Podstawowe zagadnienia prawa międzynarodowego.

1. Społeczność międzynarodowa:

1. ogół suwerennych państw. Utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo międzynarodowe

2. ogół niesuwerennych podmiotów, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są regulowane przez prawo międzynarodowe.

Geneza społeczności międzynarodowej:

• w Europie państwa należały do wspólnego kręgu kulturowego (rodzina „narodów państw chrześcijańskich”), sprzyjało to rozwojowi stosunków międzynarodowych.

• Pokój westfalski z 1648r.- oznaczał kres panowania cesarza i rozpoczął w Europie okres stosunków opartych na stopie równości.

• Konferencje dyplomatyczne w Osnabruck i Munster - powstanie „rodziny narodów”

• Wiek XIX - powstanie pierwszych organizacji międzynarodowych (unii administracyjnych) w wyniku szybkiego postępu na płaszczyźnie nauki, wymiany międzypaństwowej itp. (ujednolicenie miar i wag, zagadnienia komunikacji i łączności międzynarodowej itp.)

• Wykształcenie się poczucia wzajemnych więzów, czemu towarzyszył rozwój prawa międzynarodowego określającego zasady i formy stosunków międzynarodowych.

• Poszerzanie się społeczności międzynarodowej: Ameryka Łacińska, kraje bałkańskie, Turcja, Japonia, Persja, Synaj, Chiny.

Skład społeczności:

• ogół państw, które weszły do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie międzynarodowe, lecz głównie w konsekwencji swego powstawania i nabycia zdolności w płaszczyźnie zewnętrznej.

Cechy charakterystyczne społeczności międzynarodowej

mała liczba zasada równości mały stopień brak obowiązkowego

członków zorganizowania sądownictwa

wewnętrznego

Zasada równości:

Oparcie wzajemnych stosunków między państwami na zasadzie równości:

1. równość wobec prawa:

• jeden głos na konferencjach lub w organizacjach,

• procedura protokolarna ustalana jest na podstawie kryteriów formalnych ( czas, kolejność alfabetyczna ).

• prawa wszystkich państw są tak samo respektowane, bez względu na to, czy chodzi o państwo wielkie, czy małe, i czy jest ono w stanie wymusić ich przestrzeganie.

• w stosunkach zewnętrznych organy państwowe korzystają z takich samych immunitetów i przywilejów.

• akty państwa (zasada par in parem non habet imperium) nie mogą byś osądzanie przez trybunały wewnętrzne drugiego państwa.

• nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku ( kurtuazja międzynarodowa ), także w normatywnie regulowanej sferze reprezentacji, stosunków dyplomatycznych, konsularnych czy morskich.

Szczególna pozycja wielkich mocarstw.

Wielkie mocarstw zajmują pozycję „pierwszych wśród równych” ( stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ). Różnice w zakresie praw wynikają z:

• zgody innych podmiotów na uprzywilejowaną pozycję mocarstw ( uznanie szczególnych obowiązków i roli w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa )

• elementy faktyczne ( prawo morza ustalane przez tych którzy posiadają dostęp do niego i dysponowały największymi flotami ).

Mały stopień zorganizowania.

• brak władzy ustawodawczej, wykonawczej i obowiązkowego sądownictwa,

• OZN spełnia tylko funkcje koordynujące, państwa nie są jej podporządkowane,

• Mimo braku aparatu represyjnego prawo międzynarodowe jest uważane przez wszystkich członków za wiążące społeczność międzynarodową.

Społeczność międzynarodowa a wspólnota

WSPÓLNOTY - grupy państw połączone ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, militarnymi.





WSPÓLNOTA REGIONALNA WSPÓLNOTA FUNKCJONALNA

~ państwa, które łączy sąsiedztwo, ~ państwa należące do org. międzynarod.

historia, język, nawet religia mającej na celu koordynowanie

~ np. OPA, UA, Liga Państw Arabskich, prowadzonych działań w dziedzinie

Rada Nordycka gospodarki, wojskowości itp.

~ NATO, EWWIS, EWG

~ ograniczenie wykonywania kompetencji

państwa na rzecz org. w danej dziedzinie

gospodarki.





NORMY UNIWERSALNE NORMY REGIONALNE

odnoszące się do całej społeczności normy odrębne dla jakiejś wspólnoty

międzynarodowej regionalnej lud subregionalnej

2. Pojęcie i istota Prawa Międzynarodowego.

DEFINICJA - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych.

- spory dotyczące definicji - rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego.

NAZWA - termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. - autor angielski J. Bentham w roku 1780; do języka polskiego wprowadził go F. Kasparka.

1. Prawo narodów - termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia rzymskiego terminu ius gentium ( w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami: przepisy i instytucja wspólne wszystkim narodom )

• „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - Suarez.

• Prawo międzynarodowe - od XVIII w. obie nazwy występują równolegle.

- słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; naród także ma dzisiaj prawo do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa międzynarodowego gdy wykształci organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej.

SYSTEMATYKA - czyli ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały - brak powszechnej akceptacji dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja ciągłego rozwoju i przystosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości.

Od prawa wojny do prawa pokoju.

• Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa międzynarodowego na dwa działy,

• W miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój,

• Prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego

• Polskie propozycje systematyki: 1958r. L. Ehrlich ( prawo międzynarodowe, nauka PM, podmioty PM, mechanizm stosunków między podmiotami PM ); S. E. Nahlik ( społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty międzynarodowe )

PODSTAWY OBOWIĄZYWANIA PM

Doktryny wskazujące odmienne podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego: naturalistyczna i pozytywistyczna.

Doktryna naturalistyczna ( doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa )

• odwołuje się do prawa natury

• zasady PM mogą być wyprowadzone z istoty czy natury państwa; państwo ma przyrodzone, podstawowe prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty (prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i utrzymywania stosunków międzynarodowych)

• współczesne negatywne konsekwencje: nadmierne akcentowanie swobód i praw poszczególnych państw kwestionuje możliwość istnienia wspólnego interesu i atomizuje społ. międzynarodową.

Doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)

• podstawą obowiązywania PM jest wspólna wola państw, która znajduje swój wyraz w normach zwyczajowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach konwencyjnych (umowy).

• zasada dobrej wiary - podstawą stosunków wiążących państwa jest ich wola, która je wiąże (państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli, wywołuje to skutki prawne, stwarza zobowiązania międzynarodowe, które trwa niezależnie od jego zgody)

Powody przestrzegania norm PM:

1. siła gwarantująca wykonanie norm - normy prawa znajdującego się w traktatach pokoju,

2. wzajemność - prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,

3. wspólny interes - normy o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu oraz dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej.

Zasada efektywności - istnienie pewnych przewidzianych przez PM sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania.

• wpływa na przestrzeganie norm PM

• PM jest bezpośrednim rezultatem woli swych podmiotów i odzwierciedla określoną rzeczywistość społ.

• PM z reguły dostosowuje się do nowej sytuacji, rzeczywistości społ. w przypadku gdy normy nie są w stanie kontrolować faktów

SANKCJE

Negatorzy PM - szkoły odmawiający przyznania normom PM charakteru norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus: G.W.F. Hegel, A. Lasson, J. Austin.

Przymus w PM - system norm PM jako całość jest zaopatrzona w przymus bezpośredni

• specyficzne formy przymusu w PM ( w odróżnieniu od prawa wewnętrznego )

• normy są tworzone i wykonywane przez państwa i do nich też należy stosowanie przymusu

• formy przymusu: z własnej inicjatywy państw, w charakterze odwetowego działania za złamanie prawa - sankcje indywidualne, lub na podstawie decyzji organu międzynarodowego - sankcje kolektywne.





SANKCJE ZORGANIZOWANE SANKCJE NIEROZGANIOWANE








ORGANIZACYJNE KORYGUJĄCE SOCJOLOGICZNE ODWET

(reakcje opinii publicznej)

ŚRODKI PRZYMUSU

BEZPOŚREDNIEGO

Sankcje zorganizowane - są wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe (określona sytuacja, w jakiej można ją zastosować, rodzaj: ekonomiczne, wojskowe itp., sposób w jaki mają być podjęte: kolektywnie czy indywidualnie, organ decydujący o ich zastosowaniu). Skutkami nie wykonania zobowiązań, przewidziane przez umowę są: sankcje organizacyjne, sankcje korygujące i środki przymusu bezpośredniego.

Sankcje organizacyjne - odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej :

• środki wstępne: ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania postanowień umowy,

• zawieszenie,

• wykluczenie.

ONZ nie wykluczyło jeszcze żadnego spośród swoich członków. Ograniczyła jedynie prawa udziału w swoich pracach delegację RPA za łamanie postanowień KNZ.

Sankcje korygujące - sankcje, przez zastosowanie których państwa wyrównują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:

• pozbawianie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie wykonania postanowień,

• nałożenie kary, wycofanie pomocy itp.

Środki bezpośredniego przymusu - stosowane przeciwko państwu, które naruszyło normy zakazujące stosowania groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe.

- system środków przymusu bezpośredniego w Karcie Narodów Zjednoczonych jest podporządkowany Radzie Bezpieczeństwa (zasada centralizmu).

Sankcje niezorganizowane - nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze liczą się z ich istnieniem.

Reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne):

• zmniejszenie ruchu turystycznego

• kampania prasowa przeciwko danemu państwu itp.

Środki odwetowe mają charakter prewencyjny, gdyż państwo spodziewające się korzyści w wyniku naruszenia normy orientuje się, że w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich.

• zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych itp.

3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

MONIZM A DUALIZM

Teorie określające wzajemne relacje PM do wewnętrznego:

Teoria monistyczna - PM i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym normy pozostają względem siebie w porządku hierarchicznym.

1. monizm z prymatem prawa wewnętrznego,

2. monizm z prymatem prawa międzynarodowego.

Ad.1. G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje PM jako zewnętrzne prawo państwowe, podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działań.

Ad. 2. Prace szkoły wiedeńskiej (H. Kelsen) - wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w obrębie której PM jest wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego (PM ogranicza swobodę działania państwa).

Teza ta jest sprzeczna z praktyka międzynarodową. Można wskazać normy PM i PW, które nie pozostają ze sobą w żadnym związku.

Teoria dualistyczna - H. Triepl „Prawo międzynarodowe i wewnątrzpaństwowe” 1899r.;

PM i PW stanowią nie tylko dwie odrębne gałęzie, lecz dwa całkowicie odrębne systemy różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami.

- normy PM mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji ( zwykłej - każda ratyfikowana umowa wydawana jest w dzienniku urzędowym lub generalnej - ogólna klauzula o włączaniu do prawa wewnętrznego wszystkich norm, które wiążą państwo).

STOSUNEK PM DO PW W PRAKTYCE MIĘDZYNARODOWEJ

Stosunek PM do PW nie jest regulowany normą PM dlatego też państwa określają swoje zdanie z tej kwestii w klauzuli konstytucyjnej.

Każde państwo ma swobodę określania relacji PM do PW, nie może jednak przyjąć rozwiązania uznającego wyższość prawa wewnętrznego. Istnienie obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych.

STOSOWANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH W PORZĄDKU PRAWNYM RP

1. brak wyraźnego postanowienia konstytucyjnego spowodował dyskusję w nauce.

2. postulat wyraźnego uznania w konstytucji wyższości wiążących norm międzynarodowych nad normami wewnętrznymi został uwzględniony w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r

art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ratyfikacja przez RP umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:

1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

3. członkostwa RP w org. międzynarodowej,

4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.”

Artykuł 91 Konstytucji RP określa relacje między PW a PM - „ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana.”

1. wyższość umownych norm PM nad PW: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.”

2. jeżeli Polska stanie się członkiem organizacji, która ma kompetencje do stanowienia prawa, prawo to będzie miało pierwszeństwo nad ustawodawstwem polskim,

3. normy zwyczajowe i umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie mają pierwszeństwa przed ustawami polskimi.

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Pojęcie źródeł PM

• różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):

1. w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny - wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)

2. w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej. Są dwa niekwestionowane źródła PM : umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.

• Źródła poznawcze - zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych;

• Podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych - podstawą wyrokowania sądów międzynarodowych, których kompetencje określają państwa, powołują się na źródła PM, jednakże art. 38 stwierdza, iż nie wszystko źródła PM pokrywają się z pojęciem podstaw wyrokowania:

• Art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

1. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;

2. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;

3. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;

4. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”

• Za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)

Źródła PM






UMOWA ZWYCZAJ PRAWO WEWNĘTRZNE

MIĘDZYNARODOWA MIĘDZYNARODOWY ORGANIZACJI MIĘDZYNAR.

(„miękkie PM”)

Umowa międzynarodowa

1. Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych

1. definicje i nazwy umów międzynarodowych: Konwencja wiedeńska z 1969 o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) - definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM. Stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, tylko, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów. PM nie są kontrolowane tylko umowy między państwami a spółkami zagranicznymi.

2. Nie wszystkie umowy m. są źródłami PM:





umowy prawotwórcze umowy - kontrakty

umowy ustalające reguły postępowania akty stwarzające lub zmieniające stosunek

przez co stają się źródłem PM prawny; nie są źródłami PM

3. jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju.

4. Rodzaje umów międzynarodowych : ze względu na ilość stron umowy





umowy bilateralne umowy multilateralne

dwustronne wielostronne

5. ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:








wielostronne otwarte wielostronne zamknięte

zawierają klauzule dopuszczającą wymagana zgoda kontrahentów

inne państwa bez zgody

półotwarte

otwarte tylko dla określonej grupy

państw np. umowy regionalne lub

państwa, które spełnią podane warunki

6. ze względu na organ występujący jako strona:

1. umowy państwowe - głowa państwa np. traktat pokoju,

2. umowy rządowe - zatwierdzenie przez Radę Ministrów,

3. umowy resortowe - przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe.

7. ze względu na treść umów:

1. umowy polityczne

2. umowy gospodarcze i administracyjne

3. statuty organizacji międzynarodowych

TRAKTATY









pokoju przymierza przyjaźni

stos. między państwami, które zobowiązanie do udzielenia dążenie do rozwoju

przechodzą ze stanu wojny sobie wzajemnej pomocy przyjaznych wzajemnych

w stan pokoju także w zakresie militarnym stosunków

umowy handlowe,

konsularne, nawigacyjne,

lotnicze, finansowe, kulturalne itp.

1. Forma umów międzynarodowych

1. Rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy m. zawierane były głównie przez monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:

1. Tytuł umowy (np. traktat przymierza)

2. Inwokacja, czyli wezwanie do Boga

3. Intytulacja - wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami

4. Arenga - przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy

5. Narracja - opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody

6. Dyspozycja - właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp.

7. Korroboracja - wzmocnienie umowy

8. Data i miejsce zawarcia umowy

9. Podpisy i pieczęcie.

2. Umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach - reguła alternatu, czyli wymienienie w egz. dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy; w umowach wielostronnych org. zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym, podpis w dowolnym miejscu pod tekstem, (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa).

3. Język, w jakim sporządza się umowy - w okresie feudalizmu językiem umów m. była łacina; w XVII w. - j. Francuski; od I wojny światowej j. Angielski wypiera powoli j. Francuski; umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trzecim jęz., kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu; dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy.

4. „Porozumienie dźentelmeńskie” - umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania;

Procedura zawierania umów międzynarodowych

1. Ustalenie tekstu i podpisanie umowy

1. Przygotowanie tekstu umowy - opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami; dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9), wymagana większość 2/3 głosów obecnych. Projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org. międzynarodowe np. przez ONZ - Komisja Prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy PM.

2. Parafowanie i podpisanie umowy - uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania umowy czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy, poświadczenie autentyczności); podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umową nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (mniejsze znaczenie polityczne czy gosp.)

3. Pełnomocnictwa - osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (może przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw uważa się:

• Szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;

• Szefów misji dyplomatycznych - dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;

• Przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych, bądź przy organizacji m. - dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji itd.

• Art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 - „pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustaleniu autentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonaniu jakiejkolwiek czynności związanej z traktatem”

• W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania podpisuje bądź minister spraw zagranicznych bądź odpowiedni minister (umowy resortowe); pełnomocnictwa do podpisania umowy - Prezydent RP (umowy państwowe), premier (umowy rządowe), minister (umowy resortowe).

2. Ratyfikacja i wejście w życie

1. ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez zaciąganiem zobowiązań przez swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji); w państwach konstytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną prowadzona przez rządy (zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez głowę państwa).

2. Ratyfikacja według prawa polskiego - art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: „Prezydent RP jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia Sejm i Senat[...]. Prezydent RP przed ratyfikowaniem umowy m. może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją [...].”Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów m.

3. Umowy niepodlegające ratyfikacji - stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej - ratyfikacja lub zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu; występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej. Przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu, umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych.

4. Klauzule ratyfikacyjne - w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu.

5. Art.11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgada państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób”;

6. Skutki prawne braku ratyfikacji - odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona - odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej.

7. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych - o ratyfikacji (aby wywołała skutki prawne) muszą zostać powiadomione państwa umawiające się - wymiana dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych; dokumenty ratyfikacyjne dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza. Konwencja wiedeńska określa funkcje depozytariusza w art. 76; w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych pełni Minister Spraw Zagranicznych, a do umów resortowych - odpowiedni minister.

8. Wejście w życie umowy międzynarodowej - umowa określa datę wejścia jej w życie; wejście w życie jeszcze przed ratyfikacją w chwili podpisania; tymczasowe stosowanie przed wejściem w życie; wejście w życie z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

3. Przystąpienie do umowy

1. na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy staje się strona umowy; możliwość przystąpienia przed wejściem umowy w życie;

2. art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgada państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie [...].

4. Rejestracja i publikacja umów

1. zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”, która stała się przyczyną wojen światowych - art. 102 Karty NZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności w przypadku nie zarejestrowania.

2. Publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”;

5. Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych

1. Klauzula wzajemności - traktowanie obywateli, osób prawnych, towarów itp. Układającej się drugiej strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele, osoby prawne itd. Są traktowani przez to państwo.

2. Klauzula narodowa - traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itd.

3. Klauzula największego uprzywilejowania - przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub zostaną przyznane jakiemukolwiek państwu trzeciemu.

4. Klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) - zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej).

5. Klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu.

Zakres mocy obowiązującej umów międzynarodowych

1. Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni

1. prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) - art.28 Konwencji wiedeńskiej

2. umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy zawartej wcześniej, dot. tego samego przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art.30 Konwencji wiedeńskiej:

• ust. 2: „Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu, bądź nie należy uważać go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego traktatu maja przewagę.”

• Ust. 3. „Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego sa zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zaiweszone zgodnie z art. 59, traktat wczesniejszy ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu późniejszego.”,

• ust. 4. „Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego :

1. w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w ust. 3;

2. w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów a państwem będącym stroną jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba państwa.”

3. art. 103 Karty NZ mówi, iż w razie sprzeczności zobowiązań członków ONZ, wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami z jakiejkolwiek innej umowy m., zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo.

4. Umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, chyba, że umowa postanawia inaczej (art.29)

1. Zastrzeżenia

1. praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji”;

2. zastrzeżenia, na które umowa zezwalanie, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony; gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji m., zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.

3. Przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące. Zgłoszenie sprzeciwu wobec zastrzeżeń przed jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy m. między państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do których zostały zgłoszone zastrzeżenia)

1. Zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich

1. zasada, że umowa m. wiąże strony tej umowy i nie wpływa na sytuacje prawną państw trzecich; postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwyczajowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju.

2. Zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich i umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego).

Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umóm

1. Nieważność umów

1. przyczyny nieważności:

1. niedopełnienie warunków umowy powoduje, iż umowa jest nieważna;

2. błąd (error) - powoduje nieważność gdy dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła podstawę wyrażenia zgody państwa na związanie się ta umową;

3. zastosowanie przymusu - groźba użycia siły wobec przedstawiciela państwa w celu podpisania przez niego umowy pozbawia wszelkich skutków prawnych tą zgodę; stosowanie przymusu w stosunku do państwa w celu wyrażenia zgody na zawarcie umowy - unieważnienie traktatu;

4. podstęp

5. wykorzystanie przymusowej sytuacji

6. pogwałcenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisów prawa wewnętrznego;

2. Konwencja wiedeńska zawiera sposoby postępowania, jakie należy stosować w związku z nieważnością umowy, jej wygaśnięciem, wycofaniem się z niej lub zawieszeniem stosowania. Strona powołująca się na jakąkolwiek przyczynę nieważności powinna poinformować o tym pozostałym stronom umowy oraz podać uzasadnienie.

2. Ius cogens

1. w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na istotne znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadna umowa międzynarodową np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw itp.

2. Konwencja wiedeńska - określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i uznaną „przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania PM o tym samym charakterze”; wszystkie umowy muszą być zgodne z ius cogens pod sankcją nieważności.

3. Wygaśnięcie umowy

1. Przyczyny wygaśnięcia (utrata mocy obowiązującej) umowy:

• przyczyny przewidziane w umowie: upływ czasu, na jaki umowa została zawarta; spełnienie warunku rozwiązującego; wypowiedzenie umowy

• inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy; trwała niemożność wykonania umowy; niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens); pogwałcenie umowy przez jedna z umawiających się stron; zasadnicza zmiana okoliczności - wg Konwencji wiedeńskiej można powołać się tylko w przypadku gdy istnienie tych okoliczności stanowiło podstawę zgody stron na związanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia.

1. wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociaga ono za soba skutki prawne od chwili wygaśnięcia, a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych

4. Wypowiedzenie umowy

1. klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb tego procesu;

2. wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (brak klauzuli wypowiedzenia) jest dopuszczalne tylko, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość albo charakter umowy na to pozwala (art. 56);

3. pewne kategorie umów , które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalają dokonać tego procesu - traktaty pokoju, umowy kodyfikujące PM itp.

4. Jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być złożona co najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 K.w.)

5. Zawieszenie stosowania umowy

1. zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami.

2. zawieszenie spowodowane może być: naruszeniem umowy przez kontrahenta, niemożność jej wykonania lub zasadniczą zmianę okoliczności;

3. zawieszenie powinno być przewidziane w umowę lub przynajmniej nie zabronione.

6. Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe

1. umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi; są przywracane po przywróceniu stanu pokoju;

2. kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo wojenne), umowy zawierające klauzule obowiązywania w czasie także wojny (np. konwencja o latarni morskiej pod Tangerem), umowy ustalające stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powołujące do życia org. m. (Karta NZ);

Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji umów międzynarodowy

1. Pacta sunt servanda

1. obowiązek przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda) - moc obowiązującą tej zasady wywodzi się z prawa zwyczajowego; znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach międzynarodowych: na konferencji londyńskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodów; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970 r.

2. wg Konwencji wiedeńskie „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze”.

2. Środki zabezpieczające wykonanie umów

1. w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości

2. w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań, oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów;

3. umowy lub deklaracje gwarancyjne

4. kontrola wykonania umowy, przeprowadzana na zasadzie wzajemności przez same państwa zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową;

3. Interpretacja umów międzynarodowych

1. interpretacja (wykładnia) umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień;

2. teorie interpretacyjne:

• szkoła subiektywistyczna - interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiających się stron; co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu;

• szkoła obiektywistyczna, tekstualna - nacisk na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron a nie spekulować rzeczywisty zamiar stron; reguły interpretacyjne Instytutu PM i przepisy Konwencji wiedeńskiej;

• szkoła teleologiczna, funkcjonalna - nacisk na przedmiot i cel umowy; interpretacja w sposób odpowiadający potrzebom społ. międzynarodowej w czasie jej stosowania.

3. interpretacja autentyczna - dokonana przez strony zawierające umowę; interpretacja sądowa - dokonana przez sądy międzynarodowe (zwłaszcza MTS); interpretacja doktrynalna - przeprowadzona przez poszczególnych prawników; interpretacja urzędowa - dokonana przez jedno z umawiających się państw

4. interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej - traktat należy interpretować „w dobrej wierze, zgadnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu.”; Przy interpretacji należy brać pod uwagę kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z tą umową oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: późniejsze porozumienia między stronami dot. interpretacji lub stosowania, późniejsza praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie interpretacji), wszelkie normy PM.

Zwyczaj międzynarodowy

1. Pojęcie prawa zwyczajowego

• przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów wielostronnych;

• zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;

• Dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem ( opinio iuris vel necessitatis).

Praktyka - istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament);

• nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej;

• reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;

• praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;

• praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;

• wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą, opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;

• możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu;

Moc obowiązująca - norma PZ traci ją na skutek:

• wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ;

• odstąpienia państw od jej praktykowania - odwyknięcie (desuetudo);

• w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego.

a) Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego - podstawa mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda”;

Polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów m.

Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) - grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim.

Ogólne zasady prawa

• art. 38 statutu MTS „ogólne zasady prawa uznane przez państwa cywilizowane”; ogólne zasady prawa nie są ani zasadami prawa wewnętrznego ani zasadami PM; są ogólnymi zasadami prawa w ogóle.

Inne źródła prawa międzynarodowego

1. Orzecznictwo sądów międzynarodowych

• sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego. Sąd m. może oprzeć się na poprzednich wyrokach tylko w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego.

• Sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych.

2. Doktryna

• poglądy nauki prawa - doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej.

• Tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi);

• Wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”.

3. Ustawodawstwo państw

• akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konsekwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym);

4. Akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych.

1. Notyfikacja - oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna do celu wywołania skutku prawnego; Notyfikacja fakultatywna - wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości.

2. Uznanie - potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie PM; np. uznanie nowego państwa jako podmiotu PM.

3. Protest - stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy sa niezgodne z PM; charakter fakultatywny.

4. Zrzeczenie się - akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany.

5. Uchwały organów organizacji międzynarodowych - można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach org. m., zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych.

• miękkie PM - soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania pozaprawne” itp.

• Akty normatywne należące do „miękkiego” PM - uchwały organów org. m. skierowane do państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ.

1. przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.

Kodyfikacja prawa międzynarodowego

1. Rozwój historyczny

• projekty skodyfikowania PM w celu zastąpienia mało precyzyjnego prawa zwyczajowego;

• zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyńskiej w 1909 r. - kodyfikacja prawa wojennego i dot. pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych;

1. Kodyfikacja PM po drugiej wojnie światowej

• Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Komisje Prawa Międzynarodowego 1949r. w celu „stopniowego rozwoju PM i jego kodyfikacji”; (kolejne najważniejsze kodyfikacje str. 14, pkt 5.);

• Prace nad kodyfikacja PM prowadzone są także poza KPM w ramach ONZ np. Komitet Specjalny Zgromadzenia Ogólnego (Deklaracja zasad PM), Komisja Praw Człowieka (opracowała Pakty Praw Człowieka; poza ONZ: Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (Konwencje dot. ochrony ofiar wojny);

1. Następstwa kodyfikacji

• proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym głównie ze względu na to, iż prowadzi on do wyjaśniania i usystematyzowania przepisów obowiązującego prawa.

• Negatywnym następstwem kodyfikacji PM jest dwoistość stanu prawnego, w którym jedne państwa związane są tylko przepisami prawa zwyczajowego, a inne - przepisami konwencji, która rozwija i precyzuje przepisy prawa zwyczajowego (niektóre państwa nie przystępują do nowych konwencji, jednakże nadal obowiązują je przepisy prawa zwyczajowego, które maja charakter powszechny.)

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Pojęcie podmiotu w prawie międzynarodowym

Pojęcie podmiotowości - podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością do posiadania praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych - możliwość bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w stosunkach międzynarodowych;

1. podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności prawnych, czyli: utrzymania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w org. m., zawieranie umów, ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania własnego obywatelstwa itp.

2. Podmiotowość a suwerenność - podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale także niesuwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe i Stolica Apostolska; podmiotowość ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie mają charakteru pierwotnego jak suwerenne podmioty PM.

3. Podmiotowość pierwotna i wtórna:

Podmiotowość





PIERWOTNA WTÓRNA podmiotowość państwa powstaje w podmiotowość org. m. jest nadana,

konsekwencji jego utworzenia, jest stworzona przez państwa, które przyznały

następstwem suwerenności, niezależnie od jej zdolność prawną i zdolność do czynności

czyjejś woli; podmiotowość wtóra jest zależna od stopnia

zdolności do czynności prawnych

4. Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3;

5. nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje, kościoły, osoby fizyczne) są podmiotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności prawnych w stos. m., czyli PM nie reguluje ich stosunków z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi, nie podlegają prawu traktatów itp.

6. Podmiotowość a zdolność prawna - sama zdolność prawna (posiadanie praw i obowiązków bezpośrednio wynikających z PM np. obowiązek nie popełniania przestępstw i zbrodni międzynarodowych przez osoby fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowości; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych co oznacza, że nie jest podmiotem PM.

Państwa jako podmiot PM

1. Elementy składowe i istota państwa

1. trzy elementy niezbędne do powstania i istnienia państwa: ludność, terytorium i władza najwyższa;

2. konwencja z 1933 r. o prawach i obowiązkach państwa - czwartym elementem jest zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami;

3. wymóg posiadania efektywnego rządu, jako najważniejszego elementu warunkującego istnienie państwa - np. Polska jako państwo przestała istnieć po rozbiorach mimo istnienia ludności polskiej i terytorium, przyczyną był brak władzy najwyższej.

4. Suwerenność - niezbędnym warunkiem istnienia państwa jako podmiotu PM jest niezależność i samodzielność występowania w stosunkach międzynarodowych - tylko gdy państwo jest suwerenne. Istnienie suwerenności jest formalnym kryterium podmiotowości prawno-międzynarodowej. Do utraty suwerenności dochodzi w przypadku zniknięcia państwa, połączenia kilku państw w federację, bądź rozpadu federacji na samodzielne państwa.

5. Znaczenie ludności - naród jest nosicielem suwerenności (przejaw zwierzchnictwa narodu); państwo jest wyrazem jego woli i interesów.

1. Powstanie i upadek państw. Zagadnienie sukcesji.

• PM a powstanie państwa - PM nie ma bezpośredniego wpływu na powstawanie lub upadek państw, jest tylko świadkiem jego narodzin bez wpływu na przyczyny i skutki. Pośrednio determinuje powstawanie państw zakazem kolonializmu. PM ustala jednakże warunki, które państwo musi spełnić aby stać się pełnoprawnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych.

• Sposoby powstania nowych państw - oderwanie się czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, ich połączenie lub powstają na terytorium res nullis;

1. Prawo narodów do samostanowienia - prawo narodów do tworzenia własnej organizacji państwowej ( konsekwencja rozwijania się świadomości narodowej i kulturowej.

2. Dekolonizacja - proces wyzwalania się kolonii zapoczątkowany oderwaniem się USA od Anglii a osiągawszy swój szczyt w latach 60. i 70. XX w.

3. System mandatowy - procedura prowadząca do usamodzielnienia się niektórych obszarów zależnych - Pakt Ligi Narodów.

4. System powierniczy - ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarów powierniczych do samodzielnego bytu państwowego; wszystkie tereny powiernicze osiągnęły już niepodległość poprzez utworzenie nowego państwa, bądź samorządność poprzez stowarzyszenie się z sąsiednim państwem.

• Ocena legalności - klasyczne PM nie zakładało oceny legalności powstania czy zniknięcia państwa, jednakże obecnie, ze względu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, iż taki proces jest możliwy np. uznanie za nielegalną i sprzeczną z zasadą samostanowienia deklarację niepodległości Rodezji (Zimbabwe) przez rasistowski rząd białej mniejszości.

• Sukcesja - przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium przy powstaniu lub zniknięciu państwa; sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego. Przedmiotem sukcesji mogą być: umowy międzynarodowe, zobowiązania i prawo pozatraktatowe, członkostwo w organizacjach międzynarodowych. Problemem sukcesji zajęła się Komisja Prawa Międzynarodowego. Wynikiem jej prac są dwie Konwencje: Konwencja wiedeńska o sukcesji państwa w odniesieniu do traktatów z 1978 r. i Konwencja wiedeńska w odniesieniu do sukcesji długów i własności państwowej z 1983 r.

1. Sukcesja traktatów - w odniesieniu do umów wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa - nowe państwo uznaje, że nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi; teoria prawa wyboru - wybór umów jakie chce utrzymać w mocy. W odniesieniu do umów bilateralnych - umowa jest obowiązująca gdy obie strony się na to zgadzają („prawo do namysłu”). Swoboda wyboru umów ograniczona jest zasadą trwałości granic.

2. Sukcesja długów państwowych - zasada dobrej wiary.

Rodzaje państw ze względu na ich strukturę

1. Państwa jednolite

• występuje na zewnątrz jako jedne podmiot

• istnieje zcentralizowana władza, nie ma podziału suwerenności między całość i części składowe

• jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej o zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych,

• stosunki zagraniczne należą wyłącznie do kompetencji władz centralnych.

2. Państwa złożone

• istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe.

• Państwa związkowe - całość jest podmiotem PM a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stos. międzynarodowych - federacje. Federacja występuje jako jeden podmiot w stosunkach międzynarodowych.

• Związki państw - podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie, albo ma ograniczoną zdolność do czynności - konfederacje. Konfederacja jest luźnym związkiem państw opartym na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Państwa związkowe pozostają suwerenne i stanowią odrębne podmioty PM.

• W przeszłości - unie realne i personalne.

3. Związek Radziecki - związkowe państwo wielonarodowe składające się z 15 republik. Specyfiką federalizmu radzieckiego miała być zdolność do działań w stos. międzynarodowych (podmiotowość) republik związkowych.

4. Wspólnota Niepodległych Państw - utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (częściowy sukcesor ZSRR). Skład: Rosja, Białoruś, Ukraina, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja

• założenia - członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną, należące do ONZ; współpraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii wolnorynkowej itp.

5. Wspólnota Narodów (brytyjska) - Commonwealth

• szczególna forma prawnomiędzynarodowych stosunków i więzi jakie łączą państwa wchodzące w skład imperium brytyjskiego (uprzednio jako kolonie lub dominia).

• Proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po drugiej wojnie światowej - Wspólnota Narodów;

• W skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy uznanie monarchy brytyjskiego za głowę państwa (dominia - na zasadzie unii personalnej lub za głowę Wspólnoty; całkowita równość w stosunkach, nieograniczone zdolności do czynności prawnych (mogą zawierać umowy międzynarodowe, korzystają z prawa legacji);

• Więzy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych, strefa funta szylinga; wspólnym fundamentem prawnym jest prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, oświaty, polityki i gospodarki.

• Elementem org. międzynarodowej jest konferencja premierów państw członkowskich, a także spotkania ministrów finansów i handlu oraz oświaty.

Rodzaje państw ze względu na ograniczenie zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych.

• Państwa zależne - w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu (występowanie w imieniu jednego państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności prawnych.

• Protektoraty - międzynarodowe (państwa)- umowa między 2 państwami, w której jedno państwo zrzeka się swojego prawa do czynności prawnych w stos. międzynarodowych na rzecz drugiego państwa - Bhutan (Indie); kolonialne (terytoria)

• Państwa wasalne - istnienie państwa wasalnego i państwa suwerennego; zobowiązania charakterystyczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny - Andora (symboliczna danina dla Francji i Hiszpanii).

• Minipaństwa - Lichtenstein, Monako i San Marino można uznać za protektoraty międzynarodowe ze względu na maleńkie terytorium i niewielką liczbę mieszkańców. Lichtenstein jest reprezentowany przez Szwajcarię, Monako - Francja (prawo reprezentowania i zawierania umów międzynarodowych), Republika San Marino - Włochy.

• Państwa trwale neutralne - przyjęcie trwałej neutralności powoduje pewne ograniczenia zdolności do czynności prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo takie w zamian za uzyskana gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu (wyjątek samoobrona).

• Wyłączenie z możliwości przystąpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbiorowego itp.

• Status trwałej neutralności musi być zaakceptowany przez inne państwa.

• Szwajcaria od 1648 r., Austria 1955 r.

Inne podmioty prawa międzynarodowego

1. Podmiotowość narodu - prawo narodów do samostanowienia (na mocy tego prawa narody określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze , społeczne i kulturalne), uściślenie zasady aby uniemożliwić powoływanie się na nią w celu naruszania integracji terytorialnej i politycznej państw niepodległych - ruchy separatystyczne);

• wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może dokonać się w drodze pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia własnej państwowości lub przyłączenia się do istniejącego podmiotu.

• Naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. międzynarodowych, staje się podmiotem PM (państwo in statu nascendi);

2. Podmiotowość organizacji międzynarodowych - zdolność działania w płaszczyźnie międzynarodowej, do nabywania praw i zaciągania obowiązków międzynarodowych: zawieranie umów m. z państwami i innymi org., korzystanie z biernego prawa legacji, ponoszenie odpowiedzialności i sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami, korzystanie z przywilejów i immunitetów, działalność jest określona przez PM (ONZ).

• org. ma w stosunku do państwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie jaki ustaliły przez tworzące org. państwa, jest powoływana i rozwiązywana z woli państw; podmiotem PM jest tylko ta org., która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych.

3. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej - głowa Kościoła katolickiego (zgodnie z prawem kanonicznym) - papież wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych; zdolność papieża do występowania w stos. międzynarodowych była uznawana już w średniowieczu.

• Traktat laterański - 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu laterańskiego między Stolicą Apostolską a Włochami (utworzenie państwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposażył Stolice Apostolską w atrybuty państwowości umożliwiając występowanie także jako Państwo-Miasto Watykan (dwoistość podmiotu); jednakże to Stolica Apostolska częściej występuje w stos. międzynarodowych, podpisuje konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej legacji.

4. Podmiotowość osób fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezpośrednio skierowanych do osób fizycznych, dających im określone prawa i nakładających na nie obowiązki i odpowiedzialność - normy adresowane do jednostek - zakaz piractwa, pojęcie zbrodni międzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, ludobójstwa, apartheidu) pociągają za sobą odpowiedzialność karną osób fizycznych (wynikająca z naruszenia norm PM).

• Zdolność działań w płaszczyźnie międzynarodowej - posiadanie praw i obowiązków nie wystarcza do uzyskania podmiotowości, gdyż nie zostały one uzyskane czy zaciągnięte poprzez własne działania ale poprzez wole państwa i za jego zgodą.

1. Prawo petycji - możliwość składania petycji jest uwzględnione w niektórych umowach o ochronie praw człowieka.

1. Sytuacja prawna osób fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewnętrzne.

Uznanie międzynarodowe

1. Pojęcie i formy uznania

1. uznanie m. to akt prawny, w którym podmiot PM (państwo lub org. m.) stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania może być państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród.

2. Uznanie może być udzielane indywidualnie przez poszczególne pomioty PM lub kolektywnie przez grypę państw lub org.

3. uznanie wyraźne (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej z państwem lub rządem uznanym) i dorozumiane;

4. uznanie de facto i de iure - uznanie de facto traktowane jest jako niepełne i ograniczone, a więc warunkowe i odwoływalne (uznanie jeśli zostanie wypełniony sformułowany przezeń warunek); uznanie de iure jest bezwarunkowe i nieodwracalne

5. obowiązek uznania - uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostającym w sferze swobodnej decyzji poszczególnych podmiotów PM; obowiązek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiegoś terytorium).

2. Uznanie państwa

1. istnienie pewnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości czy należy udzielić już uznania nowopowstałemu państwu. Jednym z takich kryteriów jest efektywność - stabilność i skuteczność władzy najwyższej nowopowstałego państwa, jej zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych; uzyskuje wtedy zdolność do czynności prawnych w rozumieniu PM (staje się suwerennym podmiotem PM)

2. inne kryteria można podzielić na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne).

3. Przedwczesne uznanie - uznanie udzielone, mimo iż istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej org. terytorialnej, uznanie za państwo jeszcze w trakcie walki. Przedwczesne uznanie stanowi naruszenie PM gdyż jest ono udzielane bezpodstawnie (uznawana społeczność nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów) oraz jest ono w pewnym sensie interwencja w sprawy wewnętrzne państwa.

4. Warunki uznania w praktyce międzynarodowej - praktyka potwierdza tezę, że warunkiem i podstawą uznania państwa jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających się na efektywność nowego porządku prawnego.

5. Konsekwencje uznania państwa:

• teoria konstytutywna - skutki prawne powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego, nabycie podmiotowości zależy od uznania; teoria ta wynika z teorii pozytywistycznej i mówi, iż skoro źródłem praw i obowiązków jest zgoda państw, wyrażona lub dorozumiana, to ona tez jest źródłem podmiotowości; nowe państwo staje się podmiotem PM tylko w drodze uznania przez inne podmioty PM.

• teoria deklaratoryjna - skutki prawne maja miejsce z chwilą, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez PM warunki; nabycie podmiotowości będzie wynikiem nie uznania przez inne podmioty PM ale przez uzyskanie efektywności przez nowy porządek prawny, co jest tylko odnotowywane przez uznanie.

6. Znaczenie uznania - prawne i polityczne - prawne skutki uznania: zarejestrowanie i akceptowanie nowego państwa, nawiązanie stos. dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji jego organów i przedstawicieli oraz przyznanie im stosownych przywilejów i immunitetów, możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi.

3. Uznanie rządu

1. gdy rząd dochodzi do władzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu stanu, przewrotu czy rewolucji;

2. kryteria uznania rządu: kryteria prawne (obiektywne) - efektywność grupy pretendującej do władzy (przeciwieństwem jest zasada legitymizmu czyli powoływanie się na odpowiednia legitymizacje prawną); rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludzi, na określonym terytorium (milczące lub wyraźne poparcie ludności i zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych). Doktryna Tobara i doktryna Estrady.

3. Zagadnienie uznania rządów na emigracji powstało w okresie pierwszej wojny światowej

4. Podstawa uznania - rząd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych działań tak długo, jak istnieje okupacja; prowadzenie działalności mającej na celu odzyskanie niepodległości (walka z okupantem, posiadanie własnych sil zbrojnych lub kierowanie ruchem oporu na okupowanym terenie).

4. Uznanie za stronę wojującą i za powstańców

1. ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształciły się z konfliktu wewnętrznego w konflikt o charakterze międzynarodowym;

2. dwa zespoły kryteriów: obiektywne (własny rząd i org. wojskowa powstańców, kontrola rządu nad częścią terytorium będącego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybrać formę działań wojennych) i subiektywne (prawdopodobieństwo sukcesu powstańców);

3. poprzez nabycie uznania powstańcy uzyskują prawa i obowiązki państwa prowadzącego wojnę.

4. Różnica między uznaniem za stronę wojującą i za powstańców: powstańcy nie mogą uzyskać statusu strony wojującej gdy nie spełniają kryteriów wyżej podanych;

5. Konsekwencje prawne: powstańcy nie są uznani przez państwo uznające za przestępców czy piratów, zachowanie neutralności w stosunku do państwa wojującego.

5. Uznanie za naród

1. miało miejsce w stosunku do Czechów i Polaków walczących w I wojnie światowej po stronie Ententy; stworzenie narodowych komitetów uznanych przez mocarstwa pozwoliło im na korzystanie z pewnych kompetencji rządowych (prawo posiadania armii, trybunałów, używanie flagi narodowej)

Odpowiedzialność międzynarodowa państwa

1. Koncepcje odpowiedzialności

1. konserwatywna - odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca (szkody finansowe); obowiązek naprawienia szkody;

2. postępowa - centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za zbrodnie międzynarodowe wysunęła się na pierwsze miejsce; sankcje;

1. Źródła odpowiedzialności

1. naruszenie norm PM - odpowiedzialność międzynarodowa państw powstaje tylko w konsekwencji naruszenia zobowiązania międzynarodowego (naruszenie wynikające z działania bądź z zaniechania działania); rodzaje naruszeń - przynoszące szkodę jakiemuś państwu oraz wyrządzające istotna szkodę całej społeczności międzynarodowej.

2. zbrodnie międzynarodowe - zbrodnie to bezprawne działania, które powodują naruszenie zobowiązania międzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej społ. m. (naruszenie m. pokoju i bezpieczeństwa)

3. delikty międzynarodowe - inne formy bezprawnej działalności;

4. przypisanie odpowiedzialności - sposób przypisania odpowiedzialności: naruszenie jakiejś normy PM oraz zachowanie danego podmiotu zezwalające na przypisanie mu odpowiedzialności.

5. Podstawy odpowiedzialności: odpowiedzialność m. powstaje tylko w wyniku winy (Grocjusz); skutek jako podstawa odpowiedzialności m. (Triepel i Anzzilotti); koncepcja odpowiedzialności obiektywnej - odpowiedzialność ponosi państwo, któremu można przypisać naruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy jakiś organ ponosi winę za to naruszenie , czy nie; podstawa odpowiedzialności jest tu skutek jaki miało naruszenie normy.

1. Odpowiedzialność bezpośrednia i pośrednia

• odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) jest ponoszona przez państwo za swe własne działania, tj. swoich organów;

• odpowiedzialność pośrednia (pochodna) odpowiedzialność ponoszona za akty poszczególnych osób prywatnych;

• państwo odpowiada nie tylko za swoje działania ale także za działania swoich obywateli a nawet cudzoziemców przebywających na jego terytorium; różne konsekwencje wynikające z odpowiedzialności bezpośredniej (zobowiązanie odszkodowania) i pośredniej (ukaranie winnych);

• odpowiedzialność za działania organów wykonawczych - państwo odpowiada za działania swoich organów wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi.

• odpowiedzialność za działania władzy ustawodawczej - państwo może odpowiadać za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi.

• odpowiedzialność za działania org. sądowych - jeśli akty sądów są sprzeczne z PM powstaje odpowiedzialność międzynarodowa.

• odpowiedzialność za działania osób prywatnych - państwo odpowiada za działanie bezprawne osób prywatnych wymierzone przeciw innemu państwu bądź cudzoziemcom, jeżeli szkoda wynikła wskutek zachęcania czy tolerowania tych działań, bądź nie ukarania sprawców bezprawnych działań.

1. Formy odpowiedzialności

1. Reparacje (naprawienie szkód) - w formie restytucji (przywróceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istniał przed popełnieniem deliktu np. wykonanie zobowiązań, odwołanie bezprawnego działania itp.) lub odszkodowania (zapłacenie pewnej sumy, bądź danie ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych będących wynikiem deliktu)

2. Satysfakcja - forma wynagrodzenia niematerialnych szkód poniesionych przez państwo, polega na wyrażeniu dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa; przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowiązanie ukarania winnych itp.

3. Sankcje - zbrodnie międzynarodowe - sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo)

Rozdział VI

Terytorium w prawie międzynarodowym.

Pojęcie terytorium: ogólnie jest to określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej działalności; jednak najczęściej traktowane jest jako synonim terytorium państwowego. Z dodatkowymi określeniami służy do wskazania, opisania określonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium zdemilitaryzowane.

Rodzaje terytoriów:

1. Podlegające suwerenności państwowej;

2. Nie podlegające suwerenności państwowej:

1. Res communis - wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów);

2. Res nullius - obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie występują);

§ 1. Terytorium Państwowe.

1. Znaczenie terytorium państwowego.

Jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych. Żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu.

2. Istota prawna terytorium państwowego.

Wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadniczych teorii:

a) Teoria przedmiotowa: klasyczna i mająca szeroką rzeszę zwolenników w prawie międzynarodowym, teoria uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Władza ta jest przedstawiona w dwojaki sposób, albo jako własność oparta na zasadach prawa publicznego (jest ona przedmiotem poważnej krytyki), lub jako suwerenność (znacznie bardziej przekonywująca).

b) Teoria podmiotowa: występuje w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej lub jako koncepcja samodzielna (prawo do terytorium może być porównane tylko z prawem jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie, a więc z prawem osobistym ze skutkami erga omnes). Teoria ta jest słusznie krytykowana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w znaczeniu dosłownym.

c) Teoria przestrzenna - Pojawiała się w drugiej połowie XIXw. jako reakcja na teorię terytorium jako przedmiotu własności. Wg tej teorii terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz przestrzenią w obrębie, której władza państwowa istnieje i działa. Jest granicą władzy państwowej. Teoria ta prowadzi o twierdzenia, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe, jest to błąd gdyż w prawie międzynarodowym istnieje pojęcie suwerenności w oderwaniu od ludności, w stosunku do terytorium materialnego.

d) Teoria kompetencji - wywodzi się z przesłanki, że państwo jest porządkiem normatywnym. Terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego. Kompetencja państwa może podlegać trojakim ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione materiae. W obrębie własnego terytorium państwo wykonuje kompetencje dyskrecjonalną bez żadnych ograniczeń. Wbrew tej teorii, obok kompetencji ważna jest także możliwość dysponowania terytorium.

Definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami.

3. Skład terytorium państwowego.

Rodzaje terytorium.

Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim.

Granice. Terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również na jego obszar podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością eksploatacji.

Teoria przylegania i ciągłości - powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi - może być odniesiona także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od terytorium lądowego.(w przypadku granicy morskiej może ona sięgać max 12 mil od linii podstawowej).

4. Ochrona integralności terytorialnej państwa w prawie międzynarodowym.

Geneza pojęcia integralności terytorialnej.

Zwrot „integralność terytorialna” pojawił się w stosunkach międzynarodowych na Kongresie Wiedeńskim w 1815r. kiedy zagwarantowano integralność Szwajcarii i części Sabaudii. Również późniejsze traktaty gwarantowały integralność innym państwom. Art. 10 Paktu Ligi Narodów również zawierał sformułowania dotyczące integralności.

Karta Narodów Zjednoczonych. Po drugiej wojnie światowej sprawa poszanowania integralności terytorialnej zajęła centralne miejsce w stosunkach międzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu umowach i deklaracjach międzynarodowych, które nawiązują do zasady Karty Narodów Zjednoczonych - w szczególności art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groźby i użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa”. Porównując art. 10 Paktu z art. 2 ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja pojęcia integralności.

Deklaracja KBWE. Zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralności. Deklaracja Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została przyjęta 1 sierpnia 1975r. Chroni zarówno całość terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusu.

§ 2. Zwierzchnictwo terytorialne.

1. Pojęcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego.

Zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim terytorium. Jest ono uznanym i chronionym przymiotem, cechą państwa wynikającą z jego suwerenności. Obejmuję władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej zaś - na zapobieganiu wykonywania analogicznych działań ze strony innych podmiotów. Cechy zwierzchnictwa można sprowadzić do dwóch zasadniczych aspektów:

a) Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym: podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. A więc nie tylko własnych obywateli, jak i cudzoziemców, lecz także bogactwo naturalne kraju (Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 12 grudnia 1962r.podkreśla niezbywalne prawo wszystkich państw do swobodnego dysponowania zasobami i bogactwami naturalnymi, zgodnie z ich własnymi interesami narodowymi).

Zwierzchnictwo personalne. Państwo sprawuje również zwierzchnictwo personalne, będące konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Państwo określa w swym ustawodawstwie wewnętrznym sposoby nabycia i utraty obywatelstwa jak również organizuje całą działalność państwa i jego służb.

b) Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym: Państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Ekskluzywizm ten widoczny jest zwłaszcza w monopolu przymusu i jurysdykcji lub monopolu organizacji służb publicznych. Jego konsekwencją jest to, że na określonym terytorium istnieć może tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza najwyższa. Terytorium jest jak to się czasem określa „Nieprzenikliwe”.

2. Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego.

Zakaz wyrządzania szkód innym państwom. Państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i chronić prawa tej społeczności i jej członków. We współczesnym prawie międzynarodowym w związku z zakazem stosowania siły, ale i jej groźby, konsekwencją zwierzchnictwa jest obowiązek państwa zapobiegania w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej.

Zasada dobrosąsiedztwa. W myśl tej zasady, konsekwencją sprawowania zwierzchnictwa jest zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, takiej, która mogłaby zaszkodzić państwom sąsiadującym. Z tej zasady wynika również wiele innych zakazów: zakaz zmiany spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona w innych państwach; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada; zakaz zanieczyszczania środowiska, jeśli ma to skutki w państwie sąsiednim.

Kompetencje państw wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie są całkowite i dyskrecjonalne, w praktyce jednak zmuszone są one często ograniczyć wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na wymogi stosunków międzynarodowych. Ograniczenia te mogą być nie tylko ratione personae, lecz także ratione materiae - w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na konieczność współpracy i obrotu międzynarodowego oraz względy bezpieczeństwa zbiorowego.

§ 3. Szczególne ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego.

1. Demilitaryzacja i neutralizacja terytorium.

Demilitaryzacja. Wśród ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego ratione materiae wymienia się przede wszystkim demilitaryzację i neutralizację (występują one oddzielnie albo łącznie). Demilitaryzacja zgodnie z umową międzynarodową nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych (może być częściowa lub całkowita). Np. umowa poczdamska przewidywała zupełne rozbrojenie i demilitaryzację Niemiec.

Neutralizacja. Jest to umowne wyłączenie możliwości działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań. Stosowana zwłaszcza w przypadku międzynarodowych dróg wodnych np. w 1881r. taki status uzyskała Cieśnina Magellana.

Często naturalizacja występuje łącznie z demilitaryzacją np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia 1959r.

2. Bazy wojskowe.

Są one daleko idący ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, rozpowszechnione po II wojnie światowej.

Wg Berezowskiego są 3 cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych.

Na podstawie analizy dwustronnych porozumień o bazach, można stwierdzić, że ustanawiające je państwa, w zamian za określone korzyści, uzyskują na pewien okres czasu prawo do pewnych obszarów, na których wykonują szerokie prawa i władzę w celach wojskowych.

Na pozytywną ocenę zasługują takie ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego jak: demilitaryzacja, neutralizacja, strefy bezatomowe, limitowanie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni i zakaz doświadczeń z nimi. (bazy woj. nie)

3. Dzierżawa.

Polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie części jego terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o dzierżawę jest dopuszczalna i zgodna z prawem międzynarodowym, jeżeli ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena.

§ 4. Nabycie i utrata terytorium państwowego.

Nabycie terytorium. Jest to dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego, dającym nie tylko prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania nabytym obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo międzynarodowe mówi nam, w jaki sposób między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewnętrzne wyjaśnia, jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych.

Sposoby nabycia terytorium. Najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i pochodne. Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa.

Trzeba się zgodzić z uwagą L. Ehrlicha, że państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności władzę własną, pierwotną i suwerenności nad tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa międzynarodowego na drugi.

1. Cesja.

Pojęcie. Najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji. Na mocy umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem.

Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter dwustronny.

Elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:

- prawny - zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium;

- faktyczny - realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo;

Umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie.

Legalność cesji. Nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty.

2. Efektywna okupacja (zawłaszczenie).

Efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIXw. kiedy ekspansja kolonialna skoncentrowała się w Afryce.

Termin „efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym.

Warunek efektywności. Okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana.

Malejące znaczenie. Efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu.

3. Zasiedzenie.

Warunki zasiedzenia. Niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we własnym imieniu.

Definicja. Jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny.

4. Przyrost.

Terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka. Przyrost jest sposobem nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych aktów.

5. Zawojowanie (podbój).

Wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania. Do I wojny światowej, zawojowanie oznaczało legalny sposób nabycia terytorium. Warunkiem legalności była ostateczność (nic nie wróżyło zmiany tego stanu) i nieodwracalność (ostateczne zakończenie wojny).

Zakaz podboju. Przyjęcie zakazu wojny w prawie międzynarodowym oznaczało koniec instytucji zawojowania.

6. Utrata terytorium.

Sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty terytorium. A więc cesja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma odpowiednik porzucenia, a przyrost - zmniejszeniu itp. Zwykle, jeśli jedno państwo nabywa terytorium to inne je traci, zdarza się jednak, że traci się nie na rzecz innego państwa, lecz np. ono zanika na skutek działania żywiołów itp.

Derelikcja. Jest przykładem utraty terytorium, nie na rzecz innego podmiotu. Może również być tak, że państwo przestaje wykonywać swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemie niczyją. Wspólnym mianownikiem wszystkich sposobów utraty terytorium jest brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych, bez względu na powody z wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z możliwości.

§ 5. Granice.

1. Pojęcie i rodzaje granic.

Definicja. Granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w traktatach zwieranych przez Francję w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna, w obrębie, której zawiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa.

Rodzaje granic. Dzieli się je na naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze względu na sposób ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem granic są granice astronomiczne biegnące wzdłuż południków i równoleżników.

Ustalanie granicy. Ustala się je zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji arbitrażowej lub sądowej. 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznająca terytorium; delimitacja granicy w umowie międzynarodowej i demarkacja granicy.

2. Delimitacja granicy państwowej. To ustalenie przebiegu granicy państwowej i obejmuje sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali np. 1:1000 000 - dokumenty te stanowią podstawę do przeprowadzenia demarkacji. Delimitacja powinna być kompletna, precyzyjna i dokładna.

3. Demarkacja granicy państwowej. Ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Przeprowadzana jest przez komisję mieszaną i opiera się na dokumentach z procesu delimitacji. Uwzględnia się zachowanie niezbędnych warunków dla prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i wsie. Mapa granicy wykonana jest zwykle w większej skali niż delimitacja np. 1:2500.

Redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy.

4. Administracja granicy państwowej. Przepisy wewnętrzne regulują sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych w jej pobliżu np. ustawa z 12 października 1990r. o ochronie granicy państwowej.

Nie wszystkie problemy można rozwiązać jednostronnie, dlatego państwa zawierając ze sobą umowy o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych.

5. Nienaruszalność granic.

Deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby lub użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych, włączając w to spory terytorialne i problemy dotyczące granic.

Deklaracja KBWE. Zgodnie z nią państwa uczestniczące uznały wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice każdego z nich, jak również granice wszystkich państwa w Europie i zobowiązały się do powstrzymania teraz i w przyszłości od zamachów na te granice.

§ 6. Kształtowanie się granic Polski po drugiej wojnie światowej.

1. Granica wschodnia.

Granica polsko-radziecka. Została ukształtowana w wyniku umowy poczdamskie, oraz jałtańskiej z 11 lutego, 1945r. gdzie ustalono, że powinna przebiegać wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od 5-8 km na korzyść Polski i potwierdzono to umową dwustronną z 16 sierpnia 1945r. i poczdamskiej, oraz umów dwustronnych zawartych między Polską a ZSSR.

Następnie granica została zmieniona 15 lutego 1951r. przez polsko-radziecką umowę o zmianie odcinków terytoriów państwowych (480km², ludność przesiedlono). W 1957r. wytyczono fragment granicy pol-radz. przylegającej do Morza Bałtyckiego. Podpisana 17 lipca 1985r. umowa między Polską a ZSSR rozgraniczyła morza terytorialne, strefy ekonomiczne, strefy rybołówstwa morskiego i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim.

Granica wschodnia po roku 1991. W wyniku rozpadu ZSSR wschodnia granica polski stała się granicą polsko- litewską, polsko-białoruską i polsko-ukraińską a nienaruszalność granic i brak roszczeń terytorialnych potwierdzono w podpisanych deklaracjach.

2. Granica polsko-niemiecka.

Decyzje konferencji poczdamskiej. W umowie z 2 sierpnia 1945r. zadecydowane, że niemieckie terytoria na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego, bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry, do miejsc gdzie wpada zachodnia Nysa i wzdłuż zachodniej Nysy do granicy czechosłowackiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich i Gdańskiem będą należeć do Polski. Układ zgorzelecki (między Polską a NRD) z 6 lipca 1950r. potwierdził granicę polsko-niemiecką i przeprowadził ostateczną delimitację zachodniej granicy Polski.

Układ z 7 grudnia 1970r. stwierdzał, że granica polsko-niemiecka została uznana przez RFN i obie strony nie mają żadnych roszczeń terytorialnych wobec siebie.

Traktaty z 1990r. - potwierdzają ostateczny charakter granicy niemieckiej, podpisany przez RFN, NRD, Francję, Wielką Brytanię, ZSSR i Stany Zjednoczone 12 września 1990r. w Moskwie.

Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu granicy podpisano 14 listopada 1990r. w Warszawie.

3. Granica polsko-czeska i polsko-słowacka.

W 1958r. zakończono prace zawiązane z demarkacją granicy polsko-czechosłowackiej i 13 czerwca 1958r. podpisano stosowną umowę. W latach 1976-1983 przeprowadzono pierwszą wspólną kontrolę przebiegu granicy i w jej wyniku doszło do podpisania 10 grudnia 1986r. umowy międzypaństwowej wprowadzającej wyrównawcze zmiany w granicy.

Po rozpadzie Federacji Czechosłowackiej w 1992r. granica polsko-czechosłowacka przekształciła się w polsko-czeską i polsko-słowacką.

§ 7. Rzeki międzynarodowe.

1. Pojęcie rzeki międzynarodowej.

Rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepływające przez terytorium, co najmniej dwóch państw, oraz ważne by była to rzeka żeglowna mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw. (rzeki wielonarodowe płyną przez kilka państw, ale nie nadają się do żeglugi albo nie mają ujścia do morza; rzeki graniczne rozdzielają terytoria dwóch państw).

Konwencja barcelońska z 20 kwietnia 1921r. Znacznie rozszerza pojęcie rzeki międzynarodowej, jednak ze względu na niewielką liczbę ratyfikacji konwencja miała ograniczone znaczenie.

Inne sposoby wykorzystania rzek międzynarodowych. Rzeki poza żegluga są również wykorzystywane do celów przemysłowych, energetycznych itp. dlatego każda rzeka jeśli przecina lub rozgranicza terytoria kilku państw jest przedmiotem stosunków między tymi państwami. Wśród europejskich rzek międzynarodowych na szczególną uwagę zasługują Dunaj i Ren.

A. Dunaj.

Płynie przez RFN, Austrie, Słowacje, Węgry, Chorwacje, Serbie, Rumunie, Bułgarie i Mołdawie. Został najpierw on umiędzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856r. i później jego status był regulowany wieloma innymi traktatami.

Konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mówi, że żegluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw na zasadzie równości.

B. Ren.

Szczegółowe przepisy dotyczące Renu zostały ustanowione przez konwencję moguncką 31 marca 1831r. Obecny status Renu jest określony przez konwencję mannheimską z 17 października 1868r., która przewiduje wolność żeglugi statków wszystkich państw. W 1963r w Strasburgu konwencja mannheimska została poddana rewizji.

C. Niger.

Akt generalny konwencji berlińskiej z 1885r. podpisany przez państwa kolonialne, proklamował wolność żeglugi na rzece Niger i równe traktowanie wszystkich państw. Po uzyskaniu niepodległości państwa nadbrzeżne przyjęły w 1963r. nową konwencję, która utrzymała swobodę żeglugi.

D. Indus.

Traktat regulujący wykorzystanie Indusu został podpisany w 1960r. i zakończył spory między Indiami i Pakistanem. Został podzielony na dwie części i 3 cieki wschodniej części są dla Indii, a 3 cieki zachodniej dla Pakistanu. Strony zachowują też pewne prawa w części rzeki należącej do drugiej strony.

E. Amazonka.

Traktat o współpracy dorzecza Amazonki został podpisany w 1978r. przez Boliwię, Brazylię, Gujanę, Ekwador, Kolumbię, Peru, Surinam i Wenezuelę. Całkowita swoboda żeglugi handlowej jest zagwarantowana na zasadach wzajemności. Daje równe prawa wszystkim państwom nabrzeżnym.

§ 8. Obszary morskie.

Kategorie obszarów morskich. Najogólniej można podzielić je na wody terytorialne i morze otwarte. W skład terytorium morskiego państwa wchodzą dwie kategorie wód: wody wewnętrzne oraz morze terytorialne.

Biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na 3 kategorie: na obszary wchodzące w skład terytorium państwowego, na obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa i na obszary znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej.

Pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od 24 lutego do 27 kwietnia 1958r. w wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, oraz w sprawie szelfu kon.

Druga konferencja odbyła się w 1960r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza terytorialnego jednak nie udało się tego zrobić.

Trzecia konferencja prawa morza. W istocie miała ona za zadanie rewizję całego istniejącego prawa morskiego.

Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych konferencji w historii stosunków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku jej prac doszło do wypracowania i przyjęcia konwencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją mórz i oceanów.

1. Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego.

A. Morskie wody wewnętrzne.

Definicja. Są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów.

Istota prawna. Wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu.

Wody archipelagowe. Ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o prawie morza. Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, są to trasy normalnie wykorzystywane dla żeglugi międzynarodowej. (Swoboda żeglugi na wodach archipelagowych).

Zatoki. Są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. Również zatoki historyczne, mimo, że szerokość ich rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne. Zatoka Gdańska - cześć wód zatoki zostało uznanych za wody wewnętrzne, jednak Polska nigdy nie wysuwała roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną.

Porty morskie. Wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Porty wojskowe, rybackie czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego.

Redy. Są to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne.

B. Morze terytorialne.

Pojęcie. Pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej. Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim swą suwerenność.

Delimitacja morza terytorialnego. W celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego państwo nadbrzeżne musi wyznaczyć linię podstawową, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustalić jej szerokość.

Szerokość morza terytorialnego. Konwencja genewska o morzu terytorialnym pośrednio potwierdziła dopuszczalność ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznając możliwość ustanawiania pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 12 mil, oraz wody zatoki za wody wewnętrzne, gdy wejście do niej nie przekracza 24 mil.

Prawo nieszkodliwego przepływu. Konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy, gdy nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo nieszkodliwego przepływu statków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym państwa odmawiają tego prawa uzależniając je od swojej zgody.

Warunki nieszkodliwego przepływu w konwencji z roku 1982. Sprecyzowano warunki nieszkodliwego przepływu i uznano, że przepływ będzie zagrażał pokojowi państwa nadbrzeżnego, gdy statek podejmie działania polegające na: a) groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności państwa nadbrzeżnego, lub pogwałceniu w jakiś sposób zasad prawa międzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;

b) ćwiczeniu lub użyciu wszelkiego rodzaju broni;

c) zbieraniu informacji mający na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego.

(pozostałe w książce str. 222-223).

Jurysdykcja państwa nadbrzeżnego. Statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają nie tylko jurysdykcji administracyjnej państwa nadbrzeżnego, ale także karnej i cywilnej. Spod jurysdykcji wyłączone są okręty wojenne oraz niehandlowe statki państwowe.

2. Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego.

A. Morski pas przyległy.

Pojęcie. Obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 24 mil.

B. Morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa.

Faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane na regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972r.

Następstwa wprowadzenia stref. Oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze morza otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują także zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają wyłączne prawa, lecz również leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200mil.

Istota prawna. W wyłączonej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne o badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi. W wyłączonej strefie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp.

Zasady uprawiania rybołówstwa w strefie. Zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod uwagę najlepsze z dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu, powinno udostępnić innym państwom możliwość korzystania z nadwyżki.

Praktyka międzynarodowa. Strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw, podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną posiada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące uprawnienia.

C. Szelf kontynentalny.

Do jej powstania doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz eksploatacji bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba było, więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV konwencji genewskiej.

IV konwencja genewska z 1958r. Szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów, może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli istnie możliwość eksploatacji zasobów naturalnych.

Prawo państwa nadbrzeżnego. Państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że nawet, jeśli nie prowadzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Nie daje mu suwerenności nad szelfem.

Zewnętrzna granica szelfu. Zgodnie z definicją szelfu kontynentalnego, przyjętą w konwencji o prawie morza, sięga on do zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej, która zgodnie z tzw. Formułą irlandzką może być wyznaczana albo

linią łączącą najbardziej wysunięte punkty zewnętrzne, albo linią wyznaczającą punkty znajdujące się w odległości nie większej niż 60 mil od podnóża zbocza kontynentalnego.

3. Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej.

A. Morze otwarte.

Granica morza otwartego. Morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę ekonomiczną.

Zasada wolności morza. Wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego. Wolność mórz obejmuje wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu.

Wolność żeglugi. Oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów wojennych. Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie międzynarodowej żeglugi. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do którego należą.

Prawo wizyty i rewizji. Od zasady niepodlegania statków na morzu otwartym władzy innych państw są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo żeglowania pod obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny.

Prawo pościgu. Na otwartym morzu istnieje prawo pościgu, czyli prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub jego załoga dopuścili się naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg może być podjęty tylko przez okręty wojenne lub samoloty wojskowe. Pościg kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub, gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa.

Wolność rybołówstwa. Z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do eksploatacji zasobów żywych, może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom.

Ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem. Wynika z postępującego zanieczyszczenia, które powoduje niebezpieczeństwo przekroczenia granicy samooczyszczania się mórz i tym samym zniszczenia ich zasób biologicznych.

Wolność zakładania kabli. Wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także rurociągi. Konwencja paryska z 1884r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji.

Wolność przelotu. W przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależność i podlegającymi ich władzy.

Do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o prawie morza z 1982r. dodała jeszcze dwie:

Wolność budowania sztucznych wysp. Konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących szelfu kontynentalnego.

Wolność badań naukowych. Konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań, jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją.

B. Dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.

Problemy statusu prawnego dna mórz i oceanów. Ustalono, że postanowienia dotyczące szelfu kontynentalnego nie mogą się odnosić do całego dna mórz i oceanów. Na dnie znajdują się nadające się do eksploatacji przemysłowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierające min. Nikiel, miedź, kobalt, mangan.

Prace ONZ. 17 grudnia 1970r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację zasad dotyczących dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.

Deklaracja zasad dotycząca dna mórz i oceanów. Dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące poza granicami jurysdykcji państwowej zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar jest dostępny do użytkowania wyłącznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone są wyłącznie dla dobra całej ludzkości.

Konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944r. Obszar międzynarodowy, znajdujący się po zewnętrznej stronie szelfu kontynentalnego został uznany za wspólne dziedzictwo ludzkości. Korzyści osiągane z eksploatacji zasobów obszaru będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji.

4. Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie.

A. Status prawny międzynarodowych cieśnin.

Pojęcie cieśniny międzynarodowej. Cieśniny morskie to naturalne drogi wodne łączące morza i oceany. Cieśninami międzynarodowymi nazywane są tylko te łączące morza, nad których brzegami są terytoria różnych państw i stanowiące w związku z tym międzynarodowe szlaki komunikacyjne.

Cieśniny terytorialne. Trzeba określić im ustrój prawny, gdyż ich sytuacja nie jest identyczna ze statusem morza terytorialnego. Pierwsza konwencja genewska stwierdza, że nie można zawieszać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez cieśniny, które są używane dla żeglugi międzynarodowej. W konwencji o prawie morza została przyjęta

koncepcja oparcia statusu prawnego międzynarodowych cieśnin na tzw. Prawie przejścia tranzytowego.

Prawo przejścia tranzytowego. Konwencja z 1982r. wyjaśnia, że przejście tranzytowe polega na korzystaniu z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśniny. Przysługuje wszystkim statkom zarówno wojskowym jak i cywilnym.

B. Cieśniny bałtyckie.

Traktat kopenhaski z 14 marca 1857r. Ustanawia status prawny cieśnin bałtyckich. Dania rezygnuje z pobierania opłat od statków i ładunków i zobowiązuje się do nie zatrzymywania statków pod żadnym pozorem.

Przepływ okrętów wojennych. Traktat kopenhaski nie reguluje zasad przepływu okrętów wojennych. Obecnie obowiązujący dekret z 25 sierpnia 1951r. wprowadził dość daleko idące rygory i wymaga notyfikacji lub zezwolenia.

C. Cieśniny czarnomorskie.

Trzy okresy regulacji statusu cieśnin. Pierwszy charakteryzuje się zamknięciem cieśnin, gdy Morze Czarne było wewnętrznym morzem cesarstwa wschodnio-rzymskiego, a następnie Turcji. Drugi okres rozpoczyna się, gdy Rosja uzyskuje dostęp do Morza Czarnego i podpisuje traktat w 1774r. zapewniający swobodę przepływu jej statkom handlowym. Trzeci okres porozumień wielostronnych otwiera konwencja londyńska z 13 lipca 1841r. Utrzymała swobodę przepływu statkom handlowym, ale zamknęła ja dla okrętów wojennych. Traktat paryski z 1856r. potwierdzał konwencje londyńską, ale dodatkowo zneutralizował Morze Czarne. W 1923r. konwencja w Lozannie, która nałożyła wiele ograniczeń na Turcję, otwarła dla okrętów wojennych wszystkich państw.

Konwencja z Montreux z 20 lipca 1936r. Potwierdziła zasadę wolności przepływu i żeglugi w cieśninach, pod warunkiem, że Turcja pozostaje neutralna, w przypadku wejścia Turcji do wojny prawo przepływu tracą statki nieprzyjacielskie. Przepływ okrętów wojennych został poddany specjalnym warunkom.

D. Cieśnina Magellana.

Łączy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, ale znaczenie jej zmalało po wybudowaniu Kanału Panamskiego.

Umowa z 1881r. Między Argentyną a Chile określa status cieśniny. Pozostaje ona zneutralizowana na wieczne czasy, swoboda żeglugi dla wszystkich państw. Porozumienie z 1941r. zniosło neutralizację cieśniny i zakazano żeglugi w nocy, wprowadzono kontrolę wszystkich statków poza sojuszniczymi. Po II wojnie światowej przywrócono status quo ante.

E. Pojęcie międzynarodowego kanału morskiego.

Są to sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie. Umiędzynarodowienie kanału dotyczy wolności żeglugi, nie wpływa natomiast na położenie prawne tzw. Strefy kanału, która stanowi integralną część terytorium państwowego.

F. Kanał Sueski.

Łączy on Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim i jest jednym z najważniejszych szlaków handlowo-transportowych.

Traktat z 1888r. stwierdza, Kanał będzie zawsze otwarty i wolny w czasie wojny i pokoju dla wszystkich okrętów wojennych i statków handlowych. Kanał był wielokrotnie zamykany w czasie konfliktów. Współcześnie kanałem zarządza egipska administracja, które reguluje przepisy związane z przepływaniem przez kanał.

G. Kanał Panamski.

Łączy Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym.

Traktaty z lat 1901 i 1903. Status prawny ustalają dwie umowy: brytyjsko-amerykańska z 1901r. oraz panamsko-amerykańska z 1903r. która oddała Stanom Zjednoczonym na wieczne czasy, w celu zbudowania, utrzymania i ochrony kanału. Stany Zjednoczone zgodziły się, że kanał będzie wolny i otwarty dla statków handlowych i okrętów wojennych wszystkich krajów na zasadzie całkowitej równości. Traktat z 1903r. potwierdzał zasady neutralizacji, odwołując się do szczegółowych ustaleń z roku 1901. Dał prawo USA użycia siły w celu ochrony kanału, oraz zbudowania fortyfikacji.

W 1999r. Stany Zjednoczone zwróciły całkowicie strefę Kanału Panamskiego, Panamie.

H. Kanał Koloński.

Łączy Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Początkowo miał charakter kanału wewnętrznego, gdyż jego status określało prawo wewnętrzne. Traktat wersalski z 1919r. przekształcił go w kanał międzynarodowy i stwierdzał, że będzie on zawsze wolny i otwarty dla okrętów wojennych i statków handlowych państw będących w pokoju z Niemcami.

Hitler wypowiedział postanowienia traktatu wersalskiego, jednak po II wojnie światowej przywrócono stan sprzed wojny. Prawno-międzynarodowy status kanału wynika obecnie także z długotrwałej praktyki uznawanej za prawo, czyli normy zwyczajowej.

I. Kanał Koryncki.

Łączy Morze Jońskie z Morzem Egejskim. Reżim prawny określa ustawodawstwo wewnętrzne Grecji. Nie została zawarta żadna specjalna umowa określająca jego status. Kanał jest otwarty dla żeglugi handlowej i wojskowej.

§ 9. Obszary podbiegunowe.

1. Arktyka.

Teoria sektorów. Obszar wokół Bieguna Północnego, obejmujący Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny oraz przylegające morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyką. Jej sytuacja prawna opiera się na teorii sektorów, w myśl, której państwa leżące wokół obszaru arktycznego: Kanada, Związek Radziecki, Dania, Norwegia i Stany Zjednoczone wysunęły roszczenia do obszarów lądowych w wyznaczonych przez nie sektorach.

2. Antarktyka.

Roszczenia do Antarktyki. Antarktyka obejmuję obszar wokół Bieguna Południowego, obejmujący Antarktydę, przylegające doń wyspy, a także część oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszczeń terytorialnych odnośnie Antarktyki rozmaitych państw, żadne z nich nie zostało uznane.

Układ w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959r. na konferencji waszyngtońskiej (12 państw). Stwierdza on, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Sygnatariusze zobowiązali się utrzymywać wolność badań naukowych oraz rozwijać międzynarodową współpracę naukową. Układ nie odrzucał, ale też nie uznawał roszczeń terytorialnych poszczególnych państw, wyraźnie jednak zabronił wysuwania nowych roszczeń lub rozstrzygania istniejących.

§ 10. Przestrzeń powietrzna i kosmiczna.

1. Przestrzeń powietrzna.

Zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego. Po I wojnie światowej zaakceptowano tezę o podleganiu przestrzeni powietrznej suwerenności państwowej. Konwencja z 13 października 1919r. zawierała zasadę całkowitego wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad przestrzenią powietrzną ponad swoim państwem, a swym zasięgiem nie ograniczała się jedynie do stron konwencji, lecz również do praktyki innych państw.

Konwencja paryska z 1919roku została zastąpiona przez konwencję chicagowską z 7 grudnia 1944r., która powtórzyła zasadę zawarta w konwencji paryskiej.

A. Status prawny przestrzeni powietrznej.

Dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna, zgodnie z zasada przylegania, ma takie samo położenie prawne jak terytorium lądowe czy obszar morski, nad którym się znajduje. Istnieją dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim podlega wyłącznej i pełnej suwerenności, natomiast przestrzeń nad morzem otwartym i terytorium nie podlegającym czyjemukolwiek zwierzchnictwu jest otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkie państwa. (np. Ustawa polska z 1962r.).

Regulowanie dostępu do przestrzeni powietrznej. Nad przestrzenią powietrzną rozciąga się działanie zasady integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo ma prawo regulowania dostępu obcych statków powietrznych do swej przestrzeni powietrznej. Wszystko, co znajdzie się w przestrzeni powietrznej danego państwa podlega jego prawu i władzy zwierzchniej chyba, że korzysta z immunitetu.

Przynależność państwowa statków powietrznych. Każdy statek musi posiadać określoną i to jedną przynależność państwową. Podstawą przynależności jest rejestracja, czyli wpis do rejestru statków powietrznych państwa - decydującym kryterium jest własność. Każdy statek powietrzny posiada swój znak rozpoznawczy, na który składa się znak rejestracji i znak przynależności.

B. Międzynarodowa żegluga powietrzna.

Konwencja paryska z 1919r. Pierwsza wielostronna konwencja dotycząca żeglugi powietrznej, ratyfikowana przez ponad 30 państw. Przyjmując zasadę suwerenności państwa nad jego przestrzenią powietrzną, ustanawiała ona równocześnie wolność przelotu cywilnych samolotów prywatnych w przestrzeni powietrznej umawiających się państw bez ich uprzedniej zgody.

Konwencja chicagowska z 1944r. Zastąpiła konwencje paryską, potwierdziła zasadę suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Loty regularne mogą być jedynie za zgodą państwa.

Zapewnieniu suwerenności służy prawo państwa do ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim terytorium.

Pozwala na tworzenie stref, w których loty są ograniczone lub całkowicie zakazane.

Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Druga część konwencji chicagowskiej jest statutem ICAO, której celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk, oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej. ICAO opracowuje też projekty konwencji lotniczych np. konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnianych na pokładzie statków powietrznych podpisana w Tokio 14 września 1963r.

Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych zwany też układem o tranzycie lub o dwóch wolnościach. Każde z państwa umawiających się przyzna pozostałym stronom: prawo przelotu nad terytorium bez lądowania; prawo lądowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk wojskowych).

Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym. Daje on obok dwóch wolności technicznych, także trzy wolności handlowe: prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku powietrznego; prawo zabierania i przywożenia pasażerów i ładunku do trzecich i z krajów trzecich.

2. Przestrzeń kosmiczna.

A. Status prawny przestrzeni kosmicznej.

Zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej.

W związku z rozwojem technologii kosmicznej, pojawiła się potrzeba określenia zasięgu suwerenności w przestrzeni kosmicznej, jednak żadna z dotychczasowych konwencji nie miała do niej zastosowania.

Niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej. Decydujące okazało się stanowisko społeczności międzynarodowej - państwa nie miały nic przeciwko by nad nimi krążyły satelity i statki załogowe.

13 grudnia 1963r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na XVIII sesji przyjęło deklarację zasad prawnych regulujących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej.

27 stycznia 1968r. podpisano układ w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. Stwierdza on, że przestrzeń kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa, na zasadzie wolności. Zasada wykorzystywania w celach pokojowych oraz działanie dla dobra i w interesie wszystkich państw - całej ludzkości.

Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych. Układ z 1963r. zakazywał prób z bronią nuklearną w przestrzeni kosmicznej. Układ z 1967r. zakazał umieszczania na orbicie okołoziemskiej obiektów zawierających broń masowej zagłady, niedozwolone jest budowanie jakichkolwiek instalacji wojskowych w przestrzeni kosmicznej

Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw. Państwa muszą się konsultować, informować o swoich zamierzeniach, oraz umożliwiać sobie obserwowanie lotu obiektów kosmicznych. Mają także informować Sekretarza Generalnego ONZ, opinię publiczną, oraz międzynarodową wspólnotę naukową.

B. Granice przestrzeni kosmicznej.

Granica zewnętrzna nie może być ostatecznie ustalona, jeśli przyjmiemy, że Wszechświat jest nieskończony, w praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych możliwości człowieka.

Granica wewnętrzna. Ma istotne znaczenie, gdyż wskazuje równocześnie, dokąd sięga suwerenność państwa. Istniej wiele propozycji, co do wysokości, na której kończy się suwerenność państw, a zaczyna przestrzeń kosmiczna, najczęściej mówi się o 80-100km i obecnie mogłaby być w tym przedziale ustalona.

C. Ratownictwo kosmiczne.

Umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 kwietnia 1968r. Układ z 1967r. uznaje kosmonautów za wysłanników ludzkości i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968r. - Zgodnie z jej postanowieniami, państwo, które uzyska informacje lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa wypadkowi, znajduje się w niebezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie: władzę wypuszczającą statek; Sekretarza Generalnego ONZ, który zobowiązany jest do rozpowszechnienia tej informacji.

D. Odpowiedzialność za szkody kosmiczne.

Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972r. Zawiera zasadę o odpowiedzialności absolutnej i rozwija ogólne postanowienia o odpowiedzialności znajdujące się w układzie z 1967r.

Zasada odpowiedzialności absolutnej. Państwo wysyłające obiekt ponosi absolutną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utratę życia, mienia; uszkodzenie ciała, mienia itp.).

Przedstawienie roszczeń. Państwo, które poniesie szkodę lub, którego osoby fizyczne lub prawne poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie w ciągu roku od powstania szkody.

E. Problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi.

Sposoby wykorzystania satelitów. Mogą być wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964r. w Waszyngtonie umowy utworzono Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej.

Zdalne badanie Ziemi - problemem jest sprawa dopuszczalności tych badań w stosunku to terytoriów innych państw.

Satelity geostacjonarne - umieszczone nad równikiem, zajmują stałą pozycję względem Ziemi. Ich liczna jest określona, więc rodzi się problem monopolizacji kosmosu i równoprawnego dostępu wszystkich państw do wykorzystania orbit geostacjonarnych.

---