KATECHEZA SPECJALNA

KATECHEZA OSÓB W SZCZEGÓLNYCH SYTUACJACH

Magisterium Kościoła naucza, że adresatem Ewangelii jest „osoba historyczna i konkretna" (RH 13), znajdująca się w określonej sytuacji oraz będąca pod wpływem uwarunkowań psychologicznych, społecznych, kulturowych i religijnych (por. DOK 167). Zgodnie z posoborową zasadą wierności Bogu i człowiekowi uwzględnia się różne sytuacje życia osób oraz kieruje katechezę na różnorodne drogi, aby można było spotkać się z każdą osobą i dostosować orędzie chrześcijańskie oraz pedagogię wiary do różnych wymagań (por, DOK 165).

Dokumenty katechetyczne podkreślają, że przystosowanie katechezy do adresata należy rozumieć jako wyjątkowo macierzyńskie działanie Kościoła uznającego każdą osobę, także z niepełnosprawnością, za rolę Bożą i Bożą budowlę (por. l Kor 3,9), której nie należy pomijać, lecz trzeba ją uprawiać i budować z nadzieją. Decydującym kryterium jest troska Kościoła o każdego człowieka, troska o przekazanie jedynego Słowa, które zbawia. To kryterium inspiruje każdą formę katechezy, a zwłaszcza katechezę osób niepełnosprawnych, która wymaga od katechetów odpowiedniej kompetencji i kreatywności (por. DOK 169, 189; CT 31; KKK 24-25). Dokumenty katechetyczne postulują takie uwzględnienie psychopedagogicznej charakterystyki osób niepełnosprawnych, które pozwoli przygotować dla tych osób odpowiednią katechezę. Próbuje to realizować katecheza specjalna, uwzględniając terminologię respektującą zarówno standardy pedagogiki specjalnej oraz wytyczne Kościoła powszechnego dotyczące katechezy, jak i polską tradycję katechetyczną.

1. pedagogika - katecheza specjalna

Katecheza jest wychowaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych. Obejmuje przede wszystkim wyjaśnianie nauki chrześcijańskiej, podawane na ogół w sposób systematyczny i całościowy w celu wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego (por. CT 1).

Czym zatem jest katecheza specjalna? Najczęściej kojarzy się ją z katechezą osób niepełnosprawnych. Termin „niepełnosprawność” używany jest w Polsce jako główne określenie dla wszystkich rodzajów niepełnosprawności. Władysław Dykcik podkreśla, że pojęcie „niepełnosprawność” obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne osób w społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej. W Polsce obowiązuje następująca definicja osoby niepełnosprawnej: „Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi”.

Pomocą w zrozumieniu i zdefiniowaniu katechezy specjalnej jest pedagogika specjalna. Jest ona gałęzią pedagogiki ogólnej, która obejmuje swą działalnością rewalidacyjną osoby odchylone od normy (dzieci, młodzież, dorosłych), których upośledzenie, choroba lub nieprzystosowanie społeczne w sposób wyraźny wpływa na procesy kształtujące ich osobowość oraz stosunki międzypersonalne. Pojęciem niesłychanie ważnym w pedagogice specjalnej jest norma. Normę, choć nie jest pojeniem jednoznacznym, można ująć w dwojaki sposób: w znaczeniu statystycznym - jako przeciętność, jako to, co spotyka się u większości danego gatunku, lub to, co jest zgodne z właściwościami większości elementów wyodrębnionych jako klasa. Drugie znaczenie ma charakter oceniający. „Normalny" to ten, który ma wartość pod jakimś względem akceptowaną przez kogoś czy przez pewien zespół lub też stanowiącą coś, co może być tak ocenione.

Jeżeli wiarę będziemy rozumieli jako postawę człowieka wobec Boga, w której człowiek dobrowolnie i całkowicie się Bogu powierza, to taka wiara wymaga od człowieka, by wyznawał Boga słowami i żył zgodnie z Jego wolą (por. KKK 150). Wyznawanie wiary jest jasnym i wyraźnym znakiem przyznania się do Chrystusa przed ludźmi. Wychowanie w wierze jest prowadzeniem dziecka do Boga, kształtowaniem postawy zawierzenia Bogu, jest uczeniem życia zgodnego z Dekalogiem. Wychowanie w wierze dotyka trzech płaszczyzn: poznania Boga, przeżywania Go i świadczenia o Nim. P. Poręba uważa, że wychowanie w wierze to dawanie takich wzorów osobowych by: ukształtować obraz Boga, którego co prawda nie widzimy, ale jest realnie blisko nas, kocha nas i chce, byśmy Go kochali - aspekt poznawczy, wyzwolić poczucie radości z tego faktu - aspekt emocjonalny, nauczyć pokazywać w dostępny sobie sposób, że Pana Boga kochamy - aspekt działaniowy.

Katecheza specjalna jest częścią katechetyki szczegółowej i jest wychowaniem w wierze osób odchylonych od normy, których upośledzenie, choroba lub nieprzystosowanie społeczne w sposób wyraźny wpływa na poznawanie Boga, przeżywanie Go i świadczenie o Nim. Dokonuje się to zawsze na miarę możliwości konkretnej osoby ludzkiej i uwarunkowań, w której ona żyje. Katecheta pracujący w szkole specjalnej różnego typu, musi sobie zdawać sprawę ze ścisłego powiązania, jakie istnieje między wiarą rodziców a wychowaniem religijnym ich dzieci. Wychowanie to odbywa się przede wszystkim w domu rodzinnym, a szkoła jedynie kontynuuje i uzupełnia to, czego uczą rodzice (por. FC 36). Atmosfera, jaka panuje w domu, w istotny sposób wpływa na rozwój religijny dziecka. Wiele dzieci żyje wiarą swoich rodziców i w tej wierze przyjmuje sakramenty. Dla dziecka, którego rodzice żyją prawdziwą wiarą i traktują Ewangelię jako swój drogowskaz, oczywistość istnienia Boga jest nie do podważenia. W przypadku osób znajdujących się w szczególnych sytuacjach, tak rozumiana wiara przez rodziców nie zawsze ma miejsce. W rezultacie religijne wychowanie dziecka zostaje zepchnięte na osoby trzecie. W takim przypadku za poznaniem Boga (lekcje religii) nie idzie, niestety, w parze przeżywanie Go i świadczenie o Nim.

Katecheza specjalna jest związana z pedagogiką specjalną. W Europie i wielu krajach świata często pod pojęciem „pedagogika specjalna" rozumie się osoby odbiegające od normy, nie tylko w sensie negatywnym, ale również w sensie pozytywnym, np. szczególnie uzdolnione. Ich potrzeby są również szczególne i wymagają ze strony nauczyciela zastosowania wobec nich szczególnych oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych. Katecheza specjalna, której rozwój jest ciągle ściśle połączony z rozwojem pedagogiki specjalnej oraz innych dziedzin nauki, np. psychologia, medycyna, socjologia, itd. również powinna zająć się tą grupą uczniów. Najczęściej otrzymali oni solidne wychowanie religijne w domu rodzinnym, dlatego też ich potrzeby i oczekiwania są inne niż ich rówieśników, którzy byli tego pozbawieni. Można by powiedzieć, że formą katechezy specjalnej tych osób jest katecheza przy parafii, dokonująca się w ramach ruchów, czy stowarzyszeń religijnych.

Katecheza specjalna wymaga bardzo specyficznego przygotowania, które nie tylko wiąże się z intelektualnym wykształceniem, ale i z pewnego rodzaju szczególnym umiłowaniem tego typu pracy. W Polsce ten rodzaj katechezy jest mocno zaniedbany. Nie dlatego, że brakuje ludzi, którzy kochają tego typu pracę, ale dlatego, że brakuje wykładowców w ośrodkach uniwersyteckich, którzy z kolei mogliby przygotować wykładowców w seminariach i uczelniach przygotowujących przyszłych katechetów. Dlatego też nie należy się dziwić, iż pomimo że w zagadnieniach ogólnych, składających się na program wykładów z katechezy specjalnej jest wiele treści, to jednak ich realizacja pozostawia ciągle wiele do życzenia.

2. katecheza specjalna szczegółowa

Podział katechezy specjalnej przebiega wzdłuż podziału pedagogiki specjalnej. Katecheza specjalna szczegółowa opiera swoje działania najpierw na charakterystyce poszczególnych grup pedagogiki specjalnej. Katecheza specjalna bez takiego odniesienia jest nie do zaakceptowania. W związku z tak ścisłym powiązaniem pedagogiki i katechezy specjalnej, pomimo, częściowo różnych celów, można by z całą pewnością odnieść do tej ostatniej nazwy, które łączą w sobie obszary oddziaływań pedagogicznych i katechetycznych.

2.1. Surdokatecheza

Surdopedagogika jest działem pedagogiki specjalnej zajmującej się teorią i praktyką wychowania i kształcenia osób głuchych. Surdokatecheza, jako dział katechezy specjalnej, uwzględniając współczesne osiągnięcia surdopedagogiki, pomaga dzieciom i młodzieży poznać Boga, przeżywać Go i wyznawać wiarę w Niego, na miarę możliwości jakie stwarza tej grupie osób przeżywany stopień i rodzaj niepełnosprawności.

Katechizacja niesłyszących jest jedną z trudniejszych dziedzin katechizacji w ogóle. Wynika to ze specyfiki osobowości osoby nie słyszącej. Katecheza dla dzieci i młodzieży nie słyszącej wymaga specjalnego przygotowania, stosowania specjalnych metod, przestrzegania zasad surdopedagogiki, znajomości psychiki dziecka niesłyszącego, jego naturalnego języka, którym jest język migowy. Głuchym nazywamy człowieka, który pozbawiony jest słuchu, a więc i treści słuchowych płynących ze świata, i który wskutek tego znajduje się w gorszych warunkach niż słyszący w tym, co odnosi się do poznawania zewnętrznego świata i przygotowania do życia społecznego.

Z problemem głuchoty wiąże się zagadnienie klasyfikacji głuchych. Najczęściej stosowany jest podział głuchoty w zależności od stopnia utraty słuchu: głuchota całkowita lub głuchota częściowa. W aspekcie pedagogicznym dzieci głuche częściowo dzieli się na:

• Dzieci niedosłyszące. Są to dzieci, które słyszą i rozumieją mowę ludzką mimo występujących u nich wad słuchu.

• Dzieci z resztkami słuchu. Słyszą one mowę ludzką jedynie przy pomocy aparatów wzmacniających słuch.

Spośród wielu cech umysłowych podkreślających odrębność psychiki dziecka niesłyszącego najistotniejsze dotyczą sfery poznania. Osoby niesłyszące nie są pozbawione zdolności poznawczych, jednak poznawana przez nich rzeczywistość jest ograniczona. U dziecka niesłyszącego pierwsze wiadomości i umiejętności wytwarzają się na podstawie wzroku, węchu, smaku oraz dotyku. Dziecko niesłyszące odbiera bodźce wzrokowe, smakowe, węchowe i dotykowe, lecz; nie łączy ich z dźwiękową nazwą, gdyż jej nie słyszy. W zaistniałej sytuacji, dziecko nie słyszące nie kojarzy symbolu dźwiękowego z pojęciem. Dziecko niesłyszące pozbawione jednego z najważniejszych receptorów, jakim jest słuch, ma upośledzone operacje myślowe abstrahowania i uogólniania.

Liczne badania psychologiczne potwierdzają, że dzieci głuche są opóźnione w porównaniu ze słyszącymi rówieśnikami w rozwoju psychicznym co najmniej o dwa lub trzy lata, w nauce szkolnej o pięć lat. Brak słowa powoduje, że sfera woli dziecka głuchego jest osłabiona. Stąd też głuche dzieci osiągają społeczną dojrzałość poniżej przeciętnej normy słyszących ludzi. Ludzie głusi to „urodzeni wzrokowcy”. Cała struktura głuchego jest nastawiona na wrażenia wzrokowe. Spostrzegawczość głuchych dzieci jest często zadziwiająca, a zdolności obserwacyjne duże. Spostrzeżenia głuchego dziecka są z reguły niepełne, bardzo niedoskonałe. Powoduje to często złe zrozumienie i fałszywą interpretację obserwowanych zjawisk.

Surdokatecheta staje więc przed trudnym zadaniem wprowadzania abstrakcyjnych pojęć w świat psychiki dziecka pozbawionego słuchu. Chodzi tu przede wszystkim o takie pojęcia jak: wiara, nadzieja, życie wieczne, dusza, rzeczy ostateczne człowieka. W przekazie treści katechetycznych jest wskazane stosowanie metod totalnej komunikacji. Obok przekazu doktryny wiary katolickiej, ważną sprawą staje się dla katechety wprowadzenie dziecka nie słyszącego w tajemnicę świata wiary. Wtajemniczenie w wiarę, oparte o przeżycia dziecka może doprowadzić do umiejętnego przeżywania spotkania z Bogiem w sakramentach świętych i modlitwie. Ostatecznie surdokatecheta przy aktywnej współpracy z uczniami, przez rewalidację, ma ich doprowadzić do pełnej integracji ze środowiskiem życia rodzinnego i parafialnego. W celu osiągnięcia wyżej wspomnianych celów konieczne jest problemowe stawianie przerabianych tematów. Źródłem owocności pracy dydaktyczno-katechetycznej staje się ciągłe bazowanie na dotychczasowych przeżyciach i doświadczeniach.

Do tego, aby katecheza specjalna dla niesłyszących dobrze wywiązała się ze swego zadania, musi mieć na uwadze następujące aspekty:

• ilość uczestników poszczególnych grup katechetycznych nie może być zbyt duża, gdyż utrudniałoby to indywidualne podejście do każdego niesłyszącego dziecka,

• przestronne pomieszczenia, które umożliwiałyby swobodę i dobre samopoczucie dzieci,

• odpowiedni, bogaty i zmieniający się w zależności od okresu liturgicznego wystrój salki katechetycznej, który pomaga dzieciom w zrozumieniu tajemnic wiary i przeżywaniu ich razem z Kościołem,

• duży zasób pomocy katechetyczno-dydaktycznych, estetycznie wykonanych, kolorowych, które mogą zainteresować grupę i pobudzić do aktywności,

• program katechizacji powinien być umiarkowany i dostosowany do poziomu wiedzy dziecka czy grupy katechizowanych,

• współpraca z rodziną, nauczycielami, wychowawcami i parafią.

Katecheza dla niesłyszących musi wychowywać do rozumienia symboli i takimi się posługiwać. Obszerna katecheza o liturgicznych symbolach - choć jest konieczna - wzbogaca jedynie wiedzę, ale przez to nie uzdalnia jeszcze człowieka w pełni do sprawowania kultu. Najważniejsze jest wtajemniczenie w świat kultycznych znaków. Trzeba jak najwcześniej budzić do rozumienia symbolu. Rozumieniu symbolu winny służyć konkretne ćwiczenia zmysłów prowadzące do przeżyć, a więc umiejętności podziwu, medytacji. Przeżycie jest bowiem ważniejsze od wyjaśnień. Wrodzona zdolność do medytacji winna znaleźć swój rozwój w zadumie nad obrazami, wykonywaniu rysunków, w grach, opowiadaniach czy inscenizacjach. Katecheza ma doprowadzić niesłyszących przez rewalidację do integracji ze środowiskiem rodzinnym, parafialnym itp. w dziedzinie życia religijnego. W katechizacji należy wykorzystywać zasady surdopedagogiki.

Biorąc pod uwagę fakt, że w przypadku rozwoju dzieci niesłyszących może wystąpić fakt zapóźnienia rozwojowego, należy uwzględniać te uwarunkowania przy doborze treści katechezy. Dlatego o doborze treści katechezy musi w konkretnych przypadkach rozstrzygać katecheta faktycznie znający możliwości odbiorcy katechezy.

2.2. Tyflokatecheza

Tyflopedagogika jest działem pedagogiki specjalnej zajmującej się teorią i praktyką wychowania i kształcenia dzieci z wadami wzroku, niewidomych i niedowidzących. Tyflokatecheza, jako dział katechezy specjalnej, uwzględniając współczesne osiągnięcia tyflopedagogiki, pomaga tej grupie dzieci i młodzieży poznać Boga, przeżywać Go i wyznawać wiarę w Niego.

W specjalistycznych placówkach zajmujących się kształceniem dzieci niewidomych przebywają i kształcą się również dzieci słabo widzące. Analizując dane statystyczne ostatnich lat, należy zauważyć i uwzględnić w pracy fakt, iż w populacji osób dotkniętych inwalidztwem wzroku maleje liczba niewidomych, a przybywa słabo widzących. Dzieje się tak na skutek dużego postępu nauk medycznych. Istnieje też tendencja zwiększania się liczby dzieci niewidomych i słabo widzących z towarzyszącymi innymi rodzajami inwalidztwa, zaburzeniami i deficytami. Celowym zatem wydaje się podanie charakterystyki osób słabo widzących, a zwłaszcza uwypuklenie problemów specyficznych dla tej grupy, różnych od problemów osób niewidzących.

Dzieci trafiające do placówek specjalnych dla niedowidzących często posiadają deficyty w zakresie spostrzegania, mają zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, lateralizacji, wnioskowania logicznego, koncentracji uwagi, pamięci. Wykazują też osłabienie procesów nerwowych. Mogą sprawiać wrażenie opóźnionych w rozwoju umysłowym, co jest wynikiem zaniedbań wychowawczych i skutkiem nagromadzonych braków w wiadomościach. Jeśli proces nauczania i rewalidacji jest prowadzony prawidłowo, większości udaje się pokonać ograniczenia i wyrównać braki.

W placówkach specjalnych, zajmujących się kształceniem dzieci słabo widzących, każdy uczeń otaczany jest specjalnym programem terapii widzenia, który przewiduje indywidualny dobór pomocy optycznych i ćwiczeń usprawniających wykorzystanie posiadanego wzroku. Wprowadza się też dodatkowe przedmioty i zajęcia, które są konieczne dla prawidłowego rozwoju dziecka (nauka pisma punktowego, zajęcia z orientacji przestrzennej, gimnastyka korekcyjna, różnego typu zajęcia rewalidacyjne).

Podejmując zajęcia z uczniami słabo widzącymi, należy uwzględnić fakt, iż proces kształcenia w tej grupie przebiega znacznie wolniej i mniej efektywnie niż u niewidomych. Nie wolno również bagatelizować tendencji do niższego poziomu akceptacji własnego kalectwa u osób niedowidzących w porównaniu z niewidomymi. Słabo widzący znacznie lepiej znają możliwości ludzi o pełnosprawnym wzroku. Mają też większą możliwość zaobserwowania niewłaściwych reakcji wobec nich ze strony widzących (natarczywe przyglądanie się, nieprzychylne gesty, niedelikatne, zbytnie zainteresowanie). Słabo widzący mają problem z przyporządkowaniem się do grupy - nie identyfikują się ani z grupą osób widzących, ani niewidomych. Wszystko to wpływa na niską samoocenę i może prowadzić do zachowań depresyjnych. Dobrze, jeśli tyflokatecheta wykorzysta wszelkie okazje pojawiające się na jego zajęciach, by przypominać o bezwarunkowej miłości Boga oraz o Jego wspaniałych darach. Warto przekonywać, że samo posiadanie talentu (o posiadaniu specjalnych uzdolnień często są przekonani) nie wystarczy. Trzeba go jeszcze odpowiednio rozwinąć i wykorzystać, a to wymaga pracowitości, wytrwałości i odwagi. Często młodzież słabo widząca nie potrafi realnie ocenić swoich możliwości. Zadaniem nauczycieli i wychowawców, w tym katechety będzie pomoc w unikaniu okazji do zranień, odkryciu uzdolnień w zakresie ich możliwości. Ważnym elementem będzie również wychowanie młodego człowieka do czynnego udziału we wspólnotowym życiu Kościoła.

Uczniowie słabo widzący są bardziej uzależnieni od otoczenia, bardziej pragną oparcia i pomocy. Stąd może pojawić się dla katechety niebezpieczeństwo większego związania ucznia ze sobą niż z Panem Bogiem.

Należy też uważać, aby uniknąć błędu, często popełnianego w wychowaniu i nauczaniu, polegającego na przypisywaniu wszystkim niepowodzeniom dziecka, zwłaszcza szkolnym, przyczyny związanej ze wzrokiem. A przecież uczniowie ci, podobnie jak ich widzący rówieśnicy, mogą być mniej zdolni lub słabiej zmotywowani do pracy.

Pracując z dzieckiem słabo widzącym, należy zwrócić uwagę na następujące czynniki ułatwiające pracę uczniowi i katechecie:

• uczeń powinien przychodzić na zajęcia odpowiednio wyposażony w potrzebne pomoce optyczne,

• stosować właściwy rodzaj oświetlenia (zacienienie przy światłowstręcie),

• używać statywu do podtrzymywania książki (uczeń ma wolne ręce i może korzystać z pomocy optycznych),

• pozwolić zachować dowolną odległość oczu od czytanego tekstu,

• zachęcać dziecko, aby wybierało dla siebie najdogodniejsze przy czytaniu ruchy głowy, oczu,

• stosować żółtą folię dla poprawienia kontrastu czytanego tekstu,

• stosować czarną podkładkę pod czytany tekst w celu uniknięcia „prześwietlenia" pisma,

• używać kolorowych spinaczy do zaznaczania tekstu,

• stosować szablon „okienko" z kartonu w celu oznaczenia czytanej linijki,

• do pisania stosować grube mazaki i papier z pogrubionymi liniami,

• przedmioty pokazywać na kontrastującym tle,

• wybierać ilustracje i obrazki realistyczne, o intensywnych barwach, nie za ciemne, takie, by szczegóły na nich nie były zbyt małe,

• okazywać cierpliwość, gdy uczeń pisze bardzo wolno, „niestarannym" pismem.

Dzieci niewidome uczą się w szkole posługiwać pismem Braille'a. Umiejętność czytania i pisania zdobywają w późniejszym wieku niż dzieci widzące, które obecnie nierzadko umieją czytać i pisać już w wieku przedszkolnym. W związku z tym katecheta w początkowym stadium nauczania nie może wymagać od dzieci np. prowadzenia zeszytów. Musi zatem opowiadać bardzo przekonywująco i obrazowo, aby przekazywana treść pozostała dziecku w pamięci. Musi też umiejętnie do niej wracać, aby ją utrwalić.

Bardzo ważną pomocą w katechizacji są audycje radiowe nagrywane na kasety magnetofonowe płyty CD lub inne nośniki. Ważne są pomoce, które można dotknąć, np. rzeźby, płaskorzeźby czy rysunki o fakturze wypukłej. Wbrew pozorom nie należy unikać (zwłaszcza u dzieci starszych i młodzieży) pomocy wizualnych, np. filmów. Niewidomi nie unikają określeń typu „widziałem film”, „oglądałem program w telewizji”. W związku z tym pomocne mogą być również i religijne filmy video; niekiedy z koniecznym komentarzem katechety, gdy dialogi filmowe nie pozwalają do końca wyobrazić sobie akcji.

Uczniowie słabo widzący w normie intelektualnej, z poszczególnych przedmiotów nauczania realizują programy przewidziane dla szkół masowych. Nie ma więc potrzeby tworzenia specjalnego programu katechezy niewidomych i słabo widzących (tyflokatechezy). W katechezie, podobnie jak na innych przedmiotach, ze względu na znacznie wolniejsze tempo pracy, trzeba z pewnością ograniczyć ilość podawanych treści szczegółowych. Trzeba to jednak robić bardzo ostrożnie i zawsze uwzględniając potrzeby katechizowanej grupy. Być może wysiłek środowisk zajmujących się tyflokatechezą powinien raczej pójść w kierunku opracowania podręcznika dla ucznia, w którym zostałyby uwzględnione problemy wynikające z samej niepełnosprawności oraz z braku jej akceptacji. Jednak najpilniejszą potrzebą wydaje się być opracowanie programu katechezy dla uczniów niewidomych i słabo widzących z towarzyszącą niepełnosprawnością intelektualną.

Dziecko niewidome nie zdaje sobie sprawy z ograniczeń, jakie niesie ze sobą brak wzroku. Świadomość tych ograniczeń dociera do niego, gdy ma 10, 11, 12 lat. I wtedy pojawia się pytanie: „Dlaczego ja nie widzę?” Szukając odpowiedzi natrafia na Pana Boga, o którym wie, że jest wszechmocny. Skoro jest wszechmocny, to może sprawić odzyskanie wzroku. Tak się jednak nie dzieje. Dziecko myśli więc, że jest On winny jego kalectwa (niewidzenia). Aby konsekwencją takiego sposobu myślenia nie było odwrócenie się od Pana Boga, potrzeba bardzo starannej i mądrej formacji katechetycznej dziecka. Od najmłodszych lat trzeba mówić niewidomemu dziecku o Bogu kochającym, ale jednocześnie o Bogu wymagającym. Trzeba mówić o ofierze Chrystusa, o sensie wszelkiej ofiary, oraz że ta ofiara nie stoi w sprzeczności z obrazem Boga miłującego człowieka. Trzeba na sposób możliwy do przyjęcia przez dziecko ukazywać obraz Boga, który pochyla się z niezwykłą czułością nad każdym bez wyjątku człowiekiem.

Dziecko niewidome odbiera świat głównie poprzez słuch i dotyk. Ważną rolę w katechizowaniu odgrywają właściwie przygotowane nabożeństwa ze starannie dobranymi modlitwami, a także odpowiednią muzyką, która pozwoli na głębokie przeżycie nabożeństwa i przyjęcie podawanych prawd. Dzieci niewidzące są bardzo spontaniczne i ogromnie chętnie włączają się w tzw. kazania dialogowane. Dlatego katecheta, współpracując z księdzem, lub sam kapłan, gdy katechizuje te dzieci, ma w tej formie dużą możliwość przekazywania prawd wiary.

Dzieci niewidzące powinny mieć możliwość dotknięcia wystroju kościoła łącznie z ołtarzem, kielichem, pateną, hostią, tabernakulum itd. Muszą poznać przez dotyk strój liturgiczny księdza. Katecheta powinien opowiadać o wykonywanych czynnościach podczas akcji liturgicznej. Trzeba włączyć chłopców w służbę ministrancką, która także dla niewidomych jest możliwa do podjęcia, oczywiście po odpowiednim przygotowaniu i stworzeniu właściwego pod kątem tyflologicznym wystroju prezbiterium. Także wszelkie grupy modlitewne, formacyjne są wspaniałą płaszczyzną do integracji. Niewidomi, biorąc udział w takich grupach, czerpią od innych uczestników, ale i sami dużo mogą im dać. Odpowiednio prowadzona katecheza może pomóc niewidomym przejść przez trudny czas pretensji do Pana Boga za brak wzroku. Może pomóc im w podjęciu posłannictwa pomocy ludziom „niewidomym na duszy”.

2.3. Katecheza grup niedostosowanych społecznie

Niedostosowanie społeczne jest to stan, w którym pojawiają się trudności w adaptacji jednostki do otoczenia społecznego. Przyczyny niedostosowania są dwojakie: wiążą się z osobą bądź ze środowiskiem. Wśród przyczyn zależnych od osoby wylicza się niedorozwój umysłowy, braki charakteru, nieprawidłowy rozwój osobowości, nerwice, kalectwo. Przyczyny zależne od otoczenia społecznego polegają na powstawaniu w życiu osoby sytuacji zbyt trudnych oraz na stawianiu jej zbyt skomplikowanych i ciągle zmieniających się wymagań, uniemożliwiających jakąkolwiek adaptację.

Katecheza osób niedostosowanych społecznie zajmuje się dziećmi i młodzieżą, których dotknęły problemy związane z następującymi obszarami:

• grupa ryzyka,

• grupa pozbawiona ciepła rodzinnego i wzorców osobowych,

• grupa z doświadczeniami sekt i subkultur,

• grupa pozbawiona motywacji do życia.

Katecheci grup niedostosowanych społecznie pracują w bardzo zróżnicowanych środowiskach: pogotowia opiekuńcze, świetlice środowiskowe, sanatoria dla dzieci z zaburzeniami, szpitale z oddziałami detoksykacji, OHP, poprawczaki, ośrodki szkolno-wychowawcze itd. W tych miejscach spotykają się z dziećmi i młodzieżą, którzy są pozbawieni wzorców osobowych i norm społecznych; z rodzin dysfunkcyjnych; z zaburzeniami emocji i zachowań; z patologii; z osobami, które weszły w konflikt z prawem; molestowanymi i wykorzystywanymi seksualnie; uprawiającymi nierząd - czerpiąc z tego różnego rodzaju korzyści; z przemocą w rodzinie; u których został zmieszany świat wartości przez sekty, subkultury, używki; niewierzących rodziców; po próbach samobójczych; z wynaturzeniami - pedofilia, homoseksualizm; uzależnionych od hazardu, Internetu; pozbawionych korzeni łączących z grupą rówieśniczą; dilerami i paserami; posiadający kontakty mafijne; wyrzucanych ze szkół masowych o dobrych opiniach za wagarowanie lub niedostosowanie; wędrujących po ośrodkach zdobywających negatywne doświadczenia; wychowanych w bogactwie występujących przeciw prawu dla podniesienia adrenaliny; z niską samooceną. Tak scharakteryzowane grupy dzieci i młodzieży mają swoiste potrzeby religijne i społeczne wynikające z ich różnych, często przykrych, a nawet tragicznych, doświadczeń życiowych. Ich potrzeby są często nieuświadomione. Ponadto widoczne jest u nich rozchwianie emocjonalne, brak samoświadomości i pozytywnych doświadczeń duchowych.

Katechizacja grup niedostosowanych społecznie napotyka na różnego rodzaju przeszkody, m.in.; duża migracja między szkołami i ośrodkami; oderwanie od życia kościelnego - najczęściej po I Komunii świętej; brak doświadczenia życia w łasce i zdominowanie życia grzechem; brak ciągłości opieki duszpasterskiej i katechetycznej. Przy tak dużej niestabilności i różnorodności omawianych grup niemożliwe wydaje się stworzenie dla niej stałego programu katechetycznego. Dobrze jest, gdy pisze się „programy" dla poszczególnych grup, mając przed oczami następujące cele: uświadomienie młodemu człowiekowi prawdy o sobie; wzbudzenie w nim nadziei na możliwość uzyskania pomocy; uzupełnienie profilaktyki, którą są objęci, o zagadnienia religijne; podanie motywacji do odnajdywania swojego miejsca w społeczeństwie i Kościele; odkrycie życia w godności, miłości i zaufaniu.

2.4. Oligokatecheza

Oligofrenopedagogika jest działem pedagogiki specjalnej zajmujący się teorią i praktyką wychowania i kształcenia dzieci opóźnionych w rozwoju intelektualnym. Oligokatecheza, jako dział katechezy specjalnej, pomaga dzieciom poznawać Boga, przeżywać Go i doświadczać, na ile pozwala im na to stopień niepełnosprawności intelektualnej. We wszystkich dotychczasowych opracowaniach charakterystyka osób upośledzonych umysłowo zawsze była dobrze przygotowana. Równie dobrze były pomyślane tematy i zagadnienia jakimi powinien się zająć oligokatecheta - szczególnie w szkole specjalnej. Pomiędzy stopniem niepełnosprawności intelektualnej a profesjonalizmem w przygotowaniu i omawianiu tematów zachodziła niezwykła zależność. Im większy stopień niepełnosprawności tym słabiej był przygotowany rozkład materiału realizowany na lekcjach.

3. potrzeba nowego spojrzenia

Nie ulega żadnej wątpliwości, że z dniem powrotu nauki religii do szkół (l IX 1990), rozpoczął się nowy etap w dziejach polskiej katechezy specjalnej. Do tego czasu, trzeba to szczerze przyznać, była słabo zorganizowana, a najmocniej koncentrowała się na przygotowaniu dzieci „specjalnej troski" do pierwszej spowiedzi i Komunii świętej. W zasadzie wszystkie pozostałe spotkania miały raczej charakter okazjonalny, najczęściej liturgiczny (Msza święta). Tylko w niewielkiej liczbie parafii były organizowane cotygodniowe katechezy dla tych dzieci. Więcej się działo w duszpasterstwie tych osób, chociaż i ono swoim zasięgiem obejmowało tylko niewielką ich liczbę.

Katecheci, którzy wrócili do szkoły w 1990 r. w zdecydowanej większości nie byli przygotowani, ani przygotowywani do tego typu katechezy. Pracowali z wielkim poświęceniem i oddaniem, a braki w wykształceniu nadrabiali gorliwością i miłością w swojej posłudze. Katechezę tych dzieci traktowano do tej pory raczej jako zjawisko marginalne, ponieważ obejmowała ona stosunkowo niewielką ich liczbę.

Od dwudziestu lat całe nauczanie religii rzymskokatolickiej w Polsce znajduje się w nowej sytuacji. Po wielu latach, miejscem nauczania religii stała się znów szkoła, w tym również szkoła specjalna. Ta nowa sytuacja pokazała prawdę o dziele katechizacji, którą do tej pory prowadził Kościół. W szkołach specjalnych prawda ta wyglądała szczególnie mizernie: bez programu, z niewielką liczbą pomocy, bez odpowiednio przygotowanych katechetów. Pomimo tych braków katecheci w tych szkołach w zdecydowanej większości dali się poznać dyrekcji, nauczycielom, rodzicom i dzieciom jako ludzie żywej wiary, dobrzy wychowawcy, oddani sprawie przepowiadania katechetycznego. Kolejne akty prawne zmuszały nauczycieli do podnoszenia swojego wykształcenia oraz nabywania kwalifikacji umożliwiających prowadzenie lekcji religii w szkołach specjalnych. Dzisiaj dla nauczyciela bez odpowiednich kwalifikacji nie ma miejsca w szkole - w tym również w nauczaniu religii. Nie ma również mowy o realizacji szczebli awansu zawodowego. Wielu katechetów podjęło się tego niezwykłego i trudnego wezwania i zaczęli uzupełniać wykształcenie (często pomimo starszego wieku), nabywać nowych, cennych kompetencji i pełnych kwalifikacji do nauczania religii w szkołach specjalnych różnego typu.

Samo ukończenie przez katechetę studiów magisterskich wystarczy w tej chwili, by mieć pełne kwalifikacje do nauczania religii w danym typie szkoły specjalnej (ponieważ w programie studiów są zajęcia z pedagogiki i katechetyki specjalnej). Jednak, by móc się zająć np. rewalidacją uczniów, konieczne są kursy lub studia podyplomowe, które wprowadzają nauczyciela religii na drogę wąskiej specjalizacji zawodowej. Używanie więc terminów: oligokatecheza, surdokatecheza, tyflokatecheza, czy też oligokatecheta, surdokatecheta, tyflokatecheta, na określenie tych, którzy takie zajęcia prowadzą, jest nie tylko poprawne, ale jak najbardziej zgodne z dzisiejszymi kierunkami kształcenia nauczycieli, w tym również religii. One też powinny wejść na stałe do słownictwa funkcjonującego w katechezie specjalnej. Wówczas katecheta w takiej szkole nie tylko uczy, ale rewaliduje, rekompensuje, a w wielu przypadkach również rehabilituje dzieci sobie powierzone. Co więcej, biorąc pod uwagę charakter szkół specjalnych i możliwości uczniów, nie może tego nie czynić.

Rezultatem obecności nauki religii w szkołach specjalnych jest zdecydowane podniesienie się poziomu wykształcenia katechetów i nauczania w tych szkołach. Pojawiła się zupełnie nowa jakość katechetów: tworzą programy autorskie, są aktywni, zmotywowani, spragnieni spotkań i nowych doświadczeń. Chociaż ogólnopolskich programów do szkół specjalnych jest jak na lekarstwo, to przecież jest coraz więcej katechetów, którzy o nich mówią i podejmują próby ich tworzenia.

Katecheza specjalna i związane z nią duszpasterstwo osób w szczególnych sytuacjach, wymaga dziś nowej świadomości od duszpasterzy, bardziej rzetelnego przygotowania w ramach studiów seminaryjnych lub wydziałowych, rozwoju własnych zainteresowań, być może wąskiej specjalizacji w sprawach katechizacji, szczególnie, gdy dotyczy to szkół specjalnych. Wszystko po to, by litera prawa nie pozostała martwa, a proboszczów nie motywowały do zajęcia się osobami o szczególnych potrzebach edukacyjnych i religijnych jedynie kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego. Trudno sobie wyobrazić, żeby w dobie współczesnej, rodziców tych dzieci spotykały przykrości ze strony księdza, który, nie mając odpowiedniej wiedzy i właściwego rozeznania, nie pozwala przystępować tym dzieciom między innymi do sakramentów świętych.

Katecheza specjalna staje się dziś dla Kościoła sprawdzianem Jego wrażliwości na człowieka, tego małego, nieporadnego, o małych możliwościach intelektualnych, ale jednocześnie szczególnie wrażliwego na doświadczanie Boga i życie Nim na co dzień.

KATECHIZACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

(oligokatecheza)

I. definicja i klasyfikacja upośledzenia umysłowego

Określenie „osoba upośledzona umysłowo" jest najczęściej stosowanym w pedagogice specjalnej i psychologii. Jednoznaczne zdefiniowanie niepełnosprawności, jaką te osoby są dotknięte, jest trudne. W literaturze przedmiotu zamiennie używa się takich terminów, jak: „upośledzenie umysłowe”, „niepełnosprawność intelektualna”, „niepełnosprawność umysłowa”, „zahamowanie rozwoju umysłowego”, „obniżenie sprawności intelektualnej” „opóźnienie umysłowe”, „opóźnienie rozwoju umysłowego”, „dysfunkcja intelektu”, „zaburzenie w uczeniu się”. Wymienione terminy mają jednak różne znaczenie. Janusz Kostrzewski, precyzując terminologię, podkreśla, że zahamowane rozwoju umysłowego polega na tym, iż prawidłowy dotąd rozwój intelektualny zatrzymał się w wyniku poważnej choroby. Może to być zjawisko okresowe lub trwałe. Istotą obniżenia sprawności intelektualnej jest rzeczywiście niższe funkcjonowanie osoby w wyniku choroby lub urazu mózgu w porównaniu z poziomem przedchorobowym. Nie zawsze termin ten oznacza niepełnosprawność intelektualną, bowiem poziom sprawności intelektualnych może ulec obniżeniu z wysokiego na przeciętny. Dopiero wtedy rozpoznamy niepełnosprawność intelektualną, gdy poziom rozwoju intelektualnego i zachowania przystosowawczego obniży się o dwa odchylenia standardowe w stosunku do przyjętej normy. Trzeba wziąć pod uwagę również fakt, że może wystąpić okresowe lub trwałe obniżenie sprawności intelektualnych. Natomiast o „opóźnieniu rozwoju umysłowego” należy mówić wtedy, gdy ogólny poziom rozwoju intelektualnego i zachowania przystosowawczego wprawdzie jest istotnie niższy niż przeciętny, ale istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo, iż rozwój ten dojdzie do normy. Następny termin: „dysfunkcje intelektualne” określa dwie podgrupy: dysfunkcje globalne i parcjalne. O globalnych dysfunkcjach mówimy wtedy, gdy wszystkie lub prawie wszystkie sprawności współtworzące inteligencję są upośledzone, w przypadku zaś parcjalnych upośledzone są tylko niektóre, a ogólny poziom inteligencji pozostaje w normie. Kostrzewski podkreśla, że termin „upośledzenie umysłowe” jest nadrzędny w stosunku do niedorozwoju umysłowego” i „otępienia”. „Niedorozwój umysłowy” był nazywany „oligofrenia” (gr. oligos — mało, phren — myśl, umysł). Termin „oligofrenia” jest obecnie uważany za anachroniczny i nie występuje w literaturze światowej. Zofia Sękowska podkreśla, że „niedorozwój umysłowy” jest niejednorodną grupa zaburzeń wywołanych przez czynniki przyczynowe o różnym mechanizmie patogennym, o niejednakowym obrazie morfologicznym i klinicznym oraz innym przebiegu, dlatego nie jest sprawą prostą zdefiniowanie poszczególnych zaburzeń objętych wspólną nazwą niedorozwoju umysłowego. Kostrzewski precyzuje, że „niedorozwój umysłowy” to takie upośledzenie umysłowe, które powstaje w okresie rozwojowym do 18 roku życiu, natomiast „otępienie” (inaczej „demencja”) to upośledzenie powstałe po 18 roku życia. Wśród parcjalnych dysfunkcji wyróżnia upośledzenie jednej lub kilku funkcji przy ogólnym przeciętnym rozwoju umysłowym (w tym niedorozwój tej zdolności bądź jej ubytek w wyniku otępienia wysepkowego), zahamowanie, obniżenie oraz opóźnienie rozwoju określonej funkcji. Obecnie Światowa Organizacja Zdrowia, Amerykańskie Towarzystwo ds. Niedorozwoju Umysłowego oraz Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne używają terminu „mental retardation” (łac. retardation - opóźnienie, zwłoka), który w Polsce był tłumaczony najpierw jako „upośledzenie umysłowe”, a teraz coraz częściej jako „niepełnosprawność intelektualna”.

Najczęściej przyjmuje się następującą definicję: „upośledzenie umysłowe jest to istotnie niższy od przeciętnego poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowany przez czynniki genetyczne i egzogenne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym". A zatem: „niepełnosprawność intelektualna” jest to istotnie niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektu, który współwystępuje przy znacznych ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym w przynajmniej dwóch następujących obszarach zdolności: komunikowania się słownego, porozumiewania się, troski o siebie, trybu życia domowego, sprawności społeczno interpersonalnych, korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowania sobą, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolnych, sposobu organizowania wolnego czasu i pracy. Powyższe ograniczenia muszą wystąpić do 18 roku życia. Tak zdefiniowany termin zawiera dwa ważne elementy:

• kryterium intelektualne oparte na pomiarze inteligencji (IQ 70 i poniżej),

• kryterium społeczne określające zdolność przystosowania się jednostki do codziennych wymagań życia społecznego.

„Niepełnosprawność intelektualna” sama w sobie nie jest chorobą. W wielu przypadkach specyficzne przyczyny upośledzenia nie są znane, obejmują one szeroką gamę objawów, które wywoływane są przez choroby biologiczne i uszkodzenia organiczne, ale mogą być również efektem złożonych przyczyn społecznych i psychologicznych. Stwierdzenie niepełnosprawności intelektualnej u osoby może nastąpić jedynie wówczas, gdy zarówno funkcjonowanie intelektualne, jak i zachowania przystosowawcze są zaburzone w świetle obiektywnych kryteriów. Sama niska inteligencja bądź zaburzenia w zachowaniach adaptacyjnych nie wystarczają do postawienia diagnozy upośledzenia umysłowego.

Istota niepełnosprawności intelektualnej wyraża się w kilku aspektach. Po pierwsze upośledzenie nie dotyczy tylko funkcjonowania intelektualnego osoby nim dotkniętej, ale także wszystkich innych sfer rozwoju: emocji, uspołecznienia, sprawności motorycznej. Po drugie dwa główne składniki niepełnosprawności intelektualnej to niska sprawność procesów poznawczych i zmniejszona kompetencja społeczna. Pozostają one pod głębokim wpływem czynników społecznych i kulturowych. Po trzecie niepełnosprawność intelektualna jest stanem, który dzięki różnym zabiegom można poprawić, lecz nie można go zupełnie wyeliminować, a osoby z niepełnosprawnością intelektualna musza nauczyć się z nim żyć. Po czwarte niepełnosprawność intelektualna może być spowodowana różnymi czynnikami, które powstały w okresie rozwojowym, czyli do 18 roku życia. Im głębsza jest niepełnosprawność intelektualna, tym bardziej za jej powstanie są odpowiedzialne czynniki biologiczne, prowadzące do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Obecnie, aby ostatecznie rozpoznać niepełnosprawność intelektualna, konieczne jest stwierdzenie obniżenia poziomu funkcjonowania intelektualnego prowadzące do zmniejszonej zdolności przystosowania się do codziennych wymagań w normalnym otoczeniu społecznym. Poziom funkcjonowania procesów orientacyjne-poznawczych, intelektualnych i wykonawczych musi być rozpoznany jako istotnie niższy od przeciętnego, natomiast poziom dojrzałości społecznej, tempo nabywania wiadomości i umiejętności —jako niższe niż u większości rówieśników wychowujących się w tym środowisku. Tylko jeśli uwzględni się wskaźniki indywidualne, społeczne i kliniczne poszczególnych sprawności, można w pełni ocenić poziom funkcjonowania osoby z niepełnosprawnością intelektualna i określić stopień jej upośledzenia. Wyróżnia się następujące stopnie niepełnosprawności intelektualnej:

Niepełnosprawność intelektualna	Zakres IQ	Wiek umysłowy [lata]
Lekka	50-69	9 do poniżej 12
umiarkowana	35-49	6 do poniżej 9
Znaczna	20-34	3 do poniżej 6
Głęboka	poniżej 20	mniej niż 3

Tabela 1. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne według Światowej Organizacji Zdrowia

Pierwszy test do badań inteligencji opracował na początku XX w. Francuz A. Binet. W 1912 r. W. Stern ustalił pojęcie wieku umysłowego i wieku chronologicznego - na podstawie tych danych oblicza się iloraz inteligencji jako stosunek wieku umysłowego do wieku realnego. Kryterium społeczne ocenia ogólną zaradność badanej jednostki, jej niezależność od innych, samodzielność, odpowiedzialność. W zakresie kryterium społecznego wyodrębnia się jednostki, które można doprowadzić do pełnej samoobsługi i zaradności życiowej; jednostki, których samoobsługa jest prymitywna, a zaradność życiowa ograniczona i wymagająca systematycznej pomocy z zewnątrz oraz jednostki, które niezdolne są do samoobsługi, a pozbawione stałej opieki nie potrafią zaspokoić swych podstawowych potrzeb.

Podział niepełnosprawności intelektualnej na cztery stopnie: lekka, umiarkowana, znaczna i głęboka służy głównie potrzebom edukacyjnym. Orzekanie o niepełnosprawności do celów edukacyjnych ma miejsce w poradniach psychologiczno pedagogicznych. Na zasadach określonych w rozporządzeniu Ministra Oświaty w poradniach są organizowane i działają zespoły orzekające, które wydają: orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego dzieci i młodzieży z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, wymagającymi stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy, w tym o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu głębokim; orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do szkoły; opinie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole.

Orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wydawane są na wniosek rodziców bądź prawnych opiekunów. Orzeczenie o potrzebie zajęć rewalidacyjno wychowawczych wydaje się wyłącznie dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu głębokim. W orzeczeniu o potrzebie takiego kształcenia zespół orzekający podaje rodzaj niepełnosprawności, potrzeby i możliwości dziecka, oraz uzasadnienie orzeczenia., wskazujące na rodzaj zajęć rewalidacyjnych, które musza być przeprowadzone z danym uczniem. Zespół określa również zalecana formę kształcenia specjalnego, np. w szkole ogólnodostępnej, szkole lub klasie integracyjnej, w szkole lub klasie specjalnej. Orzeczenie wydawane jest na okres roku szkolnego, etapu edukacyjnego, okresu kształcenia w danej szkole albo na czas nieokreślony, to znaczy do końca obowiązku szkolnego. Orzeczenie otrzymują rodzice. Na ich wniosek jednostka samorządu terytorialnego zapewnia dziecku formę kształcenia, która jest zalecana w orzeczeniu. Podobnie jest w przypadku wniosku o indywidualne nauczanie. Dołącza się wówczas zaświadczenie lekarza określające czas, w którym stan zdrowia dziecka uniemożliwia lub znacznie utrudnia jego uczęszczanie do szkoły. Orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania wydaje się na czas określony wskazany w tym zaświadczeniu

1.1 Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej

Trudno jest wskazać jedną przyczynę niepełnosprawności intelektualnej. Jest ono prawie zawsze złożonym stanem będącym wynikiem działania różnych czynników etiologicznych. Można je podzielić:

1. ze względu na charakter czynnika;

2. ze względu na stopień wywołanego upośledzenia;

3. ze względu na okres, w jakim czynnik zadziała;

4. ze względu na wewnętrzne lub zewnętrzne pochodzenie czynnika.

Najstarszym podziałem czynników etiologicznych jest wyodrębnienie dwóch grup:

1. czynniki genetyczne - endogenne, wewnątrzpochodne;

2. czynniki egzogenne - zewnątrzpochodne.

Do czynników genetycznych powodujących niepełnosprawność intelektualną zalicza się:

A - nieprawidłowości genowe rozumiane jako zaburzenia spowodowane defektem pojedynczego genu lub zaburzenia wielo-czynnikowe: nieprawidłowości w zakresie podziału komórki, mozaikowości genetycznej, mutacji wywołanej zaburzeniami w metabolizmie komórek w związku z działaniem na nie z zewnątrz szkodliwych związków chemicznych lub nadmiaru napromieniowań jonizujących;

B - nieprawidłowości chromosomowe zwane inaczej aberracjami chromosomalnymi lub chromosomopatiami występujące w chromosomach autosomalnych i płciowych (allosomy). Zaburzenia dotyczą liczby i budowy poszczególnych chromosomów - nieprawidłowa liczba jest wynikiem dodania do prawidłowego kariotypu jeszcze jednego chromosomu lub zaniku pewnego chromosomu, natomiast wadliwa budowa chromosomu spowodowana jest przemieszczaniem się części jednego chromosomu na inny, co prowadzi do utraty lub nadmiaru materiału genetycznego. Przemieszczanie to określane jest mianem translokacji.

C - defekty metaboliczne charakteryzujące się brakiem danego enzymu niezbędnego do pewnego typu reakcji chemicznej. Można tu wyróżnić anomalie związane z przemianą białkową, węglowodanową, tłuszczową i inne, wciąż wykrywane. Skutkiem nieprawidłowej przemiany jest gromadzenie się w organizmie dużych ilości szkodliwych metabolitów działających toksycznie na organizm i wywołujących różne zespoły objawów klinicznych włącznie z niepełnosprawnością intelektualną na tle uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.

Uwarunkowania egzogenne to negatywne czynniki działające:

1. w okresie ciąży: choroby zakaźne, choroby wirusowe, toksoplazmoza, niezgodność immunologiczna między matką a płodem (czynnik Rh) oraz działanie promieniowania Rtg i urazy mechaniczne;

2. w czasie porodu: urazy czaszki i mózgu oraz zamartwica, określane często jako uraz porodowy, a także wcześniactwo;

3. w pierwszych trzech latach życia dziecka: choroby infekcyjne m.in. zapalenie opon lub mózgu; powikłania typowych chorób dziecięcych, jak: odrą, świnka, ksztusiec itp.; urazy czaszki i mózgu spowodowane nagłym działaniem siły mechanicznej oraz zatrucia spowodowane szkodliwymi związkami, prowadzące często do nieodwracalnych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.

1.2 Rozwój psychiczny i emocjonalno-spoleczny osoby niepełnosprawnej intelektualnie

Osoby niepełnosprawne intelektualnie różnią się między sobą stopniem rozwoju poszczególnych procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalno-motywacyjnych, rozwoju mowy oraz poziomu funkcjonowania społecznego. Mimo tych różnic można wskazać ogólne cechy ich rozwoju intelektualnego, rozwoju mowy oraz rozwoju emocjonalno-społecznego:

A - rozwój intelektualny: myślenie osób niepełnosprawnych intelektualnie ma charakter myślenia konkretno-wyobrażeniowego, konkretno-sytuacyjnego; utrudnione przechodzenie od poznania zmysłowego do racjonalnego, od poziomu konkretnego do poziomu abstrakcyjnego; problemy ze wskazywaniem istotnych cech, podobieństw, różnic, związków przyczynowo-skutkowych; osoba niepełnosprawna intelektualnie spostrzega kolejne elementy nie widząc jednocześnie związków między nimi; trudności w dłuższym skoncentrowaniu się i utrzymaniu uwagi na określonym przedmiocie lub czynności; trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu zapamiętanych informacji; nowe treści przyswajane są wolno i po wielokrotnym ich powtarzaniu; szczególnie upośledzona jest pamięć logiczna;

B - rozwój mowy: stopień zaburzeń zależy od stopnia niepełnosprawności intelektualnej; porozumiewanie się z otoczeniem często tylko za pomocą pojedynczych, nieartykułowanych dźwięków; słowo związane jest z konkretnym przedmiotem i nie służy do złożonych uogólnień; mowa wiązana, uboga w pojęcia abstrakcyjne ze względu na trudności w rozumieniu ich sensu; mały zasób słów; używanie słów niezgodnie z ich znaczeniem; liczne wady wymowy polegające na nieprawidłowym wypowiadaniu poszczególnych dźwięków, myleniu ich oraz przestawianiu sylab;

C - rozwój emocjonalno-społeczny: różnego typu zaburzenia sfery emocjonalnej; niedostosowanie emocji do danej sytuacji wynikające z braku umiejętności odróżniania spraw istotnych od błahych; zbytnie pobudzenie ruchowe, nie umotywowane wahania nastroju powstające bez przyczyny i szybkie przejścia, np. od agresji do apatii; wylewna uczuciowość, „przylepność" lub niechęć i duża ostrożność w nawiązywaniu kontaktów z innymi.

1.3 Kształcenie specjalne

Przyznanie osobom niepełnosprawnym intelektualnie takich samych szans jak pozostałym członkom społeczeństwa oznacza tworzenie także dla nich specyficznych form kształcenia. Są one podobne do struktur szkolnictwa ogólnego z uwzględnieniem różnic wynikających z potrzeb dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Według ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. system ten zapewnia w szczególności opiekę nad uczniami ze znacznymi lub sprężonymi dysfunkcjami poprzez realizowanie indywidualnych form i programów nauczania. Aktualnie funkcjonują następujące szkolne placówki dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie: przedszkola specjalne, przedszkola integracyjne, szkoły podstawowe specjalne, szkoły podstawowe integracyjne, klasy specjalne przy szkołach podstawowych powszechnych, klasy specjalne w domach pomocy społecznej, gimnazja specjalne, gimnazja integracyjne, klasy specjalne przy gimnazjach powszechnych, szkoły zawodowe specjalne oraz specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze z internatem. Podstawowe cele kształcenia specjalnego:

1. zabezpieczenie dziecku niepełnosprawnemu intelektualnie odpowiednich warunków do wszechstronnego rozwoju przy pełnym wykorzystaniu jego własnych możliwości;

2. nauka nawiązywania kontaktów, kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom jednostki niepełnosprawnej;

3. usprawnianie ruchowe i psychoruchowe, wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia;

4. kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu, kształtowanie umiejętności współżycia grupie, przygotowanie do życia w integracji ze społeczeństwem poprzez osiągnięcie możliwie wszechstronnego rozwoju uczniów w dostępnym im zakresie za pomocą specjalnych metod oraz przygotowywanie do wykonywania zawodu.

Integracyjny system kształcenia i wychowania, ostatnio coraz częściej wprowadzany, to włączanie dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do zwykłych szkół i innych placówek oświatowych i umożliwienie im w ten sposób wzrastania w gronie zdrowych rówieśników. Oddziały integracyjne mogą być organizowane w ogólnodostępnych szkołach i przedszkolach publicznych. Głównym celem tworzonych oddziałów jest umożliwienie niepełnosprawnym uczniom zdobycia wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości. Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi określa liczbę uczniów w oddziale integracyjnym na 15 do 20 uczniów w tym od 3 do 5 uczniów niepełnosprawnych.

1.4 Postawy rodziców wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie

W społecznym przekonaniu urodzenie się dziecka niepełnosprawnego intelektualnie jest odbierane jako nieszczęście, które w poważnym stopniu ogranicza, a nawet uniemożliwia realizację życiowych planów rodziny. Dla samych rodziców taka diagnoza jest zawsze szokiem. Proces przystosowywania się rodziców do niepełnosprawności dziecka można ująć w trzech fazach: faza zaprzeczania - szukanie specjalistów, którzy zanegują wcześniejszą diagnozę; faza obaw i poczucia winy - uświadomienie sobie niepełnosprawność dziecka; faza pogodzenia się z diagnozą i szukanie informacji o upośledzeniu, co prowadzi do zrozumienia potrzeb dziecka i akceptacji jego odmienności. Niestety, w wielu przypadkach, proces ten kończy się odrzuceniem dziecka niepełnosprawnego.

Charakteryzując ewolucję przeżyć emocjonalnych rodziców dziecka upośledzonego umysłowo, można ogólnie określić je jako przechodzenie od pytania: dlaczego właśnie nas i nasze dziecko dotknęło to nieszczęście? do pytania: co i jak możemy zrobić, aby pomóc naszemu dziecku? - Pierwszym ich doświadczeniom jako rodziców dziecka niepełnosprawnego intelektualnie towarzyszą niekontrolowane reakcje emocjonalne, stany nerwicowe, poczucie klęski życiowej. Po okresie negatywnych odczuć pojawiają się uczucia pozytywne: rodzice zaczynają współpracować ze sobą i z dzieckiem, dostrzegają jego postępy, a kontakt z dzieckiem zaczyna przynosić satysfakcję i radość. Postawy rodziców wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie mogą być właściwe, stwarzające odpowiednie warunki psychospołeczne dla prawidłowego rozwoju dziecka, oraz niewłaściwe, mające ujemny wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Wśród postaw rodziców wobec ich dziecka niepełnosprawnego można wskazać postawy zbytniej troskliwości, postawy odtrącenia, postawy wymagające wykonywania rzeczy przekraczających możliwości dziecka i postawy niekonsekwentne.

2 katecheza osób niepełnosprawnych intelektualnie

Wychowanie w wierze, które obejmuje przede wszystkim rodzinę, lecz również katechezę w szkole czy ośrodku dla osób niepełnosprawnych, wymaga odpowiednich i dostosowanych do osoby dróg, wymaga uwzględnienia wskazań badań pedagogicznych, aby urzeczywistniło się w sposób owocny w kontekście całościowego wychowania osoby. Magisterium Kościoła podkreśla, że należy uniknąć ryzyka polegającego na tym, iż katecheza z konieczności specjalistyczna mogłaby zostać zepchnięta na margines duszpasterstwa wspólnotowego. Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce naucza, że należy ofiarować tym osobom odpowiednią katechezę, zarówno w szkole, jak i w parafii bądź też w innych miejscach formacyjnych, wspomagając zwłaszcza rodzinę (PDK 109). Zauważa się dziś pozytywny fakt, że do programów studiów wprowadza się wykłady i ćwiczenia z zakresu katechezy specjalnej, ze względu na to, że taka katecheza wymaga szczególnych kompetencji i przygotowania katechetów. Właśnie od rozwiązania kwestii kompetentnego podejścia do katechezy grup specjalnych zależeć będzie w znacznej mierze dalszy rozwój katechezy osób specjalnej troski.

Przez sakrament chrztu osoba niepełnosprawna intelektualnie zostaje włączona we wspólnotę ludzi wierzących, otrzymuje godność nadprzyrodzoną ze wszystkimi prawami i obowiązkami. Otrzymuje więc także prawo do rozwoju życia duchowego na miarę swoich możliwości i zdolności. Chociaż często owe możliwości są bardzo ograniczone, należy pamiętać, że to, co w oczach ludzi jest słabe i ułomne, dla Boga jest przedmiotem szczególnej miłości i upodobania. Papież Paweł VI zwracając się do osób niepełnosprawnych, upośledzonych, powiedział: „bądźcie pewni tego, że macie swoje miejsce w społeczności (...) również w Kościele, który jest przede wszystkim domem modlitwy, macie swoje miejsce i swoje zadanie polegające na zrozumieniu tajemnicy Boga, który pozostaje zakryty przed mądrościami tego świata".

2.1 Środowisko wychowania religijnego

W katechezie specjalnej istotne jest wzajemne uzupełnianie się wychowania religijnego proponowanego przez dom rodzinny, ośrodek specjalny i wspólnotę parafialną. Każde z tych środowisk, poprzez swoje konkretne działania, wywiera wpływ na rozwój wiary osoby niepełnosprawnej intelektualnie:

A - rodzina jest naturalnym miejscem, w którym dokonuje się bezpośrednie wprowadzenie w życie chrześcijańskie. To rodzice jako pierwsi kształtują postawy religijne i dlatego „katecheza rodzinna wyprzedza każdą inną formę katechezy, towarzyszy jej i poszerza ją" (CT 68). Religijne wychowanie zakłada m.in. wprowadzenie w poznanie Boga, wprowadzenie do modlitwy i do liturgii Kościoła. Rodzice osób niepełnosprawnych intelektualnie często z obawą traktują wychowanie religijne swoich dzieci. Dlatego ważne jest towarzyszenie im na tej drodze religijnego wychowania, otwartość na ich problemy i wątpliwości. Rodzice wychowujący dziecko niepełnosprawne, upośledzone, starają się zadbać nie tylko o rehabilitację i zdrowie dziecka, ale także o wychowanie religijne i praktykę religijną. Od samego początku to wychowanie oparte jest na przykładzie rodziców i rodzeństwa: wspólna modlitwa, uczestniczenie w niedzielnych Mszach świętych czy innych nabożeństwach.

B - specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, szkoły specjalne i domy pomocy społecznej w ramach zajęć prowadzą także katechizację swych podopiecznych. Katechetami są tu siostry zakonne, kapłani lub osoby świeckie. W spotkaniach tych rzadko uczestniczą rodzice, co zmniejsza siłę ich oddziaływania na dziecko niepełnosprawne intelektualnie. Religijne wychowanie musi odbywać się w obecności i przy współudziale rodziców. Przez nieobecność czują się zwolnieni ze swoich obowiązków.

C - wspólnota parafialna jest inspiratorką katechezy (por. DWCH 3; CT 67). Parafia ma być miejscem, w którym każda osoba niepełnosprawna intelektualnie znajdzie pomoc w rozwijaniu swego życia religijnego. Parafia ma służyć rodzicom i opiekunom informacją o katechizacji, przygotowaniu do sakramentów i duszpasterstwie osób niepełnosprawnych intelektualnie. To właśnie przy parafiach powstają wspólnoty zrzeszające rodziny z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Inicjatorami zakładania owych grup są duszpasterze lub sami rodzice. Spotkania pozwalają na uczestnictwo we Mszy świętej i katechezie będącej częścią homilii lub organizowanej bezpośrednio po Eucharystii. Katechizacja ma przygotować do pełnego udziału w życiu Kościoła, do uczestnictwa osób niepełnosprawnych intelektualnie w nabożeństwach i do korzystania z sakramentów świętych. Umożliwienie osobie niepełnosprawnej intelektualnie uczestniczenia w życiu parafii daje jej szansę zaistnienia i identyfikacji ze wspólnotą wierzących, a także wyrażania własnych postaw i przeżyć religijnych. Parafia w katechezie specjalnej ma więc podwójne zadanie: organizowanie grup katechetycznych dla osób niepełnosprawnych oraz informowanie parafian o obecności we wspólnocie parafialnej rodzin z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, by umożliwić im uczestnictwo we Mszy świętej bez obawy o komentarze lub odrzucenie.

2.2. Podstawowe zasady

Katecheta, tak jak pedagog specjalny, nie może koncentrować się tylko na brakach, niepełnosprawności i upośledzeniu wychowanków. Swą posługę musi oprzeć na odkrytej, dostrzeżonej wartości każdego z nich. Tę prawdę wyraża teza Marii Grzegorzewskiej: „Nie ma kaleki, jest człowiek". Pierwszą podstawową zasadę, która jest jasno i stanowczo potwierdzona, stanowi to, że osoba niepełnosprawna jest w pełni ludzkim podmiotem, z odpowiadającymi temu przyrodzonymi, świętymi i nienaruszalnymi prawami, i to bez względu na to czy chodzi o wrodzoną ułomność, o następstwo chorób chronicznych czy też wypadków, niepełnosprawności intelektualnej lub upośledzeń zmysłów oraz bez względu również na ich stopień. Stwierdzenie to opiera się na stanowczym uznaniu, że istota ludzka posiada własną, jedyną godność i własną autonomiczną wartość od chwili poczęcia i w każdej fazie swego rozwoju, niezależnie od jej stanu fizycznego, psychicznego czy duchowego. Co więcej, osoba niepełnosprawna, z wpisanymi w jej ciało i władze ograniczeniami oraz cierpieniem, bardziej uwydatnia tajemnicę osoby ludzkiej, z całą jej godnością i wielkością. Stając wobec osoby z niepełnosprawnością na katechezie, jesteśmy wprowadzeni w tajemnicze granice ludzkiej egzystencji i wezwani, by do tej tajemnicy zbliżać się z szacunkiem i miłością.

Druga zasada wypływa z pierwszej. Ponieważ osoba obarczona niepełnosprawnością jest podmiotem posiadającym wszystkie prawa, należy jej ułatwić udział w życiu społeczeństwa, we wszystkich jego wymiarach i na wszystkich poziomach, które leżą w granicach jej możliwości. Uznanie tych praw oraz obowiązek ludzkiej solidarności stanowią zobowiązanie i zadanie, które można spełnić poprzez tworzenie dogodnych warunków i struktur psychologicznych, społecznych, rodzinnych, wychowawczych i ustawodawczych, służących przyjęciu i pełnemu rozwojowi osoby niepełnosprawnej.

Trzecia zasada podkreśla fakt, że jakość wiary jak i jakość społeczeństwa mierzy się szacunkiem i miłością, którą okazują one najsłabszym ze swoich członków. Świat współczesny, z całym jego technicznym rozwojem, jeśliby dopuścił wyłącznie członków pełnosprawnych, a ci, którzy nie odpowiadają temu modelowi lub niezdolni są do spełniania swej roli, byliby odepchnięci, uwięzieni lub co gorsza - wyeliminowani, uważać by należało za środowisko całkowicie niegodne człowieka, nawet gdyby okazało się ekonomicznie korzystne. Trzeba podkreślić wyraźnie, że osoba niepełnosprawna jest jednym z nas, jest uczestnikiem tego samego co my człowieczeństwa i ma nienaruszalne prawo do pełnego życia zarówno w społeczeństwie jak i w Kościele. Uznając i popierając jej godność i prawa, uznajemy i pogłębiamy naszą własną godność i prawa nas samych.

Stolica Apostolska w dokumencie wydanym z okazji Międzynarodowego Roku Niepełnosprawnych (1981) stwierdza, że podstawowe nastawienie w podchodzeniu do problemów związanych z uczestnictwem osób niepełnosprawnych w życiu społecznym i kościelnym musi być inspirowane przez zasady integracji, normalizacji i personalizacji. Mowa jest o zasadzie integracji, która przeciwstawia się tendencji do izolowania, segregacji i spychania na margines osób niepełnosprawnych, a równocześnie idzie dalej aniżeli postawa czystej tolerancji. Podkreśla zobowiązanie do pełnego uznania osoby niepełnosprawnej za podmiot, zgodnie z jej możliwościami zarówno w zakresie życia rodzinnego, nauki, zawodu jak i w ogóle we wspólnocie społecznej, politycznej i religijnej. Wyprowadzona zostaje z tej zasady jako naturalna konsekwencja zasada normalizacji, która oznacza i pociąga za sobą wysiłek zmierzający do całkowitej rehabilitacji osób niepełnosprawnych za pomocą wszelkich dostępnych dziś środków i technik, a w przypadkach gdy to okaże się niemożliwe, do stworzenia im warunków życia i działania zbliżonych możliwie jak najbardziej do normalnych. W końcu zasada personalizacji przedstawiona przez Stolicę Apostolską ukazuje, że we wszelkiego rodzaju staraniach, jak też w rozmaitych stosunkach wychowawczych i społecznych, które zmierzają do wyeliminowania niepełnosprawności, zawsze trzeba przede wszystkim uwzględniać, chronić i wspomagać godność, warunki życia i integralny rozwój osoby niepełnosprawnej we wszystkich jej wymiarach oraz uzdolnieniach fizycznych, moral­nych i duchowych. Poza tym zasada ta oznacza i pociąga za sobą wyjście poza styl pewnych środowisk nacechowanych kolektywizmem i anonimowością, na jakie często jest skazana osoba niepełnosprawna.

2.4 Program katechezy specjalnej

DOK określa nadrzędny cel katechezy, którym jest doprowadzenie kogoś nie tylko do spotkania z Jezusem, ale do zjednoczenia, a nawet głębokiej z Nim zażyłości. Wszystkie działania katechetyczne są nastawione na rozwijanie komunii z Jezusem Chrystusem. Wychodząc od nawrócenia „początkowego" osoby do Pana Jezusa, nawrócenia wzbudzonego przez Ducha Świętego za pośrednictwem pierwszego głoszenia, katecheza ma na celu dać podstawę temu pierwszemu przylgnięciu i prowadzić je do dojrzałości (DOK 80).

Podstawowym problemem w katechezie specjalnej jest brak skonkretyzowanego programu katechezy dla poszczególnych klas szkoły specjalnej, który spowodowany jest zapewne trudnościami w doborze tych niezbędnych do zbawienia wiadomości w odniesieniu do osób niepełnosprawnych intelektualnie. Nie ma oficjalnego rejestru wiadomości, nawyków i umiejętności, które uwzględniałyby możliwości percepcyjno - wykonawcze podmiotu katechezy specjalnej. Pewną propozycją jest spis pożądanych osiągnięć dziecka niepełnosprawnego intelektualnie na I. etapie edukacyjnym (klasy 1-3) dołączony do materiałów katechetycznych dla dzieci specjalnej troski. Wymienia on podstawowe wiadomości, umiejętności, postawy i czynności związane z modlitwą i uczestniczeniem we Mszy świętej, których prawidłowego rozumienia i wykonania można wymagać od dziecka niepełnosprawnego intelektualnie na tym etapie katechezy. Brak odpowiedniego programu wymusza konieczność szczególnie trudnej adaptacji obowiązującego programu w szkolnictwie powszechnym do warunków katechezy specjalnej. Nieliczni podjęli się próby dostosowania czy stworzenia od podstaw programu katechezy specjalnej.

Dotychczas zarejestrowano następujące programy do nauczania religii w szkołach specjalnych:

* AX-1i-03/5 (z 7 IV 2003) - ogólnopolski - dla klas I-III szkoły podstawowej, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym wraz z pomocami dydaktycznymi nr AX-10i-03/5-0; do 31 VIII 2011;

* AZ-1h-04/10 (z 27 VII 2004) - ogólnopolski - dla klas I-III szkoły podstawowej, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (zespół kierowany przez Z. Brzezinkę); na czas nieokreślony;

* AX-2i-03/5 (z 7 IV 2003) - ogólnopolski - dla klas IV-VI szkoły podstawowej, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym wraz z pomocami dydaktycznymi nr AX-20i-03/5-0; do 31 VIII 2011;

* AZ-2h-04/10 (z 27 VII 2004) - ogólnopolski - dla klas IV-VI szkoły podstawowej, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (zespół kierowany przez Z. Brzezinkę); na czas nieokreślony;

* AZ-3i-03/5 (z 7 IV 2003) - ogólnopolski - dla klas I-III gimnazjum, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym wraz z pomocami dydaktycznymi nr AZ-30i-03/5-0; na czas nieokreślony;

* AZ-3h-04/10 (z 27 VII 2004) - ogólnopolski - dla klas I-III gimnazjum, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (zespół kierowany przez Z. Brzezinkę); na czas nieokreślony;

* AZ-3d-05/1 (z 22 II 2005) - ogólnopolski - dla klas I-III gimnazjum, dla uczniów niesłyszących (s. M. Polak); na czas nieokreślony;

* AZ-5h-04/10 (z 27 VII 2004) - ogólnopolski - dla klas I-II szkoły zawodowej, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim (zespół kierowany przez Z. Brzezinkę); na czas nieokreślony.

Inne programy:

GN-1i-02/5 - klasy I-III szk.podst., dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym

GN-2i-02/5 - klasy IV-VI szk. Podst., dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym

GN-1i-02/5 - gimnazjum, dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym

WA-7ah-01/4 - dla szkół podstawowych starego typu, dla uczniów o obniżonych możliwościach percepcji i niedostosowanych społecznie

Programy przygotowujące do sakramentów:

• Zofia Rybarczyk: Przyjdź, Panie Jezu! Katechezy. Przygotowanie dzieci opóźnionych w rozwoju umysłowym do l Komunii świętej (Poznań 1965);

• Wanda Gałczyńska: Mów do nas Panie Jezu. Przygotowanie do spowiedzi i Komunii świętej dla dzieci specjalnej troski (Katowice 1988³);

• W. Gałczyńska: Z pomocą dzieciom specjalnej troski: katechezy i pomoce rysunkowe do książki Mów do nas Panie Jezu (Katowice 1988²);

• K. M. Lausch, Katecheza przedkomunijna osób głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 1990

Należy też wymienić następujące podręczniki:

1. Propozycje katechez dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, pod red. H. Koselak (Laski Warszawskie 1993);

2. B. Janosz: Poradnik do nauki religii w szkole podstawowej i gimnazjum dla upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym (Tarnów 2001);

3. A. M. Kielar: W ramionach Ojca — materiały dla uczniów do katechezy dla dzieci specjalnej troski. Bóg kocha mnie. I etap edukacyjny (klasy 1-3 ) (Gniezno 2001).

Podstawa programowa katechezy Kościoła Katolickiego w Polsce nie podaje gotowych katechez - ma jedynie służyć opracowaniu szczegółowych programów nauczania religii. Zasygnalizowana tu podstawa programowa katechizacji osób niepełnosprawnych intelektualnie wylicza zadania, cele, treści oraz osiągnięcia, które w ramach katechezy specjalnej powinny zostać wypracowane.

Analizując powyższe pozycje trudno wskazać jednolity program. Są to przede wszystkim grupy tematyczne, cele określające katechezę specjalną. Wśród najważniejszych należy wymienić:

a) dążenie do optymalnego rozwoju duchowego osoby niepełnosprawnej intelektualnie i doprowadzenie jej do życia chrześcijańskiego;

2. wykształcenie umiejętności i nawyków pozwalających na skuteczne ukazanie wiary: właściwe sposoby zachowania w kościele oraz wyrażanie znaków świadczących o przynależności do społeczności religijnej (znak krzyża, składanie rąk do modlitwy, przyjmowanie odpowiedniej postawy do modlitwy i podczas nabożeństw, modlitwa);

3. przygotowanie katechizowanych do uczestnictwa we Mszy świętej i różnych nabożeństwach (adoracja żłóbka, Droga Krzyżowa, różaniec itp.);

4. przygotowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie do przyjęcia sakramentów świętych: Pokuty, I Komunii świętej i bierzmowania;

5. wykształcenie prospołecznych zachowań: dzielenie się z innymi dobrami, pomoc innym, współdziałanie w grupie;

6. przekazanie podstawowych pojęć: Bóg jako kochający Ojciec, Kościół jako wspólnota, symbol krzyża, Pan Jezus - darem Ojca, modlitwa, co to znaczy być dobrym? co to znaczy kochać Boga, Jezusa i ludzi?;

7. przekazanie podstawowych wiadomości dotyczących wydarzeń roku liturgicznego: Wszystkich Świętych, czas Adwentu, Boże Narodzenie, czas Wielkiego Postu, Wielkanoc;

h) przekazanie podstawowych wiadomości o poszczególnych sakramentach;

i) oddziaływanie na środowisko, szczególnie na rodzinę osoby niepełnosprawnej intelektualnie;

j) połączenie katechezy specjalnej z katechezą domową - katecheza prowadzona w specjalnym ośrodku lub wspólnocie powinna mieć swe oparcie w katechezie domowej stanowiącej podstawę działań katechety.

2.3 Zasady prowadzenia katechezy specjalnej

Prowadzenie katechezy specjalnej wymaga od katechety konsekwencji w postępowaniu wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie. Można to postępowanie ująć w pewne zasady, a wśród podstawowych należy wymienić:

A - znajomość podmiotu katechezy, czyli osób niepełnosprawnych intelektualnie. Katecheta powinien orientować się w zakresie potrzeb psychicznych i możliwości intelektualnych poszczególnych uczniów, a także brać pod uwagę ich indywidualne możliwości. Katecheza specjalna powinna zawsze wychodzić od określenia stopnia upośledzenia osób katechizowanych: jakie są ich uwarunkowania percepcyjne, komunikacyjne, a więc na ile są one w stanie przyjąć i wyrazić treść katechezy. Oznacza to pełną akceptację katechizowanych, przez co uczy się ich samoakceptacji oraz wspomaga rodzinę w zaakceptowaniu upośledzonej osoby.

B - realizacja zasady aktywnej pedagogii. Wychowanie religijne niepełnosprawnych intelektualnie musi być wychowaniem aktywnym. Domaga się ono dostarczania katechizowanym sposobów wypowiedzenia się i samodzielnego działania, włączania niepełnosprawnego do czynnego udziału w katechezie i przekazywania im inicjatywy. Osobom niepełnosprawnym należy dostarczać możliwie dużo bodźców wzbudzających ich zainteresowanie i zmuszających do reagowania na nie.

C - zasada „małych kroków". W katechizacji niepełnosprawnych intelektualnie konieczna jest cierpliwość i przygotowanie na niepowodzenia. Nie można oczekiwać natychmiastowych efektów pracy. Wymagania należy podnosić stopniowo, tak, aby stanowiły zawsze realny pułap dla danej osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Konieczne jest zatem każdorazowe powracanie do tego, co dana osoba już wie, umie, potrafi, a więc „cofanie się" w wymaganiach, by w miarę ich realizowania uczynić kolejny krok „do przodu".

D - zaakceptowanie wspólnych zasad postępowania przez osoby współpracujące w procesie wychowania religijnego osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Odnoszą się one przede wszystkim do przyję­cia takich samych kryteriów oceniających posiadanie przez osoby niepełnosprawne intelektualnie wystarczającej świadomości, umiejętności i nawyków pozwalających przystępować do sakramentów świętych, np.: rozumienie grzechu i odpowiedzialności za swoje postępowanie. Należy też uzgodnić poziom stawianych wymagań, zakres treści oraz formy ich przekazywania. Współpracujący w religijnym wychowaniu niepełnosprawnych intelektualnie powinni posługiwać się takimi samymi określeniami, nazwami i gestami zarówno w ramach katechezy parafialnej, katechezy domowej, na etapie przygotowań do sakramentów świętych, a także podczas celebracji specjalnych Mszy świętych.

E - zauważanie każdej osoby będącej podmiotem katechezy specjalnej. Osoby niepełnosprawne intelektualnie mają zwiększoną wrażliwość emocjonalną, łatwiej „obrażają się", nie będąc w centrum zainteresowania. Podczas katechezy należy z każdą z osób zamienić choć dwa słowa, każdą pochwalić, z każdą nawiązać przynajmniej kontakt wzrokowy. Jeśli dostrzegamy konkretną osobę na katechezie i wymieniamy jej imię, to dostrzec trzeba również pozostałych katechizowanych.

F - dostosowanie przekazu do indywidualnych możliwości katechizowanych. Indywidualne zróżnicowanie uczestników katechezy wymaga kierowania do poszczególnych osób zdań o różnym stopniu złożoności, stosowania różnych metod wobec pojedynczych osób w obrębie tej samej grupy, co niejednokrotnie jest dużym obciążeniem dla prowadzącego. Idealnym rozwiązaniem byłaby katechizacja indywidualna, dostosowana do możliwości i potrzeb konkretnej osoby upośledzonej, pozwalająca poświęcić jej całą uwagę katechety. Jeśli jest to niemożliwe, należy tworzyć niewielkie grupy osób dobranych według stopnia upośledzenia. W małej grupie katechizowani mogą wzajemnie się od siebie uczyć, naśladować czy dopingować.

G - selekcja przedstawianych treści. Katecheza specjalna nie może być nastawiona na opanowanie wiedzy teologicznej i na sukces o charakterze naukowym. Ma ona raczej prowadzić osoby niepełnosprawne intelektualnie dostępną dla nich drogą do Bogu. Oznacza to rozróżnienie pomiędzy tym, co z punktu widzenia wiary jest konieczne do przekazania, i tym, co z punktu widzenia pedagogiki specjalnej jest możliwe do przyjęcia i zrozumienia.

2.4 Metody pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie

W katechezie specjalnej istnieje niebezpieczeństwo zastosowania „metody odgórnej": katecheta będzie mówił zamiast osoby upośledzonej, nie zostawiając jej czasu na odpowiedź, lub będzie ją sugerował, podpowiadając albo zwracając się do osoby zdolniejszej, nie mającej problemów z mówieniem. Katecheta powinien umieć czekać na odpowiedź, powtarzać pytanie, nie podpowiadać - nawet pierwszej sylaby i przede wszystkim uważać na osoby szybsze, które zawsze odpowiadają pierwsze i nie pozwalają wypowiedzieć się innym. Katecheci posługują się najczęściej dwiema metodami: obrazkowo-rysunkową (poglądową) i czynną. Każda posiada swoje charakterystyczne cechy i korzysta z określonych pomocy:

A - metoda obrazowa, poglądowa jest odpowiedzią na sposób myślenia osób niepełnosprawnych intelektualnie. Osobie tej trzeba starać się pokazać Boga i taką osobę Bogiem zainteresować. Dla osób niepełnosprawnych intelektualnie najważniejszy jest obraz. Nie będąc zdolne do myślenia abstrakcyjnego, potrzebują konkretów i to jak najbardziej dotykalnych, bo tylko takie są dla nich czytelne. Dużą rolę odgrywa tu zaznajamianie osób niepełnosprawnych intelektualnie z miejscami kultu, obrzędami liturgicznymi, sakramentami sprawowanymi i przyjmowanymi przez inne osoby. Tam, gdzie jest to możliwe, należy posługiwać się realnie występującymi przedmiotami, np.: kielich, patena, oglądany w kościele konfesjonał, Pismo Święte, szaty liturgiczne, ołtarz. Korzystając z metody poglądowej należy pozwolić katechizowanym na swobodne chodzenie wokoło ołtarza, dotykanie świec, obrusa, podchodzenie do tabernakulum i dotykanie drzwiczek. Pomocny jest też przykład, który osoby upośledzone chętnie naśladują. Katecheza powinna nawiązywać do przeżyć i doświadczeń podmiotu katechezy, podając pozytywne wzorce czerpane z życia osób niepełnosprawnych intelektualnie i Ewangelii, pobudzając w ten sposób do naśladowania dobrego postępowania i powzięcia konkretnego postanowienia. Konkretyzując zadania, należy unikać decyzji i postanowień, które przekraczają realne możliwości osób niepełnosprawnych intelektualnie . Prowadzenie katechezy tą metodą wymaga przygotowania pomocy przeznaczonych dla każdego katechizowanego oraz takich, którymi posługuje się sam katecheta - slajdy, filmy, tablice magnetyczne, przeźrocza itp. Pomoce muszą przedstawiać realne, konkretne treści, bez zbędnych, mało znaczących elementów. Rysunki muszą być duże, sugestywne i nieskomplikowane, pozwalające szybko skojarzyć je z tematem katechezy. Powinny być wykonane grubą kreską bez niepotrzebnych szczegółów, które mogą zbytnio zająć uwagę katechizowanych. Mocne kontury pozwalają na podkreślenie tego, co w rysunku najważniejsze - to, co najważniejsze musi być najbardziej widoczne. Przedstawiane obrazy powinny mieć czytelne, podstawowe kolory. Trzeba je dobierać tak, by jeden kolor wyraźnie odcinał się od drugiego. Unikać należy półcieni, kolorów pastelowych, barw szarych i rozmytych, a także zbyt wielu kolorów na jednej ilustracji. Szare barwy zacierają rysunek, a zbyt bogata kolorystyka utrudnia postrzeganie obrazu jako całości. Inne pomoce wykorzystywane w metodzie obrazkowo-rysunkowej, poglądowej to rysunki do kolorowania, wyklejanki, układanki obrazkowe (puzzle), szablony do obrysowywania, wzory do rysowania po śladzie, przedmioty do składania (maksymalnie 3-4-elementowe). Problemem, który pojawia się przy korzystaniu z metody obrazkowo-rysunkowej, jest stosowanie symboli. Doświadczenie wskazuje, że przekazywanie określonych treści przy pomocy symboli znacznie wydłuża i utrudnia ich przyswajanie. Osoby niepełnosprawne intelektualnie uczą się najpierw symbolu, potem konkretu. Jeżeli zaistnieje konieczność zastosowania symboliki, musi być ona stała, systematycznie powtarzana, jak najmniej skomplikowana i jak najbardziej zbliżona do tego, co ma przedstawiać. Metoda poglądowa nie może być przez obraz całkowicie zdominowana. Słowo i obraz to dwa integralne elementy, które winny być stosowane w sposób harmonijny, uzupełniający się. Słowo musi być proste i zbliżone do tego, co osoba katechizowana zna i jest w stanie zrozumieć. Nie może przekraczać rzeczywistości konkretnych - abstrakcja, nawet najprostsza, jest wykluczona. Słowo musi wyjaśniać obraz, obraz winien pomagać w łatwiejszym przyjęciu słowa. Zapamiętywanie przekazywanych treści jest ułatwione przez połączenie metody obrazkowej i werbalizacji.

B - metoda czynna - uczenie przez zabawę. Osoby niepełnosprawne intelektualnie szybko się męczą i nudzą, a nawet niewielkie trudności sprawiają, że szybko porzucają zaczętą pracę. Podczas katechezy konieczne jest zatem stosowanie różnych form przekazu. Trzeba uwzględnić ruch, ekspresję słowną, muzyczną, plastyczną. Katecheza musi być urozmaicona rozmową, opowiadaniem, odpytywaniem, piosenką, rysowaniem, modlitwą, zabawą ruchową, inscenizacją (Boże Narodzenie, obrzęd sakramentu chrztu itp.), łatwą łamigłówką tak, by budziła zainteresowanie katechizowanych, zmuszając ich do czynnego udziału w niej. Osoby niepełnosprawne intelektualnie są bardzo otwarte na muzykę. Muzyka i śpiew winny towarzyszyć każdej katechezie. Piosenka będzie tu doskonałym przerywnikiem po np. dłuższym rysowaniu, ale też przez swoje słowa (niezbyt skomplikowane!) będzie wskazywać na konkretne treści, które chcemy przekazać. Dużą pomocą są piosenki, których treść można przedstawić za pomocą gestów. Osoby niepełnosprawne intelektualnie, dodatkowo zahamowane, nieśmiałe, należy wspomagać, wykonując razem z nimi gesty towarzyszące piosenkom.

Prowadzenie katechezy specjalnej nie zamyka się tylko w zaprezentowanych tu metodach i pomocach. Katecheta może sam wprowadzać różne elementy twórcze do swoich katechez w zależności od osobowości katechizowanych osób.

2.5 Przygotowanie katechety

Przedstawione wcześniej grupy tematyczne, cele, wymagają od katechety dokładnego i precyzyjnego przygotowania poszczególnych katechez. Każdorazowe przygotowanie obejmuje:

1. uwzględnienie konkretnych katechizowanych, ich stanu psychofizycznego oraz przewidywanych reakcji;

2. weryfikowanie programu i planu katechezy w celu dostosowania jej do poszczególnych grup, a nawet do poszczególnych uczestników;

3. nawiązanie ścisłej współpracy z rodzicami, opiekunami osób katechizowanych, by w ten sposób zwiększyć siłę swoich oddziaływań, a także mieć możliwość lepszego poznania funkcjonowania katechizowanych w ich naturalnych środowiskach;

4. stworzenie odpowiedniego zasobu słownictwa, używanego na spotkaniach z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie - raz wprowadzonego słownictwa nie wolno zmieniać;

5. sprecyzowanie tematu, zakresu przekazywanych wiadomości oraz nawyków i umiejętności, które ta katecheza ma przekazać i utrwalić;

6. określenie celów danej katechezy: celu dydaktycznego, celu wychowania ukierunkowującego i oddziaływania interwencyjnego;

7. ustalenie przebiegu katechezy, kolejności realizowania i czasu trwania poszczególnych jej elementów;

8. zebranie odpowiednich środków dydaktycznych, pomocy, materiałów oraz organizacja pomieszczenia służącego spotkaniom katechetycznym.

2.6 Trudności i granice katechezy specjalnej

Katecheza specjalna jest jednym z trudniejszych działów katechezy nie tylko ze względu na specyfikę swego podmiotu. Podstawowe trudności, na jakie napotyka katecheta w naszych warunkach to:

1. brak właściwych środków i pomocy ułatwiających prowadzenie katechizacji niepełnosprawnych intelektualnie;

2. brak podręczników metodycznych, katechizmów, programu nauczania i odpowiednich publikacji przedstawiających problem katechizacji osób niepełnosprawnych intelektualnie;

3. brak specjalistycznego przygotowania do prowadzenia tego typu zajęć.

Katecheza specjalna ma też swoje granice:

1. ograniczone możliwości odbioru przekazywanych treści i brak zainteresowania samą katechezą;

2. katecheta nie ma pewności, czy jego nauczanie zostało we właściwy sposób zrozumiane;

3. niewielka ilość tzw. sygnałów zwrotnych w postaci uśmiechu, skinienia głową czy pełnej odpowiedzi na pytanie.

3 sakrament pokuty i pierwsza komunia święta osób niepełnosprawnych intelektualnie

3.1 Religijność osoby niepełnosprawnej intelektualnie

Jednym z warunków rozpoczęcia katechezy sakramentalnej jest istnienie wiary i religijności u osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Religijność ta, nie zawsze uświadamiana, jest bardziej nastawiona na uczucie, dlatego niepełnosprawni intelektualnie sprawiają wrażenie bardzo religijnych. Dobrze rozwinięta sfera uczuciowa pozwala tak nimi pokierować, udostępniając im to wszystko, co mimo swych ograniczeń mogą pojąć, by w ten sposób stali się zdolni do autentycznej wiary i bliskiego spotkania Boga. Obserwacja zachowania osób niepełnosprawnych intelektualnie pozwala stwierdzić, że ich religijne zaangażowanie jest często większe, bardziej intensywne niż osób pełnosprawnych. Osoby głębiej upośledzone umysłowo mogą osiągnąć etap wiary prymitywnej, objawiający się intuicyjnym wyczuwaniem istnienia Boga i potrzebą nawiązania z Nim kontaktu. Trudno tu jednak dostrzec oznaki faktycznego zawierzenia Bogu w chwilach ważnych czy trudnych. U osób z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego treść religijna przybiera już wyraźniejsze formy. Wszystkie jej przeżycia związane z Bogiem i religią przybierają charakter bezwarunkowości. Wiara ta opiera się na autorytecie osoby przekazującej wiarę. Można tu uznać, że istnieją u osób niepełnosprawnych intelektualnie religijne wyobrażenia i zachodzi osobisty stosunek do Boga.

Wychowanie religijne osób niepełnosprawnych intelektualnie zbliżone jest do wychowania religijnego małych dzieci, gdzie dokonuje się stopniowe rozszerzanie związków łączących je z Bogiem. Przez takie działanie osoba niepełnosprawna intelektualnie stopniowo doświadcza obecności dobrego, niezawodnego Boga. Rozwój wiary polega tu na pogłębianiu treści już poznanych, a przede wszystkim na wykształceniu właściwych nawyków moralnego postępowania ze względu na Boga, które to postępowanie jest świadectwem wiary w Boga. Wskaźnikiem rozwoju wiary mogą być: modlitwa, uczestnictwo w życiu liturgicznym, przyjmowanie sakramentów, realizowanie postanowień wypływających z katechez.

Od tego, jak dziecko odkrywa Boga, zależy jego religijność. Osoby niepełnosprawne intelektualnie, podobnie jak większość ludzi w początkach swojej wiary, mają obraz Boga ukształtowany na podobieństwo swoich rodziców. Jeżeli rodzice są czuli, dobrzy, opiekuńczy - taki jest też obraz Boga. Jeśli rodzice są surowi, karzący, wymagający, krzyczący, to również Bóg jawi się jako surowy sędzia. Obraz Boga jest też taki, jaki przekażą katecheci i rodzice. Należy wystrzegać się dwóch błędów. Złe jest zarówno straszenie dziecka Bogiem jak i tworzenie infantylnego, antropomorficznego obrazu Boga. Jeśli Bóg zostanie zamknięty tylko w kościele, a osobie niepełnosprawnej powtarzać się będzie, że „Bozia mieszka w kościółku", ograniczając wychowanie religijne tylko do spotkań w tym miejscu, wtedy Bóg będzie dla tej osoby obcy, daleki i anonimowy. Osoby niepełnosprawne intelektualnie, mimo swoich ograniczeń, zdolne są do tworzenia sobie właściwego obrazu Boga. Na obraz Boga składają się tu cechy konkretne, zmaterializowane, uczłowieczone. Podobieństwo intelektualne tej osoby do małego dziecka może nadać jego koncepcji Boga pewną antropomorficzność, a nawet pewnego rodzaju pedomorficzność. Osoba niepełnosprawna intelektualnie skłonna będzie widzieć w Bogu nie tylko jakiegoś wielkiego człowieka, lecz także małe dziecko. U osób niepełnosprawnych intelektualnie obraz Boga nie zmienia się tak, jak ma to miejsce u osoby o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Obraz Boga najczęściej pozostaje uczyniony na podobieństwo rodziców. Obserwując zachowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie w czasie nabożeństw, można dostrzec albo wielki entuzjazm, radość, otwarcie albo dziwny dystans. Podobnie układają się relacje tych osób do swoich rodziców lub opiekunów.

Widzialnym rezultatem wychowania religijnego osób niepełnosprawnych intelektualnie jest ich modlitwa. Z doświadczeń katechetów wynika, iż osoby upośledzone, mimo swej niepełnosprawności, potrafią same przedłużać czas trwania modlitwy. Zbyt ubogie słownictwo na określenie tego, co odczuwają, rekompensują prostymi gestami, postawą. Ci, którzy wychowani są w duchu religijnym, modlą się tak, jak potrafią, okazując ogromne zaangażowanie w modlitwę i poważne jej traktowanie. Uczenie modlitwy ma być uczeniem nawiązania osobowego kontaktu z Bogiem, który bardzo kocha. Osoba niepełnosprawna intelektualnie nie będzie potrafiła przekazać słownie tego, o czym myśli i co czuje, co nie oznacza, że takiego osobowego kontaktu nie nawiązuje. W początkowym okresie nie należy uczyć osób niepełnosprawnych intelektualnie recytacji modlitw poprzez ich pamięciowe opanowywanie. Rozpoczynać należy od dziękowania, przepraszania, próśb formułowanych własnymi słowami. Modlitwa słowna, recytowana może być dla tej osoby monotonna i nudna. Ważne jest, aby osobie niepełnosprawnej intelektualnie nie tylko podawać gotowe znaki i gesty, ale by również pozostawić pewną swobodę w wyrażaniu swojego nastroju i zachęcać do spontaniczności - to uruchamia możliwości twórcze osoby niepełnosprawnej intelektualnie .

Msza święta nie jest tylko wewnętrznym doświadczeniem, mało dostępnym osobom niepełnosprawnym intelektualnie, ale także przeżyciem zewnętrznym, wyrażającym się poprzez zaangażowanie ciała i zmysłów. Osoby niepełnosprawne intelektualnie muszą być tak rozmieszczone w kościele, by mogły bez trudu śledzić przebieg Mszy świętej, a w miarę możliwości brać w niej czynny udział. Ważną rzeczą jest dobór odpowiednich piosenek, dostosowanych do ich poziomu i połączonych z gestykulacją. Osoby niepełnosprawne intelektualnie należy też zachęcać do służby ołtarza w trakcie Mszy świętej. Jeśli tylko nie ma dodatkowych zaburzeń uniemożliwiających służenie, nie ma podstaw do odsuwania osób niepełnosprawnych intelektualnie od takiej formy czynnego włączania się w liturgię i pełniejszego przeżywania Eucharystii. Obserwując takich ministrantów, można dostrzec ich radość, przejęcie, majestatyczne traktowanie tajemnicy, której są świadkami, i dumę z bycia tak blisko kapłana i ołtarza.

3.2 Cechy katechezy sakramentalnej

Podejmując się przygotowania osoby niepełnosprawnej intelektualnie do sakramentu Pokuty i Eucharystii należy wystrzegać się dwóch skrajności. Pierwsza, to rezygnacja z nawet z elementarnego przygotowania w przekonaniu, że osoba niepełnosprawna intelektualnie i tak nie jest w stanie czegokolwiek się nauczyć. Drugą skrajnością jest potraktowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie tak samo jak osób o prawidłowym rozwoju. Należy zauważać zdolności i możliwości posiadane przez osoby niepełnosprawne intelektualnie, ale nie wolno stawiać zbyt wysokich wymagań przekraczających te możliwości. Uniknięcie którejkolwiek z przedstawionych skrajności jest możliwe tylko wtedy, gdy prowadzący katechezę sakramentalną ma podstawową wiedzę o możliwościach percepcyjnych osoby upośledzonej umysłowo.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie często rozpoczynają katechezę sakramentalną później niż osoby o prawidłowym rozwoju. O rozpoczęciu decyduje nie wiek chronologiczny, ale wiara i religijność osób niepełnosprawnych intelektualnie. Upośledzeni umysłowo mają wtedy 11-23 lata, 34 a nawet 41 lat. Powodem takiego zróżnicowania jest też nierównomierny dostęp do katechezy specjalnej i sakramentalnej. Osoby niepełnosprawne intelektualnie przebywające w domach pomocy społecznej lub objęte nauczaniem w szkołach specjalnych przygotowywane są w wieku zbliżonym do ich pełnosprawnych rówieśników. Pozostali, mieszkający często w małych miejscowościach i na terenach wiejskich, objęci są przede wszystkim katechezą domową. Jeśli przy miejscowych parafiach powstają wspólnoty zrzeszające osoby niepełnosprawne intelektualnie i ich rodziny, to powstaje też możliwość uczestniczenia tych osób w katechezie sakramentalnej.

Przygotowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie do sakramentu Pokuty i Eucharystii może być organizowane w formie spotkań indywidualnych: katecheta - osoba niepełnosprawna intelektualnie - ewentualnie rodzic, lub katechez grupowych, gdzie liczba katechizowanych to 4-6 osób. Katechizacja sakramentalna trwa od kilku miesięcy do kilku lat. Czas przygotowania uzależniony jest od stopnia upośledzenia osoby katechizowanej i jej indywidualnych możliwości. Rozpoczynając katechizację sakramentalną oligofreników bierze się pod uwagę dwie sytuacje:

- zakończenie przygotowania po kilku miesiącach z pozytywnym wynikiem, czyli dopuszczenie osoby niepełnosprawnej intelektualnie do sakramentów Pokuty i Eucharystii;

- wydłużenie czasu przygotowania nawet do kilku lat z możliwością okresowego przerwania katechizacji. Prowadzący katechezę muszą poinformować rodziców lub opiekunów osób katechizowanych o ewentualności wystąpienia zwłaszcza drugiej z przedstawionych sytuacji.

Katecheza sakramentalna, jako część katechezy specjalnej, również korzysta z metody obrazkowo-poglądowej i metody czynnej. W przypadku osób, z którymi trudno nawiązać kontakt werbalny, katecheci wykorzystują przedmioty - krzyż, patena, kielich itp. Katecheza sakramentalna w swoim programie częściej korzysta z katechez w kościele. Istotne jest praktyczne, a nie tylko teoretyczne, przygotowanie do sakramentów. Spotkania w kościele, dokładne oglądanie konfesjonału, ołtarza pozwala osobom upośledzonym zaspokoić ciekawość. Procentuje to podczas spowiedzi i przyjmowania I Komunii świętej. Osoby niepełnosprawnej intelektualnie nie rozprasza wtedy nieznajomość miejsca.

Katecheza sakramentalna powinna przebiegać według ściśle określonego schematu. Stały rytm spotkań zapewnia osobom niepełnosprawnym intelektualnie poczucie bezpieczeństwa i zmniejsza dekoncentrację uwagi. Schemat ten można krótko ująć w następujące punkty⁸⁷:

1. powitanie, modlitwa;

2. sprawdzenie obecności, sprawy porządkowe;

3. piosenka - taniec, śpiew, gesty;

4. blok tematyczny - różne formy przekazu;

5. piosenka;

6. praca własna - ocena prac, nagrodzenie;

7. piosenka - nauka nowych piosenek;

h) podsumowanie wiadomości z bloku tematycznego;

i) piosenka;

j) zadanie do wykonania poza katechezą;

k) pożegnanie, modlitwa na zakończenie.

3.3 Cele i tematy katechizacji sakramentalnej

Podstawowymi celami katechizacji w grupie komunijnej są:

1. gruntowne utrwalenie zachowań i wiadomości zdobytych na wcześniejszym etapie katechizacji;

2. wytworzenie motywacji i pragnienia spotkania z Jezusem we Mszy świętej i ukazanie warunków takiego spotkania;

3. kształtowanie pojęcia Boży Chleb i różnic między Bożym Chlebem a zwykłym chlebem;

4. wytworzenie i utrwalenie umiejętności podstawowego rozróżniania dobra i zła oraz poczucia konieczności przepraszania Boga i tych osób, którym wyrządzono zło;

5. utrwalanie zachowań świadczących o przynależności do wspólnoty wierzących, a zwłaszcza zachowań związanych z uczestniczeniem w liturgii.

Realizacja tych celów zmierza do wypracowania szeregu praktycznych umiejętności związanych z przygotowaniem do Spowiedzi i I. Komunii świętej. Można tu wymienić następujące pozycje:

1. wyjaśnienie na przykładzie, co to znaczy dobrze czynić - źle czynić (grzeszyć);

2. rozróżnienie na ilustracjach i wskazanie dobrego i złego postępowania;

3. znajomość sposobów przeproszenia Boga, ludzi;

4. rozróżnienie pojęcia: serce czyste (bez grzechów) - serce brudne (z grzechami);

5. odtworzenie z pamięci uproszczonej formuły spowiedzi;

6. wyrażenie gestem żalu za grzechy - spowiedź;

7. rozpoznanie i nazwanie konfesjonału jako miejsca przeproszenia Boga;

h) dostrzeganie konieczności dobrego postępowania;

i) pomaganie innym;

j) dążenie do pojednania przez przeproszenie i przebaczenie;

k) rozpoznawanie i nazywanie tabernakulum;

l) rozpoznawanie i nazywanie ołtarza;

m) odróżnianie chleba eucharystycznego (Bożego Chleba) od zwykłego chleba;

n) wyjaśnianie znaczenia spożywania Bożego Chleba.

W katechezie sakramentalnej każda jednostka ma własny temat. Poszczególne spotkania są ze sobą powiązane i podporządkowane celowi nadrzędnemu, czyli spowiedzi i I Komunii świętej. Ważne jest zachowanie kolejności katechez, a także częste podsumowywanie, powtarzanie wiadomości oraz nawyków przekazanych i ukształtowanych na wcześniejszym etapie katechizacji. Poszczególne katechezy sakramentalne obejmują przede wszystkim zagadnienia ukierunkowane na przygotowanie do sakramentu Pokuty i Eucharystii. Jako obowiązkowe i najważniejsze należy wskazać następujące tematy poszczególnych katechez:

1. modlitwa indywidualna, modlitwa wspólnoty - modlitwa podczas Mszy świętej;

2. dlaczego chodzimy do kościoła - opis kościoła i tabernakulum (tu jest Boży Chleb);

3. motywacja przyjęcia Bożego Chleba;

4. katecheza w kościele - zachowanie w kościele, modlitwa przed tabernakulum;

5. być grzecznym, dobrym, czy zawsze tacy jesteśmy - przeproszenie Boga jako warunek przyjęcia Bożego Chleba;

6. Boży Chleb - zwykły chleb - różnicowanie pojęć;

7. warunki przystąpienia do Komunii świętej - przeproszenie i dobry uczynek;

h) gdzie można przeprosić Jezusa - opis sytuacji spowiedzi;

i) katechezy w kościele:

• oglądanie konfesjonału, opis sytuacji spowiedzi;

• wprowadzenie do nabożeństwa pokutnego, próba spowiedzi;

• ćwiczenie podchodzenia do ołtarza i otwierania ust;

• pokazanie pateny i kielicha;

• próba generalna.

3.4 Zadania rodziców i opiekunów w katechezie sakramentalnej

W przygotowaniach do I Komunii świętej osób niepełnosprawnych intelektualnie aktywny udział muszą brać ich rodzice i opiekunowie: przede wszystkim służąc pomocą katechizowanym i katechetom. Osobom niepełnosprawnym intelektualnie, które na pierwszych spotkaniach są czasami zamknięte i nieufne, bardzo pomaga obecność kogoś bliskiego. Rodzice informowani są o treści katechezy, prowadzą zapis, wykonują schematyczne rysunki, notują polecenia do wykonania w domu. Rola rodziców polega na wspólnym powtarzaniu tematów, tworzeniu odpowiedniej atmosfery religijnej w domu i wokół osoby katechizowanej. W większości przypadków rodzice nie tylko powtarzają materiał, ale uczą, tłumaczą na przykładach z życia codziennego, co to jest grzech, co wolno, co jest dobre a co jest złe. Znając lepiej osobę upośledzoną umysłowo, łatwiej dostrzegają moment otwartości na modlitwę czy utrwalanie materiału. Właściwie wykorzystany czas katechezy domowej jest nieodzownym uzupełnieniem spotkań prowadzonych przez katechetę.

3.5 Obawy towarzyszące katechezie sakramentalnej

Również katecheza sakramentalna nie jest wolna od wielu trudności. Do tych wymienionych przy ogólnej charakterystyce katechezy specjalnej dodać trzeba niewiedzę o możliwości przygotowania osób niepełnosprawnych intelektualnie do Pokuty i Komunii świętej. Dodatkowym problemem jest brak odpowiedniego przygotowania ze strony kapłanów do prowadzenia tak specyficznej katechezy oraz obawa przed profanacją sakramentu. Zaistnienie takiej obawy jest często czynnikiem decydującym o odmowie rozpoczęcia katechizacji osoby upośledzonej umysłowo. W przypadku podjęcia przygotowań ta niepewność towarzyszy aż do uroczystości przyjęcia I Komunii świętej przez katechizowanych. Przyczyną tych obaw jest zbytnia chwiejność emocjonalna osoby niepełnosprawnej intelektualnie, nieprzewidywalność zdarzeń i reakcji podczas przyjmowania sakramentów. Wśród takich trudności katecheci wymieniają lęk przed spowiedzią, trudności w przełknięciu bez popicia, nietolerowanie smaku komunikantów czy też nie przyjmowanie przez osobę upośledzoną umysłowo niczego od osoby obcej.

3.6 Rozumienie grzechu - przygotowanie osoby niepełnosprawnej intelektualnie do spowiedzi

„Pokuta zobowiązuje grzesznika do dobrowolnego przyjęcia wszystkich jej elementów: żalu w sercu, wyznania ustami, głębokiej pokory, czyli owocnego zadośćuczynienia w postępowaniu" (KKK 1450). Wśród warunków dopuszczenia do spowiedzi osoby upośledzonej umysłowo należy wymienić:

1. zdolność rozróżniania dobra i zła;

2. zdolność udzielenia w jakiejkolwiek formie odpowiedzi na pytania spowiednika;

3. zachowanie pobożnej postawy odpowiedniej do maksymalnych możliwości osoby niepełnosprawnej intelektualnie.

Pojęcie dobra i zła nie pojawia się w umyśle człowieka od razu, lecz kształtuje stopniowo. Świadomość moralna osoby niepełnosprawnej intelektualnie zatrzymuje się na etapie świadomości moralnej małego dziecka. Chcąc wychować osobę upośledzoną umysłowo do możliwie samodzielnego oceniania własnego postępowania, należy unikać sprowadzania każdego grzechu do nieposłuszeństwa wobec rodziców czy opiekunów. Inaczej doprowadzi to do spowiadania się osób niepełnosprawnych intelektualnie wyłącznie lub prawie wyłącznie z nieposłuszeństwa. Oceniając zachowanie osób upośledzonych umysłowo w kategoriach grzechu, należy pamiętać o zasadzie „tu i teraz", która często kieruje postępowaniem tych osób. Oznacza to, że to, co bliższe i dostępne, jest lepsze i ważniejsze niż to, na co trzeba na przykład zasłużyć, zapracować. Osąd moralny osób niepełnosprawnych intelektualnie kształtuje się na poziomie moralności przyjemności własnej, opartym przede wszystkim na popędach. Egoistyczne nastawienie pozwala łatwiej dostrzec krzywdę wyrządzoną przez kogoś niż komuś.

Chcąc określić, czy dane postępowanie osoby upośledzonej umysłowo jest grzechem trzeba uwzględnić szereg okoliczności. Przede wszystkim należy postawić pytanie, czy to działanie nie wynika z samej istoty upośledzenia umysłowego. Trzeba ocenić czy dana osoba rozumie swój czyn, to znaczy czy potrafi wyrazić go w jakikolwiek sposób różniący się od zademonstrowanego oraz powtórzyć sytuację towarzyszącą konkretnemu czynowi. Trzeba też zastanowić się, czy ta osoba zna inne sposoby zachowania się w danej sytuacji i czy posiada możliwości innego postępowania. Pomimo tak wielu uwarunkowań niezależnych od świadomości i woli osoby niepełnosprawnej intelektualnie, można przyjąć, że osoba ta świadomie czyni coś źle. Ma to miejsce w momencie, gdy osoba niepełnosprawna intelektualnie wie, że robi coś źle, bo wcześniej dokonała w analogicznej sytuacji właściwego wyboru. Zmiana decyzji czyniona jest dla chwilowej korzyści, na złość lub z przekory. Świadome czynienie zła ma miejsce także wtedy, gdy osoba niepełnosprawna intelektualnie nie chce wykonać polecenia, ponieważ wiąże się to z zaprzestaniem czynności przyjemnej. Trzecią sytuacją jest ta, gdy osoba niepełnosprawna intelektualnie wie, że może zrobić coś dobrego, rozumie sytuację, umie to zrobić, lecz wybiera coś przyjemniejszego lub nic nie robi.

W przygotowaniu osób niepełnosprawnych intelektualnie do spowiedzi należy zwrócić uwagę na przebaczenie Boga, rozgrzeszenie sakramentalne, powrót do Kościoła, pokutę i zadośćuczynienie. Przebaczenie jest pojęciem dość łatwym do zrozumienia przez osoby niepełnosprawne intelektualnie. Wiedzą lub przynajmniej czują, co to znaczy otrzymać przebaczenie, jakie są warunki jego uzyskania, a więc wyznanie przewinienia, żal oraz obietnica czynienia lepiej. Konieczne jest tutaj odwołanie się do przykładów z życia codziennego - przebaczenie ze strony rodziców, ich radość z dobrego uczynku. Przebaczenie powinno być bezinteresowne i całkowite.

W końcowej fazie przygotowań do sakramentu Pokuty katechezy odbywają się w kościele i mają charakter prób. Często też katechezy teoretyczne przeplatają się z praktycznymi. Pierwsze katechezy dotyczą różnicowania między tym, co „dobre" albo „złe", i przeproszenia, gdy uczyni się coś złego. Należy zwrócić uwagę osobom niepełnosprawnym intelektualnie na konieczność przeproszenia nie tylko osoby, której wyrządzono krzywdę, ale też Pana Jezusa. Katechizowanym trzeba przypominać oczekiwania Jezusa wobec chrześcijan i wskazywać przykłady dobrego postępowania. Katecheta powinien unikać epatowania przykładami negatywnych zachowań, gdyż właśnie te sytuacje mogą zostać przez osoby upośledzone umysłowo bardziej zapamiętane. Nie wszystkie osoby niepełnosprawne intelektualnie, nawet z pomocą rodziców czy opiekunów, są w stanie opanować pamięciowo formułę spowiedzi. Wtedy należy uczyć je jak najprostszej formuły spowiedzi z zachowaniem najistotniejszych elementów. Szczególnie należy zaakcentować moment, w którym kapłan czyni ręką znak krzyża jako znak przebaczenia grzechów. Podczas katechez należy też przeprowadzić tzw. próbną spowiedź: podchodzenie do konfesjonału, wypowiedzenie formuły przed i po spowiedzi oraz odejście od konfesjonału.

3.7 Rachunek sumienia i żal za grzechy

Każda osoba przygotowująca się do spowiedzi musi zastanowić się nad tym, co robiła, mówiła, myślała. Pomoc kapłana, katechety czy rodziców w czynieniu rachunku sumienia jest szczególnie konieczna przy pierwszych spowiedziach. Pomagający w czynieniu rachunku sumienia muszą pamiętać, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie łatwo ulegają wpływom otoczenia. Należy uważać, by pomagając nie sugerować grzechów.

Ważną rzeczą jest rezygnacja ze stereotypowego rachunku sumienia i dostosowanie go do konkretnych osób niepełnosprawnych intelektualnie, rozliczając je przede wszystkim z tego, co mogły dobrego zrobić, a nie zrobiły. W taki sposób ujawnią się też inne grzechy, a sytuacja zostanie wykorzystana do pokazania pozytywnych wzorów postępowania. Rachunek sumienia oparty na tym, co nie zostało zrobione pomimo możliwości wykonania, ułatwia osobie upośledzonej umysłowo uczynienie aktu żalu za grzechy. Żal za popełniony grzech zdeterminowany jest świadomością popełnienia wykroczenia. Świadomość tę u osób niepełnosprawnych intelektualnie najłatwiej jest osiągnąć konkretyzując i urealniając to, co rozumie się pod pojęciem przykazań Bożych. Żal za grzechy jest mocno związany z postanowieniem poprawy. Trzeba odwołać się do istniejącego także w osobie upośledzonej umysłowo pragnienia dobrego postępowania. Zaraz po przygotowaniu do spowiedzi osoba ta powinna myśleć o swoim postanowieniu poprawy i podzielić się tym z katechetą, kapłanem. Wraz z kolejnymi spowiedziami osoba niepełnosprawna intelektualnie może dotrzymywać postanowienia od jednej spowiedzi do drugiej. Jednak ponieważ osoby te żyją przede wszystkim teraźniejszością, można spodziewać się tu trudności.

3.8 Spowiedź, pokuta i zadośćuczynienie osoby niepełnosprawnej intelektualnie

Kapłan spowiadający osobę upośledzoną umysłowo powinien ją znać lub być uprzedzonym o jej przybyciu. Kapłan nie powinien oczekiwać zawsze precyzyjnych odpowiedzi na każde pytanie. Słownictwo używane podczas przygotowywania osoby upośledzonej umysłowo do spowiedzi powinno być znane i uzgodnione z kapłanem. Spowiednik winien wtedy używać tych samych zwrotów i określeń. W wielu sytuacjach porozumiewanie się możliwe jest tylko na drodze niewerbalnej. Kapłan musi pamiętać, że osoba niepełnosprawna intelektualnie żyje w czasie teraźniejszym i bezcelowe jest pytanie o wydarzenia sprzed kilku czy kilkunastu dni. Osoba ta nie jest zdolna popełnić grzechu ciężkiego, jej spowiedź jest spowiedzią z pobożności. Dialog podczas spowiedzi prowadzi kapłan, korzystając z pytań, którymi posługiwał się wcześniej katecheta, formułując je w taki sposób, by wymagały odpowiedzi twierdzącej lub przeczącej albo gestów to oznaczających. Jeśli kontakt werbalny jak i niewerbalny jest niemożliwy, można przyjąć za wystarczający sam fakt podejścia do konfesjonału czy pokazanie w inny sposób chęci przeproszenia za grzechy.

Pokuta i zadośćuczynienie muszą być dostosowane do indywidualnych możliwości danej osoby upośledzonej umysłowo. Zadośćuczynienie jako wynagrodzenie cierpienia tym, których skrzywdzono, jest dla osób niepełnosprawnych intelektualnie niezrozumiale. Wydaje się, że dobrą motywacją zadośćuczynienia dla tych osób, jest zrobienie czegoś dobrego dla Jezusa, który chce, by postępować dobrze. Pokuta musi być krótkotrwała i łatwa do wypełnienia zaraz po spowiedzi. Może to być polecenie wykonania jakiejś czynności zaraz po powrocie do domu. Należy wcześniej przekazać osobie upośledzonej umysłowo, że pokuta zadana przez spowiednika jest sposobem przeproszenia Boga, a nie karą.

3.9 Warunki do przyjęcia I Komunii świętej

Umożliwienie osobie upośledzonej umysłowo uczestniczenia w katechizacji i podjęte w jej ramach przygotowanie sakramentalne zmierzają ku Eucharystii, dopełnieniu wtajemniczenia chrześcijańskiego. Również i tutaj można wskazać na podstawowe warunki zezwalające na dopuszczenie osoby upośledzonej umysłowo do I Komunii świętej:

1. umiejętność rozróżniania przez katechizowanego Hostii i zwykłego chleba;

2. pewność katechety, iż Eucharystia nie zostanie znieważona;

3. przekazanie osobom niepełnosprawnym intelektualnie podstawowych prawd wiary.

Wymagania dotyczące osób niepełnosprawnych intelektualnie zostały określone przez papieża Piusa X dekretem Kongregacji Sakramentów z 8 sierpnia 1910 roku. W dekrecie Quam singulari wyjaśniono, iż „nie należy dawać tego sakramentu dzieciom, które z powodu niedorozwinięcia intelektualnego nie znają jego istoty. W niebezpieczeństwie śmierci można im udzielić Komunii świętej, byleby tylko potrafiły ją odróżnić od codziennego chleba. Poza niebezpieczeństwem śmierci wymagać należy od nich dokładniejszego poznania nauki chrześcijańskiej i troskliwego przygotowania, aby mogły zapoznać się przynajmniej z koniecznymi do zbawienia prawdami w ramach ich możliwości poznawczych i z pobożnością właściwą wiekowi dziecięcemu przystąpić do Komunii świętej".

Kodeks Prawa Kanonicznego uzależnia dopuszczenie osoby ochrzczonej do Komunii świętej od posiadania przez nią wystarczającego rozeznania i dokładnego przygotowania. Osoby te, stosownie do swoich możliwości, mają rozumieć tajemnicę Chrystusa, by mogły z wiarą i pobożnością przyjąć Ciało Chrystusa. Dzieciom znajdującym się w niebezpieczeństwie śmierci wolno udzielić Komunii świętej, jeżeli potrafią odróżnić Ciało Chrystusa od zwykłego chleba i mogą z szacunkiem przyjąć Komunię świętą. Kodeks czyni proboszcza odpowiedzialnym za podjęcie decyzji i zobowiązuje do czuwania nad tym, by nie dopuszczać do Eucharystii tych osób, które nie osiągnęły używania rozumu albo nie są wystarczająco przygotowane (por. KPK 912-914).

Poza sytuacją wyjątkową, jaką jest niebezpieczeństwo śmierci, osoby te muszą zostać pouczone stosownie do swoich możliwości o podstawowych prawdach wiary. Przyjmuje się, że także osoby upośledzone umysłowo w stopniu głębokim, odpowiednio przygotowywane, są w stanie zrozumieć różnicę między Hostią a chlebem spożywanym codziennie. Pragnienie przyjęcia Komunii świętej przez osoby upośledzone może przejawiać się w elementach zewnętrznych, jak pragnienie własnego święta czy białej sukienki. Inne oznaki takiego pragnienia to większe skupienie podczas Mszy świętej, chęć modlitwy itp. Znaki te widoczne są przede wszystkim dla tych, którzy osoby niepełnosprawne intelektualnie znają i mają możliwość czynienia obserwacji ich rozwoju religijnego. Dlatego też decyzja o dopuszczeniu osoby upośledzonej umysłowo do Komunii świętej jest decyzją podejmowaną wspólnie przez kapłana, katechetę i rodziców.

3.10 Bezpośrednie przygotowanie do pełnego uczestnictwa w Eucharystii

Celem katechez przygotowujących do Eucharystii jest utrwalenie przez osoby niepełnosprawne intelektualnie motywacji i pragnienia bliskiego spotkania z Jezusem, przez przyjęcie Bożego Chleba. Stosowniejszym jest używanie określenia „przyjęcie" niż „spożycie". Nawiązując do katechez przed spowiedzią, trzeba przypomnieć katechizowanym związek, jaki zachodzi między przeproszeniem Jezusa a przyjęciem Bożego Chleba. Wprowadzenie rozróżnienia między Bożym Chlebem a zwykłym chlebem rozpocząć można od przypomnienia sytuacji w kościele: tu jest ołtarz, Boży Chleb, tabernakulum w którym znajduje się Boży Chleb. Osobom upośledzonym umysłowo zaznaczyć trzeba, że tylko w kościele można otrzymać Boży Chleb, nie można go kupić w sklepie. Katecheta może posłużyć się prostym porównaniem cech zwykłego bochenka chleba i cech Bożego Chleba. Nie należy używać terminu „Hostia". Najlepiej posługiwać się słowem „chleb" na określenie Hostii przed konsekracją. Pojęcie chleba jest zdecydowanie bardziej zrozumiałe i znane nawet w przypadku osób głęboko upośledzonych umysłowo. Po konsekracji i za każdym razem, gdy mówi się o Eucharystii, najlepiej jest używać określenia „Boży Chleb". Określenie „Boży Chleb" wydaje się tu najwłaściwszym, jakie można stosować przygotowując osoby upośledzone umysłowo do tego sakramentu.

Katecheza przygotowująca bezpośrednio do uroczystości przyjęcia sakramentu Eucharystii odbywa się w kościele. Jej celem jest przećwiczenie wyjścia osób niepełnosprawnych intelektualnie z ławek wraz z rodzicami lub bez i podejście do ołtarza. Katecheta może przećwiczyć z osobami katechizowanymi także otwieranie ust i trzymanie rąk przy przyjmowaniu Komunii świętej. Nie wolno posługiwać się podczas ćwiczenia nie konsekrowanymi komunikantami. Nie wolno stwarzać sytuacji fikcyjnych przez podawanie opłatka, chleba czy innych symboli. Katechizowani muszą zapamiętać, że Boży Chleb można przyjąć tylko od kapłana i tylko podczas Mszy świętej, po spełnieniu określonych warunków.

Podczas tej uroczystości problemem jest zbytnia ruchliwość osób niepełnosprawnych intelektualnie, ich ciekawość, brak skupienia. Nie ma większych kłopotów z przyjęciem Komunii. Gdyby taka sytuacja wystąpiła, nie należy osoby upośledzonej umysłowo zmuszać do otwarcia ust. Kapłan po podaniu Komunii świętej osobom towarzyszącym może ponowić próbę wobec osoby niepełnosprawnej intelektualnie. W sytuacjach wyjątkowych Komunię może podać rodzic. Przy podawaniu Komunii świętej należy pamiętać o dodatkowych niepełnosprawnościach towarzyszących upośledzeniu umysłowemu. Koniecznym może być podanie wody do popicia, by ułatwić przełykanie Komunii. Sytuacja ta nie powinna budzić zdziwienia u wiernych.

Zmiany po I Komunii świętej osób niepełnosprawnych intelektualnie łatwiej dostrzegają ich rodzicie i opiekunowie, mający z nimi kontakt poza katechezami i spotkaniami w kościele podczas Mszy świętych. Osoby upośledzone umysłowo starają się być bardziej grzeczne, bo chcą przyjąć Jezusa, chętniej chodzą do kościoła. Przed pójściem do sakramentu Pokuty przepraszają wszystkich i proszą o pomoc w rachunku sumienia. Starają się też pamiętać o porannej i wieczornej modlitwie

Przygotowanie osoby niepełnosprawnej intelektualnie do sakramentu Pokuty i I Komunii świętej nie jest więc rzeczą niemożliwą choć wymagającą dużego zaangażowania i współpracy zarówno katechety, kapłana, jak i rodziców osoby upośledzonej umysłowo. Wysiłek włożony w tę katechezę wynagradzany jest radością osoby niepełnosprawnej intelektualnie przyjmującej Komunię świętą.

BIBLIOGRAFIA

Dokumenty Kościoła Powszechnego

Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim „ Gravissimum educationis", w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1968, s. 471-505;

Dekret Kongregacji Sakramentów Świętych „Quam singulari" z dn. 08.08.1910., w: J. Dajczak, Katechetyka, Warszawa 1956, s 392-393;

Dokument Stolicy Apostolskiej na Międzynarodowy rok Osób Upośledzonych z dn. 4.03.1981., AK 76 (1984) z. l, s. 8-19;

Literatura przedmiotu

Bissonier H., Psychopedagogika religijna niedorozwiniętych umysłowo, „Colloąuium Salutis", t. 9 (1977), s. 179-209;

Bojnowska M., Katecheza dzieci upośledzonych umysłowo w systemie szkolnictwa specjalnego, „Katecheta" 35 (1991) nr 3, s. 165-166;

Borzyszkowska H., Oligofrenopedagogika, Warszawa 1985;

Cunningham C., Dzieci z zespołem Downa - poradnik dla rodziców, Warszawa 1994;

Doroszewska J., Pedagogika specjalna, 1.1, II, Wrocławl989;

Duquenne P. i L., Vademecum wykształcenia religijnego niepełnosprawnych umysłowo, Kraków 1979;

Dzisiejszy katecheta. Stan aktualny i wyzwania, red. J. Stalą, Kraków 2002;

Dzisiejszy katechizowany. Stan aktualny i wyzwania, red. J. Stalą, Kraków 2002;

Gałczyńska W., Mów do nas, Panie Jezu. Przygotowanie do spowiedzi i Komunii świętej dla dzieci specjalnej troski, Katowice 1988;

Gałczyńska W., Z pomocą dzieciom specjalnej troski: katechezy i pomoce rysunkowe do książki „Mów do nas, Panie Jezu", Katowice 1988;

Gałkowski T., Dzieci specjalnej troski, Warszawa 1972;

Gałkowski T., Wybrane problemy rozwoju mowy dzieci upośledzonych umysłowo, w: Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośle­dzonego umysłowo, red. Z. Sękowska, Lublin 1983, s. 4-58;

Gebert U., Opieka duszpasterska nad ludźmi z głębszym upośledzeniem umysłowym. Możliwości i granice, HW 2 (1991) z. 9, s. 23-34; Grodzicka L, Nauczyciel i środowisko rodzinne niepełnosprawnego ucznia jako podstawowe czynniki jego rewalidacji, w: Z zagadnień pedagogiki specjalnej, red. M. Ruka, Warszawa 1989, s. 18-33;

Harmaciński R., Katecheza osób niepełnosprawnych umysłowo, „Katecheta" 42 (1998) nr 4-5, s. 21-29;

Hulek A., Integracyjny system kształcenia i wychowania, w: Pedagogika specjalna, red. A. Hulek, Warszawa 1988, s. 492-506;

Janosz B., Poradnik do nauki religii w szkole podstawowej i gimna­zjum dla upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, Tarnów 2001;

Jucha D., Osoba upośledzona umysłowo, w: Dzisiejszy katechizowany. Stan aktualny i wyzwania, red. J. Stalą, Kraków 2002, s. 129-142;

Jucha D., Sakrament Pokuty i l Komunia święta osób upośledzonych umysłowo, w: Dzisiejszy katecheta. Stan aktualny i wyzwania, red. J. Stalą, Kraków 2002, s. 339-370;

Katecheza osób w szczególnych sytuacjach, red. Z. Brzezinka Kato­wice 2001;

Kić W., Formy przekazu katechetycznego w szkole specjalnej, „Ka­techeta" 44 (2000) nr 10, s. 9-13;

Kominkowie G. i T., Opieka katechetyczna nad dziećmi niepełno­sprawnymi umysłowo, „Katecheta" 30 (1986) nr 4, s. 163-167;

Koselak H., Duszpastersko-wychowawcza działalność wobec osób niepełnosprawnych umysłowo, HW 4 (1993) z. 17, s. 17-31;

Koselak H., Formy wychowania religijnego osób głębiej upośledzo­nych umysłowo, „Katecheta" 34 (1990) nr 2, s. 73-77; Koselak H., Katecheza specjalna jako dominująca forma duszpasterstwa osób upośledzonych umysłowo, CTh 58 (1988) fasc. I, s. 106-112;

Koselak H., Przygotowanie osób specjalnej troski do sakramentu po­jednania i Eucharystii, CTh 57 (1987) fasc. I, s. 94-104;

Koselak H., Wychowanie religijne osób niepełnosprawnych umysłowo, HW 4 (1993) z. 15,s.66-75;

Kościelak R., Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełno­sprawnych umysłowo, Warszawa 1996;

Kościelak R., Psychologia kliniczna upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 1984;

Kościelak R., Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, Warszawa 1989;

Kotlarski A., Duszpasterstwo dzieci specjalnej troski. Pierwszy kontakt duszpasterza z dzieckiem upośledzonym, „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej" 24 (1973) nr 4, s. 89-93;

Kotlarski A., Katechizacja dzieci opóźnionych w rozwoju, „Katecheta" 13 (1969) nr 5, s. 202-210;

Lausch-Żuk J., Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym, w: Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Poznań 1997;

Lausch-Żuk J., Wychowanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo -dzieci głębiej upośledzone umysłowo, w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1991, s. 239-276;

Lausch K.M., Katecheza przedkomunijna osób głębiej upośledzo­nych umysłowo, Warszawa 1990;

Lausch K.M., Religijne oddziaływanie na dzieci i młodzież głębiej upo­śledzoną umysłowo (I), „Katecheta" 24 (1980) nr 3, s. 116-121;

Lausch K.M., Religijne oddziaływanie na dzieci i młodzież głębiej upo­śledzoną umysłowo (II), „Katecheta" 24 (1980) nr 4, s. 165-169;

Lausch K.M., Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upo­śledzonych umysłowo, Warszawa 1987;

Leśniak F., Struktura religijna dzieci umysłowo upośledzonych, HD 27 (1958) nr 3, s. 437-441;

Maciarz A., Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej -po­radnik dla nauczycieli, Warszawa 1992;

Marek Z., Kształtowanie osobowej więzi małego dziecka z Bogiem, CTh 55 (1985) fasc. I, s. 113-131;

Marek Z., Rozwój teorii religijnego wychowania dziecka w wieku przedszkolnym w Polsce w latach 1945-1990, Kraków 1994;

Muntane M.M., Potrzeby katechezy osób niepełnosprawnych, HW, 9 (1998) z. 2, s. 19-24;

Obuchowska L, Wychowanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo -dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1991, s. 199-239;

Ocena opisowa z przedmiotu religia -1 etap edukacyjny (klasy 1-3), załącznik w: A.M. Kielar, W ramionach Ojca - materiały dla uczniów do katechezy dla dzieci specjalnej troski. Bóg kocha mnie. I. etap edukacyjny (klasy 1-3), Gniezno 2001;

Opiat J., Kształcenie dzieci upośledzonych umysłowo, Warszawa 1994;

Perechowska M., Rozumienie idei rodziny w katechezie dzieci z lek­kim upośledzeniem umysłowym w świetle badań, „Paedagogia Christiana" 1/1991, s. 273-288;

Piszkalski H., Obraz Boga u dzieci upośledzonych, „Katecheta" 19 (l975) nr 5, s. 206-209;

Poręba P., Rodzina chrześcijańska „małym Kościołem", w: Wychowanie w rodzinie, red. F. Adamski, Kraków 1991, s. 93-110;

Propozycje katechez dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, red. H. Koselak, Laski Warszawskie 1993;

Przeczewski W., Katechetyczne wychowanie dzieci głębiej upośledzonych umysłowo do przeżywania symboli liturgicznych, „Poznańskie Studia Teologiczne" t. 7 (1992), s. 201-223; Przeczewski W., Religijne wychowanie dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, w: Katechetyka, red. W. Koska, Poznań 1993, s. 133-140;

Rybarczyk Z., O sposobie przekazywania prawd wiary dzieciom o obniżonej sprawności umysłowej, „Katecheta" 25 (1981) nr 4, s. 157-160;

Rybarczyk Z., Przyjdź, Panie Jezu! Katechezy. Przygotowanie dzieci opóźnionych w rozwoju umysłowym do 1. Komunii świętej, Poznań 1965;

Rybarczyk Z., Wpływ katechizacji na rozwój woli dziecka upośledzonego, „Katecheta" 25 (1981) nr 2, s. 74-77;

Rybicki R., Wprowadzenie do pedagogiki chrześcijańskiej, Częstochowa 1997;

Saudreau M., Czy katecheza specjalna jest luksusem?, „Katecheta" 13 (1969) nr 5, s. 193-197;

Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998;

Sękowska Z., Znaczenie rodziny w rewalidacji dziecka niepełnosprawnego, w: Sytuacja dziecka niepełnosprawnego w rodzime, red. R. Ossowski, Bydgoszcz 1993, s. 27-38;

Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1998;

Stalą J., Osewska E., Fundamentalne podstawy i obszary katechezy rodzinnej, Tarnów 2000;

Stefanowicz A., Nasz stosunek do dzieci upośledzonych umysłowo, w: Posłaniec Warmiński, czyli Kalendarz Maryjny na rok 1973, Olsztyn 1972, s. 212-216;

Twardowski A., Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych, w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1991, s. 18-54;

Uramowski Z., W mojej szkole specjalnej, „Katecheta" 37 (1993) nr 3, s. 91-93;

Wald L, Przyczyny upośledzenia umysłowego, w: Pedagogika spe­cjalna, red. A. Hulek, Warszawa 1988, s. 164-178;

Witkowiak A., Opieka duszpasterska nad dziećmi niedorozwiniętymi, „Katecheta" 17 (1973) nr 2, s. 79-83;

Wyczesany J., Oligofrenopedagogika, Kraków 1988;

Zapalska B., Przygotowanie dzieci specjalnej troski do sakramentów Pokuty i Eucharystii, w: Katechetyka, red. W. Koska, Poznań 1993, s. 141-150.

Por. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, t. l, Wrocław 1989, s. 51.

Por. Vocabulaire de psychopedagogie et psychiatrie de renfant, red. R. Lafon, Paris 1963, s. 426.

Por. tamże, s. 427.

Por. K. Lausch, Wychowanie religijne uczniów głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 2001, s. 111.

Por. P. Poręba, Rodzina chrześcijańska „małym Kościołem", w: Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej, red. F. Adamski, Kraków, s. 93.

Por. Sobór Watykański II, Deklaracja „Gravissimum educationis", 3.

Por. K. Lausch, Wychowanie religijne uczniów głębiej upośledzonych umysłowo, dz. cyt., s. 113.

Por. K. Misiaszek, Proponowane tematy wykładów z katechetyki szcze­gółowej, katechezy i kultury, regulacji prawnych nauczania religii w szkole, w: Nowy program wykładów z katechetyki, red. R. Murawski, Płock 1998, s. 85. Por. tamże.

Por. R. Murawski, Katechetyka, w: Nowy program wykładów z katechetyki, red. R. Murawski, dz. cyt., s. 10-11

Zob. Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, Kraków 2001; Niewidomi, głusi i umysłowo upośledzeni w dziele zbawczym Kościoła i rodziny, w: Wiara, modlitwa i życie w Kościele katowickim. Uchwały I Synodu Diecezji Katowickiej, Katowice-Rzym 1976, s. 194-207.

Por. Katecheza osób w szczególnych sytuacjach, red. Z. Brzezinka, Katowice 2001, s. 3.

Por. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, dz. cyt., s. 197.

Por. K. Młynarczyk, Katecheza dla nie słyszących — wprowadzenie, w: Katecheza osób w szczególnych sytuacjach, red. Z. Brzezinka, dz. cyt., s. 65-67.

Por. Podstawa programowa katechezy Kościoła Katolickiego w Polsce, dz. cyt., s. 102.

Por. K. Młynarczyk, Katecheza dla nie słyszących - wprowadzenie, dz. cyt., s. 67; Podstawa programowa katechezy Kościola Katolickiego w Polsce, dz. cyt., s. 103-104.

Por. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, dz. cyt., s. 218; Pedagogika. Leksykon PWN, red. B. Milerski, B. Śliwerski, Warszawa 2000, s. 251.

Por. Z. Sękowska, Upośledzenie - rewalidacja dzieci i młodzieży z uszkodzeniami wzroku, w: Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 893.

Por. tamże, s. 894.

Asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ciała ludzkiego, która wynika z różnic w budowie i funkcjach obu półkul mózgowych. Wyraża się np. większą sprawnością ruchową prawych kończyn od lewych, a także rejestrowaniem przez mózg większej liczby bodźców zmysłowych z prawej strony ciała

Por. Podstawa programowa katechezy Kościoła Katolickiego w Polsce, dz. cyt., s. 105.

Por. W. Okoń, Slownik pedagogiczny, dz. cyt., s. 139; L. Pyka, Nie­przystosowanie społeczne i jego odmiany, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, dz. cyt., s. 453-457.

Por. A. Kołodziejczyk, A. Antonowicz, I. Bieńkowska, Grupy niedostosowanych społecznie, w: Katecheza osób w szczególnych sytuacjach, red. Z. Brzezinka, dz. cyt„ s. 101-102.

Por. W. Okoń, Słownik pedagogiczny. Warszawa 1992, s. 145.

W obecnych czasach rewalidacja w swym zakresie obejmuje szereg oddziaływań natury pedagogicznej i społecznej mających za cel przywrócenie w miarę możliwości jednostce niepełnosprawnej możliwości funkcjonowania w społeczeństwie. Należy tu zróżnicować charakter oddziaływań skierowanych na osoby o niepełnosprawności fizycznej oraz intelektualnej jak i uwzględnić ich wiek. Pewne procesy w strukturach korowych powstają jako składowa ciągu zdarzeń i oddziaływań środowiskowych jak i wychowawczych oraz emocjonalnych. W sytuacji, gdy minie już wiek, w którym te struktury w mózgu się powinny kształtować ich odtworzenie jest tylko fragmentaryczne mniej lub więcej

Rehabilitacja medyczna - kompleksowe i zespołowe działanie na rzecz osoby niepełnosprawnej fizycznie lub psychicznie, które ma na celu przywrócenie tej osobie pełnej lub maksymalnej do osiągnięcia sprawności fizycznej lub psychicznej, a także zdolności do pracy oraz do brania czynnego udziału w życiu społecznym. Twórcami współczesnej rehabilitacji są: profesor Howard Rusk a w Polsce profesor Wiktor Dega. Rehabilitacja to proces medyczny i społeczny. Rehabilitacja ruchowa - usprawnianie osób z dysfunkcją narządu ruchu.

II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001, s. 59-60.

Por. K. Sosna, Kryteria przygotowania do sakramentów inicjacji chrześcijańskiej osób niepełnosprawnych umysłowo, „Katecheta" 7-8 (2002), s. 109-112.

R. Kościelak, Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, Warszawa 1989, s. 10-11; J. Opiat, Kształcenie dzieci upośledzonych umysłowo, Warszawa 1994, s. 16.

„Do niedawna Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (sponsor DSM-IV) i Amerykańskie Towarzystwo Badań nad Upośledzeniem Umysłowym (AAMR) były zgodne co do definicji upośledzenia umysłowego i w kwestii wyróżnienia stopni upośledzenia umysłowego. W 1992 roku AAMR zakwestionowało jednak definicje upośledzenia podana w DSM-IV (Luckasson i in., 1992), przyjmując wartość ilorazu inteligencji równa 75 jako punkt graniczny (rozszerzając tym samym grupę osób kwalifikowanych jako upośledzone umysłowo). Ponadto w propozycji tego stowarzyszenia zastąpiono określenia dotyczące stopni upośledzenia określeniami powiązanymi z opieka niezbędną w przypadku upośledzenia - dorywcza, ograniczona, rozszerzona i stała. Charakterystyki dotyczące głębokości upośledzenia zawarte w obu systemach są nieporównywalne. Podejście AAMR wprowadza także rewizje dotyczące standardów procedur diagnostycznych. Wielu specjalistów krytycznie odnosi się do tych propozycji i uważa rozbieżności w podejściu do rozpoznawania upośledzenia umysłowego za niefortunne, zwiększają one bowiem możliwość nieporozumień i powodują zamieszanie w diagnostyce zaburzenia (Grennspan, 1997; Macmillan, Gresham, Siperstein 1993). Wydaje się oczywiste, że intencja AAMR było rozszerzenie listy usług specjalistycznych dla osób upośledzonych". R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka. Psychologia zaburzeń. Vol. 2. Gdańsk: Wyd. Psychologiczne 2005 s. 770.

Wiek umysłowy jest to umowne określenie rzeczywistego poziomu rozwoju intelektualnego osoby, odpowiadające przeciętnemu wiekowi, w którym zazwyczaj osiąga ona właśnie ten poziom rozwoju. Na przykład: jeśli dziecko ma 6 lat, ale funkcjonuje umysłowo na poziomie typowym dla dzieci 7-letnich, jego wiek umysłowy określa się na 7 lat; dorosła osoba z lekką niepełnosprawnością intelektualną może funkcjonować np. na poziomie 12-latka czy też 9-latka w normie intelektualnej, czyli jej wiek umysłowy to odpowiednio 12 bądź 9 lat.

Por. I. Obuchowska, Wychowanie dzieci niesprawnych umysłowo - dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1991, s. 201.

Por. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, Wrocław 1989, tom II, s. 29.

Por. tamże, tom I, s. 56.

Por. H. Borzyszkowska, Oligofrenopedagogika, Warszawa 1985, s. 23-27; J. Wyczesany, Oligofrenopedagogika, Kraków 1998, s. 45.

Por. Z. Sejkowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, War­szawa 1998, s. 217.

Por. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, dz. cyt., tom I, s. 101.

Por. tamże, s. 102; zob. szerzej: C. Cunningham, Dzieci z zespołem Downa -poradnik dla rodziców, Warszawa 1994, s. 79-82.

Por. I. Obuchowska, Wychowanie dzieci niesprawnych umysłowo..., dz. cyt. s. 208.

Por. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, dz. cyt., tom II, s. 47.

Por. R. Kościelak, Psychologiczne podstawy..., dz. cyt., s. 33.

Por. I. Wald, Przyczyny upośledzenia umysłowego, w: Pedagogika rewalidacyjna, red. A. Hulek, Warszawa 1988, s. 173-174; R. Kościelak, Psychologiczne podstawy..., dz. cyt., s. 34-36; J. Wyczesany, Oligofrenopedagogika, dz. cyt., s. 45.

Por. D. Jucha, Osoba upośledzona umysłowo, w: Dzisiejszy katechizowany. Stan aktualny i wyzwania, red. J. Stalą, Kraków 2002, s. 134-136; J. Opiat, Kształcenie dzieci..., dz. cyt., s. 22; A. Maciarz, Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej - poradnik dla nauczycieli, Warszawa 1992, s. 75-76, 79; H. Borzyszkowska, Oligofrenopedagogika, dz. cyt., s. 34; J. Lausch-Żuk, Wychowanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo - dzieci głębiej upośledzone umysłowo, w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, dz. cyt., s. 253; R. Kościelak, Psychologia kliniczna upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 1984, s. 31-32; zob. też: T. Gałkowski, Wybrane problemy rozwoju mowy dzieci upośledzonych umysłowo, w: Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo, red. Z. Sękowska, Lublin 1983, s. 55; zob. szerzej o wadach: R. Kościelak, Psychologiczne podstawy..., dz. cyt. s. 53, 110-115; T. Gałkowski, Dzieci specjalnej troski. Warszawa 1972, s. 59; 1. Obuchowska, Wychowanie dzie­ci niesprawnych umyslowo..., dz. cyt., s. 226.

Por. J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1998, s. 72; Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. Nr 95, póz. 425, art. l pkt 5 a.

. J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, dz. cyt., tom I, s. 599.

Por. J. Wyczesany, Oligofrenopedagogika, dz. cyt. s. 58; Rozporządzenie MEN z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie organizowania zajęć dla dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu głębokim, Dz. U. Nr 14, póz. 76, § 8 ust. l pkt 1-7; Ramowy statut publicznej szkoły specjalnej, § 6 ust. l pkt 1-2, w: Oligofrenopedagogika, J. Wyczesany, dz. cyt., s. 227.

Por. A. Hulek, Integracyjny system kształcenia i wychowania, w: Pedagogika rewalidacyjna, red. A. Hulek, Warszawa 1988, s. 492; R. Kościelak, Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo, Warszawa 1996, s. 14; Zarządzenie nr 29 MENz dnia 4 października 1993 r. w sprawie organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego, Dz. Urz. MEN Nr 9, § 2 ust. 1-2.

Por. J. Wyczesany, Oligofrenopedagogika, dz. cyt., s. 157; J. Lausch-Żuk, Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym, w: Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Poznań 1997, s. 136; I. Grodzicka, Nauczyciel i środowisko rodzinne niepełnosprawnego ucznia jako podstawowe czynniki jego rewalidacji, w: Z zagadnień pedagogiki spe­cjalnej, red. M. Ruka, Warszawa 1989, s. 30.

Por. A. Twardowski, Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych, w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, dz. cyt., s. 21-26.

Por. D. Jucha, Osoba upośledzona umysłowo, dz. cyt., s. 141-142; R. Kościelak, Funkcjonowanie psychospołeczne..., dz. cyt., s. 45; Z. Sękowska, Znaczenie rodziny w rewalidacji dziecka niepełnosprawnego, w: Sytuacja życiowa dziecka niepełnosprawnego w rodzinie, red. R. Ossowski, Bydgoszcz 1993, s. 33.

Por. P. Poręba, Rodzina chrześcijańska „małym Kościołem", w: Wychowanie w rodzinie, red. F. Adamski, Kraków 1991, s. 99-101; Pod­stawa programowa..., dz. cyt., s. 111.

Por. M. Bojnowska, Katecheza dzieci upośledzonych umysłowo w systemie szkolnictwa specjalnego, „Katecheta", 35 (1991) nr 3, s. 166.

Por. Podstawa programowa..., dz. cyt., s. 112.

Por. Ocena opisowa z przedmiotu religia - I etap edukacyjny (klasy 1-3), załącznik w: A.M. Kielar, W ramionach Ojca - materiały dla uczniów do katechezy dla dzieci specjalnej troski. Bóg kocha mnie. I etap edukacyjny (klasy 1-3), Gniezno 2001.

Por. Podstawa programowa..., dz. cyt., s. 106-109.

Por. K.M. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 1987, s. 152-167; A. Kotlarski, Katechizacja dzieci opóźnionych w rozwoju, „Katecheta" 13 (1969) nr 5, s. 210; Propozycje katechez dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, red. H. Koselak, Laski Warszawskie 1993, s. 14-15; H. Koselak, Duszpastersko-wychowawcza działalność wobec osób niepełnosprawnych umysłowo, HW 4 (1993) z. 17, s. 26; U. Gebert, Opieka duszpasterska nad ludźmi z głębszym upośledzeniem umysłowym. Możliwości i granice, HW 2 (1991) z. 9, s. 29; R. Harmaciński, Katecheza osób niepełnosprawnych umysłowo, „Katecheta" 42 (1998) nr 4-5, s. 28; Podstawa programowa..., dz. cyt., .s 106-109; Ocena opisowa..., dz. cyt..

Por. Z. Uramowski, W mojej szkole specjalnej, „Katecheta" 37 (1993) nr 3, s. 92; Propozycje katechez..., red. H. Koselak, dz. cyt., s. 8.

Por. H. Bissonier, Psychopedagogika religijna niedorozwiniętych umysłowo, Colloąuium Salutis t. 9 (1977), s. 203; W. Kić, Formy przekazu katechetycznego w szkole specjalnej, „Katecheta" 44 (2000) nr 10, s. 11; K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna osób głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 1990, s. 27.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 27-28; M. Saudreau, Czy katecheza specjalna jest luksusem?, „Katecheta" 13 (1969) nr 5, s. 195; Z. Rybarczyk, O sposobie przekazywania prawd wiary osobom o obniżonej sprawności umysłowej, „Katecheta" 25 (1981) nr 4, s. 158.

Por. H. Koselak, Katecheza specjalna jako dominująca forma duszpasterstwa osób upośledzonych umysłowo, CTh 58 (1988) fasc. I, s. 109.

Por. W. Gałczyńska, Z pomocą dzieciom specjalnej troski: katechezy i pomoce rysunkowe do książki „Mów do nas, Panie Jezu ", Katowice 1988, s. 8-9.

Por. Z. Uramowski, W mojej szkole..., dz. cyt., s. 92; K.M. Lausch, Katecheza przedkornunijna..., dz. cyt., s. 29.

Por. Z. Rybarczyk, O sposobie przekazywania..., dz. cyt., s. 158; M. Saudreau, Czy katecheza specjalna..., dz. cyt., s. 196-197; K.M. Lausch Katecheza przedkornunijna..., dz. cyt., s. 31-32.

Por. Z. Rybarczyk, O sposobie przekazywania..., dz. cyt., s. 157; P. i L. Duąuenne, Vademecum wykształcenia religijnego niepełnosprawnych umysłowo, Kraków 1979, s. 7, 38.

Por. K.M Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 15; Z. Rybarczyk, Przyjdź, Panie Jezu! Katechezy. Przygotowanie dzieci opóźnionych w rozwoju umysłowym do I Komunii świętej, Poznań 1965, s. 4; R. Rybicki, Wprowadzenie do pedagogiki chrześcijańskiej, Częstochowa 1997, s. 115-116; Z. Rybarczyk, O sposobie przekazywania..., dz. cyt., s. 160.

Por. W. Gałczyńska, Z pomocą dzieciom specjalnej troski..., dz. cyt., s. 10; Z. Rybarczyk, Wpływ katechizacji na rozwój woli dziecka upośledzonego, „Katecheta" 25 (1981) nr 2, s. 76.

Por. Gałczyńska, Mów do nas, Panie Jezu. Przygotowanie do spowiedzi i Komunii świętej dla dzieci specjalnej troski, Katowice 1988; B. Janosz, Poradnik do nauki religii w szkole podstawowej i gimnazjum dla upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, Tarnów 2001, s. 25; P. i L. Duąuenne, Vademecum..., dz. cyt., s. 40.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 15; A. Stefanowicz, Nasz stosunek do dzieci upośledzonych umysłowo, w: Posłaniec Warmiński, czyli Kalendarz Maryjny na rok 1973, Olsztyn 1972, s. 214.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 15-16; K.M. Lausch, Religijne oddziaływanie na dzieci i młodzież głębiej upośledzoną umysłowo (1), „Katecheta" 24 (1980) nr 3, s. 121.

Por. W. Kić, Formy przekazu..., dz. cyt., s. 12; K.M. Lausch, Religijne oddziaływanie...(II), „Katecheta" 24 (1980) nr 4, s. 167.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 17-19, 21-22.

Por. G.T. Kominkowie, Opieka katechetyczna nad dziećmi niepełno­sprawnymi umysłowo, „Katecheta" 30 (1986) nr 4, s. 163; K.M. Lausch, Teoretyczne podstawy..., dz. cyt., s. 169; M. Perechowska, Rozumienie idei rodziny w katechezie z lekkim upośledzeniem umysłowym w świetle badań, „Paedagogia Christiana" 1/1997, s. 228.

Por. W. Kić, Formy przekazu..., dz. cyt., s. 9; U. Gebert, Opieka duszpasterska..., dz. cyt., s. 31-32; M. Saudreau, Czy katecheza specjalna..., dz. cyt., s. 195.

Por. H. Bissonier, Psychopedagogika religijna..., dz. cyt., s. 201; A. Kotlarski, Duszpasterstwo dzieci specjalnej troski. Pierwszy kontakt duszpasterza z dzieckiem upośledzonym, „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej" 24 (1973) nr 4, s. 92-93; W. Przeczewski, Religijne wychowanie glębiej upośledzonych umyslowo, w: Katechetyka, red. W. Koska, Poznań 1993, s. 137.

Por. P. i L. Duąuenne, Vademecum..., dz. cyt., s. 3; W. Przeczewski, Katechetyczne wychowanie dzieci glębiej upośledzonych umyslowo do przeżywania symboli liturgicznych, „Poznańskie Studia Teologiczne" t. 7 (1992), s. 219; K.M. Lausch, Teoretyczne podstawy..., dz. cyt., s. 146; F. Leśniak, Struktura religijna dzieci umyslowo upośledzonych, HD 27 (1958) nr 3, s. 438-440.

Por. H. Koselak, Wychowanie religijne osób niepelnosprawnych umysłowo, HW 4 (1993) z. 15, s. 74; H. Koselak, Formy wychowania reli­gijnego osób głębiej upośledzonych umysłowo, „Katecheta" 34 (1990) nr 2, s. 73-74; W. Przeczewski, Religijne wychowanie..., dz. cyt., s. 139; Z. Ma­rek, Rozwój teorii religijnego wychowania dziecka w wieku przedszkolnym w Polsce w latach 1945-1990, Kraków 1994, s. 189, 227.

Por. Z. Marek, Rozwój teorii..., dz. cyt., s. 152; D. Jucha, Sakrament Pokuty i I Komunia święta osób upośledzonych umysłowo, w: Dzisiejszy katecheta. Stan aktualny i wyzwania, red. J. Stalą, Kraków 2002, s. 342.

Por. J. Stalą, E. Osewska, Fundamentalne podstawy i obszary katechezy rodzinnej, Tarnów 2000, s. 106; Z. Marek, Kształtowanie osobowej więzi malego dziecka z Bogiem, CTh 55 (1985) fasc. I, s. 116-117; D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 342-343.

Por. H. Piszkalski, Obraz Boga u dzieci upośledzonych, „Katecheta" 19 (1975) nr 5, s. 207-208; H. Bissonier, Psychopedagogika religijna..., dz. cyt., s. 198-199; W. Przeczewski, Religijne wychowanie..., dz. cyt., s. 138; D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt. s. 343.

Por. D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 343-344.

Por. H. Koselak, Wychowanie religijne..., dz. cyt., s. 74; B. Janosz, Poradnik do nauki religii..., dz. cyt., s. 26; D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 344.

Por. W. Przeczewski, Katechetyczne wychowanie..., dz. cyt., s. 222-223; D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 344-345.

Por. H. Koselak, Wychowanie religijne..., dz. cyt., s. 73.

Por. D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 346.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 142; D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 347.

Por. D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 348.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 144. ' Por. tamże, s. 43-45.

Por. Ocena opisowa..., dz. cyt.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 147-152.

Por. D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 351-352.

Por. tamże, s. 353-355.

Por. A. Witkowiak, Opieka duszpasterska nad dziećmi niedorozwiniętymi, „Katecheta" 17 (1973) nr 2, s. 81.

Por. K.M. Lausch, Teoretyczne podstawy..., dz. cyt., s. 184; B. Zapalska, Przygotowanie dzieci specjalnej troski do sakramentów Pokuty i Eucharystii, w: Katechetyka, dz. cyt., s. 141

Por. K.M. Lausch, Teoretyczne podstawy..., dz. cyt., s. 186; R. Harmaciński, Katecheza osób..., dz. cyt., s. 27.

Por. K.M. Lausch, Teoretyczne podstawy..., dz. cyt., s. 187; H. Koselak, Przygotowanie osób..., dz. cyt., s. 102.

Por. P. i L. Duąuenne, Vademecum..., dz. cyt., s. 46; B. Zapalska, Przygotowanie dzieci..., dz. cyt., s. 141-142.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 108, 157,164-165.

Por. tamże, s. 181; B. Zapalska, Przygotowanie dzieci..., dz. cyt., s. 143.

Por. B. Zapalska, Przygotowanie dzieci..., dz. cyt., s. 144-145; K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 182.

Por. H. Koselak, Przygotowanie osób specjalnej troski do sakramentu pojednania i Eucharystii, CTh 57 (1987) fasc. I, s. 103; B. Zapalska, Przygotowanie dzieci..., dz. cyt., s. 145-146; K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 183; D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt. s. 362-363.

Por. K.M. Lausch, Teoretyczne podstawy..., dz. cyt., s. 191; H. Koselak, Formy wychowania..., dz. cyt., s. 75; A. Witkowiak, Opieka duszpasterska..., dz. cyt., s. 82.

Por. A. Witkowiak, Opieka duszpasterska..., dz. cyt., s. 82-83.

Pius X, Quam singulari, cyt. za: J. Dajczak, Katechetyka, Warszawa 1956, s. 392.

Por. B. Zapalska, Przygotowanie dzieci..., dz. cyt., s. 147-148; Przyjmowanie Komunii świętej przez osoby upośledzone umysłowo. Przewodnik nie tylko dla księży, „Światło i Cienie" 3 (5) 1994, s. 25-26.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 155-156, 158-159, 161; B. Zapalska, Przygotowanie dzieci..., dz. cyt., s. 150; B. Janosz, Poradnik do nauki religii..., dz. cyt., s. 51.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 169-170; H. Koselak, Propozycje katechez,.., dz. cyt., s. 50.

Por. K.M. Lausch, Katecheza przedkomunijna..., dz. cyt., s. 186-187; A. Witkowiak, Opieka duszpasterska..., dz. cyt., s. 83; D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 368-369.

Por. D. Jucha, Sakrament Pokuty..., dz. cyt., s. 369.

27

1

---