produkcji zwierzęcej

f) korzystnie wpływać na hodowlę, cechy użytkowe lub dobrostan zwierząt, szczególnie wskutek wpływu na florę żąłądkowojelitową lub na strawność paszy, lub

g) mieć działanie kokcydiostatyczne lub histomonostatyczne.

Dodatki specyficznego działania na jakość produktów zwierzęcego pochodzenia zostały zaliczone do kategorii „dodatki dietetyczne”. Wymienia się tu następujące grupy dodatków:

a) witaminy, pro-witaminy i chemicznie dobrze zdefiniowane substancje o podobnym działaniu;

b) mieszanki pierwiastków śladowych;

c) aminokwasy, ich sole i podobne produkty;

d) mocznik i jego pochodne.

Również inne dodatki mogą korzystnie wpływać na jakość produktów. Należy tu wymienić „dodatki zootechniczne”, do których zalicza się m.in.:

a) substancje polepszające strawność: substancje które, stosowane w żywieniu zwierząt, zwiększają strawność diety, dzięki ich działaniu na docelowe materiały paszowe - preparaty enzymatyczne

b) stabilizatory flory jelitowej: drobnoustroje i inne chemicznie zdefiniowane substancje, które, stosowane w żywieniu zwierząt, mają korzystny wpływ na florę jelitową - probiotyki i pochodne

Nowe dodatki - tzw. nutreceutyki, m.in. wyciągi z ziół - wpływają także korzystnie na jakość produktów zwierzęcych - alternatywa dla antybiotyków paszowych.

Przykłady:

Przykładowy wpływ zwiększania zawartości aminokwasu egzogennego lizyny na niektóre wskaźniki odchowu tuczników oraz oddziaływanie na środowisko podano w tabeli poniżej.

Tabela 6. Wpływ lizyny w mieszance paszowej na wskaźniki odchowu świń (Susenbeth, 1992)

Liz, %	Odkład. białka, g/d	Przyrost m.c., g/d	Zużycie paszy kg/kg	Udział mięsa, %	Wydalanie N (wzgl.)
0,80	110	685	3,30	55,0	100
0,90	120	715	3,15	56,5	90

Tabela 7. Wpływ dodatku witaminy E na trwałość mięsa wołowego (McDowell i wsp. 1996 - cyt. za Brzóska, 2003).

Doświadczenie	Dawka wit. E (IU/d)	Zawartość alfa-tokoferolu w polędwicy	Trwałość (dni)
Kontrola	0	1,4	0
1	300	3,8	5,3
2	1140	6,2	2,0
3	360 1280	4,1 6,8	2,5 4,0
4	2080	6,7	3,1
5	3520 1200	7,6 3,5	5,2 4,8
6	232 486 2109	1,49 2,49 5,51	1,7 2,34 4,12
7	194 402	1,67 2,88	0,44 2,04

Wyniki badania witaminy E w mieszankach paszowych (Krajowy Plan 2004-2008) wskazywały, że zawartość tej witaminy w mieszankach paszowych była z reguły wyższa od zapotrzebowania o 50-100%. Korzyści zwiększania zawartości witaminy E w mieszankach paszowych wskazywano w licznych pracach badawczych. Witamina E pełni rolę przeciwutleniacza w organizmie, działa antystresowo, poprawia walory smakowe i przechowalnicze produktów, jest jednym z czynników kształtujących produkcję tzw. żywności funkcjonalnej. Podobne działanie wykazują syntetyczne przeciwutleniacze, BHT i BHA.

Powszechnie stosowanym dodatkiem służącym do wybarwiania żółtek jaj jest beta-karoten i syntetyczne pochodne (karotenoidy i ksantofile). W żywieniu niosek i brojlerów kurzych i indyczych dopuszczone są m.in. kantaksantyna, luteina, zeaksantyna, kryptoksantyna, ester kwasu apokarotenowego, cytraksantyna.

Stosowanie dodatku chronionych aminokwasów dla krów (lizyna i metionina) podnosi zawartość białka i tłuszczu w mleku. Stosowanie dodatku jodu i selenu do paszy wpływa na podwyższenie poziomu tych mikroskładników w produktach, w mleku, jajach (Brzóska, 2003).

79

78

---