WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PSYCHOLOGII

1. Psychologia zdrowia.

2. Psychologiczne podstawy procesów wychowania i nauczania.

1. PSYCHOLOGIA ZDROWIA

- pojęcie negatywne i pozytywne,

- kryteria,

- charakterystyka zachowań zdrowotnych

- promocja zdrowia

- czynniki ryzyka

- formy pomocy: interwencja kryzysowa, psychoterapia, pomoc

2. STRES PSYCHOLOGICZNY I JEGO PRZEZWYCIĘŻANIE

- pojęcie stresu

- dziedzina stresu

- transakcje stresowe

- teoria zasobów zachowania

- strategie radzenia sobie ze stresem

- cechy stresu

3. STRES A ZDROWIE

- polietiologiczny model zdrowia

- alleostaza

- wzorce radzenia sobie ze stresem w chorobie

- pozytywne następstwa stresu dla zdrowia

4. WSPÓŁCZESNE EPIDEMIE

- choroby układu krążenia

- choroby nowotworowe

Katedry psychologii zdrowia pojawiły się stosunkowo niedawno a jako przedmiot liczy sobie zaledwie kila lat!

Problematyka obejmuje nie tylko zdrowie somatyczne, ale także zdrowie psychiczne i społeczne=> ma charakter INTERDYSCYPLINARNY.

Wkład psychologii polega z jednej strony na rozwijaniu koncepcji teoretycznych, z drugiej strony na badaniach empirycznych ale także praktycznym zastosowaniu wiedzy np. w pracy pedagogicznej.

Domeną psychologii zdrowia są zainteresowania zachowaniami człowieka
tzw. zdrowotnymi czyli związanymi ze stanem zdrowia lub nie, ich organizowaniem
i dokonywaniem zmian.

Dotychczasowo istniejące NEGATYWNE POJĘCIE ZDROWIA rozumiane jako brak dysfunkcji somatycznych i psychicznych( brak objawów choroby) wymaga poszerzenia o POZYTYWNĄ KONCEPCJĘ ZDROWIA. Przyczyny chorób tkwią bowiem nie tylko w strukturach biologicznych, rozpoznawanych patogenach, ale także w stylu życia człowieka, w jego psychice, w jego środowisku, warunkach społecznych życia (choroby cywilizacyjne) stąd też zaznacza się waga nie tylko terapii (leczenia) ale także profilaktyki i promocji zdrowia.

Opublikowana w 1948r. przez WHO definicja zdrowia przyjmuje, że zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym a nie tylko brakiem choroby lub brakiem niedomagań.

Podjęta krytyka wobec tych definicji odnosi się do tego, że ujmuje zdrowie jako stan idealny nie zwracając uwagi na to, że jest ono procesem dynamicznym (zmiany).

JAHODA w oparciu o analizy koncepcji osobowości ustaliła listę kryteriów zdrowia:

- pozytywna postawa wobec „ja”

- zdolność do rozwoju i samoregulacji

- zdolność do integracji ( scalania nowego ze starszym)

- autonomia (samostanowienie)

- idealistyczne spostrzeganie rzeczywistości

- radzenie sobie(adekwatne) z wymogami otoczenia

Z psychologicznych koncepcji osobowości można wyprowadzić 2 modele zdrowia:

1. model realistyczno-adaptacyjny- polegający na przystosowaniu się do zmiany warunków świata zewnętrznego w oparciu o mechanizmy samoregulacyjne sterowane pracą wegetatywnego układu nerwowego

2. model postulatywny- związany z podejmowaniem zachowań samorealizacyjnych naprawiających styl życia ( np. rzucanie palenia papierosów , picia alkoholu, podjęcie diety czy aktywności ruchowej)

Na subiektywny model zdrowia ( jakość życia jednostki) składa się kontekst różnych sfer życia ( „ja” w domu, „ja” w pracy, „ja” na uczelni itp.) oraz działania człowieka , ich ocenianie, wartościowanie przynoszące albo poczucie zadowolenia i satysfakcji albo nie.

Pełni to szczególną rolę w odzwierciedlaniu postępów rehabilitacji pacjenta a bywa że także i w leczeniu.

Innym pojęciem jest pojęcie DOBROSTANU. Jego miarą staja się gratyfikacje czyli zaspokojenie potrzeb, doznawanie satysfakcji z działania oraz realizacji wyznaczonych przez siebie celów życiowych.

Prof. CZAPIŃSKI- stworzył CEBULOWĄ TEORIĘ SZCZĘŚCIA

• JĄDRO-pozytywna postawa wobec życia ( chęć życia)

• Otacza je PRZEŻYCIA EMOCJONALNE- oceny poznawcze

• CZĄSTKOWE ZADOWOLENIE Z RÓŻNYCH SFER ŻYCIA (matki, studenta, żony)

Im głębsza sfera, tym bardziej odporna na zmiany środowiska. Im bardziej powierzchowna , tym bardziej podatna na zmiany.

MODELE ZDROWIA:

1. Model biomedyczny

2. Model holistyczny ( salutogenezy)

3. Model socjoekologiczny

• Ad.1. MODEL BIOMEDYCZNY- zwany medycznym- model typowy dla XX w. Opierał się na Kartezjańskim dualiźmie oddzielenia ciała od psychiki. W centrum zainteresowania- CHOROBA podczas gdy zdrowie, dobrostan było stanem niedostrzegalnym. Zdrowie i chorobę traktowano jako stany rozłączne. Przyjmowano, że zdrowie zależy głównie od wyposażenia genetycznego oraz struktury i funkcjonowania organizmu.

Choroba wymaga naprawy= medycyna NAPRAWCZA. Osobą naprawiciela jest lekarz (pacjent podporządkowany).

• Ad.2. MODEL HOLISTYCZNY- całościowy- znajduje odzwierciedlenie w poglądach Starożytności zwracających uwagę na związki zachodzące między ciałem i psychiką.

Takie podejście wyraża się w dostrzeganiu relacji zachodzących między strukturami organiczno- strukturalnymi człowieka a środowiskiem.

O poziomie zdrowia decydują z jednej strony zasoby wewnętrzne jednostki a z drugiej strony stawiane jej wymagania (stresory). Zdrowie jest ujmowane jako proces w którym istotną rolę pełni własna aktywność podmiotu. Ta osoba, która promuje własne zdrowie- uczestniczy czynnie w procesie leczenia, gdy tej równowagi brak-dochodzi do załamania równowagi i choroby.

Antonowsky stworzył model salutogeniczny poddając analizie zdrowie w relacji do wiedzy o stresie.

Wg tego autora zdrowie polega na wykorzystywaniu dostępnej jednostce energii by sprostać wymaganiom wewnętrznym i zewnętrznym a tym samym by nie zakłócać stanu wewnętrznie dynamicznej równowagi.

W tym modelu stan zdrowia jest stopniowany od pełnego stanu po brak zdrowia.

HE……..DE

Poziom zdrowia to zatem stan procesów równowagi w określonym czasie (T).

Stan ten może być oceniany subiektywnie(z perspektywy pacjenta) i obiektywnie
(z perspektywy lekarza).

STAN ZDROWIA WYZNACZAJĄ:

1. Ogólne zasoby odpornościowe czyli poczucie tożsamości jednostki, poczucie sprawstwa, kontroli nad sobą, kompetencji czyli wiedzy oraz ogólny poziom inteligencji. (Będą one działały na plus lub na minus)

2. Stan zdrowia wyznaczają stresory czyli pojawiające się wymagania wewnętrzne (np. niedobór insuliny)wobec których organizm nie posiada gotowych wzorców adaptacyjnych. Stąd pojawia się stan napięcia, sprzeczności co może (ale nie musi) przeradzać się w trwały negatywny stan emocjonalny

3. Stan zdrowia wyznacza poczucie KOHERENCJI, które jest określane „kluczem do zdrowia”- stanowiący wewnętrzny, centralny czynnik powodujący to. Że ludzie radzą sobie ze stresem i nie chorują, lub gdy zachorują, to szybko wracają do zdrowia.

Na poczucie koherencji składają się:

1. Poczucie ZROZUMIAŁOŚCI, które powoduje, że docierające do nas informacje są postrzegane jako zrozumiałe, uporządkowane a świat postrzegany jako przewidywalny

2. Poczucie ZARADNOŚCI, sterowalności czyli odwoływanie się do posiadanych zasobów, które przynoszą jednostce poczucie, że trudnościom można zaradzić (może to być odwołanie się do Boga, do sacrum lub do autorytetów)

3. Poczucie SENSOWNOŚCI, czyli reprezentowany przez jednostkę poziom, stopień poczucia sensu życia, wartości, zaangażowania się i wysiłku (np. walki o narodzenie dziecka mimo choroby nowotworowej)

Poczucie koherencji kształtuje się w procesie socjalizacji.

• Ad. 3. MODEL SOCJOEKOLOGICZNY- powstał w socjologicznym nurcie promocji zdrowia. Zakłada, że do czynników warunkujących zdrowie należą:

1. Czynniki biologiczne (wyposażenie genetyczne, cechy paragenetyczne czyli cechy wrodzone oraz system immunologiczny)

2. Zachowania człowieka związane ze zdrowiem czyli zachowania zdrowotne

3. Środowisko fizyczne: warunki mieszkaniowe, cechy otoczenia, klimat, czynniki siedliska, aktywność jednostki w kwestii usuwania tych zagrożeń

4. Środowisko społeczno-kulturowe i podejmowane działania

Podstawą systemu staje się dynamiczna równowaga pomiędzy powyżej wymienionymi czynnikami i wynikający z nich potencjał zdrowia jednostki postrzegany jako dobrostan lub brak dobrostanu.

POTENCJAŁ ZDROWIA- to cechy wyżej wymienionych systemów sprzyjający utrzymaniu równowagi.

Tak zatem w modelu socjoekologicznym zdrowie można definiować jako proces lub jako właściwość człowieka.

w/g SŁOŃSKIEJ- zdrowie to zdolność człowieka do osiągania pełni własnych możliwości (fizycznych, psychicznych i społecznych) oraz zdolność do adekwatnego reagowania na wyzwania otoczenia.

Szczególne znaczenie należy przypisać badaniom nad zdrowotnymi zachowaniami człowieka. Odnoszą się one przede wszystkim do różnych czynników ryzyka tj. np. chorób układu krążenia, procesu przemiany materii, wypadków drogowych, udarów, urazów, zatrucia pokarmowe, brak higieny, choroby nowotworowe. Skutkuje to powstaniem nowej subdyscypliny czyli EPIDEMIOLOGII BEHAWIORALNEJ.

Badania epidemiologiczne potwierdziły, że istnieje związek przyczynowy pomiędzy stylem życia jednostki a niektórymi chorobami. Przykładowo niewłaściwa dieta, stosowanie używek, brak aktywności fizycznej, nasłonecznianie się należą m.in. do czynników odpowiedzialnych za choroby nowotworowe, choroby układu krążenia a ponadto za wysoki poziom umieralności. Stąd znaczenie zachowań ochraniających i promujących zdrowie.

Badania w Kalifornii= czynnikami, które są pozytywnie skorelowane z dobrym stanem zdrowia są: niepalenie, umiarkowane spożycie alkoholu, właściwa aga ciała, aktywność ruchowa, 7-8 godzin snu.

POJĘCIE I RODZAJE ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH

Na zachowania zdrowotne składają się zarówno proste nawyki (mycie zębów, mycie rąk) jak i złożone czynności (przerwy w pracy, ćwiczenia relaksacyjne, ćwiczenia lub masaż kręgosłupa, zażywanie leków). Ich bezpośredni związek ze zdrowiem polega na doświadczaniu zmiany samopoczucia. Podobny bezpośredni wpływ wywierają niebezpieczny seks, zażywanie używek itp.

Irena HESZEN- KLEMENS definiuje zachowanie zdrowotne jako czynniki podmiotowe ukierunkowane na cele zdrowotne:

• Pozytywne (prozdrowotne)

• Negatywne (anty zdrowotne)

W psychologii przedmiotem badania staje się jak wiedza o zdrowie i potoczne przekonania wpływają na zachowania zdrowotne

PUCHALSKI wyróżnił 4 typy relacji pomiędzy wiedzą o zdrowiu a zachowaniami:

1. TYP A - cechuje się tym, że podmiot opiera się na subiektywnej wiedzy
   o zachowaniach zdrowotnych. Ta wiedza może mieć charakter świadomy
   (z podręczników) lub pochodzić od innych osób.

2. TYP B - opiera się na pewnym poziomie subiektywnej wiedzy i wytworzonej przez podmiot koncepcji zdrowia, która staje się celem jego zachowań.

3. TYP C - zachowania epidemiologiczne np. szczepienia profilaktyczne przeciw ospie oczekiwane przez profesjonalistów (czy też stosowanie wobec dzieci szczepień poza kalendarzowych np. przeciw grypie - mimo iż każdego roku grypa może być zmutowania i skuteczność szczepienia może być nikła)

4. TYP D - zależy od obiektywnego pojęcia zdrowia co przejawia się przykładowo w koncepcji salutogenezy odpornościowej oraz potrzebie koherencji wyznaczającej zachowania wobec zdrowia

Określając bardzo prosto zachowania zdrowotne są to reaktywne (wyuczone), nawykowe i intencjonalne formy aktywności człowieka powstałe na gruncie obiektywnej wiedzy o zdrowiu i subiektywnych przekonań pozostających w obiektywnym wzajemnym związku (pozytywnym lub negatywnym) ze zdrowiem.

Ze względu na strukturę zachowania zdrowotne można podzielić na :

• nawykowe- (względnie stabilne wzorce zachowań pro lub anty zdrowotnych, powstałe pod wpływem socjalizacji i wpływów kulturowych, na które składają się np. nawyki higieniczne, nawyki zachowania czystego mieszkania oraz nawyki żywieniowe w czym istotną rolę odgrywa tradycja, modelowanie rodziny (kształtowanie wzorca), nawyki rekreacyjne i sportowe oraz poziom świadomości zdrowotnej;

• celowe- mają charakter podmiotowy (są czyjeś), są świadome indywidualnie i wiążą się z autokreacją zdrowotnego stylu życia. Najczęściej te zachowania pojawiają się w sytuacji zmiany życiowej albo zmiany rozwojowej lub w chwili pojawienia się choroby.

Najczęstszym kryterium ich podziału są pozytywne lub negatywne konsekwencje dla zdrowia. Działania zdrowotne wynikają także z pełnionej roli społecznej tj. rodzica, personelu medycznego, wychowawcy w przedszkolu.

Styl życia jednostki oznacza luźno powiązany zespół zachowań charakteryzujący daną jednostkę lub grupę (warstwę społeczną), które pełnią istotną rolę dla zachowania zdrowia.

Styl życia stanowi odbicie procesów socjalizacyjnych i składa się z utrwalonych w jednostce wzorców zachowań, może stanowić także pochodna zasad religijnych, oddziaływania systemów.

W psychologicznym aspekcie dla jednostki istotny jest system zachowań zdrowotnych uwarunkowanych cechami jej osobowości, kompetencjami, systemem wartości, indywidualnymi doświadczeniami zdrowotnymi oraz kulturowymi.

W/g BECKERA - zachowania zdrowotne grupuje się wokół 3 czynników:

1. zachowań prewencyjnych- dostosowują się do norm zdrowotnych i oczekiwań społecznych co przekłada się na postawę „dbam o siebie”= natrysk, mycie zębów, mycie rąk, zapinanie pasów w aucie

2. zdrowa dieta i ruch- jem dużo warzyw i owoców, znam dobrą dietę, zażywam ruchu, wybieram schody zamiast windy itp.

3. Relaks, odpoczynek i higiena psychiczna- krótkie przerwy w pracy, dbam o dobry nastrój, posiadam wiedzę i stosuję ją w walce ze stresem

SHERIDAN i RADMACHER wyróżniły 3 rodzaje działań profilaktycznych:

1. Zmniejszenie ryzyka zachorowań całej populacji poprzez stosowanie programów dla dzieci

2. Oddziaływania na grupy zwiększonego ryzyka np. grupy zarażone AIDS

3. Skierowane na osoby, które chorują i których celem jest skrócenie czasu choroby poprzez stosowanie odpowiedniej diety oraz ćwiczeń fizycznych

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE WYŁONIENIU SIĘ PSYCHOLOGII ZDROWIA JAKO ODRĘBNEJ GAŁĘZI PSYCHOLOGII:

1. Zmiana charakteru chorób i ogólnej struktury zgonów tj. przejście od ostrych chorób zakaźnych (tyfus, hiszpanka, AH1N1), gruźlica oraz ostrych infekcji przewodu pokarmowego i chorób pasożytniczych do innej struktury (np. chorób układu krążenia, nowotworowych oraz wypadków samochodowych)

Te przeobrażenia nazwano przeobrażeniem epidemiologicznym, które zaskutkowało wzrostem znaczenia psychologii w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych.

W powstawaniu tych wiodących chorób istotna rolę odgrywają czynniki psychospołeczne ale także w procesie leczenia i samym przebiegu choroby-
np. wypadki samochodowe związane są ze stylem życia i typem osobowości człowieka

2. Technicyzacja i dehumanizacja medycyny- powszechne stosowanie różnych aparatów i sprzętów medycznych u lekarza, stosowanie metod leczenia, które wywołują lęk, koszty zabiegów, biurokracja, ograniczenia finansowe w resorcie zdrowia- staja się źródłem kumulującego się stresu przechodzi w stres chorobowy

3. Wzrastające koszty opieki zdrowotnej- co jest spowodowane wzrostem liczby osób chorych przewlekle a z drugiej strony rozwojem techniki medycznej. Dodatkowym czynnikiem jest wzrost populacji ludzi starych . leczenie ich i rehabilitacja- dlatego psychologia zdrowia próbuje zwrócić uwagę na profilaktykę i na promocje zdrowia poprzez zachęcanie ludzi do aktywności prozdrowotnej ( co przyczyni się do zmniejszania kosztów leczenia)

Powszechnie znanym jest wzorzec zachowania TYP A.

Ludzi z tym wzorcem cechuje duża potrzeba osiągnięć, dominacji, niecierpliwość. Z drugiej strony ludzi tych cechuje złożona konstelacja dyspozycji indywidualnych przy zmniejszonym poczuciu koherencji.

Pojawiają się u nich zachowania anty zdrowotne (palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, brak aktywności fizycznej, brak prawidłowej diety i masy ciała)

4. Przemiany społeczne polegające na zmianie poziomu wykształcenia, we wzroście aspiracji, które odnoszą się do współdecydowania o ………, zmiany w oczekiwaniach pacjentów, preferowanie partnerskiego kontaktu z lekarzem oraz skupianie się w rozmaite stowarzyszenia osób połączonych wspólnym problemem zdrowotnym.

Psychologia zdrowia to całokształt specyficznego wkładu psychologów w promocję zdrowia, zapobieganie chorobom, leczenie, rozpoznawanie korelatów zdrowia i chorób a także analizy i ulepszaniu systemu opieki zdrowotnej i kształtowanie …………

MATARAZZO

1978 r.- pierwsze sekcje psychologii zdrowia

1986 r.- w Europie

1991 r. - w Polsce

1984 r.- psychologia zdrowia istnieje w programach nauczania

2007 r. - pierwszy podręcznik

Psychologia zdrowia skupia się nie tylko na badaniach teoretycznych ale stanowi praktyczną dziedzinę stosowania w 2 obszarach:

• Obszar skupiający się na osobach chorych, ich potrzebach. Ich zagrożeniami doznawanymi

• Obszar ludzi zdrowych poprzez powiększanie lub utrzymywania w dobrym stanie zasobów zdrowotnych

Wydaje się, że głównym nurtem staje się praca z człowiekiem chorym, który ma być traktowany PODMIOTOWO z uznawaniem prawa o decydowaniu własnym zachowaniu oraz przypisywaniu skutków ! Praca ta wymaga współdziałania zarówno z pacjentem jak i z lekarzem.

Innym ważnym zadaniem psychologii zdrowia jest praca z rodzina pacjenta. Psycholog może być pomocny w rozwiązywaniu problemów z jakimi spotyka się rodzina dotknięta chorobą jednego z członków rodziny doświadczając konsekwencji choroby i wpływa na stan zdrowia chorego.

W odniesieniu do ludzi zdrowych - promocja zdrowia, mechanizmy zachowania człowieka.

W pomocy zdrowotnej wyróżniamy cele:

- krótkoterminowe

- długoterminowe

Promocja zdrowia mieści się w pozytywnej koncepcji zdrowia i wynika z potrzeb społecznych wynikających z zagrożenia poczucia cywilizacyjnego i globalnej niewydolności opieki zdrowotnej.

Cele promocji zdrowia mają charakter celów DYSTALNYCH czyli rzutowanych w odległa przyszłość. Cele i priorytety ustala Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)

Prewencja zdrowia jest ukierunkowana na obniżanie zagrożeń zdrowotnych oraz wznawianie istniejących zasobów szczególnie w sytuacjach niestabilnych bądź ryzykownych.

Kolejne działanie- interwencja kryzysowa

- cel bardziej skonkretyzowany

-rola-negocjowanie i ustalanie celi zgodnie z adresatami pomocy

W psychoterapii celem stają się zmiany w zachowaniu, przeżywaniu, funkcjonowaniu osobowości i relacjach interpersonalnych zawsze ukierunkowanych na powrót do zdrowia i drogę rozwoju. W nowoczesnej rehabilitacji psychologicznej celem staje się normalizacja funkcjonowania osoby np. niepełnosprawna ruchowo aż po jej twórcze oddziaływanie na otoczenie.

Cele zdrowotne w psychologii są skoncentrowane na rozwijaniu zdrowia, ochranianiu go, zapobieganiu bądź zmniejszaniu patologii w funkcjonowaniu jednostek i społeczeństw.

Promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym człowiekowi oddziaływanie na własne zdrowie i utrzymywanie go. Według Oftawskiej

Cele wspomaga psychoedukacja lub aktywizacja lokalnej społeczności lub koncentracja na zdrowotnych problemach jednostek.

W psychologii promocja zdrowia stanowi zespół działań ukierunkowanych na:

A. podnoszenie świadomości zdrowia,

B. kształtowanie i utrwalanie zachowań prozdrowotnych,

C. wspomaganie rozwoju zasobów zdrowia jednostki i otoczenia

Ad. A.

Działania promujące zdrowie są ukierunkowane na:

- podnoszenie świadomości indywidualnej i społecznej dotyczącej zdrowia i

czynników je warunkujących

- umożliwianie kontroli nad procesami zdrowia i aktywnego udziału w realizacji celów

zdrowotnych

- rozwoju i umacniania zasobów zdrowotnych w jednostce i środowisku.

Te oddziaływania odnoszą się do różnych sfer działalności człowieka tj. życia w rodzinie, szkole, w pracy, odpoczynku itp.

Istotną rolę odgrywa upowszechnianie wiedzy o psychologicznych podstawach zdrowia, zasobach zdrowotnych i kompetencjach jednostki (np. udzielanie pierwszej pomocy). Są to działania podnoszące jakość życia, dobrostan jednostki.

Ad. B.

Kolejny obszar zastosowania psychologii zdrowia to kształtowanie zachowań zdrowotnych
(2 postacie):

- rozwój zachowań prozdrowotnych (zdrowe odżywianie)

- usuwanie zachowań anty zdrowotnych (złe nawyki żywieniowe, złe nawyki

higieniczne, brak aktywności fizycznej, brak odpowiedzialności za własne zdrowie)

Do skutecznych strategii należą:

- naśladownictwo,

- perswazja,

- mechanizmy lubienie lub przypisywanie atrakcyjności

Te działania są podobne do promocji zdrowia ale nie tożsame, odnoszą się do przyszłości i mają szerszy zakres.

Celem jest obniżanie prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych zjawisk somatycznych i psychicznych (przeciwdziałanie czynnikom ryzyka i wzmacnianie zasobów)

ADRESAT- jednostki, grupy, społeczności w stanie ryzyka (np. w obliczu powodzi).

Te sytuacje mogą mieć charakter epidemiologiczny. Są to sytuacje ryzyka zachorowania, wzrasta wskaźnik ryzyka zagrożenia (zawał, AIDS) w całej populacji.

W badaniach epidemiologicznych ustala się jakie czynniki ryzyka pozostają w związku przyczynowo-skutkowym bądź statystycznym z prawdopodobieństwem wystąpienia zaburzeń lub niekorzystnych zjawisk itp.

GRUPY RYZYKA:

1. sytuacyjne czynniki- krytyczne wydarzenia (Haiti, Czarnobyl)

2. środowiskowe czynniki ryzyka długotrwałe (poza kontrolą)- ubóstwo, toksyczność

związków, stresowość, konfliktowość

3. czynniki behawioralne (anty zdrowotne zachowania np. nałogi, szkodliwe diety)

4. działanie poprzez grupy ryzyka- wpływy szkodzące innym ludziom- sekty, gangi,

grupy alternatywy

5. czynniki podmiotowe tkwiące w jednostce (genetyczne czynniki ryzyka)

ANNA BRZEZIŃSKA pisze o ryzyku rozwojowym, które odnosi się do okresów przejściowych (po karmieniu piersią, wejście do przedszkola, dojrzewanie, okres menopauzy, andropauzy)

W działaniach prewencyjnych:

- strategie pozytywne- ukierunkowane na rozwój, aktualizację jednostki i grupy

- strategie negatywne- usuwanie i zmniejszanie lub przekształcanie czynników ryzyka

Osoby o cechach naiwnego optymizmu zniekształcają rzeczywistość podejmując ryzykowne zachowania.

Pozytywne strategie polegają z jednej strony na porządkowaniu czynników ryzyka a z drugiej zasobów własnych jednostki.

BIOLOGICZNE CZYNNIKI RYZYKA:

Do biologicznych czynników zalicza się:

- obciążenie genetyczne np. padaczka

- niekorzystne własności układu nerwowego

- wady wrodzone

PSYCHOLOGICZNE CZYNNIKI RYZYKA:

- cechy temperamentu

- cechy osobowości, które blokują rozwój np. deficyty poznawcze, niekorzystne wzorce motywacyjne trwały stres,wydarzenia krytyczne i traumatyczne

SPOŁECZNE CZYNNIKI RYZYKA:

- niski status społeczno-ekonomiczny

- deprywacja potrzeb

- bezrobocie

- dysfunkcjonalność rodziny

- brak więzi społecznych i wsparcia społecznego

- skażenie środowiska

W projektowaniu pomocy ważną rolę odgrywa diagnoza oraz badanie zasobów jednostki lub też programów profilaktycznych.

Pomoc może być:

- indywidualna

- za pomocą programów profilaktycznych (np. przeciw agresji, przemocy w

szkole),

- za pomocą profilaktyki chorób cywilizacyjnych

- interwencja kryzysowa ( szczególna forma pomocy- szybkie działanie)

- psychoterapia- np. w postaci działania grup terapeutycznych

WPŁYW TERAPII:

1. Grupa daje poczucie przynależności (np. AA)

2. Grupa staje się źródłem wsparcia

3. Grupa daje możliwość uczenia się i zbierania doświadczeń

4. Informacje zwrotne mogą wpływać korektywnie

5. Modelowanie, nabywanie kompetencji

Współcześnie - czas transformacji ustrojowej cechuje upadek autorytetu, detradycjonalizacja

Pomoc może mieć 3 formy:

1. Postać zewnętrzna- skupia się na jakości środowiska fizycznego i społecznego, w którym żyje jednostka, analiza zasobów środowiska celem określenie jakie działania są możliwe a jakie ograniczone.

2. Postać wewnętrzna- analiza zasobów danej jednostki lub grupy i na samopoczuciu

3. Postać interakcyjna- odnosi się do dopasowania zasobów podmiotu z warunkami w jakich on funkcjonuje. Kiedy nie ma stanu równowagi- sytuacja antyrozwojowa, stagnacja, rutyna zachowań

CELE ROZWOJOWE:

1. Od problemu do ludzi

2. Od ludzi do problemu

Ad.1.

Udzielanie pomocy z punktu widzenia możliwości w własności otoczenia i jednostki.

W praktyce specjalista rozpoznaje problem, komunikuje wynik, opracowuje program rozwiązania , podejmuje działania realizacyjne sam lub z innymi

i ocenia skutki. Odbiorca pomocy (beneficjent)jest bierny realizując program działań (np. pogotowie ratunkowe)

Ad.2.

Od ludzi do problemu- perspektywa interakcyjna (współpraca stron) na wszystkich etapach pomocy.

Szczególną rolę odgrywają grupy samopomocowe (nie wymagają pomocy psychologa) lub jako pomoc bezpośrednia.

Pomoc pośrednia może polegać:

- na szkoleniu liderów grup, rozwijanie ich kompetencji

- animowanie kontaktów między liderami

- promowaniu idei samoorganizacji, grup samopomocowych

STRES PSYCHOLOGICZNY

Najczęstszymi postaciami stresu jest:

- stres egzaminacyjny

- stres będący skutkiem przewlekłej choroby

- stres w skutek mobbingu

- stres zawodowy

W sytuacji stresu wymagania stawiane człowiekowi są na granicy możliwości lub przekraczają ją.

ISTOTĘ STRESU stanowi brak równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki.

Źródła wymagań mogą mieć charakter wewnętrzny lub zewnętrzny.

Jedne i drugie to czynnik obciążający, przykry, trudny, wewnętrzne standardy, zbyt małe wymagania( nuda w pracy, rutyna) itp.

Stresowi towarzyszą emocje- zawsze duże, o znakach „ +” lub „- „

Bywają określane stanem stresu, o którym mówimy „ jestem zestresowany”.

Sytuacja stresowa pobudza do aktywności:

- przywrócenie stanu równowagi

- regulacja własnego stanu emocjonalnego

Pierwsze podejście do stresu- bodźcowe (JANIS) określił jako zmianę w otoczeniu wywołującą stan napięcia emocjonalnego przeszkadzającego w normalnym zachowaniu. Takie podejście jest nie jednoznaczne.

Dzisiaj okoliczności zewnętrzne są traktowane jako składowa zjawiska stresu (jego przyczyny) i określane mianem STRESORÓW.

W drugim podejściu („medycznym”) stres jako reakcja organizmu na sytuacje stresową.

Również i to podejście uznaje się dzisiaj za niewystarczające i nie trafne.

Wewnętrzne przeżycia podmiotu uznaje się za składową stresu i określa się jako stan stresu.

Współczesna psychologia nie lokalizuje stresu ani w jednostce ani w otoczeniu, ale w określonych relacjach między nimi tj. zakłóceniem równowagi między możliwościami jednostki a wymaganiami otoczenia albo wewnętrznymi standardami.

Wielu autorów zwraca uwagę na subiektywny aspekt takiego podejścia zwracając uwagę na to, że podmiot musi dostrzec ten brak stanu równowagi odczuwając go jako stan zagrożenia lub trudności.

W Polsce prekursorem pracy nad stresem był JANUSZ REYKOWSKI

( lata 60-te) nawiązuje to teorii Tomaszewskiego i przyjął za punkt wyjścia koncepcję człowieka zaangażowanego w ukierunkowaną i celową aktywność.

Pojęcie stresu odnosił do relacji pomiędzy podmiotem a otoczeniem określając stres jako obiektywny stosunek czynników w(z)?ewnętrznych do cech człowieka stanowiących albo zakłócenie, zagrożenie lub deprywację.

J.STRELAU- pojęcie stresu odnosi do stanu, który cechuje silne emocje negatywne (strach, lęk, złość) powodujące dystres (stres szkodliwy) oraz związane z nim zmiany fizjologiczne i biochemiczne przekraczające podstawowy poziom aktywności.

Przyczyną stresu staje się brak równowagi między wymaganiami i możliwościami ich spełnienia przez jednostkę.

LAZARUS (autorytet ds.stresu, 50 lat zajmował się badaniami nad stresem)- 1984 rok jego koncepcja wyznacza współczesne standardy badań nad stresem.

Aktywność człowieka przebiega w określonym aspekcie sytuacyjnym.

Istotą relacji z otoczeniem stają się wzajemne oddziaływania( transakcje) nieustanne procesy w wyniku których człowiek i jego otoczenie ulegają ciągłym zmianom.

Według Lazarusa i VOLKMANN- stres to określona relacja między osobą a otoczeniem oceniona przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej stanowi dobrostanu.

Transakcja stresowa może być ujmowana w ocenie pierwotnej jako krzywda lub strata, co dotyczy utraty wartościowych obiektów (samooceny, aprobaty).

Krzywdzie towarzyszą emocje złości, żalu, smutku a zagrożeniu uczucia strachu, lęku, martwienia się.

Do pozytywnych emocji należą: nadzieja, zapał, podniecenie, rozweselenie.

Czynniki poznawcze dominują nad emocjonalnymi.

Szczególna uwaga na emocje pozytywne.

Adaptacyjna rola- podtrzymywanie wysiłków, wytchnienia, nadbudowywania zasobów np. w sytuacjach egzaminacyjnych, duma, rozradowanie z pozytywnej oceny.

ŹRÓDŁA EMOCJI POZYTYWNYCH (wg. VOLKMANN):

1. Pozytywne przewartościowanie- ukazywanie sytuacji w lepszym świetle, uczenie się ważnych umiejętności, docenianie życia, okazja do rozwoju, umacnianie wiary, poprawa relacji z innymi a to służy w znajdowanie sensu.

2. Radzenie sobie skoncentrowane na problemie ukierunkowanie działań na cel
   np. zmniejszenie cierpienia chorego, świadczenie pomocy innym- źródło wzmocnień pozytywnych w przypadku chorego

DWIE FUNKCJE RADZENIA SOBIE (wg. Lazarusa):

1. Funkcja instrumentalna (zadaniowa) zorientowana na problem, zmierzająca do poprawy niekorzystnych sytuacji

2. Funkcja samoregulacji emocji- zmierza do zmniejszenia przykrego napięcia, wzbudza emocje pozytywne co zakańcza epizod stresowy, niekorzystny wzbudza dystres co może prowadzić do powtórzenia całego cyklu radzenia sobie.

Najostrzej teorię Lazarusa krytykował STIVEN HOBFOLL tworząc własną koncepcję- teoria zachowania zasobów.

Poszukuje ogólnych zasad kierujących zachowaniami człowieka w miejscu modelu poznawczego proponuje model środowiskowy, jego zadaniem interdyscyplinarny. Indywidualne radzenie ze stresem postuluje zbiorowy cel bowiem zjawisko stresu oraz jego opanowywanie zanurzone są w szerszej społeczności.

Celem ludzkiej aktywności staje się utrzymywanie i ochranianie zdobytych zasobów jednostki, rodziny, grupy.

Szczególną rolę przypisuje się wynikowi aktywności a przede wszystkim punktowi wyjścia.

Zasoby jednostki, na które składają się warunki, cechy osobowości, poziom energii cenione same w sobie jako niezbędne do przetrwania lub zdobywania nowych zasobów.

Gospodarka z zasobami obejmuje dwa cykle:

- strat

- zysków

Oba mają charakter spirali co oznacza, że powiększają się w miarę rozwoju.

Spirala ma większą dynamikę od spirali zysków.

Utrata jest bardziej dotkliwa od zysków.

Posiadacze większych zasobów są mniej? podatni na utratę (np. w stanach ekstremalnych) ci co nie posiadają zasobów od początku uruchamiają spiralę strat (są skłonni do postaw biernych, pasywnych, obronnych do chronienia)

Taka strategia dotyczy jednostek, grup społecznych, organizacji, społeczności.

Do puli zasobów należą:

- samodzielność

- szacunek innych

- sprawność fizyczna

- akceptacja własnego wyglądu

- materialne zabezpieczenie na starość

- posiadanie dzieci

- mieszkanie w bezpiecznej okolicy

- mądrość życiowa

- dobre relacje z sąsiadami

- wysoka pozycja społeczna

- posiadanie pasji życiowych

- możliwość samorealizacji

W sytuacji zaistnienia stresu osoby posiadające bogate…? stresu są w stanie nimi odpowiednio gospodarować aby odwrócić spiralę strat a nawet osiągnąć zyski

VOLKNANN- zajmuje się osobami zarażonymi HIV, zwraca uwagę na rolę procesów pozytywnych, na radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu uzupełniając model LAZARUSA.

Znaczenie rozpatruje się na dwóch poziomach:

- globalnym- dotyczy stałych wartości, przekonań, celu wyższego rzędu

- sytuacyjnym- cele bliskie wyznaczone sytuacją oraz własnym dobrostanem.

Znaczenie nabierają emocje pozytywne pozwalają określić sytuację stresową

Odpowiednio docenioną odwracają uwagę od długo trwałego stresora.

Podtrzymywanie wysiłków, zaradczych, służą poczuciu efektywności.

Emocje pozytywne od niekorzystnych następstw wzmacniają zasoby społeczne.

Współczesne koncepcje stresu zwracają szczególną uwagę na nasilenie stresu.

Wyróżniają 3 TYPY STRESU:

1. Najsłabszy- dotyczący codziennych utrapień. występują często-skutki zdrowotne

2. O średniej sile- wiąże się z takim sytuacjami jak ślub, rozwód, zgon, utrata pracy, więzienie- wymagających zmian w obrębie jednostki

3. Najsilniejszy- stres ekstremalny- wojna, powódź, gwałt, przemoc- rodzi zespół pourazowego napięcia

CECHY STRESU:

• właściwości czasowe (przewlekły, ma/nie ma perspektywy zakończenia)

• przewlekły= chroniczny- wiąże się z trwałym, bez perspektywy zakończenia

• kontrolowalność- w jakim stopniu jest on zależny we wszystkich fazach od celowości osób zaangażowanych, częściowo kontrolowany np. przygotowanie do egzaminu, ale nie na oczekiwanie na wyniki

STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM- pojęcie podstawowe odnosi się do konkretnych zachowań w sytuacjach stresowych.

Styl radzenia sobie ze stresem to specyficzna dyspozycja warunkująca zachowanie się w sytuacji stresu.

MILLER wyróżnia 2 style radzenia sobie ze stresem:

1. Poprzez koncentrowanie uwagi na stresorze zmierzające do konfrontacji

2. Sytuacyjno-unikowe- charakteryzujące się odwracaniem uwagi od stresora oraz w angażowaniu się w bezstresowe formy alternatywne.

ENDLER i PARKER wyróżnili 3 style radzenia sobie ze stresem:

1. Styl skoncentrowany na zadaniu

2. Styl skoncentrowany na emocjach

3. Styl skoncentrowany na unikaniu

CZYNNIKI OSOBOWOŚCIOWE:

- temperament

- lęk

- optymizm

- poczucie własnej skuteczności

- czynniki wielkiej piątki- sumienność, ekstrawersja, które……???

- neurotyczność

- unikanie…….???? Nie sprzyjają radzeniu sobie ze stresem

Podstawą oceny jest ocena proporcji zachodzących między kosztami a korzyściami.

Bilans wielkości zasobów angażowanych w tolerowanie stresu z zasobami w radzeniu sobie ze stresem- bardziej opłacalne bywa pozostawanie w stanie stresu niż radzenie sobie z nim.

SZWARCER i KNOLL- próba systemowego opracowania nowych tendencji do radzenia sobie ze stresem.

Dwa procesy:

1. Opanowanie koncentracji na problemie asymilacji

2. Poszukiwanie znaczenia podejmowanie akomodacyjnego posiadanej wiedzy.

Te dwa procesy mogą występować jeden po drugim albo jednocześnie.

STRES A ZDROWIE

Lazarus wyróżnił 3 niezależne od siebie poziomy analizy w badaniach nad stresem:

1. społeczny- relacje „ja” i inni ludzie

2. psychologiczny- indywidualna ocena sytuacji, indywidualne reakcje zachowania

3. biologiczny- opiera się na mobilizacji do działania i wysiłku ale także obejmujący choroby z przystosowania jako efekt wyczerpania zasobów odpornościowych(wypalenie zawodowe)

Rozwód- choroba wrzodowa

Choroby somatyczne- problemy w pełnieniu ról społecznych

Wydarzenia stresowe stanowią współ przyczynę chorób ale choroba i jej konsekwencję są źródłem stresu.

We współczesnych naukach o zdrowiu dominuje POLIETIOLOGICZNY model choroby somatycznej- zachowania powiązane są z sytuacją- osobowością, poznawczo-emocjonalnymi mechanizmami regulującymi funkcję biopsychiczne.

Powtarzanie się sytuacji utrwala ją tworząc wzory reagowania fizjologicznego
i immunologiczne określane mianem pod postacią zaburzeń somatycznych (zaburzenia nerwicowe pod postacią somatyczną)

Stres traumatyczny stanowi bardzo poważne ryzyko powstania zespołu ostrego stresu, zaburzeń somatycznych. Dotyczy krytycznych sytuacji lub stresu nagromadzonego wymagającego readaptacji.

W modelu allostazy (komponent niewydolność adaptacyjna zależy od siły, czasu trwania stresorów, podatności psychofizycznej danego osobnika oraz ryzykowności zachowań.

Czynniki te powodują powstawanie tzw. ładunków allostatycznych czyli biologicznych kosztów stresu przybierających postać podwyższonego ciśnienia, utraty minerałów, otłuszczenia organizmu, ryzyko miażdżycy.

To ryzyko może być kompensowane poprzez zasoby odpornościowe jednostki oraz elastyczne stosowane strategie zaradcze, szczególne ma znaczenie wsparcie społeczne o postaci buforowej

Dla choroby istotne znaczenie ma intensywność wydarzeń w okresie ostatnich 2 lat.

Są dowody, że podwyższone napięcie emocjonalne wywiera wpływ na procesy immunologiczne.

Indywidualna odporność na działanie patogenów zależy od działania:

- centralnego lub ośrodkowego układu nerwowego

- układu hormonalnego

- układu limfatycznego

Stres i doświadczenia związane z negatywnymi emocjami pogarszają immunokompetencję i przynoszą podatność na infekcję, dysfunkcję układu krążenia, cukrzycę typu B i prowadzą do rozregulowania funkcji układu odpornościowego i pogarszania stanu zdrowia szczególnie u osób w podeszłym wieku.

Stres i negatywne emocje stają się zatem mechanizmami do powstawania różnych chorób somatycznych.

Tłumienie emocji powoduje utrwalanie się reakcji alarmowych(podwyższenie ciśnienia)

Wzorzec zachowania A cechuje permanentne zaangażowanie jednostki w walkę, cele i wiąże się z wysokim prawdopodobieństwem zachorowania na zawał lub wrzody.

Rewalizacyjny???? styl zachowania, brak kompetencji emocjonalnych, wysoki poziom aleksytymii, brak zdolności do wypoczynku, powoduje, że ludzie żyją w taki sposób, który niekorzystnie wpływa na zjawiska fizjologiczne(palą, piją)

W chorobach nowotworowych obok czynników genetycznych dużą rolę odgrywają czynniki osobowościowe.

Osobowość typu C- charakteryzuje poczucie beznadziejności, depresja, pesymistyczny styl oceny, wzrost endorfin mózgowych co powoduje brak zdolności zwalczania komórek rakowych.

Odporność może być uniwersalna albo częściowa(parcjalna)

Szczególnym problemem społecznym są choroby społeczne- powodują zmiany we wszystkich dziedzinach człowieka.

Suma następstw choroby to bilans choroby.

W każdą chorobę wpisane są jej objawy( najgorszy jest ból!)

W przypadkach chorób przewlekłych ból przyjmuje postać permanentną.

Ograniczenia wynikające z choroby utrudniają pełnienie ról społecznych wymagają środków farmaceutycznych, rezygnacja z niektórych dążeń, stają się czasem przyczyną rozpadu więzi rodzinnych. Choroba może oznaczać krzywdę i stratę.

Emocjonalne ustosunkowanie się do choroby zależy od tego jak choroba jest postrzegana:

- brak krzywdy

- zagrożenie

- wyzwanie- nadzieja, zapał, gniew, złość, poczucie, winy

DO TEGO MIEJSCA JEST SPRAWDZONE!!!!!!!

………………………………………………………………………………………………………………

WSPÓŁCZESNE EPIDEMIE

Choroby układu krążenia: wyróżnia się tu stwardnienie tętnic, nadciśnienie pierwotne i choroba wieńcowa.

Stwardnienie tętnic polega na stwardnieniu wewnętrznym tętnic o przyroście warstwy mięśniowej co skutkuje zwężeniem światła naczyń, utrata jej sprężystości, zmniejszenia przepływu krwi, tworzenie się zakrzepów.

Kobiety do menopauzy są chronione.

Do czynników powodujących taki stan są:

-wysoki poziom cholesterolu,

-palenie papierosów,

-brak ruchu,

-styl zachowania,

-wysokie ciśnienie tętnicze krwi.

Nadciśnienie pierwotne jest ono głównym czynnikiem ryzyka i odpowiada w dużym stopniu za miażdżycę.

Prawie zawsze jest ono pierwotne a tylko w niewielkim % ma postać wtórną, np. stając się skutkiem chorób nerek, zaburzeń funkcjonowania hormonów dokrewnych prowadzi do uszkodzenia mózgu, niewydolności serca, białkomoczu, chorób mózgu.

Choroba wieńcowa najczęściej jest przyczyną nagłego zatrzymania akcji serca lub zawału sercowego.

Niedrożność tętnic pozbawia organizm odpowiedniej dawki tlenu i pojawia się ból nazywany dusznicą tętniczą.

Zawał jest skutkiem zamknięcia tętnicy i uszkodzenia serca.

Podstawową metodą leczenia jest zakładanie bypasów, plastyka naczyniowo-balonikowa, a także leczenie farmakologiczne. Istotną rolę z psychologicznego punktu widzenia odgrywa tu profilaktyka poprzez ograniczanie zagrożeń, np. ruch, niepalenie, uzyskanie prawidłowego poziomu cholesterolu.

Do czynników ryzyka należą także: otyłość, stres, oraz wzór zachowania A.

W tym kontekście A nazywane jest jako „przycupnięci na skraju krzesła”.

Za predykatora choroby wieńcowej uznaje się wrogość, wzmożoną tendencję do rywalizacji oraz poczucie ciągłej presji czasowej.

Choroby nowotworowe: najczęściej nie jest on chorobą pojedynczą ale zespołem, który przyspiesza niepohamowany i niekontrolowany patologicznych komórek rozrost.

Guzy łagodne nie rozprzestrzeniają się- mogą rosnąć w określonym miejscu, podczas gdy złośliwe atakują zdrową tkankę, ich komórki odrywają się i przemieszczają.

Do chorób nowotworowych należą także białaczki- polegają na nadprodukcji białych ciałek krwi. Do zachorowań dochodzi w różnym wieku.

Zainteresowanie wzbudzają tutaj tzw. onkogeny czyli geny powodujące raka, odpowiadające za ich niekontrolowany rozrost.

Za główny czynnik uznaje się:

-styl życia,

-zanieczyszczenia,

-leki i nowoczesną medycynę wywołującą napromienianie.

Z badań nad zwierzętami wynika, że stres wpływa nie tylko na inicjację ale i promocję guzów.

Z czynników ludzkich (społecznych) prawdopodobny wpływ wywierają:

-rozkład społeczeństwa,

-brak kontroli,

-przestępczość,

-rozkład struktur rodzinnych.

W takim kontekście nowotwór uznawany jest za chorobę cywilizacyjną.

Liczne badania ukazały związek zachodzący pomiędzy negatywnymi zdarzeniami życiowymi a rakiem.

Okazało się np. że takim czynnikiem w odniesieniu do dzieci może być zmiana miejsca zamieszkania, zmiana stanu zdrowia lub zachowań człowieka a następnie rozwody i konflikty w rodzinie.

Z rakiem korelują także takie zdarzenia jak śmierć współmałżonka, egzaminy, izolacja społeczna, ale nie udowodniono bezpośredniego związku przyczynowo- skutkowego. Niewątpliwie role odgrywa tu subiektywna ocena stresu, jego dostępne zasoby oraz strategie radzenia sobie ze stresem.

Za czynnik promocji raka uznaje się dość powszechnie depresje, ale zwraca się uwagę na to, że depresja może być jej wczesnym objawem.

Pomimo niespójności doniesień istnieje przekonanie, że istnieje osobowość rakowa i tą osobowością jest osobowość typu C.

Te osoby cechuje uprzejmość, pracowitość, konwencjonalność, towarzyskość, tendencja do poddawania się. Taką osobowość cechują dwie cechy:

- skłonność do reagowania poczuciem bezradności lub beznadziejności

- skłonność do wypierania reakcji emocjonalnych to jest życie w samotności.

Innymi cechami które mogą być charakterystyczne u osobników typu C należą: niska samoświadomość, skłonność do obwiniania się, poświęcania, natomiast do społecznych korelatów chorób nowotworowych zalicza się odstępy miedzy kolejnymi narodzinami, stopień bliskości z rodzinami, niekorzystne wydarzenia w życiu.

PSYCHOSPOŁECZNE SKUTKI RAKA I JEGO LECZENIE

Dla wielu ludzi diagnoza choroby nowotworowej jest jednoznaczna z wyrokiem śmierci towarzyszy jej bowiem lęk przed okaleczeniem, inwalidztwem, kosztami leczenia- to wszystko stanowi poważne zagrożenie zarówno dla pacjenta jak i jego rodziny.

Także skutki leczenia wyzwalają strach- objawy choroby często trudno jest oddzielić od ubocznych skutków terapii, chorzy stają się depresyjni, złożone problemy medyczne mogą wyzwalać zaburzenia psychiczne, deficyty uwagi, deficyty pamięci, dezorientację, zniekształcenie percepcji, ospałość, bezsenność, aż po uszkodzenia CUN.

Przerzuty np. do mózgu mogą skutkować zmianami w osobowości.

Radioterapia z kolei do trudności wymiotów, biegunek i odroczone w czasie uszkodzenie CUN. Chemoterapia prowadzi do lęków, depresji. Do tego pojawia się wzmożona podatność na infekcje, majaczenia, zaburzenie mówienia, zaburzenia zachowania.

Dlatego z psychologicznego punktu widzenia ważną rolę odgrywa wsparcie społeczne np. terapie podtrzymujące, np. radzenie sobie ze stresem, wzbudzanie nadziei, podnoszenie samooceny, poznawanie siebie, odnajdywanie sensu życia.

Wsparcie społeczne ukierunkowane jest na przywracanie poczucia kontroli a co za tym idzie nadzoru nad przebiegiem terapii w kontakcie z personelem.

W przypadku utraty części ciała należy umożliwić ekspresji żalu i poczucia straty. Stosowana jest także technika wizualizacji.

PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY UCZENIA SIĘ I KSZTAŁCENIA

Proces uczenia się jest procesem podmiotowym natomiast proces kształcenia jest procesem przedmiotowym ukierunkowanym na inne osoby.

Wyróżnia się dwa rodzaje uczenia się:

- uczenie klasyczne

- uczenie sprawcze czyli instrumentalne.

Obydwa te typy uczenia się są stosunkowo prostymi mechanizmami.

• Uczenie się klasyczne doprowadza uczącego się do antycypowania zdarzeń natomiast w drugim (uczenie się sprawcze) jednostka uczy się zachowań ze względu na efekt jakie ono przynosi.

U ludzi wzorce zachowań są konsekwencją uczenia się tj. indywidualnego nabywania doświadczeń przykładowo w zakresie mowy ojczystej, języku obcym, czytania, pisania, liczenia, posługiwania się internetem, gry na instrumencie itp.

Zachowań spotykających się z aprobatą społeczną.

Istotną rolę w ich kształtowaniu odgrywają osoby znaczące tj. rodzice i nauczyciele, które posługują się przykładem osobistym, słownymi instrukcjami, oraz systemem nagród i kar- poprzez które starają się utrzymać zachowania dzieci i młodzieży w określonych granicach.

Doświadczenia człowieka mogą miech charakter bezpośredni lub pośredni tj. oparte na cudzych doświadczeniach, np. rodziców, wychowawców.

Uczymy się także poprzez wynajdowanie nowych sposobów działań lub stosowanie nowych przedmiotów, np. poprzez twórcze gotowanie, przez rozwiązywanie zadań, radzenie sobie w sytuacjach nagłych i trudnych.

Uczenie się jest definiowane jako proces zmian w zachowaniu w wyniku doświadczeń bądź jako zmianie w reprezentacji poznawczej świata zewnętrznego zachodzące w jednostce.

Pierwsze podejście odnosi się do warunkowania- warunkowanie klasyczne opiera się na asocjacji faktów zdarzeń, akcji.

Znaczenia znaków uczymy się ze względu na ich związek z innymi zjawiskami.

W klasycznych eksperymentach Pawłowa- pies ślinił się w reakcji bezwarunkowej podczas podawania mu pokarmu. Odruch bezwarunkowy ślinienia się został wywołany przez określony bodziec i ma charakter wrodzony.

Organizmy w biegu życia na drodze kojarzenia mogą wyuczyć się nawyków poprzez warunkowanie.

Psy Pawłowa reagowały ślinieniem się na dźwięk dzwonka.

Odruchy warunkowe powstają na skutek wielokrotnego powtarzania lub współwystępowania bodźca pierwotnego z bodźcem bezwarunkowym.

Tak powstałe reakcje są określane mianem reakcji warunkowych.

Powstanie takich reakcji wymaga powtórzeń.

Warunkowanie klasyczne może mieć postać warunkowania odroczonego w czasie jednoczesnego kiedy bodźce pojawiają się w tym samym czasie lub warunkowania śladowego. Najkorzystniejsze dla uczenia jest sytuacja gdzie bodziec neutralny poprzedza bodziec bezwarunkowy o pół sekundy.

Kiedy bodziec bezwarunkowy pojawia się jako pierwszy a warunkowy jako drugi do uczenia się nie może dojść co jest określane warunkowaniem wstecznym.

Przykładem są np. awersje pokarmowe. Mają one funkcję adaptacyjną- pełnią funkcję represyjną albowiem chronią nas przed tym co szkodzi nam w żywieniu.

Różnią się tym od innych połączeń, że połączenie może wystąpić tylko jeden raz aby powstała awersja, natomiast reakcje mogą pojawić się nawet kilka godzin później.

Jest to przejawem dostosowywania się noszące miano wygaszania cechuje się tym, że bodziec……….....................

Początkowo to wygaszenie nie jest trwałe, mogą pojawiać się spontaniczne nawroty.

Warunkowanie klasyczne wiąże się ściśle z generalizacją, różnicowaniem i uogólnianiem. GENERALIZACJA-to uogólnianie reakcji na bodźce podobne.

RÓŻNICOWANIE polega na uczeniu się tego, że bodźce podobne mogą pełnić zupełnie różne funkcje np. glos matki i głos innych osób oraz, że należy przystosowawczo reagować na każdy z bodźców.

Takie uczenie się różnicowania nosi miano treningu różnicowania.

Dziecko, które wychowuje się z psem, kiedy widzi innego psa, reaguje i nazywa wierzę tak samo (np. hau, hau)

Zastosowanie warunkowania klasycznego wynika z tego, ze bodźce zapowiadają jakieś zdarzenie np. pukanie do drzwi np. dzwonek na lekcje, krople deszczu.

Warunkowanie klasyczne znajduje zastosowanie w leczeniu moczenia nocnego.

Inną metodą jest metoda zatapiania polegająca na powtarzaniu bodźca lękotwórczego tak długo aż reakcja ulega wygaszeniu.

Przeciw warunkowanie tj. zastępowanie doświadczeń nieprzyjemnych przyjemnymi.

• Drugim rodzajem uczenia jest uczenie instrumentalne.

W przypadku eksperymentu z Albertem obok reakcji negatywnej czyli strachu na widok królika, dodatkowo wykształciła się reakcja unikania -doszło zatem do nowego rodzaju uczenia a więc uczenia sprawczego.

W wyniku takiego uczenia się organizmy uczą się cos robić, lub nie robić ze względu na konsekwencje takiego zachowania np. unikania wymiotów, unikania przykrych sytuacji, unikanie przebywania na słońcu albo poszukiwania cienia, ciepłego ubrania, parasola itp. Warunkowanie sprawcze opiera się zatem na tym, co organizmy robią w środowisku. Thorndike wyłapywał w Harlemie bezpańskie koty. Koty uczyły się, że pociągniecie sznurka powoduje opuszczenie skrzynki. Po najpierw chaotycznych próbach po około 7-8 powtórzeń, koty nauczyły się pociągać sznurek natychmiast- na tej podstawie sformułował prawo efektu a więc reakcje wzmagają się pod wpływem nagrody.

Instrumentem zatem stają się nagrody lub kary.

Organizmy same angażują się w takie zachowania, np. przestrzeganie norm społecznych co przynosi aprobatę podczas gdy złe zachowania przynoszą dezaprobatę choć nie zawsze.

U ludzi instrukcje mogą mieć postać pisaną, słowną, co pozwala identyfikować reakcję poprawną.

TYPY WZMOCNIEŃ

Wzmocnieniem jest każde zdarzenie, które wzmacnia częstość występowania określonej reakcji, może być to zatem porcja pokarmu, woda, dostęp do partnera seksualnego, dźwięk dzwonka, pochwala, premia, ocena itp.

Wyróżnia się wzmocnienia :

- pozytywne

- negatywne

POZYTYWNEzwiększają prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia reakcji, podczas gdy NEGATYWNE zwiększają prawdopodobieństwo zahamowania reakcji w mniejszym stopniu ich usunięcia.

Silniejsze wzmocnienia powodują szybsze uczenie się niż mniejsze.

Kiedy są one wystarczająco duże- stają się szansą ku temu, aby zachowanie stało się nawykiem, który cechuje wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia w pewnych sytuacjach.

Wyróżnia się wzmocnienia natychmiastowe i odroczone.

Natychmiastowe są zdecydowanie skuteczniejsze od odroczonych.

Kara, która nie jest wymierzona od razu traci swoją moc.

Młodsi uczniowie winni być znacznie częściej sprawdzani.

Podobnie negatywne konsekwencje- odroczone w czasie, odnoszą się do różnego rodzaju zachowań ryzykownych np. palenie papierosów, zła dieta itp.

Wyróżnia się wzmocnienia pierwotne i wtórne.

Pierwotne wynikają z biologicznej struktury organizmu, odnoszą się do jedzenia, wody temperatury, bólu; natomiast wtórne nabywają wartości poprzez kojarzenie je z bodźcami, które mają już wartość wzmacniania, np. pieniądze, nagrody rzeczowe, uznanie społeczne, uwaga innych osób itp.

Reakcje mogą ulegać wygaszaniu czyli tracą zdolność wzbudzania wyuczonej reakcji wówczas kiedy nie pojawiają się po niej określone zdarzenia.

W warunkowaniu klasycznym było np. mięso podawane psom podczas gdy z warunkowaniu sprawczym takie wzmocnienia jak budzenie się do szkoły i pracy jak budzenie się w czasie wakacji.

Po pewnym okresie czasu dochodzi do nawrotu reakcji w sposób naturalny.

Dochodzi do zahamowań zachowań a nie jej całkowitej utraty.

NAGRODY I KARY

Nagrody podnoszą częstość występowania zachowań i są z reguły przyjemne.

Ich listy konstruuje się na drodze doświadczeń, bo mają charakter indywidualny.

Kary natomiast są zdarzeniami awersyjnymi obniżającymi częstość pojawiania się zachowań, które poprzedzają.

Stosunkowo szybko hamują niepożądane zachowania np. wybiegania na jezdnie.

W procesie wychowania jednak zaleca się stosowanie głównie nagród przy jednoczesnym unikaniu kar.

Nie zaleca się stosowania kar, ponieważ kara nie wskazuje zachowania alternatywnego czyli pożądanego tym samym nie skłania do poszukiwania ani do twórczości.

Kara tłumi zachowania tylko w określonych warunkach- czyli tu i teraz dziecko bardzo szybko orientuje się, że jedno z rodziców karzą a drugie nagradza za to samo zachowanie.

Kary powodują wycofywanie się w sytuacji i w przypadku szkoły może przybrać postać ucieczek, rezygnacje z nauki itp.

Efekt kary może być szeroki kiedy dziecko niezbyt dobrze wie za co jest karane, bez ukazania alternatywnych pożądanych zachowań.

Dziecko musi mieć świadomość za co zostało ukarane.

Karanie może być poddawane naśladownictwu poprzez modelowanie, przeniesienie np. agresji na młodsze rodzeństwo, zwierzęta, na zabawki albo na wyuczoną bezradność.

Kara prowadzi do złości i gniewu zwłaszcza wtedy, kiedy nie jest akceptowana a w konsekwencji do kształtowania wrogości.

Dzieci uczą się reakcji, które poddawane są karze i to przyciąga uwagę. a zatem znacznie skuteczniejszym jest nagradzanie.

Zachowania niepożądane należy ignorować lub czasowo zaprzestać nagradzania.

Nagradzanie natomiast wymaga czasu i uwagi.

Dlatego wszystkie działania pożądane powinny być nagradzane przez nauczyciela.

Dziecko należy naprowadzać na pożądane zachowania a następnie je nagradzać.

W zachowaniach ludzkich duża role odgrywają bodźce różnicujące, działające jako sygnały rozróżnienia.

Niosą one informacje kiedy zachowanie zostanie wzmocnione nagrodą, a kiedy karą.

Nowe zachowania sprawcze są nabywane szybciej wówczas, gdy wzmocnienia mają charakter regularny a bywa, że powstają po jednej próbie włączenia reakcji, kiedy wzmocnienie jest bardzo silne.

Wzmocnienia mogą być regularne i nieregularne.

Z regularnymi mamy do czynienia wówczas, kiedy do nagradzania zachodzi zaraz po działaniu, podczas gdy czas wydłuża się mamy do czynienia ze wzmocnieniami nieregularnymi.

Stały przydział czasowy we wzmacnianiu stosowany jest np. w handlu.

Uczniowie inaczej uczą się wówczas, gdy sprawdzani są regularnie aniżeli wówczas, gdy nauczyciel stosuje niezapowiedziane kartkówki.

Wzmożonych zachowań można nauczyć się na drodze kształtowania tj. wzmacniania kolejnych reakcji coraz bardziej zbliżonych do właściwej oczekiwanej np. podczas nauki tańca, prowadzenia samochodu itp.

Skutek takiego uczenia powstają łańcuchy reakcji o charakterze nawykowym, które z czasem ulegają częściowej automatyzacji.

Warunkowanie sprawcze znajduje zastosowanie w wychowaniu i socjalizacji dzieci, w kształtowaniu umiejętności społecznych u pacjentów oraz w usuwaniu reakcji niepożądanych. Może tutaj znaleźć zastosowanie technika ekonomii żetonowej czyli nagradzania żetonami, słoneczkami, kamyczkami za pożądane zachowania, które podlegają wymianie na różne wzmocnienia.

Im młodsze dziecko, tym większą siłę we wzmacnianiu odgrywa aprobata i uwaga ze strony nauczyciela.

Podczas gdy u starszych uczniów coraz większą rangę zaczyna pełnić aprobata rówieśników.

Ta aprobata może wywierać negatywne skutki albowiem podtrzymuje zachowania niepożądane a przy ignorancji nauczyciela może ten stan znacznie pogłębiać.

Skinner wprowadził metodę nauczania programowanego.

Metoda ta zakłada, że każde zadanie można rozłożyć na pewną ilość kroków, które należy wzmacniać oddzielnie.

W tej metodzie nie karze się błędów, ale wzmacnia się reakcje poprawne.

PRZECHOWYWANIE SKUTKÓW UCZENIA SIĘ jest procesem dynamicznym o różnych uwarunkowaniach.

Jako taki wzbudza ogromne zainteresowanie badaczy i praktyków, ale także wszystkich ludzi uczących się i studiujących.

To przechowywanie głównie uwarunkowane jest procesami pamięci.

• Ze względu na przedmiot przechowywania informacji wyróżnia się:

- pamięć epizodyczną

- pamięć semantyczna.

PAMIĘĆ EPIZODYCZNAdotyczy faktów jednostkowych, epizodów uwarunkowanych sytuacyjnie. Te dane obejmowane pamięcią epizodyczną podlegają dość dużej zmienności, są z reguły mało ważne, przechowywane informacje mają postać opisów poddawanych rejestracji, ewentualnie następczo uogólnianych tworzących pewne pojęcia.

Zbiór tych opisów stanowi tzw. pamięć epizodyczną.

PAMIĘĆ SCHEMATYCZNA wiąże się z systemem słownym, ale dodatkowo jego wyjaśniająca funkcja tego systemu, której meritum staje się uogólnianie.

Tak przechowywane dane informują co jest spójne, a co odmienne.

Najczęściej przybierają postać praw, twierdzeń, formuł, reguł, kategorii itp. albowiem podlegają procesowi opracowywania.

Zmiany w nich należą do rzadkości- stanowią system poznawczy człowieka, który decyduje o tym jak dana osoba ujmuje rzeczywistość

Typowe typy pamięci -semantyczna i epizodyczna- są ze sobą związane i nie funkcjonują w sposób niezależny od siebie.

Innym podziałem dokonywanym ze względu na trwałość jest podział na pamięć KRÓTKOTRWAŁĄ i DŁUGOTRWAŁĄ.

KRÓTKOTRWAŁA odnosi się do bezpośredniego odtworzenia materiału po jednorazowej ekspozycji i trwa ona kilkadziesiąt sekund podczas gdy DŁUGOTRWAŁA- odnosi się do wiedzy opanowanej w biegu całego życia.

Czas przechowywania jednej i drugiej można określić na kontinuum.

DŁUGOTRWAŁA pozwala identyfikować bodźce jako już wcześniej poznane.

Ścisłe rozgraniczanie tych obu typów pamięci nie jest w zasadzie pożądane i w praktyce mało możliwe.

• Kolejnym kryterium jest trwałość przechowywania

Można wyróżnić pamięć ultrakrótkotrwałą- trwającą ułamki sekundy zwana efektem Sperlinga, która może mieć dwie postaci: ikonicznej czyli wzrokowej ostatnio widzianego obrazu, barwę bądź też może mieć postać echoiczną czyli słuchową.

Zapis zatem ma charakter sensoryczny, czuciowy i o efektach tej pamięci zazwyczaj wnioskuje się pośrednio.

Istnieją także wielomagazynowe modele pamięci.

Różnią się pomiędzy sobą liczbą wyodrębnianych struktur magazynowych oraz rodzajem uwzględnianych operacji.

Najczęściej wyróżnia się tu:

- magazyn sensoryczny,

- magazyn pamięci krótkotrwałej i

- magazyn pamięci długotrwałej.

Magazyn sensoryczny to rejestr modalnych wartości bodźców np. dotyk porcelany, np. dźwięk wydawany przez skrzypce itp.

Magazyn pamięci krótkotrwałej obejmuje tzw. prekategorialne zapisy identyfikowane i nazywane o niewielkiej pojemności.

Magazyn pamięci długotrwałej obejmuje wszystkie treści zorganizowane, zakodowane, włączone do pewnych struktur, katalogu, szufladek itp.

Ten magazyn pamięci ma nieograniczony czas przechowywania.

RODZAJE UCZENIA SIĘ

Wyróżnia się kilka rodzajów uczenia się odnoszące się do uczenia -jawne i utajone.

W przypadku sumowania bodźców obojętnych- zanim pojawi się reakcja warunkowa oraz habituacji ?????- konieczna jest pewna stosunkowo duża liczba powtórzeń.

Takie uczenie się ma charakter utajony a jego efekty obserwowalne mogą pojawić się dopiero po pewnym czasie.

W wyniku uczenia zmieniają się głównie możliwości osobnika co ujawnia się w zmianach w wykonywaniu zadań.

Taką podstawową zmianą staje się szybkość uczenia się, wykrycie uczenia się utajonego, wiąże się z osobą Kolmana????? i bywa rozpatrywane w kontekście prawa efektu Thorndika co daje nam satysfakcje= daje pozytywne emocje.

Drugim rodzajem jest uczenie się bezpośrednie przez skojarzenie i uczenie się poznawcze. Pierwsze polega na utrwalaniu związków pomiędzy bodźcami i reakcjami przez powtarzanie lub wzmacnianie np. w uczeniu się drogi w labiryncie poprzez zaspakajanie głodu, potrzeb seksualnych szczura odsuwanie zasuwki itp. warunkowaniu klasycznemu i sprawczemu nie musi towarzyszyć zrozumienie ani świadomość powstającego związku lub reakcji podczas gdy uczenie się poznawcze różni się od klasycznego występowaniem tzw. procesów pośredniczących dzięki którym podmiot uczy się znaczenia bodźców, wiąże je w określone struktury co skutkuje gromadzeniem wiedzy, którą następczo można wykorzystać w różnych sytuacjach zadaniowych.

W sytuacji problemowej w grę wchodzę procesy myślowe, które pozwalają zrozumieć sytuację poprzez analizą danych, odrzucanie tego co nieistotne, generowanie pomysłów rozwiązania ich, ewoluowanie, aby można było problem rozwiązać.

Rozwiązywanie problemów może dokonywać się za pomocą metody prób i błędów lub poprzez wgląd w sytuację.

Obrazują to eksperymenty Kellera, który szympansa Sułtana umieścił w klatce i następnie stawiał go w sytuacji problemowej. Wgląd jest zrozumienie sytuacji, uczenie się poprzez wgląd jest podstawą racjonalizacji i postępowania naukowego. Uczenie się poznawcze zatem cechuje duża złożoność, bo procesy pośredniczące mogą przybierać różne postaci spostrzeżeniowe, rozwiązywanie problemów, nabywanie wiedzy, powtarzanie itp.

Uczenie się złożonych reakcji to kolejny rodzaj uczenia się.

Warunkowanie jak wiemy nie wyjaśnia mechanizmów wszystkich reakcji nabytych zwłaszcza tych, w których brak jest rozumowania a w których ciągi reakcji są długie i w wyniku których jednostka dostosowuje się do sytuacji np. akty pracy zawodowej.

Przybiera ono zatem postać nabywania reakcji sensomotorycznych, bywa że z użyciem różnych przyrządów.

Do złożonych reakcji należą także zachowania werbalne np. w zakresie uczenia się szeregów bezsensownych sylab lub słów.

Uczenie się spostrzeżeniowe oraz poprzez rozwiązywanie problemów i nabywanie wiedzy są to wszystko typy uczenia się poznawczego opartego o procesy pośredniczące.

Uczenie się spostrzeżeniowe polega na dochodzeniu zmian w spostrzeżeniu tj. odbiorze tego co działa na receptory np. obniżenia progu różnicy przy wielokrotnie powtarzającym się bodźcu, rozróżniania tego co dotychczas nie było rozróżnianie, uczenia się podobnego spostrzegania.

Dla rozwiązywania problemów natomiast typowa jest nowość sytuacyjna a co za tym idzie brak obecności wzorców do naśladowania oraz konieczność zaangażowania procesów myślowych.

Konieczne tutaj staje się tzw. myślenie produktywne czyli wytworzenie czegoś nowego aby móc rozwiązać problem.

U zwierząt to uczenie się dokonuje się przez wgląd ale jak twierdzi się współcześnie u ssaków naczelnych pojawiają się elementy myślenia abstrakcyjnego.

Szczególną rolę odgrywa tu uczenie się probabilistyczne??????--> czyli uczenie się związane z przewidywaniem- znaczy takie, które ma na uwadze prawdopodobieństwo zdarzeń i związane z nimi jest uczenie się przewidywania.

Ostatnią postacią uczenia się jest nabywanie wiedzy w tym uczeniu się podmiot gromadzi wiedzę nie tylko o faktach i zdarzeniach, ale także o ich cechach, właściwościach, zależnościach zachodzących między nimi, kategoriach a także o pytaniach, hipotezach, twierdzeniach, prawidłowościach w czym istotną rolę odgrywa uczenie się pojęć pozwalających na organizowanie treści i wypełnianiu magazynu pamięci długotrwałej.

Tak gromadzona wiedza wywiera wpływ nie tylko na jakość poznania, ale także na podejmowane przez podmiot działania i zachowania.

Informacje zdobyte przez jednostkę mogą być wykorzystane w dowolnym czasie miedzy innymi do tworzenia nowych informacji.

Wiedza zatem zgromadzona w pamięci wywiera wpływ pośrednio na wszystko co dany podmiot czyni.

Kolejnym rodzajem jest uczenie się świadome i nieświadome.

Uczenie się poprzez rozwiązywanie problemów i nabywaniem wiedzy wiąże się z procesem uświadamiania sobie przez podmiot istniejących zależności zasad i reguł prowadzących do zmian w zachowaniu. To uczenie się na charakter świadomy.

Pozostałe postaci uczenia się mają charakter nieświadomy, potoczny.

Niektórzy badacze sądzą jednak, że gdy dochodzi do uświadomienia zasad wzmocnienia- uczenie się zachodzi szybciej, dlatego istotnym staje się to, czy określona jednostka zdaje sobie sprawę ze skutków uczenia się.

Jeśli chodzi o zmiany wegetatywne- to w większości przypadków nie podlegają one ani samoobserwacji ani samokontroli ale inne np. wyuczone zachowania ruchowe mechaniczne mogą być w różnym stopniu uświadomione.

Bywa, że do uświadomienia reakcji dochodzi nie w momencie jej powstawania, ale później.

Wyróżnia się uczenie zamierzone i niezamierzone.

W uczeniu się nawet uświadomionemu nie zawsze towarzyszy zamiar przyswojenia sobie czegoś.

Wiele zachowań nabytych (zarówno elementarnych jak i złożonych) powstaje bez zamiaru ich przyswojenia np. nierzadko młodsze dziecko w rodzinie od starszego rodzeństwa uczy się wiersza, tabliczki mnożenia itp.

Nie ulega jednak wątpliwości, że zamiar uczenia się wpływa na jego rezultat zazwyczaj czyniąc go lepszym.

Jenkins podzielił osoby na nauczycieli i uczniów.

Jednym polecił inne zadania . ……….ci, którzy pełnili role nauczyciela za……..

Specyficzną formą uczenia się niezamierzonego jest uczenie się uboczne np. ucząc się treści wykładów z psychologii z odręcznie sporządzonych notatek zapamiętujemy nie tylko te treści ale i rodzaj pisma, format kartki.

To uczenie się uboczne bywa przeciwstawiane uczeniu się okolicznościowemu, przygodnemu, tzn. takiemu, w którym uzyskiwany rezultat w jakikolwiek sposób nie wiąże się z uczeniem zamierzonym.

Kolejnym rodzajem uczenia się jest uczenie się w izolacji - przeciwstawiane uczeniu się społecznemu, nabyte zachowania jednostek.

Różnią się w sposób dość znaczący od tego czy są rozwijane we względnej izolacji czy w kontakcie z grupą.

Odnosi się to głównie do uczenia się niezamierzonego w obecności innych.

Uczenie się społeczne odgrywa bowiem bardzo ważną rolę w uczeniu się języka ojczystego, obcego a także zewnętrznych form zachowania- manier, stylu życia, norm, zachowań przybierających postać gestów, mimiki, ale także składowych części postaw oraz cech osobowości.

Uczenie się społeczne opiera się na naśladownictwie często nieświadomym tj. dążeniu biernego odtworzenia tego, co czynią inni czyli imitowanie zachowań lub dążenia do osiągania analogicznych skutków zachowań.

To, kto jest modelem wywiera bardzo znaczące różnice w uwarunkowaniach.

Najczęściej tym modelem jest osoba znacząca- to jest taka, która podmiot obdarza miłością, która stanowi dla niego autorytet i z która się identyfikuje. (Rodzice->nauczyciele->rówieśnicy). Identyfikacja z grupą rówieśniczą w okresie adolescencji skutkuje przyjmowaniem od grupy zunifikowanych zachowań w postaci ubierania się , stylu życia, gwary młodzieżowej.

Dowodzą tego eksperymenty Alberta Bandury w zakresie nabywania zachowań agresywnych. Kara i nagroda w przypadku agresji wpływa w sposób znaczący w jej przejawianiu.

Tego typu uczenie się występuje także u zwierząt i przybiera postać tzw. „małpowania”.

Uczenie się społeczne z uwagi na przekaz pokoleniowy szczególną rolę odgrywa u człowieka stając się podstawowym motorem socjalizacji.

Taksonomia efektów uczenia się:

Efekty uczenia się człowieka bywają bardzo zróżnicowane- poprzez rozpoznawanie wcześniejszych doświadczeń aż po tworzenie czegoś nowego.

• Dawniej za optymalny wariant rezultatu uczenia się przyjmowano bierne odtworzenie przyswojonych treści. Pozostawano w przekonaniu, że takie bierne odtwarzanie sprzyja działaniom twórczym.

• Współcześnie sądzimy zupełnie inaczej dostrzegamy bowiem dychotomiczny podział pomiędzy hodowaniem w pamięci a produktywności, która tworzy nową perspektywę badań, rozważań.

Przyswajanie nowych treści lub czynności nie ogranicza się tylko do tego, co pochodzi z zewnątrz, ale odnosi się do czynności podmiotu, który tworzy nowe kategorie we własny, odrębny sposób ujmując rzeczywistość, tworząc uogólnienia, we własny, odrębny sposób formułuje wnioski, dokonuje porównań, tworzy hipotezy i weryfikuje je.

W ten sposób podmiot tworzy własny system wiadomości i umiejętności.

Efekty obu kategorii charakteryzują inne wskaźniki.

Efektem kodowania staje się zestawienie w podobieństwie tego, co jest z tym, co było wcześniej -> co staje się podstawą rozpoznawania i odtwarzania.

Z reguły próbujemy poznać szybkość uczenia się i osiągany poziom wykonania.

Niektóre ze wskaźników uczenia się można uzyskać za pomocą bezpośredniego pomiaru np. wzrostu siły reakcji, skracaniu czasu utajenia, zwiększaniu się dokładności itp.

Stosunkowo prostym wskaźnikiem staje się liczba reakcji prawidłowych i liczba reakcji błędnych.

Od minimum do 100% reakcji błędnych do maksimum, które odnosi się do 100% reakcji prawidłowych i 0% reakcji błędnych.

Dodatkową informację może stanowić liczba błędów wykrytych przez osobę uczącą się i nauczającą i spontanicznie przez nią poprawianych.

Innym wskaźnikiem ilościowym jest szybkość wykonania mierzona czasem wykonania czynności.

Ten czas powinien mieć wartość malejącą wraz z postępami uczenia się.

Może to być liczba prób.

Obok tego zastosowanie w taksonomii znajdują wskaźniki opisowe np. odnoszące się do rozwiązywania skomplikowanych problemów-> co wymaga charakterystyki opisowej.

Metodą często stosowaną jest również metoda pomiaru pamięci bezpośredniej określająca ile elementów osoba badana potrafi odtworzyć po jednorazowej prezentacji.

Metoda uczenia się przez powtarzanie to metoda prowadząca do uzyskania pewnego kryterium.

Osoby badane często sygnalizują uczenie się z opóźnieniem.

Ta metoda nie daje jednak wglądu w przebieg uczenia się!

W uczeniu się stosuje się także urządzenia specjalne np. labirynty -> daje to wgląd w możliwość przebiegu uczenia się.

Przedmiotem pomiaru staje się liczba błędów i czas przejścia przez labirynt (można stosować także skrzynki problemowe).

Dalej są to maszyny uczące znajdujące zastosowanie w nauczaniu programowanym.

Taka maszyna prowokując uczącego się do określonych zachowań- jednocześnie dokonując rejestracji uzyskanych wyników i udzielając niezbędnych pomocypozwala badać przebieg uczenia się i jego końcowe rezultaty.

Wyniki badan nad uczeniem się można przedstawić za pomocą krzywych wówczas kiedy posiadają one wartość liczbową.

Ich początkowy fragment krzywych wskazuje na to, czy przedmiot lub czynność są nowe, ale także wskazują na to, jaka jest szybkość zapoznawania się danej osoby z daną czynnością.

Kiedy krzywa jest stroma a wiec intensywnie wznosząca się ku górze informuje nas o szybkości uczenia się; natomiast występowanie w niej nieregularności wskazuje na wpływy czynników ubocznych.

Końcowy kształt krzywej wskazuje na to, czy nastąpiła stabilizacja osiągnięć.

Wówczas, gdy jest to krzywa wklęsła -> ten kształt zbliża się do zera i utrzymuje się w linii prostej czy też jeżeli tej stabilizacji brak krzywa nadal będzie wznosić się i opadać.

Idealne krzywe uczenia się mają kształt albo wypukły albo wklęsły.

W pierwszym przypadku wielkość wskaźników stopniowo wzrasta odnosząc się np. do prawidłowych antycypacji, prawidłowych wyborów, liczby znaków napisanych w określonym czasie w drugim przypadku wielkość wskaźników jest malejąca co może się odnosić przykładowo do malejącej liczby błędnych wyborów w labiryncie, czasu minimalnego potrzebnego do napisania 500 znaków na maszynie itp.

Krzywe idealne ukazują ogólna prawidłowość, w której typowe są początkowo duże przyrosty spadające do 0 i utrzymujące się w linii prostej.

Oprócz tego można wyróżnić krzywą idealną wskazującą na początkowo bierny wzrost a potem szybki różnicowaną trudnością materiału, zdolnością koncentracji uwagi odnoszącą się do nauki materiału trudnego. Początkowo wyniki są małe, następuje skokowy przyrost i normalizacja.

Kształt omówionych krzywych ma charakter indywidualny, ponieważ w poszczególnych przypadkach uczenia się nie uzyskujemy wyników regularnych a występują indywidualne wahania.

PSYCHOLOGICZNE DETERMINANTY PROCESU UCZENIA SIĘ

Rezultaty uczenia się zależą od wielu czynników.

Mają charakter polietiologiczny.

W głównej mierze są to:

- właściwości podmiotu, czyli cechy ucznia lub uczącego się,

- warunki uczenia się czyli tzw. czynniki sytuacyjne,

- właściwości nauczyciela.

Właściwości podmiotu to cechy rozwojowe jednostki tj. jej wiek a co za tym idzie poziom rozwoju układu nerwowego, sytuacja stymulująca jej rozwój, zdolność do postrzegania i strukturalizowania treści, nastawienie na zapamiętywanie, zdolność do organizowania treści a także motywacja u dorosłych częściej występująca aniżeli u dzieci czy młodzieży.

Cechy indywidualne jednostki tj. zaburzenia emocjonalne, lękowość, nieśmiałość, wrogość, ale także ADHD, wady analizatorów, dysleksja, dysgrafia, dysortografia, zaburzenia w motoryce, w lateralizacji, zaburzenia logopedyczne, dyslalia, przewlekle choroby skutkujące zaburzeniami w koncentracji uwagi zwłaszcza alergie skórne.

Choroby układu krwionośnego, choroby serca, układu oddechowego ale także poziom inteligencji, zdolności specjalne przynoszące możliwość osiągania lepszych wyników, temperament, zainteresowania, które przyczyniają się do wybiórczej koncentracji uwagi, nastawienia wytwarzające gotowość do utrwalania pewnych postaw informacji poglądów, sumienność, pracowitość a więc pewne cechy charakteru, styl poznawczy jednostki przejawiający się w refleksyjności, poziom aspiracji tj. zamierzone cele i stosunek do możliwości ucznia, motywy uczenia się mające charakter złożony.

Do pożądanych zalicza się motywację poznawczą, wewnętrzną, podczas gdy do motywacji niepożądanej zalicza się motywację lękową.

Trudności zadania, które powinny być dostosowane do możliwości ucznia, zdolność do uczenia się sensownego i modyfikowania materiału poprzez wytworzenie postawy badawczej twórczej, rozwój zachowań twórczych.

Do czynników sytuacyjnych należą sytuacje poprzedzające uczenie się w trakcie uczenia się i po uczeniu się.

Do sytuacji poprzedzających należą zmęczenie ucznia, przeciążenie obowiązkami, odprężenie wpływające na aktywność podmiotu, szybkość uczenia się, wpływ uczenia się poprzedzającego czyli transferu, zdolność przenoszenia elementów oraz przyswojone zasady czyli strategie uczenia się, nawet uważanie.

Sytuacja w samym przebiegu procesu uczenia się odnosi się to do warunków w jakich odbywa się proces nauczania, chodzi tutaj o izolację od bodźców, które przeszkadzają w uczeniu się, ale też z postawami rodziców, poszanowaniem obowiązków dziecka, sposób dochodzenia do nowych treści, w sposób samodzielny poprzez zaangażowanie właściwych analizatorów, poprzez wiązanie treści, stosowanie praw uczenia się, poprzez zdolność modyfikowania treści, dostrzegania pytań otwartych, poprzez umiejętne powtarzanie materiału rozłożone w czasie i jego utrwalanie oraz poprzez stawianie realistycznych celów na miarę możliwości dziecka.

Sytuacje po uczeniu się czyli wszystkich tych czynników, które wpływają na przechowywanie zapamiętywanych treści w magazynie pamięci, a więc sen, jego ilość i jakość, relaksacja, a także upływ czasu przeznaczonego na uczenie się.

Istnieje też naturalny proces zapominania, który też odgrywa rolę.

Jakość przekazywanego materiału i jego powtarzanie, aby uczniowie utrwalali materiał i syntetyzowali wiedzę najpierw powinien występować materiał łatwy a później materiał trudny indywidualnie dopasowany do możliwości uczniów.

…………………………………………………………………………………………………………

TO JEST KONIECZNIE DO SPRAWDZENIA- SZCZEGÓLNIE TE FRAGMENTY, KTÓRE SĄ NA CZERWONO!

Każdy nauczyciel i każdy uczeń stanowią 2 odrębne osobowości tworzące odrębne relacje.

Sukces nauczyciela wynika z jego ciepła wyrozumiałości, odpowiedzialności, systematyczności, ale także entuzjazmu do pracy i wyobraźni, kreatywności. Nauczyciel odnoszący sukcesy przejawia większe zainteresowanie uczniami, lepiej przygotowuje lekcje.

Ważna jest dojrzałość emocjonalna nauczyciela, nie jest konfliktowy, nie przejawia złości.

Nauczyciele, którzy doznają satysfakcji z zawodu potrafili przedkładać szkołę nad siebie, lekceważyć drobne różnice między sobą a kolegami w praktyce szkolnej.

Ci, którzy nie odnosili sukcesu ->byli bardziej zorientowani na siebie, nieufni, niezdolni do zawierania kompromisów.

Rola nauczyciela określana jest jako osoby, która prowadzi ale i modyfikuje proces nauczania i kształcenia, pośrednicząc w zdobywaniu informacji, umiejętności sprawności uczniów na co zwracali uwagę behawioryści.

Rolą nauczyciela jest organizowanie wiedzy, jej wiązanie, a co za tym idzie organizowanie aktywności umysłowej uczniów na co zwracali uwagę……..

Nauczyciele podejmują ważne decyzje wpływające na jakość pracy, poziom. Podejmują decyzje jak nauczać, jak utrzymać dyscyplinę w klasie, nie wszystkie procesy decyzyjne są jasne.

Style pracy nauczycieli różnią się stopniem przygotowania, wielkością kontroli nad zachowaniami uczniów, oraz metodami prezentowania materiału, grupowania materiału, ale także metodami współpracy z uczniami.

Aby ten proces decyzyjny przebiegał prawidłowo warunkiem koniecznym wydaje się być uświadamianie sobie prawidłowości procesu uczenia się poprzez zadawanie pytań co jest ważne, czy wiedza deklaratywna czy wiedza proceduralna, jak robić różne rzeczy.

Nauczyciel musi uwzględniać także różnice indywidualne miedzy uczniami w zakresie poziomu rozwoju, poziomu uwagi, pamięci, języka, motywacji, samowiedzy i samooceny, ale także wieku.

Nauczyciel może stosować różne techniki w nauczanie, formalne i nieformalne zorientowane na uczniów i ich potrzeby zainteresowania, zorientowanie na doświadczenie, umożliwianie inicjatywy uczniom, rozwijanie ich twórczość i kreatywności.

Flinders wyróżnił z kolei nauczyciela niedyrektywnego i dyrektywnego.

Niedyrektywny to akceptujący, stosujący zachęty, nagrody, torujący drogę do osiągnięć uczniom

Dyrektywny to wykładający, dający polecenia, krytykujący.

Wejchert zwraca uwagę na wielkość inicjatywy nauczyciela.

Nauczyciel z inicjatywą jest bardziej świadom potrzeb ucznia, umożliwia uczniom wykorzystywanie swoich możliwości, zdolności, jest stymulujący, niezależność , pewność siebie, kompetencje, daje większe szanse rozwoju

a ten o niskiej inicjatywie posługuje się częściej rutyną i stwarza mniejsze szanse rozwoju.

Zwraca się uwagę, że nauczyciel musi być dobrym mówcą jak i słuchaczem, powinien zachęcać do mówienia uczniów; z cierpliwością i zrozumieniem ich wysłuchiwać, pokazywać uczniom, że ich pomysły są warte uwagi.

Metody nauczania stosowane przez nauczyciela powinny być dostosowane do przedmiotu, ale i możliwości uczniów.

Zbytnia dyrektywa pozbawia uczniów doświadczeń.

Styl zachowania nauczania jest ważny, ale również jest ważna jego osobowość, indywidualne zainteresowania i oczekiwania.

Badania wykazały, że nauczyciele, którzy lepiej kierują klasa z reguły stymulują bardziej uczenie się ich uczniów.

Bardzo istotną rolę odgrywa także ocena i refleksja nauczyciela np. podczas przygotowania planów programów na szczególnych etapach ich realizacji oraz ocen po zakończeniu realizacji i podejmowanie decyzji co dalej.

Ważnym komponentem procesu uczenia się są również postawy uczniów. Uczniowie doznający niepowodzeń w nauce mają rozwinięte postawy dalszych postępów w nauce; podczas gdy ci, co nie mają nie powodzeń traktują szkołę jako przykry obowiązek.

Postawy kształtowane są w rodzinie, przedszkolu, rodzice, starsze rodzeństwo, potem istotny wpływ wywierają grupy rówieśnicze, za czasem dystans wobec szkoły zwiększa się czemu sprzyja wzrastający krytycyzm nastolatków, brak zdolności do wnikliwej oceny oraz właściwej analizy osobowości.

Skala oczekiwań nastolatków coraz bardziej się komplikuje i różnicuje w związku z czym są one niejednorodne.

Kształtowanie się komponentów postawy tj. poznawczego behawioralnego wiąże się z gotowości a do odpowiednich ustosunkowań wobec nauczycieli, kolegów w klasie ale także wobec procesu uczenia się.

Uczniowie klas młodszych a szczególnie klasy I z reguły wyrażają pozytywne postawy i oczekiwania względem szkoły, jednak coraz częściej dzieci chodzą do szkoły dla towarzystwa.

Szkoła staje się miejscem przyjaznych kontaktów z rówieśnikami.

Uczniowie klas starszych w ocenie swojego stosunku do nauczyciela zawierają przyczyny niechęci np. zbyt duże wymagania brak życzliwości, aprobaty, niesprawiedliwość, formalizm.

Kinga Lewandowska wykazała zależność miedzy wynikami w nauce a znakiem postawy, im słabsze wyniki w nauce tym generalnie mniejszy procent ….. uczniowie wybitni i odwrotnie znacznie częściej przejawiają pozytywne postawy wobec szkoły dostrzegając jej rolę w kształtowaniu osobowości.

Uczniowie niedostateczni i dostateczni mają postawy szkołę oceniają wycinkowo, traktują ją jako przymusową powinność i negatywnie oceniają nauczycieli w sposób zgeneralizowany.

Szacuje się, że ok. 40% uczniów przeżywa lęki związane ze szkołą czy osobami niektórych nauczycieli.

Coraz rzadziej nauczyciel jest autorytetem i wzorem dla uczniów.

Mądrość, wykształcenie, dobroć, uprzejmość, miły stosunek do ucznia, poczucie humoru.

Uczucia przeżywane przez uczniów w szkole

Szkoła poprzez różnorodność oddziaływań kształtuje uczucia konstruktywne i destruktywne.

Pierwszeradość, satysfakcja uznanie, olśnienie;

Drugie złość, niechęć do ludzi pracy, nauki oraz przeniesiona agresja.

Szczególnie destruktywny wpływ na uczniów wywierają sytuacje wywierające uczucia negatywne.

Dzieje się tak dlatego, że prowadzą do obniżania poziomu wykonywanych czynności w szczególnie trudnych sytuacjach.

Dzieje się tak dlatego, że silny lęk dezorganizuje czynności, uniemożliwia proces poznawczy, obniża motorykę.

Wysoce wskazane jest ograniczenie sytuacji, w których pojawiają się sytuacje negatywne.

Sytuacje: poprzedzające dokonanie oceny, dokonywania oceny poprzez pytanie, sprawdzian, odpytywanie, relacje miedzy nauczycielem a uczniem, sytuacje wynikające z relacji uczeń i inni uczniowie.

Te, które dotyczą relacji nauczyciel= uczniowie wynikają zazwyczaj z postawy nauczyciela.

Julia Skorupska-Sobańska: niesprawiedliwość, nerwowość, formalizm, oschłość, surowość, brak wyrozumiałości.

Pozytywne: życzliwość, bezpośredniość, wyrozumiałość, wniesienie serca na dłoni, ale także wiedza i wymagania, umiejętności dydaktyczne, spokój i pogoda, poczucie sprawiedliwości.

Ogół uczniów przezywa negatywne emocje przed lekcją już po przyjściu do szkoły. Bardziej dotyczy to dziewcząt niż chłopców.

Wzrasta to w miarę wzrostu stopnia poziomu kształcenia.

Emocje negatywne mogą także towarzyszyć lekcjom- pojawiają się strach, lęk, zdenerwowanie towarzyszące sytuacjom odpytywania, ale także zajmowanej pozycji w klasie.

Odpytywaniu towarzyszą niepokój, skrepowanie, tendencje rezygnacyjne podczas gdy radości, pewności siebie, zadowolenia doznaje zaledwie 20%.

Emocje wywołują zły humor nauczyciela, brak czasu do namysłu, brak pomocy, uwagi ze strony nauczyciela, stopień przygotowania do lekcji, atmosfera w klasie, własne samopoczucie, ale także sam przedmiot nauczania wzbudzające emocje pozytywne lub negatywne w zależności czy budzi zainteresowanie czy nie.

Znaczącym źródłem emocji są oceny.

Oceny pozytywne wzbudzają emocje na + .

Oceny pozytywne mieszczą się w systemie nagród, utrwalają więc pożądane zachowania.

Inaczej ocena negatywnawyzwalają emocje o znaku „-„ jako takie tłumią zachowania, hamują.

Uczniowie doznają częściej uczuć pasywnych.

Te wzmocnienia staja się silniejsze wówczas, gdy jednostka bardziej internalizuje wewnętrzne.

Oceny powinny występować szybko.

Ważne są też wzmocnienia społeczne tj. uznanie, wyróżnianie, aprobata, bądź nagana, potępienie, szczególnie dla dzieci w wieku szkolnym.

Duże znaczenie ma także informacja o wynikach jej treść wiąże się z oceną społeczną, która jest najważniejsza dla dziecka.

Wzmocnienia ułatwiają internalizacje norm społecznych, ale brak konsekwencji powoduje raz wzmacnianie oraz tłumienie zachowań co jest groźne wychowawczo.

Nauczyciel musi wiec być konsekwentny.

Ocena dostarcza informacji o wynikach własnej pracy, ma znaczenie motywacyjne, pobudza do pracy albo zniechęca, potwierdza porażkę albo zachęca do wysiłku.

Kiedy ocena negatywna staje się uogólniona zniechęca się do wysiłku.

Kiedy ocena jest opisowa, ukierunkowuje aktywność ucznia wskazując na czym powinien się koncentrować.

Ważne jest aby w pracy ucznia wydobyć pozytywy a potem pokazać nad czym należy popracować.

Sam nauczyciel poprzez oceny uzyskuje informacje o skuteczności swoich oddziaływań jednocześnie ukierunkowując swoje dalsze postępowanie.

Ocena pełni także funkcję selekcyjną w uzyskiwaniu stanowiska, ubieganiu się o pracę.

Selekcja może dotyczyć także wyboru szkoły lub stawianiu barier np. brak matury.

Przedmiotem oceny najczęściej jest stan wiedzy czy postępu ucznia w jakimś zakresie, jego osiągnięcia możliwości oraz szanse na ich wykorzystanie. Przedmiotem oceny może być wkład pracy ucznia zwłaszcza uczniowie mało zdolni, wielkości wysiłku, pracowitość.

Nauczyciel powinien być: plastyczny, aktywizujący ucznia, stymulujący aktywność ucznia co powinno się zasadzać na współpracę z klasą, twórczym podejściu wybiórczym, przyswajaniu treści i umiejętności.

Nauczyciel powinien starać się uzyskać aprobatę dla własnej osoby a wiec być osobą znacząca.

Powinien pozyskiwać sojuszników do współpracy- zwłaszcza rodziców, instytucje.

Powinien budować motywację do nauki, powinien poznawać uczniów, budować własne poczucie wartości uczniów poprzez okazywanie zainteresowania każdym uczniem, witanie się z każdym uczniem, okazywaniem, że się go lubi, rozmawianiem na tematy osobiste, podkreślanie cech dobrych, słuchanie tego, co uczeń ma do powiedzenia, wspólne opracowanie z uczniami metod postępowania z uczniami, metod działań w sytuacji konfliktowej i przestrzeganie ich, zwracać się do uczniów po imieniu nie stosując epitetów.

Poznawać zainteresowania ucznia, starać się nie osądzać i nie etykietować uczniów.

Dzielic się pozytywnymi uwagami o uczniu z rodzicami zwłaszcza.

Informować uczniów o decyzjach dotyczących jego osoby, pomagać uczniom formułować ich cele i zachęcać do wypowiadania własnych opinii.

Fontana określił zasady kierowania i kontroli klasy następujące: zainteresowanie pracą klasy i ich wynikami, unikanie nieuczciwości i niesprawiedliwości, wrogości, stosowanie poczucia humoru co zapobiega pompatyczności, unikanie gróśb, punktualność, unikanie złości, unikanie nadmiernej poufałości, oferowanie okazji do wzięcia odpowiedzialności pokazywanie zaufania uczniom.

Skupianie uwagi poprzez konkretne apele skierowane do uczniów. Zaangażowanie poprzez znajomość imion nazwisk wszystkich uczniów. Unikanie poniżania prowadzącego do obniżenia statusu ucznia w klasie.

Bycie uważnym w zakresie kontroli klasy, przemieszczania się, wykorzystywanie zwrotów pozytywnych -„rób to , zamiast nie rób tego”. Pewność siebie w postępowaniu, stosowanie dobrej organizacji ,adekwatnego materiału, utrzymywanie porządku, jasność wypowiedzi, podział obowiązków, stosowanie stałej kontroli, okazywanie uczniom, że się ich lubi poprzez wspieranie ich w uzyskiwaniu sukcesów, współpracę z uczniami i okazywanie im szacunku.

…………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………..

Psychologia kształcenia

Głównym jej celem jest zrozumienie procesów nabywania wiedzy i umiejętności oraz wykrywanie zasad efektywnego uczenia się tj. kształcenia czyli budowania nowych struktur poznawczych u osób uczących się w procesie określonego komunikowania.

Największa część badań w tym obszarze dotyczy rozwoju kompetencji, analizy procesu nauczania, oraz właściwości osoby uczącej się.

Nabywanie kompetencji w badaniach odnosi się do porównywania sposobów myślenia osób wybitnych i przeciętnych, efektywności czynników ich rozwojowi sprzyjających oraz porównywaniu tych kompetencji w różnych dziedzinach np. badania ujawniły, że specjaliści w różnych dziedzinach znacznie lepiej rozwiązuje problemy od nowicjuszy w określonym zawodzie albowiem lepiej wiążą fakty, działają szybciej, robią mniej błędów, przetwarzają informacje na głębszym poziomie, dokonują jakościowej analizy problemów, oraz posiadają zdolności monitorowania i metapoznawcze czyli łączenia różnych procesów poznawczych.

Sukces zatem w rozwiązywaniu problemów poprzedzany jest ok. 10 letnim celowym i wytrwałym wysiłkiem.

Mówi się nawet o tzw. „regule 10 lat w zakresie sprawstwa i kompetencji”. Badania ujawniły także, że rozwój kompetencji w poszczególnych dziedzinach różni się.

W matematyce np. już u dzieci przedszkolnych pojawia się intuicja matematyczna i rozwojowi kompetencji służą przykładowo technika rzutowania, zabawy w bank, sklep.

Chodzi tutaj o to, aby zapobiegać bezmyślnemu uczeniu się różnych procedur bez wnikania w ich sens.

Praktyka dowodzi, że uczniowie tzw. dobrzy i eksperci więcej czasu poświęcają na analizie problemów a następnie na planowanie i weryfikowanie hipotez niż uczniowie słabsi, którzy najczęściej strzelają na oślep.

Duża rolę w procesie kształtowania kompetencji mogą odgrywać zaawansowane programy komputerowe tworzące wirtualne światy, w których można przeprowadzać różnego rodzaju misje, odtwarzać wydarzenia historyczne, udzielać konsultacji itp.

Ważne w rozwijaniu jest rozwijanie umiejętności myślenia.

Tej umiejętności jak Sasza Perkins i inni można nauczyc się poprzez stosowanie odpowiedniego treningu.

Na dobre myślenie według Perkinsa składają się pewne dyspozycje umysłowe tj. tendencja do myślenia i analizowania w sposób otwarty, szeroki i śmiały. Tendencja do podtrzymywania stanu intelektualnej ciekawości, to jest stawianie pytań.

Dążenie do wyjaśniania istoty rzeczy, „nie wiem -dowiem się i ci powiem”, umiejętność planowania i stopniowania trudności w osiąganiu coraz bardziej złożonych celów.

Zdrowy sceptycyzm w poszukiwaniu wyjaśnień , analizowaniu tego co ukryte. Elementy tych ćwiczeń należy włączać do konkretnych przedmiotów szkolnych.

Analiza procesu nauczania to drugi przedmiot badań psychologii kształcenia, przedmiotem uwagi badaczy stają się sposoby i style nauczania.

Reformy szkolne wobec powyższego polegają na zmianie programów nauczania, na zmianach organizacji systemu nauczania poprzez rozwijanie kompetencji i możliwości dydaktycznych nauczycieli.

Lejnhardt przyjmując , że kształcenie jest dynamicznym, złożonym procesem proponuje 3 modele uczenia się zróżnicowane tym, że inaczej traktują osobą nauczyciela, osobą nauczającą raz jako współodkrywcę, jako osobę asymilującą, a jeszcze kiedy indziej jako osobę, która ma biernie przekazywać treści będąc dominantem.

I model to model nauczania przez dokonywanie odkryć= Discawery model.

Kształcenie w tym modelu to tworzenie warunków do dokonywania odkryć. Zadania stawiane przed uczniem zależą od jego zainteresowań i motywacji. Taki model opiera się na pasji odkrywania czyli tym co motywuje naukowców, hobbystów, twórców.

Rola nauczyciela polega na pewnym akcie stymulacji a więc dostarczeniu materiału stymulującego a następnie udzielenie pytań na prośby uczniów.

II model nauczyciel współpracownik.

W tym modelu uczniowie kształtują swoją wiedzę w sposób systematyczny w warunkach szkolnych.

Nauczyciel zadaje pytania, przewiduje myślenie uczniów, zachęca do korzystania ze źródeł, proponuje badania, kieruje uwagą, pełni funkcję przewodnika.

Zadanie może być zbiorowe, stawiane przed całą klasą albo podzielone na cząstki, które są koordynowane, zarządzane i wspierane przez nauczyciela, którego rolą jest wspomaganie myślenia uczniów w dochodzeniu do wniosków.

W tym modelu akcentowana jest rola dialogu, dyskusji pomiędzy nauczycielem i uczniami.

III model nauczyciel mistrznauczyciel w tym modelu staje się źródłem głównym i podstawowym wiedzy.

Zadaniem uczniów jest zrozumienie prezentowanych treści oraz powodów ich przedstawiania przez nauczyciela.

Taki model jest typowy dla kształcenia wyższego.

Za wartość uznaje się to, że wykład jest egalitarny, że powinien mieć jasną strukturę, że powinien koncentrować się na istotnych treściach i wynikających z nich implikacjach

Nauczanie w klasie szkolnej jest procesem niezwykle złożonym i dynamicznym.

Ta złożoność procesów wynika z tego że: nauczyciel realizuje kilka równoległych celów, nauczyciel obciążony jest sytuacją nauczania tj. kontrolą uwzględniającą kontrolę własnych zachowań np. jasności wyrażania się. Kontrolą przebiegu zachowań uczniów oraz kontrolą dynamiki procesów uczenia się. Złożoność wynika także z konieczności koordynacji celu lekcji z ogólnymi poznawczymi treściami w określonej dziedzinie.

Każda lekcja zatem wymaga integracji wielu umiejętności dydaktycznych i profesjonalizmu i kompetencji.

Powstaje pytanie - „jaką role odgrywa rutyna?”.

Rutyna to małe o społecznie charakterze jednostki zachowania na lekcji występujące w postaci skryptów w zakresie np. rozpoczynania lekcji, zadawania pytań, prac domowych, podnoszenie ręki przez uczniów, korygowania błędów itp.

Skuteczny nauczyciel potrafi prowadzić efektywne rutyny w zakresie np. spraw porządkowych, w zakresie komunikowania się, co określa i decyduje o atmosferze w klasie czy grupie, co wpływa na przebieg zajęć, co pozwala lepiej zrozumieć te treści, które mają zostać przyswojone.

Style nauczania to kolejna kategoria wpływająca na efektywność pracy nauczyciela. Pozostają one w związku z osiągnięciami szkolnymi uczniów. Niewątpliwie stosowność do nauki, ilość przerobionego materiału, ilość lekcji, długość roku szkolnego, poziom aktywności na lekcjach są czynnikami, które wpływają na osiągnięcia szkolne uczniów.

Zależą także od tego jak nauczyciel traktuje nauczanie jako cel swojej roli zawodowej, ile sam czasu poświęca na uczenie się, przygotowanie do zajęć, jak bardzo oczekuje od uczniów opanowania programu.

Nauczyciel powinien sprawnie zarządzać czasem lekcji, unikać nadmiernych przerw i bałaganu przy zmianie formy aktywności.

Bezwzględnie powinny być spełnione trzy warunki co oznacza, że:

- materiał nowy powinien być zrozumiały dla min 75 % uczniów.

- ćwiczenia lub zadania powinny być rozwiązywane przez 100 % uczniów

- złożone zadania powinny być monitorowane przez nauczyciela, którego zadaniem jest wyjaśnianie trudniejszych elementów.

Wyżej wymienione warunki mogą zapobiegać występowaniu u uczniów tzw. bezradności intelektualnej.

Jej podstawowym kryterium staje się niemożność zrozumienia nowego materiału mimo wysiłku ucznia- co skutkuje zanikiem myślenia problemowego, zastanawiania się, wyciągania wniosków, dostrzegania analogii a więc prowadzi do deficytu rozumienia.

Bezradność intelektualna staje się przewodnikiem niepowodzeń szkolnych. Pytania nauczyciela „czy czegoś nie rozumiecie” ,odpowiadanie na wątpliwości ucznia, udzielanie głosu dla swobodnej dyskusji ujemnie korelują z bezradnością intelektualną.

Z badan wynika, że uczniowie znacznie bardziej korzystają z lekcji wówczas, gdy nauczyciel jest aktywny w prezentowaniu nowego tematu, w zadawaniu pytań, w odpowiadaniu na pytania uczniów, komentowania ocen itp.

Kolejnym składnikiem są cele uczenia się.

Wyróżnia się cele:

- wykonaniowe

- sprawnościowe

Wykonaniowe wiążą się z wykonywaniem zadań narzuconych i ocenianych przez nauczyciela a cele sprawnościowe mają charakter podmiotowy albowiem wiążą się z osiąganiem satysfakcji ucznia, bo uzyskuje biegłość, bo uzyskuje sprawność, podnosi własne standardy samooceny.

Realizowanie celów wykonaniowych skupia się na posiadaniu przez ucznia odpowiedniej zdolności w porównaniu z innymi uczniami, może być związana z negatywną oceną i przynosić jednostce poczucie zagrożenia, utraty własnej wartości i wzbudzać w konsekwencji motywacje do unikania niepowodzeń dlatego u uczniów słabych ta motywacja wykonaniowa może zanikać, ale może też taka sytuacja zdarzyć się u uczniów dobrych.

Przy celach sprawnościowych takich zagrożeń nie ma, bo uczeń sam chce opanować materiał a motywowanemu uczniowi nauka przychodzi łatwiej i szybciej.

Cele sprawnościowe motywują też do podejmowania działań trudnych, ponieważ wiążą się z zaangażowaniem.

Formułowanie takich celów zwiększa ilość czasu przeznaczonego na uczenie się, zwiększa wytrwałość uczniów w sytuacjach napotykanych trudności. Motywacja wewnętrzna stojąca za celami motywacyjnymi wiąże się z zaangażowaniem, cele są postrzegane jako pozytywne wyzwania, przynoszące jednostce poczucie podmiotowości, sprawczości, co w konsekwencji zapobiega bezradności intelektualnej.

O efektywności nauczania według Berlinera decydują :

- czas jaki nauczyciel przeznacza na nauczanie,

- czas jaki nauczyciel spędza na uczeniu się,

- poczucie ucznia ze uczy się z powodzeniem,

- odpowiednie tempo uczenia się,

- strukturyzacja materiału nauczania

- kontrolowanie i poprawianie przez nauczyciela przebiegu uczenia się.

Przeszkodami, z którymi spotykają się uczniowie są merytoryczna trudność zadań a pośrednio dobór metod nauczania, niesprzyjające warunki materialne, organizacyjne, społeczne i motywacyjne np. poprzez naruszanie układu lekcji, brak odpowiedniego rozkładu uczniów czy podział na zespoły.

Aby zapobiegać chaosowi należy wcześniej ustalać reguły zachowania w klasie, zapoznawać z nimi uczniów i konsekwentnie je egzekwować w stosunku do każdego ucznia.

Dobrze jest kiedy uczniowie będą ich współautorami, albowiem ich wykonywanie będzie wierniejsze.

Należy także wcześniej ustalić procedurę postępowania celem wyeliminowania zakłóceń w procesie uczenia się. Im młodsi uczniowie tym te procedury powinny być częściej ćwiczone.

Utrzymaniu ładu sprzyja także osobowość nauczyciela, to co określamy charyzmą, autorytetem, wewnętrzną siłą, umiejętnościami kierowniczymi, konsekwencją i sprawiedliwością sprzyja utrzymaniu ładu na lekcji ale także utrzymania bliskości emocjonalnej ale także bliskość kulturowa.

Traktowanie z góry, lekceważenie nawyków, przekonań uczniów, wzgarda wywołują opór.

Dużą rolę w tych relacjach odgrywa język nauczyciela, bo może on podkreślać władzę lub partnerstwo, równorzędność lub wyższość.

Tok lekcji winien być żywy, utrzymujący zainteresowanie uczniów, oraz motywację zadaniową, ale także przynoszący im poczucie kontroli treści oraz przebiegu lekcji.

Uczniowie powinni zatem znać nie tylko temat lekcji, ale i cele lekcji, powinni być do niej merytorycznie przygotowani, rozumieć instrukcje oraz co jest ważne- doznawać satysfakcji.

Bardzo istotnym problemem jest problem indywidualizacji nauczania.

Ujednolicanie pracy uczniów bez uwzględniania ich właściwości indywidualnych.

Szkolnictwo masowe jest nastawione na dawanie wykształcenia na najniższym poziomie bez dostosowania do indywidualnych potrzeb.

Z badan jednak wynika, że im młodsi uczniowie, tym mniej korzystają z pełnej indywidualizacji.

Indywidualizacji sprzyjają dobre merytoryczne przygotowanie nauczyciela oraz jego umiejętności metodyczne, bo sprzyja to rozwijaniu umiejętności uczniów.

Dostosowywanie się do możliwości uczniów poprzez rozwijanie ich kompetencji w sposób dostosowany do ich możliwości, uzdolnień, właściwości oraz możliwości fizycznych, emocjonalnych, psychologicznych np. zdolności przystosowawczych, poczucia bezpieczeństwa, poziomu reaktywności.

Przykładowo uczniowie reaktywni na wiele ubocznych wpływów reagują zagrożeniem, podczas gdy niereaktywni są bardziej ukierunkowani na zadanie, są szybsi, mniej podatni na informacje uboczne zakłócające ich tok myślenia.

Reaktywni pracują wolno, popełniają błędy, podczas gdy niereaktywnipracują szybko, bardziej dokładnie, ale również mogą popełniać błędy.

Sprawdzanie wyników nauczania faworyzuje niereaktywnych, ale po kilku dniach okazuje się, że wiele zapomnieli, podczas gdy reaktywni pamiętają więcej.

W projektowaniu kontroli i oceniania należy uwzględniać:

• tempo pracy ucznia,

• poziom jego odporności na sytuacje emocjonalne,

• niską lub wysoką zdolność przenoszenia uwagi na kolejne zadania.

Ważną rolę odgrywają także sytuacje społeczne tj. rodzina z jakiej dziecko pochodzi, otoczenie sąsiedzkie, rówieśnicy, instytucje organizujące czas wolny, a wiec wszystkie te grupy, które dostarczają wzorce zachowania, oraz te, które dostarczają wzorców treningu rówieśniczego.

Sposobami indywidualizowania są: indywidualizowanie przedziałów czasowych co winno odnosić się także do pracy domowej uczniów i zajęć dodatkowych. Reaktywnym mniej niereaktywnym więcej.

Uzupełnianie wiadomości i umiejętności już po procesie nauczania celem usuwania luk i błędów, po to aby utworzyć gotowość przyjęcia nowego materiału.

Zmiany w zakresie i układzie materiału, który powinien mieć cechę interesującą i odpowiednio trudny, co oznacza, że powinien stawiać wobec ucznia pewien opór intelektualny, pewną trudność, której przezwyciężenie przyniesie mu satysfakcję.

Stawianie celów indywidualnych zawsze dla jednostki osiągalnych i ważnych.

Dobieranie metod nauczania dostosowanych do materiału lub sprawdzanie jego umiejętności a także uwzględniającego cechy ucznia np. uczniowie zagrożeni, słabiej motywowani winni być kontrolowani częściej a zadawane im partie materiału powinny być mniejsze.

Podczas gdy kontrola uczniów tzw. dobrych winna odnosić się bardziej do materiału przerabianego dawniej.

Kolejnym modelem indywidualizacji jest grupowanie uczniów celem tworzenia zespołów i stwarzania pozytywnego kontekstu uczenia się poprzez wykonywanie indywidualnych zadań przydzielanych w mini strukturze albo w strukturze utrzymującej zainteresowania, zdolności, tempo pracy.

Problemem jest niebezpieczeństwo etykietowania czyli schematyzacji.

Etykietowanie to próby wyrabiania sobie opinii na temat osoby a w konsekwencji oczekiwań wobec tej osoby jak go nauczać, jak go wychowywać.

W oparciu o zdobyte informacje o uczniu przeniesionym- nauczyciele przypisują uczniów do jakiejś kategorii.

Temu przypisaniu towarzyszy nieuświadomiona tendencja do np. nawiązywania częstszego kontaktu wzrokowego z tymi uczniami , których uznaliśmy za zdolnych, posłusznych czy dobrze wychowanych ale także częstszego akceptowania ich odpowiedzi albo wypowiedzi.

Dowodzą tego badania Olingtona , które ujawniły proces czytania u uczniów słabych i dobrych.

W efekcie nieświadomych ocen i sądów uczniowie uznawani za słabszych dostają gorsze oceny i częściej popadają w konflikty wychowawcze, podczas gdy ci, którzy uznawani są za lepszych uzyskują oceny lepsze i mają lepsze stosunki z otoczeniem, klasą rodzicami itp. a także mają lepsze postępy w nauce i wyższą samoocenę.

A zatem w oparciu można stwierdzić, że nauczyciel jednym uczniom pomaga innym utrudnia.

Szanse edukacyjne zatem zależą od wcześniejszego uznania ucznia za zdolnego lub niezdolnego.

Nauczyciele kierują się tu źle dobranymi kryteriami np. statusem społeczno ekonomicznym, pozycją rodziców, sprawnością językową dzieci, wyrobieniem towarzyskim, posiadaniem zasad grzecznościowych, podporządkowaniem się regułom, czystością.

Z czasem uczeń zaczyna wierzyć, że jest takim jaki postrzega go nauczyciel a zatem nauczyciel podsuwa mu niską samoocenę co towarzyszy uczniowi całe Życie.

Etykieta zatem wymaga unikania stereotypowania.

Im większe stereotypowanie, tym mniej efektywny proces nauczania.

Jak unikać:

• uświadamianie sobie jakimi naprawdę kierujemy się kryteriami w przypisywaniu danego dziecka do danej kategorii,

• badać strukturę umiejętności ucznia w zakresie czytania pisania itp., nieustannie poddawać w wątpliwość naszą wiedzę o właściwościach poszczególnej kategorii uczniów

• otworzyć się na sygnały o omyłkowym przypisywaniu ucznia do danej kategorii

• sprawdzać czy nasze postępowanie nie odbiera uczniowi szans na prawidłowy rozwój

• zmieniać oczekiwania i sposoby postępowania wobec uczniów

• być elastycznym,

• próbować dostrzec dobro w uczniu i kontrolować czy mimowolnie nie komunikujemy naszej negatywnej opinii, niechęci obniżając tym samym samoocenę ucznia.

……………………………………………………………………………………………………………..

Pytania do egzaminu: ( propozycje)

• nowe podejście do zdrowia i zachowań zdrowotnych,

• stres psychologiczny i jego cechy,

• radzenie sobie ze stresem,

• stres a zdrowie,

• strategie radzenia sobie ze stresem w chorobie,

• pozytywne zjawiska stresu

• epidemiologia współczesna,

• współczesne problemy uczenia się u nauczania

• szczegółowe podstawy uczenia się i nauczania,

• rodzaje wzmocnień i ich rola w uczeniu się

• czynniki poznawcze w uczeniu się

• znaczenie gotowości do uczenia się

• rodzaje uczenia się,

• problem trwałości uczenia się,

• taksonomia efektów uczenia się

• czynniki warunkujące jakość uczenia się i kształcenia

37

---