Nowe koncepcje logistyczne szansą dla polskich przedsiębiorstw.

Logistyka staje się tą dziedziną wiedzy, która na bazie systemów informatycznych, prowadzi do integracji organizacji, by zapewnić optymalne funkcjonowanie łańcuchów zaopatrzeniowych od momentu pozyskania surowców, przez ich przetwarzanie, dystrybucję, aż do dostarczenia finalnemu odbiorcy[6].

W literaturze spotkać można wiele definicji logistyki. Najczęściej przedstawia się logistykę w ujęciu przedmiotowo- strukturalnym. Sprowadza się ono do traktowania logistyki jako działania związanego z zarządzaniem przemieszczaniem i składowaniem, mającym ułatwić fizyczny przepływ materiałów i towarów, począwszy od miejsc ich pochodzenia do końcowego odbiorcy z jednoczesnym przepływem informacji w celu zaspokojenia potrzeb i wymagań klientów[7]. Podobnie ujmują istotę logistyki inni autorzy. Cz.Skowronek i Z.Sarjusz-Wolski[8] określają logistykę jako zintegrowany system kształtowania i kontroli procesów fizycznego przepływu towarów oraz ich informacyjnych uwarunkowań, zmierzających do osiągnięcia możliwie najkorzystniejszych relacji między poziomem świadczonych usług a poziomem i strukturą związaną z ich kosztami.

Do tak sformułowanego pojęcia logistyki, nasuwa się zastrzeżenie, co do zawężenia strumienia przepływu. W sferze działań gospodarczych następuje przepływ nie tylko materiałów, surowców i gotowych wyrobów, ale także pracowników, maszyn i urządzeń, kapitałów, czyli ogólnie zasobów. Nie uzasadnione jest traktowanie przepływu informacji jako zjawiska towarzyszącego przepływowi fizycznemu[9]. Informację należy traktować jako bardzo istotny rodzaj zasobów o znaczeniu strategicznym[10] oraz jako narzędzie zarządzania, gdyż jest ona czwartym obok ziemi, kapitału i pracy, czynnikiem produkcji[11]. Dlatego też, istoty logistyki nie należy wiązać z przedmiotem przepływu. Istotą logistyki jest, bowiem sterowanie procesami przepływu wszelkich zasobów (materiałów, informacji, surowców, wyrobów gotowych, pracowników itd.) w systemach tj. w ramach przedsiębiorstwa, pomiędzy przedsiębiorstwem a rynkami zaopatrzenia i zbytu oraz w sieci przedsiębiorstw - w kanałach i łańcuchach logistycznych. Istotą logistyki jest integracja tych przepływów w wymiarze czasu i przestrzeni, aby:

• zoptymalizować koszty realizacji tych procesów,

• zapewnić najwyższy możliwy, przy danym poziomie kosztów, standard obsługi klienta (wewnętrznego i zewnętrznego)[9].

Wg tak przedstawionej definicji, logistyka w przedsiębiorstwach polskich powinna być traktowana jako system z jednoczesną rezygnacją ujęć wąsko funkcjonalnych. Logistyka w przedsiębiorstwie powinna się koncentrować na całkowitej integracji procesów gospodarczych zarówno w układzie fazowym przedsiębiorstwa (logistyka zaopatrzenia, produkcji, dystrybucji), jak i w układzie miedzy przedsiębiorstwami, w skali krajowej, międzynarodowej i globalnej. Integracja w systemach logistycznych powinna być rozumiana jako maksymalna integracja zarówno w aspekcie przedmiotowym (strumienie informacji, materiałów i samych funkcji logistycznych), jak i podmiotowym (integracja funkcji logistycznych wewnątrz przedsiębiorstw, systemu logistycznego przedsiębiorstwa z innymi systemami, integracja współpracujących przedsiębiorstw)[12]. Coraz częściej to nie logistyka jest traktowana jako podsystem przedsiębiorstwa, lecz przedsiębiorstwo stanowi element systemu logistycznego. Im większy zakres integracji procesów przepływów zasobów, tym większe znaczenie ekonomiczne działań logistycznych. System logistyczny ma charakter otwarty, gdyż elementy jego są w relacji z otoczeniem kształtującym działalność przedsiębiorstwa. Każde przedsiębiorstwo, aby zapewnić sobie dobrą kondycję, musi spoglądać w przyszłość, czyli komunikować się z otoczeniem i traktowane powinno być jako wyodrębniony z otoczenia system zasobów, realizujący określone zadania zgodne z wytyczonym celem.

Systemowe podejście we współczesnej logistyce zapewnia optymalizację systemu, gdyż wszystkie elementy systemu logistycznego podporządkowane są wspólnemu, ogólnemu celowi i zmierzają do takich form współdziałania, które zapewniają pozytywną ocenę całego systemu logistycznego. Takie podejście do logistyki zmierza do poprawy efektywności gospodarowania[13]. Wpływ na przedstawioną koncepcję logistyki stosowanej we współczesnym przedsiębiorstwie ma zmieniający się charakter otoczenia. Występowanie takich zjawisk jak zmiany w polityce gospodarczej i walka konkurencyjna zmusza do:

• oszczędności czasu,

• rozwoju sieci zależności w związku z wielokierunkowym charakterem powiązań gospodarczych[14].

Czas, jako składowa zarządzania logistycznego, wpływa na szybkość reagowania, na sygnały z rynku, skupianiu się na kliencie, badaniu, rozwoju i wdrażaniu rozwiązań innowacyjnych oszczędzających czas. Czas jest bronią konkurentów. Jak powiedział Akio Morita, prezes Sony: "moim zadaniem jest czynienie naszych produktów nieużytecznymi, zanim zrobią z nimi to samo nasi konkurenci"[15]. Strategie gospodarcze oparte na logistycznych koncepcjach kompresji czasu (TBM - Time-based Compression in the suppy chain), zyskują w gospodarce światowej wiodące znaczenie[16],[9].

Ale żeby sprostać wymogom przedstawionej koncepcji logistyki i traktować ją jako otwarty system należy zwrócić uwagę na system informacyjny. Obecny postęp w projektowaniu, budowie, funkcjonowaniu i komputeryzacji systemów informacyjnych jest podstawowym warunkiem rozwoju logistyki. Przepływ informacji w jak najkrótszym czasie służy zarówno celom decyzyjnym jak i wykonawczym. Nie ulega wątpliwości, iż podstawą optymalnego systemu logistycznego jest szybka i aktualna informacja. Należy ją traktować jako czynnik produkcji, równie istotny jak siła robocza, kapitał i środki pracy. Jak twierdzi J.Penc, informacja to katalizator zarządzania; czynnik, który scala funkcje zarządzania i warunkuje jego skuteczność[17]. W działalności każdej firmy musi pojawiać się orientacja na obecny rynek, o zmniejszonej przewidywalności u podstaw, której leży filozofia marketingu, aktywnej promocji, polityki cen i doboru kanałów dystrybucyjnych.

Na całościowo ujęty system logistyczny składa się: magazynowanie, przemieszczanie materiałów i wyrobów począwszy od ich stanu surowego poprzez różne etapy produkcji podzespołów, wytwarzanie i montowanie finalnego wyrobu, poprzez pakowanie, magazynowanie, transport aż po dostawę do końcowego odbiorcy[18] oraz informacji integrującej wszystkie segmenty systemu.

Nadrzędnym zadaniem systemu logistycznego jest usprawnienie zarządzania procesami przepływu wszelkich zasobów (materiałów, wyrobów gotowych, środków finansowych, informacji, maszyn, pracowników itp.) w celu zaspokojenia potrzeb wszystkich uczestników procesów logistycznych i klientów.

Ciągłość przepływu fizycznego z uwzględnieniem wszystkich, nieprzewidzianych zdarzeń także losowych zapewnia zjawisko tworzenia zapasów. Wielkość zapasów i ich rodzaj, uzależnione są od podejmowanych decyzji. Te z kolei, jak i wszystkie procesy logistyczne związane są z procesem informacyjno - decyzyjnym. Do najważniejszych funkcji tego procesu należą:

• planowanie procesów logistycznych: m.in. prognozowanie popytu, planowanie potrzeb materiałowych w różnych przekrojach i horyzontach czasowych;

• koordynacja procesów logistycznych, zdarzeń, operacji w całym w całym łańcuchu przepływu dóbr materialnych i usług;

• monitoring i kontrola przebiegu operacji logistycznych w zakresie zakupu, sprzedaży, kształtowania zapasów;

• operacyjne sterowanie procesami logistycznymi zwłaszcza dostawami, transportem, magazynowaniem, fizyczną dystrybucją itp.[8].

Wymienione elementy systemu logistycznego wymagają stosowania odpowiednich środków technicznych, które można określić jako infrastrukturę procesów logistycznych. Infrastruktura powinna zapewnić od strony technicznej szybki i sprawny przepływ fizyczny, ochronę zapasów przed utratą właściwości użytkowych oraz odpowiednie środki i techniki zapewniające gromadzenie, przetwarzanie dane oraz szybkie przesyłanie najistotniejszych, wartościowych informacji, umożliwiających optymalne sterowanie procesami logistycznymi.

Do technicznej infrastruktury procesów logistycznych zalicza się m.in. budynki i budowle magazynowe, środki transportu, maszyny i urządzenia techniczne zapewniające prace za- i wyładunkowe, pewne rodzaje opakowań oraz najnowsze środki i techniki informacyjne.

Procesy logistyczne wymagają ponoszenia kosztów. Koszty powstają w płaszczyznach procesowej i przedmiotowej. Przedmiot kosztów logistycznych w odniesieniu do tych płaszczyzn ma charakter kompleksowy. System logistyczny obejmujący fizyczny przepływ towarów, proces informacyjno - decyzyjny, infrastrukturę techniczną procesów logistycznych i proces tworzenia zapasów powodują powstawanie kosztów procesów logistycznych. Koszty te odnoszą się do płaszczyzny procesowej. Istnieją także koszty w płaszczyźnie przedmiotowej, powstające w wyniku inwestowania przedsiębiorstwa w przygotowanie i realizowanie procesów logistycznych oraz koszty nieplanowane. Są to koszty logistyczne[19] ponadplanowe i pozaplanowe, na przykład utrzymania nadmiernych zapasów (magazynowania, obsługi, oprocentowania środków i kredytów), koszty niewłaściwego transportu (nieekonomicznych partii, naruszania geografii dostaw, itp.), straty spowodowane niewłaściwą gospodarką materiałową na przykład przestoje związane z brakiem materiału, braki produkcyjne spowodowane przez niewłaściwe materiały, kary za nieprzestrzeganie umów dotyczących zamówień i dostaw oraz niewłaściwa gospodarka odpadami użytkowymi i złomem[13].

Podsumowując można wyodrębnić podstawowe składniki systemu logistycznego [8]:

• fizyczny przepływ dóbr rzeczowych,

• procesy informacyjno - decyzyjne,

• utrzymanie zapasów rzeczowych,

• infrastruktura procesów logistycznych,

• koszty logistyczne.

Na rys.1. przedstawiono wyżej wymienione składniki systemu logistycznego z zaznaczeniem udziału dystrybucji.

Wszystkie podstawowe składniki systemu logistycznego integruje przepływ informacji, powodując, że system logistyczny jest skuteczny, otwarty i jest w stanie pokonać bariery pojawiające się w procesach przepływu, przez co działalność przedsiębiorstwa, dostosowana jest do wymagań i przeobrażeń otoczenia. System logistyczny zorientowany na jakość produkowanych artykułów, wykonywanych usług i na wymagania klienta, musi gwarantować jednoczesny przepływ fizyczny towarów i informacji, co przedstawia rys.2.

rys.1. Podstawowe składniki systemu logistycznego.
Źródło: Opracowanie własne.

rysunek 2. Podsystemy logistyczne wg przepływu towarów i informacji.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [20],[13]

Przy wciąż rosnącym asortymencie produkowanych wyrobów i dostarczanych usług oraz przy jednoczesnym zjawisku globalizacji rynku zwiększa się skala i rozległość przesyłanych strumieni informacji. Wszelkim przepływom fizycznym towarzyszą przepływy informacji. Przepływ informacji można traktować jako pierwotny do przepływu dóbr. Wymiana informacji pomiędzy odbiorcą i nadawcą zaczyna się przed przepływem fizycznym dóbr, trwa równolegle z nim, a kończy się zwykle na długo po zakończeniu przepływu fizycznego[21].

Przepływ informacji ma dwa równoległe strumienie. Jeden wewnętrzny integruje wszystkie procesy gospodarcze wewnątrz przedsiębiorstwa w tym także w systemie logistycznym, drugi tworzy powiązania z innymi współpracującymi przedsiębiorstwami, z innymi systemami informacyjnymi oraz z całym otoczeniem. Charakterystyczna dwoistość strumienia informacji, zauważana także w nowoczesnych technikach przetwarzania informacji służy zarówno celom decyzyjnym jak i wykonawczym, przyspieszając proces podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów na różnych szczeblach organizacyjnych przedsiębiorstwa, począwszy od szczebla strategicznego a na szczeblu operacyjnym kończąc.

Kierunkiem, w którym podążają obecnie przedsiębiorstwa pragnące utrzymać konkurencyjność, jest zacieśnianie współpracy w ramach zintegrowanych łańcuchów logistycznych, w których procesy wychodzą poza granice przedsiębiorstw i rozciągają się od dostawców surowców i podzespołów poprzez producentów i sprzedawców do klienta.

Najogólniej można stwierdzić, iż w drodze do integracji i kompleksowości zarządzania procesami przepływu informacji w systemach logistycznych za najważniejsze należy uznać:

• integrację systemów,

• unifikację funkcji cząstkowych systemów,

• dostępność do bazy danych dla wszystkich komórek organizacyjnych,

• upowszechnienie sposobów wizualizacji do wspomagania analizy, procesu podejmowania decyzji i ich przekazywania[21].

Logistyczny System Informatyczny (LIS) i jego miejsce w Zintegrowanym Systemie Zarządzania (IMIS).

Przepływy informacyjne w logistyce i ich objętość stają się punktem wyjścia do rozważań na temat logistycznego systemu informacji LIS (Logistics Information System). Aby wybrać informacje najistotniejsze z punktu trafności decydowania, o największej wartości i w krótkim czasie, należy zastosować odpowiednie środki i techniki informacyjne. Tylko techniki komputerowe są w stanie uporać się z tak olbrzymią ilością danych i przetworzyć je w wartościowe, użyteczne informacje.

Integracja i kompleksowość logistycznego systemu informacji LIS musi odbywać się w relacji do wcześniej wspomnianego otoczenia. Ono nadaje kształt działalności przedsiębiorstwa poprzez uwzględnienie w systemach informacyjnych istotnych problemów ekonomicznych, społecznych, geograficznych, kulturowych itp. Istotą logistycznego systemu informacji jest gromadzenie danych i informacji, przechowywanie, odpowiednie przetwarzanie i dystrybuowanie informacji, prezentowanie i podejmowanie optymalnych decyzji koordynujących działania logistyczne. Podejmowana decyzja musi dotyczyć wszystkich elementów i ogniw systemu logistycznego z uwzględnieniem zjawisk zachodzących w całym łańcuchu dostaw i zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa.

Potrzeba połączenia wszystkich ogniw łańcucha wynika z synergicznego charakteru poszczególnych aspektów działalności logistycznej. Zarządzanie łańcuchem dostaw (SCM - Supply chain management), jest określeniem, które zyskało znacznie na popularności pod koniec lat 80, ale do tej pory wzbudza kontrowersje. Zarządzanie Łańcuchem Dostaw wg [22] jest całością procesów biznesowych od użytkownika końcowego przez dostawców źródłowych, którzy dostarczają produkty, usługi i informacje, które dodają wartości dla klientów.

Często określenie to jest używane jako substytut lub synonim dla logistyki. A przecież logistyka w takim przypadku powinna stanowić wspólny obszar decyzyjny. Wówczas szybciej wykorzystywane są wszystkie informacje związane z działalnością logistyczną, istnieje większa możliwość gromadzenia ich, szybkiego przesyłania, co prowadzi do trafnego podejmowania decyzji dla wszystkich współpracujących przedsiębiorstw. Źle podjęta decyzja w jednym z przedsiębiorstw łańcucha dostaw, powoduje straty i dodatkowe koszty w innych przedsiębiorstwach. Rzetelną analizę ciągle nowych problemów i prawidłowo podjętą decyzję opartą na wartościowych, odpowiednio zinterpretowanych informacji zapewnia LIS.

Warunkiem koniecznym funkcjonowania systemów logistycznych w sposób optymalny jest zastosowanie w tych systemach informatyki. Komputerowe wspomaganie systemów informacyjnych ma strategiczne znaczenie dla przedsiębiorstwa. Stosowane techniki i środki informatyczne umiejętnie wdrożone i wykorzystane umożliwiają, drogą przewagi konkurencji, maksymalizowanie zysków zarówno w firmie, w ogniwie łańcucha logistycznego, jak i w całym łańcuchu.

Podstawowym zadaniem dla menedżera odpowiedzialnego za informatyzację systemu logistycznego w przedsiębiorstwie jest określenie zakresu rzeczowego, przedmiotowego dla tych zbiorów danych źródłowych, które mają zasadnicze znaczenie w procesach planowania i koordynacji zarządzania logistycznego, poprzez monitoring i controlling operacji logistycznych. Informatyzacja w logistyce przedsiębiorstw sprowadza się zarówno do tworzenia architektury systemów informatycznych jak i do sposobu wykorzystania ich.

Działalność logistycznego systemu informacji rozpoczyna się od gromadzenia danych niezbędnych w podejmowaniu decyzji. Dane dla systemu logistycznego powinny być uzyskiwane z wielu, różnych źródeł. Powinny obejmować całokształt działań logistycznych, a więc dotyczyć między innymi: procesów zaopatrzenia, magazynowania, produkcji, dystrybucji, marketingu, zbytu, powstawania kosztów. Niezbędne są również dane pochodzące od wszystkich przedsiębiorstw będących podstawowymi elementami łańcucha dostaw z uwzględnieniem: dostawców, pośredników, spedytorów, dystrybutorów, przewoźników, czyli wszystkich jednostek gospodarczych, które biorą udział w świadczeniu usług logistycznych oraz dane z otoczenia finansowego.[23].

Zebrane informacje są przechowywane w zintegrowanych bazach danych przedsiębiorstw należących do łańcucha dostaw, dopełnieniem tych baz są bazy lokalne i osobiste. Ogólnie bazy danych można podzielić na bazy zewnętrzne i wewnętrzne, na bieżąco są uzupełnianie i modyfikowanie.

Logistyczny system informacji (LIS) posługuje się najnowszymi osiągnięciami z zakresu informatyki i telekomunikacji. Infrastruktura teleinformatyczna obejmuje zarówno środki techniczne (hardware) jak i właściwe dla tych środków rozwiązania softwarowe ( algorytmy, programy, systemy kodowania itp.). Wykorzystuje się tu wszystkie znane media przesyłowe jak: łącza komutowane, radiowe, satelitarne. Na terenie przedsiębiorstw zazwyczaj stosowane są sieci lokalne. Mają one ograniczony zasięg i dotyczą budynków położonych blisko siebie. Przykładem może być np. intranet funkcjonujący na terenie jednego przedsiębiorstwa czy ekstranet łączący dwa obiekty gospodarcze, w których funkcjonują sieci intranet. W Polsce, głównym sieciowym systemem jest nadal Novell Net Ware. W sieciach rozległych wykorzystywane są komutowane połączenia telefoniczne, połączenia satelitarne oraz sieci pakietowe i telefonia komórkowa.

Technicznym odpowiednikiem sieci rozległych jest tzw. autostrada informacyjna, tworząca możliwość do globalnej komunikacji o charakterze systemowym, "a więc do fizycznej międzykontynentalnej transmisji wielostrumieniowej i multimedialnych wolumenów informacji". Obecnie funkcje te spełnia internet[24]. Aby logistyczny system informacji sprawnie działał oraz zapewniał szybkie przesyłanie i pozyskiwanie danych, musi być systemem otwartym, umożliwiającym połączenie się zarówno z sieciami lokalnymi jak i rozległymi.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania należy stwierdzić, że najistotniejszymi zadaniami logistycznego systemu informacji jest gromadzenie i przetwarzanie danych, dotyczących całej działalności logistycznej przedsiębiorstwa oraz jego makrootoczenia i otoczenia konkurencyjnego, wykorzystując wszystkie możliwe źródła.

Ponad to system LIS jest odpowiedzialny za dostarczenie zebranych i przetworzonych danych oraz odpowiednich informacji do zespołów podejmowania decyzji na każdym szczeblu organizacyjnym.

Inną ważną cechą logistycznego systemu informacji jest jednolitość jego wszystkich elementów, bez względu na to czy są one częściami składowymi systemu jednego przedsiębiorstwa czy grupy przedsiębiorstw, a ich sieć informacyjna powinna charakteryzować się wyraźnym sprzężeniem zwrotnym i służyć zarówno celom jednostronnego przekazu jak i dwustronnej wymianie informacji w różnej postaci między dowolnymi partnerami rynkowymi.

Właściwością systemu LIS, przyczyniającą się do spójności poszczególnych elementów i modułów połączonych relacjami i powiązaniami a w efekcie do optymalizacji całego systemu jest integracja. Celem, której jest skoordynowanie działań logistycznych przedsiębiorstwa realizując podejście systemowe w logistyce z uwzględnieniem otwartości i elastyczności strukturalnej i funkcjonalnej.

Zapewnieniem efektywności funkcjonowania systemu LIS jest informatyzacja przedsiębiorstw. Odpowiednie wdrożenie i zastosowanie środków i technik informatycznych wspomagających funkcjonowanie LIS gwarantuje polepszenie wydajności przedsiębiorstwa, przejawiającej się w: poprawie szybkości działań, podnoszeniu jakości produkcji i poziomu obsługi klienta, zmniejszaniu kosztów a tym samym wzrost konkurencyjności na rynku. Za sprawą dynamicznego rozwoju środków i technik informatycznych w zakresie sprzętu komputerowego, systemów baz danych, technologii przetwarzania i przesyłania informacji, oprogramowania operacyjnego, systemowego i narzędziowego umożliwia uzyskanie efektu synergii zarówno w systemie logistycznym jak i w logistycznym systemie informacji przedsiębiorstwa, kiedy to funkcjonalność końcowa w/w rozwiązań informatycznych staje się pełniejsza i daje większe efekty niż algebraiczna suma elementów składowych[25]. Podsumowując na rysunku 3, przestawiono schemat poglądowy logistycznego systemu informacji wraz z kanałami informacyjnymi i technikami zbierania informacji z różnych ogniw łańcucha dostaw.

rys. 3. Logistyczny system informacji.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [23] [22].

Istotnymi i cennymi źródłami informacji są wszystkie ogniwa łańcucha dostaw, a zwłaszcza odbiorcy końcowi produktu logistycznego, którzy na podstawie zamówień, zleceń dostarczają najbardziej wiarygodnych informacji o aktualnych tendencjach rynku. Duże znaczenie mają także informacje czerpane z kanału marketingowego, służące do opracowywania prognoz popytu.

Logistyczny system informacyjny opiera się na szeroko pojętej infrastrukturze teleinformatycznej, która jest podstawą stosowania dalszych rozwiązań technicznych. Popularną techniką wymiany dokumentów jest EDI (Electronic Data Interchange). EDI jako system międzyorganizacyjny zapewnia przesyłanie danych i informacji między przedsiębiorstwami realizując cele logistycznego działania. Za pomocą tej techniki następuje zbieranie i przesyłanie informacji prawie w każdym ogniwie łańcucha dostaw. EDI pozwala osiągnąć korzyści dzięki usprawnieniu obsługi klientów, gospodarki materiałowej przez krótsze terminy dostaw, obniżenie poziomu zapasów, trafne i precyzyjne prognozy zbytu, usprawnieniu możliwości stosowania strategii JiT (dokładnie na czas) oraz stosowaniu strategii marketingowych. Technologia EDI oraz koncepcja systemów otwarych pozwalają realizować zasadę tzw. Integracji progresywnej[26].

W elektronicznej wymianie dokumentów jest wykorzystywana technika automatycznej identyfikacji towarów (AI) wykorzystująca kody kreskowe. Technika AI jest wykorzystywana w wielu procesach logistycznych w: zaopatrzeniu, produkcji, transporcie, magazynowaniu, handlu. EDI i AI są ściśle ze sobą powiązane i są nieodłącznym elementem logistycznego systemu informacji. Gwarancją efektywnego działania transmisji dokumentów jest dostępność i niezawodność usług sieciowych i telekomunikacyjnych.

Wspomaganie logistycznego systemu informacyjnego zapewniają metody oparte na: sterowaniu produkcją zgodnie ze standardami MRP II (Manufakturing Resource Planning - planowanie zasobów produkcyjnych), MRP II Plus (MRP - Money Resource Planning - rozwinięcie MRP II o procedury finansowe, np. cash flow, metoda ABC (ABC - Activity Based Costing)), kompleksowym zarządzaniu jakością zgodnie z ideą TQM (Total Quality Management) oraz standardami norm ISO 9000.

Inną techniką stosowaną w systemie LIS jest łączność satelitarna, zwłaszcza odgrywająca duże znaczenie w procesie przewozowym. Transport charakteryzujący się dużym rozproszeniem taboru wykorzystuje system nawigacyjny GPS. System ten wraz z sieciami opartymi o łącza satelitarne zapewnia optymalizację fizycznego przemieszczania towarów i dokładne określenie położenia przemieszczanych towarów każdym momencie procesu.

Integracja i kompleksowość informatycznych systemów logistycznych musi odbywać się w relacji do wcześniej wspomnianego otoczenia. Ono nadaje kształt działalności przedsiębiorstwa poprzez uwzględnienie w systemach informacyjnych istotnych problemów ekonomicznych, społecznych, geograficznych, kulturowych itp. Samodzielnie działający system LIS w obrębie jednego przedsiębiorstwa nie daje przewidywanych efektów. Dokonujące się intensywne zmiany w otoczeniu przedsiębiorstwa skłaniają do patrzenia na logistyczny system informatyczny (LIS) jako na moduł zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania (ZSIZ).

Istotą zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania jest utworzenie nowego jakościowo systemu zarządzającego gospodarowaniem w przedsiębiorstwie, wspomaganego informatycznie, a elementy tego systemu są uzależnione od siebie i od całości oraz połączone odpowiednimi relacjami i powiązaniami w celu dostarczania informacji niezbędnych do podejmowania decyzji.

Integracja w ZSIZ odbywa się w dwóch płaszczyznach: funkcjonalnej i fizycznej. W pierwszej z nich różne funkcje realizowane są w taki sposób jakby wykonywane były w jednym, pojedynczym systemie. Przejawia się to tym, że uprawniony użytkownik ma możliwość dostępu do wszystkich funkcji realizowanych w ZSIZ poprzez jeden spójny interfejs wraz z przełączaniem się pomiędzy różnymi zadaniami. Integracja w płaszczyźnie fizycznej polega na kompleksowym połączeniu wszystkich elementów systemu odpowiednim sprzętem komputerowym i oprogramowaniem[25].

ZSIZ stanowi najwyższą formę ewolucyjną zastosowania technologii komputerowej do wspomagania procesów zarządzania w przedsiębiorstwie. ZSIZ to otwarty, modułowo zorganizowany kompleksowy system informatyczny, obsługujący wszystkie sfery jego działalności, począwszy od marketingu, planowania i zaopatrzenia poprzez techniczne przygotowanie produkcji i jej sterowanie, dystrybucję, sprzedaż, gospodarkę remontową, prace finansowo - księgowe i gospodarkę kadrami, umożliwiający sprawowanie kontroli, przeprowadzanie analiz i podejmowanie właściwych decyzji. Modułowa budowa systemu umożliwia etapowe wdrażanie poszczególnych, niezbędnych składowych.

Najważniejszymi cechami systemów ZSIZ są:

• kompleksowy charakter funkcjonalny - obejmuje swym zakresem wszystkie obszary działalności przedsiębiorstwa w ramach struktury funkcjonalnej,

• wysoki stopień integracji danych i procesów - dotyczy wymiany danych zarówno wewnątrz przedsiębiorstwa między odpowiednimi modułami jak i z partnerami rynkowymi oraz z całym otoczeniem w skali makro i najbliższego (konkurencyjnego),

• budowa modułowa i otwartość - umożliwia etapowe wdrażanie systemu, tworzenie połączeń z systemami zewnętrznymi, charakteryzuje się skalowalną architekturą (zazwyczaj klient - serwer),

• elastyczność strukturalna i funkcjonalna - zapewnia maksymalne dostosowanie rozwiązań sprzętowo - programowych w ramach struktury technicznej i funkcjonalnej do potrzeb przedsiębiorstwa chwili wdrażania systemu jak również umożliwia jego modyfikację i dynamiczne dopasowanie przy zmiennych wymaganiach i potrzebach generowanych przez otoczenie,

• zaawansowanie merytoryczne - zapewnia całkowite informatyczne wspomaganie procesów informacyjno - decyzyjnych, z wykorzystaniem mechanizmów swobodnej ekstrakcji i agregacji danych, optymalizacji, prognozowania, analizowania, diagnozowania, wyboru wariantów, prezentowania, a także praktyczne oparcie systemu na koncepcjach zarządzania logistycznego i spełnianie wymogów MRP II,

• zaawansowanie technologiczne - gwarantuje stosowanie najnowszych osiągnięć z zakresu technologii informatycznej (sprzęt, programy, systemy operacyjne, techniki umożliwiające tworzenie zestawień, raportów, prezentacji itp.) i bieżącą modyfikację, oferuje interfejs graficzny i wykorzystanie różnych rodzajów baz danych w zależności od potrzeb z zastosowaniem najnowszych, odpowiednich narzędzi programistycznych,

• zgodność z polskim ustawodawstwem, a w szczególności w zakresie rachunkowości[25],[27].

Relacje i powiązania pomiędzy poszczególnymi typami systemów składających się na ZSIZ (IMIS - Intergrated Management Information Systems) przedstawiono na rys. 4.
Wyodrębniono następujące typy systemów:

• Systemy Transakcyjne Przetwarzania Danych - TPD (Transaction Processing Data Systems - TPS), zwane też Systemami Elektronicznego Przetwarzania Danych) Electronic Data Processing - EPD);

• Systemy Informowania Kierownictwa - SIK (Management Informatio Systems - MIS), na tym szczeblu rozwoju często utożsamiany z Systemami Zarządzania Relacyjnymi Bazami Danych (Relational Data Base Management Sysytems - RDBMS);

• Systemy Wspomagania Zarządzania - SWZ (Management Support Systems - MSS);

• Systemy Informacyjno - Wykonawcze - SIW (Executive Information Systems - EIS), utożsamiane niekiedy z Systemami Wspomagania Naczelnego Kierownictwa (Executive Support Systems - ESS);

• Systemy Eksperckie - SE (Expert Systems - ES);

• Systemy Wspomagania Decyzji - SWD (Decision Support Systems - DSS);

• Logistyczne Systemy Informacji - LIS (Logistics Information Systems - LIS);

• Systemy Sztucznej Inteligencji - SSI (Artificial Inteligence Systems), utożsamiane często z Systemami Sieci Neuronowych - SNN (Artificial Neuron Networks - ANN),

a także systemy umiejscowione nieco na uboczu:

• Systemu Automatyzacji Biura - SAB (Office Automation Systems - OAS);

• Systemy Komputerowego Projektowania - SKP (Computer Aided Designing - CAD);

• Systemy Komputerowego Wspomagania Produkcji - SKW (Computer Aided Manufacturing - CAM);

• Systemy Komputerowego Wspomagania Inżynierii - SKI (Computer Aided Engineering - CAE).

rys. 4. Relacje między systemami informatycznymi w ZSIZ (IMIS).
Żródło: Opracowanie własne na podstawie [24].

Umiejętność wyboru i wdrażania systemów informatycznych.

Przystępując do budowy informatycznych systemów logistycznych, niezbędne staje się uporządkowanie i wyodrębnienie odpowiednich struktur systemów i podsystemów. Praktyka wykazała, że przy złożonych systemach gospodarczych nieuchronnie pojawiają się konflikty na stykach pomiędzy podsystemami. Właśnie zadaniem logistyki jest likwidacja bądź ograniczenie i łagodzenie tych konfliktów. Są różne przyczyny powstawania konfliktów najistotniejsze to:

• wynikające z różnorodnego rozumienia celów działań w zależności od szczebla decydentów,

• rodzące się z odmiennego wyobrażenia ról między składnikami występującymi w systemie,

• wynikające z dominacji niektórych podsystemów, uwarunkowane historycznie, często wynikające z powiązań nieformalnych itp.[6].

Usuwanie sytuacji konfliktowych odbywa się na ogół stopniowo, z jednoczesnym odcinkowym wdrażaniem modułów systemów logistycznych. W ujęciu bardziej teoretycznym, w konwencji podejścia sieciowego, wśród elementów systemu logistycznego można wyróżnić: węzły i ścieżki sieci zaopatrzeniowej, rozpatrywanej w dwu warstwach, tj. fizycznej (ludzi i zasobów) i informacyjnej (ilościowego i wartościowego ujęcia). W ujęciu praktycznym elementami systemu logistycznego są[6]:

• zintegrowane sieci komputerowe umożliwiające zdążanie do automatycznego wspomagania zarządzania (m.in. przez kody kreskowe), przy czym informatyka jest tylko narzędziem realizacji celu, którego skuteczność zależy od rozwiązań systemowych w zakresie: organizacji, planowania, finansów, motywacji działań, kontroli itp. Znaczenie ma przy tym ilość, jakość i częstotliwość obiegu informacji dotyczących obrotu materiałowo-finansowego,

• środki techniczne umożliwiające przemieszczanie, przeładunek i magazynowanie towarów w cyklach zaopatrzeniowych (od powstania produktu do konsumenta),

• służby decyzyjne zarządzające fizycznym przemieszczaniem towarów, z zastosowaniem nowoczesnych narzędzi (optymalizacji wielokryterialnej i symulacji), zorganizowane w stosownych komórkach.

Docelowo systemy powinny być zintegrowane i wspomagać zarządzanie wszystkimi procesami gospodarczymi przedsiębiorstwa, dostarczając optymalnych informacji na szczeblu strategicznym. Prawidłowo działający zintegrowany system logistyczny powinien realizować szereg specyficznych funkcji. Należą do nich: funkcja obsługi klienta i komunikacji, funkcja planowania, funkcja sterowania oraz funkcja koordynacji (rys. 2).

rys 2. Funkcje logistycznego systemu informacji.
Źródło: [29]

Wybór, wdrażenie systemów informatycznych i doprowadzenie do skutecznego działania zintegrowanego systemu zarządzania w przedsiębiorstwie wymaga opracowania procesu przygotowawczego. Podkreślając znaczenie zintegrowania systemów informatycznych dla logistyki, należy brać pod uwagę nie tylko integrację sprzętową, a więc połączenie w sieci komputerowe czy też mikrokomputerowe, ale również integrację oprogramowania, a także baz danych, a nawet komórek organizacyjnych. Wszystkie te elementy systemu logistycznego, a na początku informatycznego, najczęściej poddawane są stopniowej komputeryzacji i dopiero w miarę upływu czasu można dokonywać prac integracyjnych. Wiąże się to z niezbędną zasadą związaną ze stopniowym wdrażaniem systemów informatycznych jako odcinkowych, o małym zakresie przetwarzania, by potem je rozbudowywać do znaczniejszych rozmiarów i integrować.

Celem tego procesu przygotowawczego jest opracowanie realnego planu wdrożenia[6], wraz z rozpoznaniem dogodnego zaplecza realizacyjnego. Przedsięwzięcie tego typu jest zadaniem złożonym, wymagającym od realizatorów opanowania jego faz i etapów. W praktyce celowe jest systematyczne uporządkowanie elementów, z których może składać się proces zawierający przygotowania, badania i projektowanie rozwiązania logistycznego. Należy zatem wyróżnić trzy fazy tego procesu, tj.:

• fazę przygotowania wdrożeń logistycznych (sprecyzowania celów i zakresu);

• fazę rozstrzygających badań i eksperymentów strategicznych, co odpowiada szukaniu rozwiązań;

• fazę przygotowania realistycznego planu implementacji, polegającego na wyborze rozwiązań.

W ramach tak określonych faz procesu przygotowawczego można wyróżnić etapy. Kolejność i nazwy etapów sugerują, które moduły są kluczowe i mają wpływ na dostarczanie przedsiębiorstwu największych wartości dodanych. Proponowana kolejność etapów wdrażania systemu to[6]:

• etap l - obsługa klienta i zrozumienie klienta;

• etap 2 - przeprowadzenie badań kondycji klienta;

• etap 3 - ustalenie i akceptacja zakresu prac;

• etap 4 - przeprowadzenie analizy działania przedsiębiorstwa;

• etap 5 - stworzenie wizji strategicznych przedsięwzięcia;

• etap 6 - przeprowadzenie badań teoretycznych i eksperymentów;

• etap 7 - opracowanie i ocena realnych wariantów przedsięwzięcia;

• etap 8 - przezwyciężenie przeszkód wewnętrznych i zewnętrznych oraz przeszkód implementacyjnych;

• etap 9 - przygotowanie do zatwierdzenia planu wdrożenia;

• etap 10 - implementacja.

Po przeprowadzeniu dokładnej analizy działalności przedsiębiorstwa, przygotowaniu odpowiednich dokumentów i zakończeniu wdrażania informatycznego systemu logistycznego, można przystąpić do procesu modernizacji zarządzania w kierunku zintegrowanego systemu zarządzania, by w dalszej perspektywie rozbudowywać go w makro-skali.

Na rynku polskim można spotkać wiele zintegrowanych systemów informatycznych wspomagających efektywną działalność przedsiębiorstwa. Niewiele jednak polskich firm decyduje się na zakup i wdrażanie takiego systemu. Częściej są one stosowane w dużych przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego.

W Polsce przedsiębiorstwa najczęściej decydują się na zakup systemów klasy ERP, które do niedawna były najpopularniejszymi. Szacuje się, że liczba instalacji systemów tej klasy w Polsce przekroczyła 1200[puls]. Systemy te jednak nie zawsze są kompletne, często ograniczają się tylko do kilku najważniejszych modułów. Zintegrowany system ERP zawiera moduły wspomagające między innymi: finanse, produkcję, logistykę i dystrybucję, marketing, zarzadzanie projektami, usługi, płace i kadry, raportowanie, obieg dokumentów. Przedsiębiorstwa wdrażają przeważnie tylko niektóre z nich.

Obecnie na rynku polskim dostępne są oprogramowania klasy CRM (Customer Relationship Management) i SCM (Supply Chain Management), jednak do zakupu tych systemów rynek dojrzewa powoli .Oprogramowanie SCM wspomagające zarządzaniem łańcuchem dostaw do chwili obecnej nie znalazło chętnego do wdrożenia. A przecież SCM to kompletne, zintegrowane planowanie i przeprowadzanie operacji związanych z dostawami w sieci logistycznej obejmującej ich dostawców, producentów, dystrybutorów, klientów oraz ich klientów. System polega na maksymalizacji poziomu integracji wszystkich elementów łańcucha logistycznego. W efekcie powstaje jeden, stabilny i w pełni zintegrowany twór, cechujący się synergią działań wewnętrznych i kooperatywnym funkcjonowaniem wszystkich składowych w warunkach zmieniającego się otoczenia. Natomiast na wdrożenie oprogramowania CRM wspomagającego zarządzanie relacjami z klientami dotychczas podpisano 25 umów[30].

A przecież obsługa klienta, jakość i poziom tej obsługi to obszar zainteresowania każdego przedsiębiorstwa chcącego istnieć na rynku. Poziom obsługi klienta zależy od szeregu decyzji podejmowanych w sferze transportu, zapasów, składów, prognozowania popytu i zamówień zaopatrzeniowych, czyli w zakresie logistyki, finansów i w zakresie innych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa. Chcąc więc, zapewnić wysoki poziom obsługi klienta, przedsiębiorstwa polskie powinny dążyć do przebudowy i wdrażania systemów wspomagających ich działalność. John J.Coyle, Edward J.Bardi i C.Jahn Langley w książce "The Management of business Logistics" określają obsługę klienta jako "paliwo, które napędza silnik łańcucha logistycznego"[31].

CRM to metoda, sposób organizacji postępowania w relacjach z klientami a jednocześnie to zintegrowany system informatyczny wspomagający te metody. CRM jako system typu front office dopełnia funkcjonalność back office oferowaną przez narzędzia klasy ERP. CRM jest produktem, który wciąż ulega intensywnym zmianom i nadal się zmienia.

Do klasy CRM zaliczymy systemy, zawierające większość z następujących modułów:

• Sprzedaż - zarządzanie kontaktami (profile klientów, struktura klientów instytucjonalnych, historia kontaktów sprzedaży i serwisu), zarządzanie kontem klienta (transakcje handlowe, zamówienia, generowanie ofert),

• Zarządzanie sprzedażą - analiza pipeline albo sales funnel (przewidywania, analiza cyklu sprzedaży), przydział do konta klienta i przydział do terytorium, monitorowanie statusu klienta i potencjalnych sprzedaży (sales opportunity) - zgodnie z charakterystyczną dla firmy strukturą organizacyjną i metodologią sprzedaży,

• Zarządzanie terminarzem i korespondencją - kalendarz i baza danych pojedynczego użytkownika lub całej grupy, obsługa poczty tradycyjnej i elektronicznej, faksy,

• Marketing - zarządzanie kampanią, katalog produktów, konfigurator produktu, cenniki, oferty, analiza efektywności kampanii, dystrybucja informacji o klientach zgłaszających zainteresowanie ofertą i odpowiadających na kampanię,

• Telemarketing - układanie list telefonicznych według definicji grup docelowych, automatyczne wybieranie numeru, generowanie list potencjalnych klientów, zbieranie zamówień,

• Serwis i wsparcie klienta po sprzedaży - przydzielanie, śledzenie i raportowanie zadań, zarządzanie problemem serwisowymi, kontrola zamówienia, obsługa gwarancyjna i pogwarancyjna,

• Informacja - szeroka i łatwa w użyciu funkcja raportowania, często bazująca na OLAP,

• Integracja z systemami ERP - zarządzanie finansami, księgowość, produkcja, dystrybucja, zarządzanie zasobami ludzkimi,

• Synchronizacja danych - dotyczy współpracy pomiędzy urządzeniami przenośnymi laptopy) a centralną bazą danych lub różnymi bazami danych i serwerami,

• Call center - serwisowe wsparcie kllienta[32].

Z oprogramowania klasy ERP, CRM korzystają na całym świecie firmy handlowe, banki, towarzystwa emerytalne i ubezpieczeniowe, instytucje publiczne - szpitale, uczelnie, urzędy. W Polsce istnieje jeszcze wiele problemów między innymi gospodarczych, finansowych, utrudniających przebudowę przedsiębiorstw i wdrażanie zintegrowanych systemów wspomagających ich działalność. W [30]naszym kraju wciąż jest sporo dużych, przeważnie państwowych, firm, w których nie wdrożono jeszcze kompleksowych systemów informatycznych. Zarządy większości tych podmiotów nie są jednak przygotowane do przeprowadzenia takich projektów. Dopiero prywatyzacja coś w tym względzie może zmienić. To właśnie prywatyzacja była - w opinii specjalistów - jednym z najważniejszych motorów napędzających rynek oprogramowania wspomagającego zarządzanie w latach poprzednich. Często bowiem jednym z pierwszych kroków na drodze do prywatyzacji, lub zaraz po niej, była decyzja o wdrożeniu kompleksowego systemu informatycznego. Najczęściej decyzjom tym przyświecała chęć uporządkowania struktury przedsiębiorstwa oraz zachodzących w nim proesów.

Podsumowanie.

Obecnie we współczesnym świecie, w obliczu globalizacji i silnej konkurencji we wszystkich niemalże sektorach rynku, trawa ewolucja metod zarządzania w kierunku stosowania nieskomplikowanych, wielu komplementarnych metod. Przedsiębiorstwo "jutra", aby istnieć na rynku, prosperować i sprostać agresywnej konkurencji powinno przede wszystkim zwrócić uwagę na integrację wewnętrznych procesów z otoczeniem poprzez[3] myślenie w skali globalnej, nastawianie się na rynki światowe, ciągłe poszukiwanie rozwiązań innowacyjnych, modyfikowanie działalności w zależności od zmieniającego się otoczenia, charakteru rynku i rozwijającej się konkurencji.

Te tendencje przekształceń przedsiębiorstw powodują istotne zmiany w zakresie stosowanych metod zarządzania. Sprawnie funkcjonujący obiekt gospodarczy zarówno w płaszczyźnie finansowej, technicznej jak i organizacyjnej, wymaga szybkiego reagowania, a obecne metody nie zawsze mogą sprostać. Zmuszone do szybkiego rozwoju i przeobrażeń przedsiębiorstwa polskie, muszą uporać się z wieloma problemami nie tylko ze stale zwiększającą się liczbą klientów, ze zwiększoną produkcją, liczbą usług oraz rosnącą liczbą zgłoszeń i zwiększającym się natężeniem komunikacji zewnętrznej i wewnętrznej, ale także z problemami nie rozwiązanymi do końca przez państwo. Aby przedsiębiorstwo polskie mogło konkurować z firmami zagranicznymi musi mieć dostęp do sprawnie i szybko przebiegających informacji. Obecnie coraz bardziej zwiększa się skala i rozległość przesyłanych strumieni informacyjnych niezbędnych do efektywnego działania firmy. W Polsce przepływ informacji utrudniony jest poprzez niedorozwój telekomunikacji, brak dużych ośrodków obliczeniowych z komputerami dużej mocy oraz słaby rozwój baz danych, mających wspomagać decyzje gospodarcze. Wraz z problematyką baz danych pojawiają się trudności związane z przygotowaniem menedżerów do wykorzystywania posiadanych informacji. Należy tutaj zwrócić uwagę na: odpowiednią wiedzę ekonomiczną i wybór najprostszej i odpowiedniej metody analizy danych do formułowania czytelnych, prawidłowych wniosków, wybór narzędzi prezentacji wiedzy diagnostycznej, umiejętność odpowiedniej agregacji danych i możliwość uzyskania z nich potrzebnych informacji, poprawne przygotowanie wizualizacji danych, wybór metod graficznych zmuszających do właściwej interpretacji i dobór odpowiednich środków informatycznych.

Rzadkością jest także stosowanie w polskich przedsiębiorstwach bardzo przydatnych w logistyce symulacji komputerowych. W krajach rozwiniętych gospodarczo symulacje komputerowe wykorzystując szybkość wykonywania na komputerze obliczeń, realizują symulację wielowariantowo, opierając się na modelu zbudowanym przy użyciu rzeczywistych danych pochodzących z otoczenia. Rezultaty tak wykonywanych eksperymentów pozwalają na wybranie optymalnego wariantu rozwiązania. W systemach logistycznych symulacja może wspomagać decyzje dotyczące transportu, realizacji procesów technologicznych, czy magazynowania[6].

Częściowo powyższe problemy rozwiązane mogłyby być poprzez budowę i rozbudowę sieci komputerowych zarówno lokalnych, jak i rozległych, budowę centrów dystrybucyjnych, przygotowanie standardów norm w zakresie: technologii przetwarzania danych i łącz komputerowych, norm ISO 9000, terminologii logistycznej, systemów bezpapierowej dokumentacji (EDI-EANCOM)[6].

Brak zintegrowanych systemów zarządzających przedsiębiorstwem jest spowodowane niedostatecznym zrozumieniem nowoczesnych koncepcji zarządzania przedsiębiorstwem oraz istoty i funkcji logistyki. Powodem jest także wygórowana cena systemów oferowanych na polskim rynku i brak odpowiednich analiz, kalkulacji i określenia dokładnego czasu wdrażania systemów. Rozpowszechnienie systemów logistycznych wspomaganych przez systemy informatyczne prowadzących do integracji procesów gospodarczych stanie się możliwe, jeżeli kompleksowo podzie do problematyki budowy systemów logistycznych i wdrażania systemów informatycznych. Można to osiągnąć poprzez właściwą politykę rządu, odpowiednie szkolenia i przedstawienie możliwości i metod uczenia się od lepszych oraz poprzez ścisłą współpracę ze specjalistami z zakresu informatyki, logistyki, analizy i diagnozy.

Literatura:

1. Kempny D.: Logistyczna obsługa klienta. PWE, Warszawa 2001.
2. Solarz J.K.: Narodowe style zarządzania. Mity czy fakty. Wrocław 1984.
3. Penc J.: Decyzje w zarządzaniu. Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kaków 1995.
4. Bendell T., Boulter L.: Benchmarking. Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000.
5. Durlik I.: Benchmarking, czyli metoda porównań z najlepszymi. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 1998 nr 9.
6. Abt S.: Systemy logistyczne wyzwaniem dla informatyków. Informatyka 7/95.
7. Beier F.J., Rutkowski K.: Logistyka. SGH 1993.
8. Skowronek Cz., Sarjusz-Wolski Z.: Logistyka w przedsiębiorstwie. PWE. Warszawa 1999.
9. Chaberek M.: Logistyka - Zarządzanie logistyczne - Zarządzanie logistyką. Gospodarka Materiałowa i Logistyka 9/2000.
10. Kolbusz E.: Strategiczne zarządzanie informacją,(W:) Strategia Systemów Informatycznych. Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1999.
11. Drucker P.F.: Praktyka zarządzania. Warszawa 1992.
12. Sołtysik M.: Zarządzanie logistyczne. AE Katowice 1996.
13. Nowiska - Skowron M.: Efektywność systemów logistycznych. PWE Warszawa 2000.
14. Pfohl H.Ch.: Zarządzanie logistyką. Funkcje i instrumenty. Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 1998.
15. Wypowiedź dr R. Wildinga z Cranfield School of Management podczas konferencji Centrum rozwoju logistyki, Sopot 1999.
16. Wilding R.: Time - Gased Compression i the Supply Chain. Cranfield School of Management podczas konferencji Centrum rozwoju logistyki, Sopot 1999.
17. Penc J.: Strategie zarządzania. Perspektyficzne myślenie. Systemowe działanie. Agencja Wydawnicza PLACE, Warszawa 1996.
18. Christopher M.: Strategia Zarządzania Dystrybucją. Agencja Wydawnicza PLACE, Warszawa 1996.
19. Szałek B.: Logistyka. Wstęp do problematyki. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1994.
20. Pfohl H.: Systemy logistyczne. Biblioteka Logistyka, ILM, Poznań 1998.
21. Gołembska E., Szymczyk M.: Informatyzacja w logistyce przedsiębiorstw. PWN Warszawa 1997.
22. The International Center for Competitive Excellence, Uniwersytet Północnej Florydy 1994.
23. Szymczak M.: Logistyczny system informacji. Logistyka 1/96.
24. Niedzielska E.: Informacyjno - komunikacyjne wyzwanie współczesnego rozwoju cywilizacji. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu nr 707, Wrocław 995.
25. Adamczewski P.: Wdrożeniowe uwarunkowania zintegrowanych systemów informatycznych. Akademicka Oficyna Wydawnicza PLJ, Warszawa 1998.
26. Korzeń Z.: Informatyczne systemy logistycznego zarządzania. Logistyka 3/96,4/96.
27. Adamczewski P.: Realizacja zintegrowanych systemów informatycznych zarządzania. Logistyka 1/97.
28. Jelonek D.: Modelowanie zasobów informacyjnych dla systemu monitorowania konkurencyjnego otoczenia przedsiębiorstwa, rozprawa doktorska, Politechnika Częstochowska, Częstochowa 2000.
29. Dobrzyński M.: Logistyka. Politechnika Białostocka, Białystok 1999.
30. Puls Biznesu. Dodatek Specjalny nr 169, 08.10.2001.
31. Coyle John J., Bardi Edward J., Langley Jr C.John: The Management of Bisiness Logistics. West Publishing company, Minneapoli St. Paul 1996.
32. Matulewicz J.: CRM - Sprzedaż i Marketing. Logistyka i Jakość, 4/2000.

---