1. Język jako przedmiot badań lingwistycznych.

Język- a) przedmiot lingwistyki to po prostu język, a ściślej: jego geneza, proces kształtowania się i funkcjonowania, a także podobieństwa i różnice pomiędzy językami; w zależności od poszczególnych działów, przedmiot zawęża się do bardziej szczegółowych aspektów: od zgłosek po stylistykę, od biologicznych procesów wytwarzania mowy po społeczne funkcje dialektów.
b) cel lingwistyki zbliżony jest do celu każdej nauki: poznawanie otaczającej rzeczywistości, w tym przypadku języka jako pewnego świata symboli przedstawiającego rzeczywistość; prócz wartości poznawczych ważne są wartości pragmatyczne, czyli co z taką wiedzą można zrobić prócz jej posiadania.
c) metoda lingwistyki: można ją beztrosko nazwać metodą lingwistyczną, jednak w przypadku badań językoznawczych korzystne jest odwoływanie się do zasad holizmu i pluralizmu metodologicznego, co w praktyce oznacza: wiele metod i wiele perspektyw w całościowym ujmowaniu języka; przeważa tutaj analiza języka na różnych poziomach i w różnych aspektach.

2. Pojęcie znaku językowego

Znak jest to obserwowalny (postrzegalny) układ rzeczy czy zjawisk spowodowany przez kogoś (nadawcę) ze względu na to, że istnieją zwyczajowo ukształtowane określone reguły nakazujące wiązać z danym układem rzeczy lub zjawisk myśli określonego typu, oraz na to, że nadawca znaku postanowił wywołać tę myśl u odbiorcy znaku. Np. dym może być znakiem w komunikacji Indian.

Znakiem w języku (znakiem językowym) nazywamy wszystko w języku, co posiada swoje znaczenie - wszystkie jednostki języka mające nierozerwalny związek pomiędzy swoją formą oznaczającą a treścią oznaczaną. Związek ten jest związkiem umownym wynikającym z konwencji społecznej. Nie jest to związek naturalny - jedynie w przypadku nielicznych wyrazów możemy mówić o pewnej motywacji formy (zob. np. onomatopeja). Najmniejszym znakiem językowym jest morfem, największym - cały tekst.

Znak językowy - wszystko w języku, co ma swoje znaczenie

- jest konwencjonalny (oparty na „umowie” społecznej);

- jest dowolny (arbitralny) w relacji obrazu akustycznego / graficznego (signifiant) do pojęcia (signifié); pojecie nie jest związane żadnym związkiem z szeregiem dźwięków, które mogą służyć jako signifiant, równie dobrze można by je przedstawić za pomocą jakiegokolwiek innego szeregu dźwięków.

- obraz akustyczny / graficzny znaku (signifiant) ma charakter linearny; signifiant z natury rzeczy jest akustyczny i rozwija się w czasie, przedstawia pewna rozciągłość, która jest wymierna tylko w kierunku linearnym.

- wartość znaku językowego jest określana w jego relacji do innych znaków; znak jest utworzony w języku poprzez różnice, które oddzielają jego obraz akustyczny i rdzeń pojęciowy od innych znaków; znak ma charakter dystynktywny, jest tym, czym nie są inne znaki;

- De Saussure kładł nacisk na fakt, że znaki istnieją wyłącznie w systemie, nie mogą pojawiać się poza nim; systemem znaków jest ich język;

3. Cechy wyróżniające znaków językowych (arbitralność, semantyczność, dwustopniowość struktury, autonomiczność, kreacyjność)

Arbitralność: Wiąże się z konwencjonalnoscią jezyka i oznacza, że miedzy formą a

trescią znaków językowych nie ma związku naturalnego. Nie ma związku

między wyrazem kot, a zwierzęciem, na które wskazuje to słowo. Raz przyjęty związek treści z forma staje się koniecznym i niezmiennym.

Semantyczność: Polega na tym, że znaki językowe odsyłają odbiorcę do jakichś zjawisk lub

rzeczy otaczającego go świata. Przykładowo wyraz kot odnosi się do pewnej wyodrębnionej klasy zwierząt, które można jakoś scharakteryzować. Treść znaków jest zawsze ogólna, np. wyraz czerwień odnosi się do całej palety kolorów, które można tak nazwać.

Dwustopniowość struktury: Język jest zorganizowany na dwóch poziomach: istnieją elementy nie

obdarzone znaczeniem oraz jednostki znaczące. Podstawowe cegiełki języka, k o t, nie maja znaczenia, dopiero ich odpowiedni układ może coś znaczyć, kto, kot, tok, lub nie, otk, tko.

Autonomiczność: Możliwość mówienia, pisania o czasach przeszłych i o przyszłości, o

odległych i bliskich miejscach.

Kreacyjność: Inaczej produktywność. Język jest otwarty. Człowiek może mówić, o czym

zechce. Najczęściej potrafi wyrazić swoje myśli i uczucia. W podobnych sytuacjach każdy może się wyrazić inaczej.

4. Funkcje języka i tekstu (różne ujęcia).

Funkcje języka - relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.

Językowi przypisywane są 3 podstawowe funkcje: Kognitywna - poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia. Społeczna - odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo. Afektywna - emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości.

Językoznawstwo przez 2000 lat nie zajmowało się funkcjami języka. Dopiero w XX wieku, kiedy pojawia się językoznawstwo kulturalne, pojawiają się lingwistyczne teorie funkcjonowania języka. I tak, w 1925 roku austriacki psycholog K. Buhler wydał książkę Teoria języka. W Teorii została omówiona teoria języka jako narzędzia psychologicznego, jako narzędzia oddziaływań na innych ludzi. Przedmiotem zainteresowania autora są w niej ludzkie zachowania, opis psychiki człowieka. Uważał on, że w systemie współdziałań międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według Buhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:

- Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.

- Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.

- Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź.

Te trzy wymienione funkcje opierają się na następujących relacjach: relacji do podmiotu mówienia, relacji do mówiącego, relacji do słuchającego. Klasyfikacja Buhlera ma charakter aksjomatyczny (deterministyczny). U jej podstaw leżą logiczne założenia system podstaw i idei. W latach 60. Roman Jakobson napisał artykuł Lingwistyka a poetyka, bazując na teorii C. Shannona i pracach Bronisława Malinowskiego. Jakobson proponuje teorię aksjomatyczną (teorię strukturę aktu mowy). Funkcje języka są według niego przyporządkowane elementom sytuacji komunikacyjnej, a przede wszystkim są przyporządkowane różnym orientacjom na różne elementy tej sytuacji. Możliwa jest przy tym orientacja na:

nadawcę - funkcja ekspresywna, w której celem komunikatu jest nadawca;

odbiorcę - funkcja konatywna, impresywna, której istotą jest wpływ na partnera;

kontekst - funkcja przedstawieniowa (referencyjna, symboliczna), czyli reprezentacja przedmiotów i faktów;

kod - funkcja metajęzykowa, która koncentruje się na samym kodzie (opisuje język);

kontakt - funkcja fatyczna, czyli nawiązanie i podtrzymywanie kontaktów w społeczeństwie;

komunikat - funkcja poetycka, czyli operacje ze znakami, z formą językową tekstu, koncentracja uwagi na sposobie mówienia.

M. Halliday, twórca londyńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki funkcjonalnej, doszedł do wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:

- funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka jako narzędzia komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcję regulacyjną sprowadzającą się do regulowania stosunków społecznych za pomocą formy przekazywania komunikatów, oraz funkcję indeksową (manifestacyjną), która występuje, gdy mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy społecznej;

- funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje nazywanie, przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych, a także stany nieracjonalne, emocjonalne

- funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów językowych, a także uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz.

Można także wyróżnić za prof. Aleksandrem Kiklewiczem funkcje języka, uwzględniając jego relacje do środowiska:

- Funkcja nominatywna (przedstawieniowa, metajęzykowa, nazywająca) polega na tym, że jednostki języka, wyrazy, zdania występują jako znaki przedmiotów i stanów rzeczy. W pewnym stopniu struktura semantyczna znaczeniowo odzwierciedla strukturę świata. Według hipotezy relatywizmu lub determinizmu lingwistycznego, sformułowanej przez E. Sapira, rozwiniętej później przez B. Whorfa, język określa sposób i formy poznania świata przez człowieka. Autorzy ci twierdzili, że na naszą kulturę wpływa język. Stali się twórcami psycholingwistyki - chcieli udowodnić że gramatyka wpływa na nasze procesy poznawcze. Dziś tym zagadnieniem zajmuje się lingwistyka kognitywna.

- Funkcja kognitywna (poznawcza, funkcjonalna, encyklopedyczna) to rola języka w procesach poznania świata przez człowieka. Każdy język jest źródłem informacji o świecie. Opanowanie języka jest zawsze przyswojeniem wiedzy o świecie. Źródłem informacji są przede wszystkim znaki, wyrazy, idiomy. Poznawcza funkcja języka jest najbardziej oczywista w przypadku przyswajania języków obcych. Funkcja kognitywna to fragment wiedzy człowieka o świecie (czyli koncept). Każdemu znakowi, wyrazowi języka, nie tylko przyporządkowane jest znaczenie leksykalne, ale także określa on kategorie kognitywne, które są bogatsze, szersze niż znaczenie leksykalne. Każde wyrażenie językowe, każdy tekst interpretowany jest w świetle jakiejś określonej kategorii kognitywnej.

- Funkcja perceptywna (dekodująca) to rola języka jako środka rozumienia tekstów. W wielu sytuacjach komunikacji wirtualnej język ma jedynie funkcje odbiorczą.

- Funkcja komunikacyjna (społeczna, pierwotna) umożliwia relacje społeczne, realizowanie wspólnej działalności, podział ról w społeczeństwie. Występuje w kilku rodzajach:
a) Funkcja interaktywna (interpersonalna), w której język jest najważniejszym narzędziem przekazywania informacji i oddziaływania na partnerów za pomocą informacji. W latach 60. XX w pojawiła się pragmalingwistyka, która bada użycie języka w społeczeństwie, w aktach mowy. Jej twórcą był angielski filozof John Austin. Wydał książkę O aktach mowy. Przedmiotem tej teorii nie są tylko zdania językowe, ale też czynności, które realizujemy artykułując zdania. Austin rozróżnił 3 aspekty wyrażeń językowych: lokucja - samo wypowiedzenie jakiejś treści, samo zdanie, np. Dzień dobry!, illokucja - intencja, zamiar, plan, który realizuje człowiek za pomocą wyrażenia językowego (mówiąc Dzień dobry! realizuję akt przywitania się), perlokucja - zaplanowane następstwo, a więc to, co nadawca zakłada w czynnościach, w zachowaniu odbiorcy.
b) Funkcja manifestacyjna (indeksowa) polega na tym, że za pomocą języka człowiek wyraża, manifestuje swoją przynależność lub nieprzynależność do pewnych grup społecznych. Zwykle w tym celu używa się socjolektów, np. ktoś, kto mówi w żargonie przestępczym, ujawnia, że należy do grona przestępczego.
c) Funkcja fatyczna - pojęcie to wprowadził Bronisław Malinowski. Polega na tym, że za pomocą języka, w formie mówienia, stwarzamy i podtrzymujemy stosunki społeczne. Jest to czynność niedynamiczna, w pewnym sensie zachowanie fatyczne jest bezsensowne (np. puste rozmowy toczone tylko po to, by podtrzymać kontakt). Sam fakt rozmowy jest ważniejszy niż to, co się mówi.

- Funkcja aktywna polega na użyciu języka w celu realizacji psychicznej, intelektualnej lub emocjonalnej aktywności człowieka. Najczęściej realizuje się jako funkcja emotywna: a) funkcja myślowa - realizacja myślenia przez mówienie, b) mówienie wewnętrzne (mówienie bez słów, L. Wygocki), c) mówienie egocentryczne czyli echologia (J. Piaget) - w mówieniu dzieci ponad 80% tekstów nie ma adresata, zwykle jest to mówienie w celu echologii, czyli w celu przyswojenia języka, d) funkcja tekstowa - wykorzystanie języka w celu pisania tekstów. W przypadku tekstów pisanych odbiorca jest wirtualny, a czasami nie istnieje.

- Funkcja magiczna (kreacyjna) - polega na wierze człowieka w to, że znaki językowe, przede wszystkim wyrazy, to naturalne części nazywanych przedmiotów, rzeczy, a więc używając ich możemy oddziaływać na rzeczy, na świat. Człowiek wierzy, że mówiąc może oddziaływać na przedmioty materialne np. dzień dobry oddziałuje magicznie, sprawia, że ktoś będzie miał dobry dzień, że będzie zdrów.

5. Klasyfikacja typologiczna języków

Klasyfikacja typologiczna języków była drugą dziedziną językoznawstwa synchronicznego teoretycznego.

Klasyfikacja typologiczna - podział języków ze względu na ich cechy strukturalne (gramatyczne, fonetyczne, leksykalne). Języki grupuje się w typy. Klasyfikacje typologiczne, w odróżnieniu od klasyfikacji genetycznych, nie grupują języków według ich pochodzenia.

Językoznawstwo typologiczne - twierdzenia formułowane w ramach lingwistyki typologicznej związane są z klasyfikacją poszczególnych języków naturalnych. Podstawą tej klasyfikacji jest podobieństwo ze względu na cechy sekundarne: nieuniwersalne. Najbardziej znanym podziałem typologicznym jest podział na języki: izolujące, aglutacyjne, fleksyjne, alternujące, inkorporujące. Podstawą wyróżnienia tych klas jest sposób przystosowania elementów leksykonu do pełnienia przez nie odpowiednich funkcji syntaktycznych. Językoznawstwo porównawczo-typologiczne musi pozostawać w ścisłym związku z językoznawstwem historyczno-porównawczym.

Typologia języków świata - istnieją trzy typy typologii języków świata: typologia geograficzna, genetyczna i strukturalna. Geograficzna - badanie rozmieszczenia języków na kuli ziemskiej; genetyczna - podzielenie wszystkich języków na rodziny i podrodziny ze względu na związki genetyczne między nimi (wspólne pochodzenie) Metodą badania może tu być analiza porównawcza lub badanie różnych aspektów zjawisk językowych.

5 typów języków: IZOLUJĄCE: wypowiedzi są tworzone przez łączenie wyrazów niezmiennych co do formy. Nie ma tu modyfikacji wyrazów poprzez zmiany ich wewnętrznej formy - np. dodawania sufiksów. chiński, wietnamski, tajski, khymerski, tybetański AGLUTYNACYJNE: zasadniczy-lekstykalny trzon wyrazu jest modyfikowany przez dodawanie formalnych wykładników o określonym znaczeniu semicznym (gramatycznym) każde znaczenie semiczne jest wyrażane przez jeden morf - morfy niosące znaczenie są rozłączne. Turecki, japoński, koreański, węgierski: np. ellerimden - z moich rąk - el - ręka, ler: sufix liczby mnogiej, im: sufix posesywności (mój) den: z od; FLEKSYJNE: podstawową ich cechą jest kumulacja (nałożenie informacji semicznej) np. końcówka polskiego czasownika niesie informacje o osobie, liczbie, rodzaju i czasie, jest to realizowane w jednym morfie. J słowiańskie (oprócz bułgarskiego i macedońskiego) łacina, greka ALTERNACYJNE: wykładnikami treści leksykalnych są spółgłoski, a funkcje semiczne są realizowane przez samogłoski. Przejście od jednej informacji semicznej do drugiej następuje poprzez wymianę czyli alternację samogłosek. J. Arabski: quataltu: zabiłem; quatata: zabiłeś; quatala: zabił; quatila: został zabity, języki semickie; POLISYNTETYCZNE: głównym sposobem tworzenia nowych form jest afiksacja, w ich obrębie wyróżnia się języki aglutacyjne i fleksyjne. Afiksacja: operacja morfologiczna, polegająca na dołączaniu segmentu morfologicznego (afiksu) do morfemu lub ciągu morfemów, w wyniku czego powstaje nowa jednostka leksykalna lub forma fleksyjna danego leksemu.

August Wilhelm von Schlegel- główny teoretyk klasyfikacji typologicznej. Odróżnił 3 typy języków: 1. języki pozbawione struktury gramatycznej (izolujące) 2. języki stosujące afiksację (aglutynujące) 3. języki stosujące fleksję (fleksyjne). Języki fleksyjne dzielą się na 2 rodzaje: języki syntetyczne jak np. sanskryt, greka, łacina oraz języki analityczne jak romańskie, angielskie itp. Języki germańskie zajmują pozycję pośrednią

A. Schleicher- klasyfikacja morfologiczna, w której podstawę stanowi stosunek pierwiastków wyrażających znaczenie i cząstek morfologicznych wyrażających stosunek. Rozróżnił 3 typy języków: izolujący (np. chiński), aglutynujący (np. węgierski), i fleksyjny (np. sanskryt).

6. Językoznawstwo jako dziedzina wiedzy

Lingwistyka (językoznawstwo) - dział nauk humanistycznych, badający istotę, budowę i rozwój języka. Specjalista w zakresie lingwistyki (językoznawstwa) to lingwista. Wyróżniamy lingwistykę teoretyczną oraz stosowaną. Kierunki badań językoznawczych można połączyć w trzy następujące przeciwstawne pary:

- Językoznawstwo synchroniczne zajmuje się formą języka w danym momencie; językoznawstwo diachroniczne odkrywa historię języka (grupy języków) i zmiany jego struktury na przestrzeni czasu.

- Językoznawstwo teoretyczne próbuje budować modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka; językoznawstwo stosowane usiłuje wdrażać te teorie w praktyce.

- Makrolingwistyka lub językoznawstwo kontekstualne bada dopasowanie języka do otaczającego świata, a więc funkcje społeczne języka, proces nauki i wzbogacania języka, procesy wytwarzania i odbioru języka. Mikrolingwistyka lub językoznawstwo niezależne rozważa język jako taki, a więc jako byt niezależny od otaczającego świata.

Kierunek badań, określany czasami jako lingwistyka ogólna lub lingwistyka bez dodatkowych określeń, należy rozumieć jako językoznawstwo synchroniczne, teoretyczne i niezależne jednocześnie. Dziedzina ta jest uważana za jądro językoznawstwa.

7. Pojęcie paradygmatu tekstu, paradygmaty językoznawstwa.

Paradygmat to zespół cech, wzorców, reguł postępowania badawczego. Paradygmat ma się odznaczać spojnością wewnetrzną, pozostawia uczonemu wiele swobody w realizacji. Paradygmat to sposób widzenia rzeczywistości. 4 podstawowe paradygmaty: 1. INSTRUKCJONIZM- zw.z nauką XIX w.pojawia się kryzys w nauce, nastepnie rewolucja spowodowana tym kryzysem i powstają nowe metody badawcze. W nazwach paradygmatu zgadza się to, co najważniejsze. Pojawiają się 2 metody;indukcyjna, dedukcyjna. WERYFIKACJONIZM- odwrotność indukcjonizmu,wychodzi się od zadan ogolnych i ich weryfikowania. Metoda indukcji zastapiona metoda dedukcji. 3. FALSYFIKACJONIZM-wywodzi się z teorii Popera, który zaakceptował kryte indukcjonizmu i weryfikacjonizmu. Nauke uznaje się za zbior hipotez obowiązujących dopóki któras z nazw nie zostanie sfalsyfikowana. POSTMODERNIZM- pocztaków należy szukac u anarchistycznej koncepcji wiedzy. Należy starac się zrozumiec rzeczywistość, nurt budowany na całej humanistyce. Koncepcja dekonstrukcji- koncepcja Derridy.

8. Językoznawstwo ogólne a szczegółowe

Językoznawstwo ogólne (teoretyczne) jest teorią języka. Przedstawia zakres językoznawstwa jako dziedziny wiedzy, podziały wewnętrzne w obszarze badań, związki z innymi dziedzinami. To nauka o uniwersalnych regułach budowy i struktury języków świata, badająca też funkcje języka. Językoznawstwo ogólne pojawiło się w związku z potrzebą opisów języków obcych. Językoznawstwo ogólne jest zwykle dzielone na szereg dziedzin, stanowiących mniej lub bardziej niezależne kierunki badawcze. Należą do nich:

- fonetyka - nauka o dźwiękach (głoskach, fonach) używanych w poszczególnych językach świata,

- fonologia - nauka o fonemach, stanowiących podstawowe wzory dźwięków w danym języku,

- językoznawstwo historyczne - nauka badająca dzieje poszczególnych języków, a także podobieństwa w słownictwie, gramatyce, słowotwórstwie, składni pomiędzy językami spokrewnionymi,

- morfologia - nauka o wewnętrznej budowie wyrazów,

- pragmatyka - nauka o użyciu wyrazów i wyrażeń (dosłownym, przenośnym itd.) w aktach komunikacji,

-semantyka - nauka badająca znaczenia wyrazów i zdań z nich zbudowanych,

- składnia - nauka badająca sposoby tworzenia zdań z wyrazów,

- stylistyka - nauka badająca style języka.

- typologia języków - nauka badająca cechy gramatyczne występujące we wszystkich językach świata,

Odrębną dziedziną badań jest dociekanie istoty i właściwości języka i zdolności ludzi do posługiwania się językiem. Dla każdego człowieka język ojczysty stanowi część naturalnego środowiska, bez którego trudno funkcjonować. Według Ireneusza Iredyńskiego „człowiek jest zanurzony w języku jak ryba w wodzie”. Językoznawstwo ogólne pozwala właśnie na wykrycie informacji, która bezpośrednio zakodowana jest w formach języka, niezależnie od towarzyszących im kontekstom użycia.

Językoznawstwo szczegółowe (opisowe): bada różne języki, ich strukturę, funkcjonowanie i rozwój. Jest ono początkiem wszelkich badań. Jest to opis pojedynczego języka czy dialektu dokonany ze stanowiska synchronicznego, a zatem współczesnego, lub historycznego, ale w odniesieniu do jednej jego fazy rozwojowej. Zestawienie dwóch, lub większej ilości takich opisów prowadzi do powstania językoznawstwa porównawczego. Językoznawstwo szczegółowe opisuje każdy język oddzielnie. Składa się ono z tysięcy odrębnych opisów, dokonanych tylko wedle wspólnej metody.

9. Językoznawstwo historyczno-porównawcze a typologiczne

Językoznawstwo historyczno-porównawcze - dział językoznawstwa, który zajmuje się rozwojem języków pokrewnych oraz wyjaśnieniem zmian, które w nich zaszły. Dyscyplina może również występować pod nazwą językoznawstwo genetyczne. Dział językoznawstwa historyczno-porównawczego zajmujący się rekonstrukcją niezaświadczonych bezpośrednio prajęzyków określa się czasem nazwą paleojęzykoznawstwa. Najbardziej zbliżone dyscypliny naukowe to: językoznawstwo historyczne i językoznawstwo synchroniczne

Językoznawstwo typologiczne - twierdzenia formułowane w ramach lingwistyki typologicznej związane są z klasyfikacją poszczególnych języków naturalnych. Podstawą tej klasyfikacji jest podobieństwo ze względu na cechy sekundarne: nieuniwersalne. Najbardziej znanym podziałem typologicznym jest podział na języki: izolujące, aglutacyjne, fleksyjne, alternujące, inkorporujące. Podstawą wyróżnienia tych klas jest sposób przystosowania elementów leksykonu do pełnienia przez nie odpowiednich funkcji syntaktycznych. Językoznawstwo porównawczo-typologiczne musi pozostawać w ścisłym związku z językoznawstwem historyczno-porównawczym.
Typologia języków świata - istnieją trzy typy typologii języków świata: typologia geograficzna, genetyczna i strukturalna. Geograficzna - badanie rozmieszczenia języków na kuli ziemskiej; genetyczna - podzielenie wszystkich języków na rodziny i podrodziny ze względu na związki genetyczne między nimi (wspólne pochodzenie) Metodą badania może tu być analiza porównawcza lub badanie różnych aspektów zjawisk językowych.

10. Językoznawstwo wewnętrzne a zewnętrzne

Odróżnienie nawiązujące do koncepcji de Saussure'a, choć ściśle przez niego nie sprecyzowane.

Językoznawstwo wewnętrzne: opis samego języka (systemu określonego języka naturalnego) jego strukturę fonologiczną, gramatyczną i leksykalną wraz z właściwościami semantycznymi.

Językoznawstwo zewnętrzne: w opozycji do językoznawstwa wewnętrznego; badanie tych wszystkich zjawisk, które wobec systemu są zewnętrzne, ale mogą go warunkować, mieć z nim silny związek. Należy tu zarówno badanie historycznych, geograficznych i kulturowych warunków życia społeczności mówiących jak i opis mechanizmów fizjologicznych i psychicznych mówienia, stanowiących w dużej części przedmiot nauk przyrodniczych (psychologicznych) oraz opis właściwości akustycznych dźwięków mowy, należących do fizyki. Do tak pojętego językoznawstwa zewnętrznego należą następujące dyscypliny:

1) Badania eksperymentalne mechanizmów wytwarzania mowy (i jej natury fizjologiczno - przyrodniczej), a więc wszelkie typy fonetyki eksperymentalnej (artykulacyjnej, akustycznej) a także badanie percepcji mowy, a więc mechanizmów odbioru dźwięków i ich interpretacji (audiologia). Dyscypliny te wykorzystują wiedzę pozalingwistyczną (przede wszystkim przyrodniczą) dla wyjaśniania zjawisk ściśle językowych.

2) Dyscyplina badająca psychiczne mechanizmy wytwarzania i rozumienia mowy - psycholingwistyka: ma ona aspekt ściśle biologiczny; neuropsycholingwistykę

3) Obie wymienione dyscypliny stanowią podstawę nauki praktycznej jaką jest logopedia, zajmująca się badaniem i leczeniem wad mowy, które mogą mieć przyczyny artykulacyjne jaki i neurologiczne związane z zaburzeniami centralnego układu nerwowego, wynikające przede wszystkim z urazów lub schorzeń mózgu.

4) Przedmiotem zainteresowania psycholingwistyki są również procesy rozwoju mowy dziecka. Opis przyswajania sobie języka przez dziecko w ciągu 2 pierwszych lat życia jest źródłem rekonstrukcji mechanizmu funkcjonowania języka (w językoznawstwie polskim pierwszy podjął badania nad rozwojem mowy dziecka J. Baudouin de Courtenay: inni np. S. Skorupka).

* Kolejny zespół dyscyplin językoznawczych obejmuje ujmuje język ze względu na pewne właściwości społeczności mówiących:

5) Szeroko pojęta geografia lingwistyczna bada rozmieszczenie geograficzne języków w skali świata, a także wszelkie uzależnienie sposobów mówienia ludzi od terytorium geograficznego Zajmuję się tym najogólniej dialektologia, która bada zróżnicowanie geograficzne jednego języka, gwary pograniczne, dialekty mieszanie i in.

6) Uzależnieniem sposobów mówienia od środowisk społecznych (tzw. dialektologią społeczną) zajmuje się socjolingwistyka, która bada gwary środowiskowe, miejskie, żargony, mowę studencką, uczniowską, żołnierską a także zawodowe odmiany języka. Socjolingwistyka bada wszelkie uzależnienia sposobów językowego zachowania od sytuacji komunikacyjnej mówiącego, czyli od roli, jaką w komunikacji językowej pełnią jej uczestnicy.

7) Dyscypliną, która bada związki między językiem, a kulturą jest etnolingwistyka. Należy do niej badanie językowego aspektu kultury ludowej (folklorystyka) jak również wszelkich przejawów zależności języka od kultury społeczności mówiącej.

8) Dwie nauki stosowane: językoznawstwo normatywne, które bazując na wiedzy o systemie i jednocześnie danych socjolingwistycznych, ustala normy poprawności językowej zależne od odmiany stylowej języka, a więc celu komunikacyjnego wypowiedzi. Należy tu stylistyka praktyczna i nauka o poprawności językowej, zwana też kultura języka. Drugą dyscyplinę stosowaną stanowi glottodydaktyka, zajmująca się dydaktyką języków obcych. Wykorzystuje ona wiedzę o systemach nauczanych języków oraz badania porównawcze kontrastywne, wydobywające różnice i podobieństwa między porównywanymi językami.

9) Dwie dyscypliny, których przedmiot stanowią jednostkowe fakty językowe. Należy tu onomastyka - nauka o różnego typu nazwach własnych (miejscowych - toponomastyka, wodnych - hydronimia, osobowych - antroponimia), a także nauka o idiolektach, a więc o języku indywidualnych osób (autorów, zabytków i in.) Cel tych ostatnich badań jest dwojaki:

- Prześledzenie indywidualnych cech mowy autorów na tle języka ogólnego danego okresu, mające doprowadzić do rekonstrukcji sposobu widzenia świata przez pisarza.

- Język autora lub utworu traktowany jako dokument zjawisk językowych epoki.

11. Językoznawstwo teoretyczne a stosowane

Językoznawstwo teoretyczne: Buduje modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka.

Językoznawstwo: stosowane: W odróżnieniu od językoznawstwa teoretycznego, koncentruje się na praktycznym wdrażaniu opracowanych modeli w praktyce np: mowa syntetyczna, terapie wymowy.

12. Językoznawstwo diachroniczne a synchroniczne

wprowadzone rozróżnienie przez de Saussura (oddaje charakterystykę rozróżnieniu historycznemu i opisowemu - czasmi) badanie diachroniczne języka - opis jego ewolucji historycznej. Językoznawstwo synchroniczne - opis jego określonego stanu - w pewnym punkcie czasowym (synchroniczny opis niekoniecznie języka martwego) przekrój i rozwój. Analogia języka do gry w szachy - stan szachownicy zmienia się stale, ale w każdym momencie można go wyczerpująco opisać, podając pozycje zajmowane przez poszczególne figury. Nie jest ważne, w jaki sposób gracze doszli do tego położenia, ważne, że zawsze można go synchronicznie opisać. Wszystkie języki zmieniają się nieustannie, tak jak szachownica. / Ola: Należy sięgnąć do de Saussure'a i postulowanego przez niego odróżnienia synchronii a diachronii w podejściu do języka, a więc w odróżnienia badania zjawisk występujących w jednym czasie, ujmowanych statystycznie,synchronicznie( gr. Syn- `współ', gr. Chronos `czas') do badania rozwoju, zjawisk zmieniających się w czasie, ujmowanych diachronicznie( gr. dia `poprzez', gr.chronos). Można więc badać stan języka, abstrahując od tego, jaki byłjego rozwój, jak stan ten został wytworzony, a można skupić się na rozwoju języka, badac zmiany, które doprowadziły do powstania określonego stanu. Badanie synchroniczne może dotyczyć stanu współczesnego badaczowi, a może odnosić się do stanu w przeszłości. Językoznawstwo diachroniczne bada rozwój języka: poszczególnych elementów, jak i całych systemów.

13. Metody badań językoznawczych Adam Heinz

m. analizy łańcuchowej: twórcą jest Z.S Harris, stanowi ona etap pośredni między metodą „immediate constituents” zainicjowaną przez L. Bloomfielda,a metodą transformacyjną. Punktem wyjścia była tu potrzeba analizy formalnej tekstu dla zaprogramowania komputera. W jej ujęciu każde zdanie składa się z określonego jądra wypowiedzeniowego, do którego dochodzą różnego rodzaju składniki uzupełniające, nie będące zdaniami. W ten sposób całe zdanie przedstawia się jako ciąg ogniw (strings) w postaci wzajemnie ze sobą połączonych wg określonych reguł wyrazów. Jednocześnie każdy wyraz reprezentuje określoną kategorię czy klasę, więc może być zastąpiony odpowiednim symbolem algebraicznym. W rezultacie całe zdanie, jego struktura, może być przedstawione jako algebraiczna formuła łańcuchowa. Sama analiza łańcuchowa jest procedurą polegającą na wydzielaniu poszczególnych ogniw i ich relacji w obrębie całości.

m. deskryptywna

m. diachroniczna: badanie ewolucji języka

- m. filologiczna

- m. rekonstrukcji

- m. historyczno - porównawcza

- wykorzystywanie toponomastyki w badaniach diachronicznych

- wykorzystywanie danych archeologicznych

m. dystrybucyjna

m. glossematyczna

m. historyczna

m. historyczno-porównawcza

m. konfrontatywna

m. porównawcza celem jest ustalenie pokrewieństwa między różnymi językami i sformułowanie spójnej hipotezy na temat szczegółów tego pokrewieństwa poprzez rekonstrukcję:

- języka będącego ich wspólnym przodkiem (prajęzykiem),

- wiarygodnej sekwencji regularnych zmian językowych, za pomocą których można wyprowadzić każdy z porównywanych języków z hipotetycznego wspólnego prajęzyka.

Najważniejsze kroki w zastosowaniu metody porównawczej:

- Języki mogą być spokrewnione, jeśli badając ich słownictwo zauważamy regularne odpowiedniości, czyli systematycznie powtarzające się regularne relacje między strukturą fonetyczną wyrazów o podobnym znaczeniu (porównanie zwykle rozpoczynamy od pewnych charakterystycznych działów słownictwa -- terminów pokrewieństwa, liczebników, nazw części ciała itp.). Pojęcie regularnej odpowiedniości jest bardzo istotne: czysto powierzchowne podobieństwo, jak np. między ang. day a łac. dies (oba wyrazy oznaczają 'dzień') nie ma samo w sobie żadnej wartości dowodowej. Początkowe d- w angielskim nie odpowiada regularnie łacińskiemu d-, a pojawiające się tu i ówdzie sporadyczne zbieżności są skutkiem albo czystego przypadku (jak w powyższym przykładzie), albo zapożyczenia: np. podobieństwo łac. diabolus do ang. devil i pol. diabeł wynika z faktu, że wyrazy te zapożyczone są w ostatecznym rachunku z jednego źródła (z gr. diabolos).

Istnieje jednak regularna odpowiedniość między łacińskim d- a angielskim t-:

decem | ten 'dziesięć'

duo | two 'dwa'

duco | tow 'ciągnąć'

(starołacińskie) dingua | tongue 'język'

Głębsza analiza dowodzi, że odpowiedniość ta jest regularna i że powtarza się w wielu wyrazach należących do starej, odziedziczonej warstwy słownictwa obu języków. Stanowi ona ponadto część bardziej ogólnej relacji między głoskami obu języków (zob. prawo Grimma).

Łacina i angielski wykazują także bardziej oczywiste odpowiedniości:

mater | mother 'matka'

ment- | mind 'umysł'

mus | mouse 'mysz'

Dowodzą one, że łacińskie m- odpowiada angielskiemu m-. Jednakże wagę dowodową ma tutaj jedynie regularność i powtarzalność relacji, a nie identyczność brzmienia głosek.

- Prawdziwie regularną odpowiedniość trudno przypisać przypadkowej zbieżności. O ile potrafimy wykluczyć wyjaśnienia alternatywne (zwłaszcza zapożyczenia na dużą skalę), najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem odpowiedniości jest wywodzenie się rozważanych wyrazów ze wspólnego źródła prajęzykowego. Jeżeli pomiędzy badanymi językami zachodzi duża liczba relacji tego rodzaju (im więcej, tym lepiej), i jeśli układają się one w logicznie spójny wzór, taki jaki mógłby zostać utworzony przez zachodzące kolejno w historii każdego z języków regularne zmiany dźwiękowe, wspólne pochodzenie można uznać za pewnik.

- Na podstawie regularnych odpowiedniości można przystąpić do szczegółowej rekonstrukcji historycznej, obejmującej także próbę odtworzenia pewnych cech wspólnego przodka rozważanych języków. Pomijając szczegółowe rozważania, powiemy tylko, że łacińskie d i angielskie t wywodzi się z pierwotnego *d w rekonstruowanym języku praindoeuropejskim (gwiazdka oznacza, że dany element języka jest zrekonstruowany pośrednio, a nie udokumentowany wprost; zob. także języki indoeuropejskie). Próbujemy także zrekonstruować dawne zmiany dźwiękowe i etapy pośrednie między formami prajęzykowymi a współczesnymi lub historycznie udokumentowanymi. Na przykład następujące zmiany pokazują, jak ewoluował liczebnik oznaczający 'dziesięć' w kilku różnych językach indoeuropejskich (pie. = 'praindoeuropejskie', zapis "A > B" oznacza 'A zmieniło się w B' lub 'B powstało z A'):

pie. *dek^{^}m > pragerm. *texun > staroang. teon (wyraz udokumentowany, który dał początek dzisiejszemu ten)

pie. *dek^{^}m > praital. *dekem > łac. decem (c wymawiano zawsze [k] w łacinie klasycznej)

pie. *dek^{^}m > proto-bałto-słowiań. *deCim- > prasłowiań. *desę-tⁱ > pol. dziesięć (końcówka *-tⁱ została dołączona do liczebników 5-10 w języku prasłowiańskim)

pie. *dek^{^}m > gr. deka

pie. *dek^{^}m > praindoirań. *daCa > staroind. daśa

Każdy krok powinien być dokładnie umotywowany: np. pie. *k^{^} > pragerm. *x (głoska wymawiana jak polskie ch) jest przykładem tej samej odpowiedniości, jaką widać między łacińskim cord- a pragerm. *xert- 'serce' (angielskie heart, niemieckie Herz). Osłabienie i zanik *x między samogłoskami w historii języka angielskiego to także zmiany regularne, poparte wieloma przykładami.

To samo *k^{^}, rekonstruowane jako zmiękczone /k/, rozwinęło się regularnie w głoski palatalne zwartoszczelinowe lub szczelinowe (oznaczone tu umownie jako *C) w niektórych grupach języków indoeuropejskich, dając ostatecznie np. słowiańskie /s/ i staroindyjskie /ś/. Końcowe *-m po spółgłosce było w praindoeuropejskim sylabiczne (jak w angielskim rhythm). W takiej pozycji ewoluowało ono regularnie w greckie i indoirańskie /a/, podczas gdy w formach italskich, germańskich i bałtosłowiańskich sylabiczność spółgłoski nosowej zastępowano (również regularnie) wstawieniem przed nią samogłoski.

Regularne zmiany dźwiękowe następujące po sobie w tym samym języku często "zasilają" jedna drugą: zmiana starsza tworzy kontekst, w którym zachodzi zmiana nowsza. Tego typu zależności pozwalają na stosunkowo szczegółową rekonstrukcję względnej chronologii zmian, choć na ogół nie potrafimy ich datować w sposób absolutny, o ile nie pozwala na to dokumentacja historyczna (na przykład teksty, w których zmiana jest widoczna po raz pierwszy)

- Odtworzenie głosek prajęzyka i ich historycznych przekształceń w językach potomnych pozwala nam na bardziej rozbudowaną rekonstrukcję: możemy teraz porównywać morfemy gramatyczne (przyrostki słowotwórcze, końcówki fleksyjne), schematy deklinacji i koniugacji itd. Rekonstrukcja nieudokumentowanego prajęzyka nigdy nie może być kompletna (np. jego składni nie można zrekonstruować z dokładnością choćby zbliżoną do tej, z jaką rekonstruujemy cechy fonologiczne lub morfologiczne, a wszystkie elementy struktury języka ulegają z czasem nieodwracalnemu zatarciu w skali wielu tysięcy lat), niemniej jednak udana rekonstrukcja częściowa jest niezbędnym testem pozwalającym udowodnić rzeczywiste pokrewieństwo języków.

m. składników bezpośrednich

m. strukturalna:

- formalna

- funkcyjna

14. Związki językoznawstwa z innymi dziedzinami nauk + z logiką

Anatomia i fizjologia- poznanie aparatu mowy (fonetyka, fonologia)

Antropologia( Geneza mowy ludzkiej)

Akustyka( wiąże się ściśle z fonetyką. Procesy fizyczne powstają w wyniku działań narzadów mowy, i są zw. Z akustyką

Psychologia- związki miedzy mową a mysleniem

Neurofizjologia

Logika- formalna, semantyczna , logika formalna: semantyka logiczna. Rozwój gramatyki generatywno-transformacyjnej. Notacja logiczna- zastosowanie sztucznego języka logiki do opisów języka. Język logiki został stworzony po to aby można było w jasny sposób zapisywac logiczne aksjomaty i prawa myslenia. Wspolne zad. Badawcze językoznawstwa logiki : odnalezienie spójności miedzy prawami budowy modeli logicznych a zasadmi budowy języków naturalnych. Semiotyka- ogólna nauka o znakach, teoria znaków a język to najdoskonalszy system znaków. Semantyka leksyklana, składniowa

Archeologia-dostarcza info. Z tego okresu który poprzedza wynalezienie pisma.

Historia-tradycyjna lingwistyka odróznia historię języka od gr. Historycznej, co świadczy o potrzebie oparcia się na dorobku szerzej pojętych dziejów narodowych i społecznych.

Socjologia- praca Mańczaka, teorię językoznawczą w ogromnej mierze uzasadnia faktami ilościowymi stosując szeroko pojete badania socjologiczne.

Geografia- objawia się w dialektologii- nazewnictwa miejscowe, terenowe.

Etnologia i etnografia- etnolingwistyka; dialektologia. Rózne sposoby wyrazania desygnatów i tworzenia zróżnicowanych nazw

Cybernetyka- teoria informacji; teoria komunikacji miedzyludzkiej

Nauka o literaturze- językoznawstwo czerpie teorii literatury, jak i z historii lit. Współpraca ta prowadzi do stworzenia stylistyki historii literatury.

Stylistyka- naturoznawcza, językoznawcza

15. Przednaukowe stadium dziejów lingwistyki

• indyjska szkoła gramatyczna (Panini i jego dzieło)

w starożytnych Indiach nauka stała na wysokim poziomie.Panini- auto syntezy „Ośmioksiąg”( gramatyka, IVp.n.e)pojawiają się ważne refleksje na temat języka w kontekście czytania textów pisanych sanskrytem. Panini wymienia 68 myslicieli, badaczy języka. Wśród nich jawi się postać->Yaska.”Osmioksiąg”- 8czesci pracy obejmuje: 1 tom-terminy gramatyczne i zasady analizy, 2 tom-opis wyrazów zlożonych i system przypadków,3tom zagadnienia derywacji, przyrostki, podstawa, 4 i 5 dalszy ciąg derwacji, przyrostki złozone., 7i 8 tom akcent i alternacje 8-wyrazy w zdaniu. NA koncu znajduje się słownik pierwiastków. Nie jest napisany językiem naukowym. To zbiór reguł, zasad. Zawiera: rozróżnienie głoski i litery, klasyfikacje głosek, próba kombinatoryki fonologicznej, opis zasad fonetycznych, upodobnienia wewnątrzwyrazowe, rozróżnienia na fleksję i słowotwórstwo, wyróznia się rdzen i afiksy. W XVIII/XIX”ośmioksiąg” został przyswojony w kregach europejskich.

• badania nad językiem w starożytnej Grecji

filozofom chodziło o to żeby pokazać jakie są związki między mową a myśleniem. Teoretycy języka zajmowali się strukturą języka, w jaki sposób strona foniczna wyrazu wiąże się z treścią jaką ten wyraz zawiera. Wśród analogistów rozwinęły się badania etymologiczne. Największe znaczenie mają prace Arystotelesa. Twórca podstaw europejskiej gramatyki- składnia, podział na rzeczowniki, czasowniki i inne cześci mowy. Dał definicję zdania. Fundamentalne były studia typu filologicznego. Dionysios Thrax- zajmował się gramatyka, najstarsza gramatyka zachowana w II w.p.n.e. Dyskolos II p.n.e- problematyka składniowa, syntaktyczna, nawiązywał do Arystotelesa. Herodion- zajmował się historią języka greckiego.

• refleksja nad językiem w chrześcijańskich wiekach średnich

Duża aktywność w studiowaniu łaciny- język Lutra. Żydzi poznawali i opisywali język hebrajski. A język arabski odgrywał podobną rolę na wschodzie jak łac. na Zachodzie. W ówczesnym swiecie arabskim kwitły nauki matematyczno-fizyczne i humanistyczne, m.in. filozofia, filologia, gramatyka. W rozwoju gramatyki i filologii arabskiej znaczenie istotne miały szczególnie dwa fakty- zetkniecie Siena gruncie Syrii i Mezopotamii , gdzie spotykały się ze sobą wpływy kulturowe greckie i arabskie oraz drugi fakt - Koran można było tłumaczyc do celów liturgicznych. Nurt łacińskiej gramatyki starożytnej był kontynuowany bezpośrednio przez znajomość Donata i Priscina. Tu jednakże łacina zajęła szczególną, monopolistyczną pozycję w stosunku do języków narodowych. Utożsamienie gramatyki łacińskiej z logiką arystotelowską spowodowało, iż gramatykę tę utożsamiano z językoznawstwem teoretycznym i uniwersalnym, co musiało wpłynąć hamująco na dalszy rozwój w tej dziedzinie. Jedynym nurtem oryginalnym w średniowieczu były studia nad semantyka, czesci mowy, uprawiane ze stanowiska logiki, filozofii.

• filologiczne zainteresowania językiem w epoce renesansu

Epoka renesansu interesowała się tekstami greckimi, łacińskimi, hebrajskimi i arabskimi. Językoznawstwo XVII I XVIII w. kontynuuje myśli odziedziczone z przeszłości. Np. logiczna koncepcja języka nadal pozostaje głowną podstawą teoretyczną gramatyki. Jeszcze przed końcem renesansu obudziło się w niektórych zainteresowanie również dla studiowania tekstów pisanych nie po grecku ani po łacinie, ale w jakimś innym jęz. indoeuropejskim. Np. Franciscus Junius zwrócil na siebie uwagę studiami nad tekstami języków germańskich. Dopiero jednak w XVIII w. filologiczne studia nad tekstem uzyskują solidne podstawy metodologiczne. Idee filozoficzne XVIII w. znalazły swoje odbicie również w badaniach językowych. Francuski racjonalizm faworyzował logiczne podejście do faktów językowych i podtrzymywał dążenie do uniwersalizacji gramatyki. W w. XVIII szeroki zasięg przybierają rozważania na temat pochodzenia języka.

• gramatyka z Port - Royal i jej znaczenie w dziejach myśli językoznawczej

Rozkwit gramatyki na kontynencie europejskim zawdzięczamy mnichom, klerykom z klasztoru Port-Royal. „Gramatyka Port-Royal” -autorzy Arnauld i Lancelot . Gramatyka Port-Royal wyrosła też z ducha Kartezjańskiej Rozprawy o metodzie: z przekonania, iż tylko rozum jest jedynym i najwyższym kryterium poznania, z uwag o roli języka w pracy umysłu ludzkiego i szczególnym przywileju, jakim jest obdarzony człowiek posiadający zdolność wyrażania swych myśli. Jest to dzieło spójne, usematyzowane. Badacze tkwią głęboko w myśleniu racjonalistycznym. Pojawienie się Gramatyki Port-Royal, podejmującej filozoficzne rozważania o języku jako fenomenie właściwym całemu rodzajowi ludzkiemu, pragnącej uchwycić ogólne zasady funkcjonowania języka jako pewnego mechanizmu poprzez obserwację różnych języków, było w stosunku do tradycji rewolucyjnym. Badacze zajmowali się logiką i językiem. W XIX w. postanowiono zbadać genezę języków wywodzących się z wspólnego pnia. Metoda badań historyczno-porównawcza- nie przyjęto Gramatyki z port royal. W wieku XX -gramatyka generatywno-transformacyjna, gdzie sięgnięto do „ Gramatyki z Port-Royal”.

16. Odkrycie sanskrytu i początku językoznawstwa porównawczego (Wiliam Jones)

Odkrycie sanskrytu związane jest z nazwiskiem W. Jones. Sanskryt, greka, łacinai gocki są ze sobą spokrewnione i powstały ze wspólnego nie istniejącego już języka. Teza ta doprowadziła do rozkwitu badań językoznawczych. Badania sanskrytu (starożytny język Indii) dały podstawę, aby wskazać źródło, z którego wywodzi się większość języków Europy (z wyjątkiem baskijskiego, węgierskiego, fińskiego, estońskiego, tureckiego i kilku pomniejszych języków używanych w okolicach Uralu) i wiele języków Azji południowej i zachodniej. Językoznawstwo komparatystyczne w XIX w. to językoznawstwo historyczno-porównawcze. Badania uwidoczniły, że sanskryt różni się od greki i łaciny, co przyniosło nowe poglądy dotyczące badań-postawiło przed nauką nowe problemy, co doprowadziło do powstania nowej dyscypliny-gramatyki porównawczej. Szukano więc pokrewieństwa językowego. Językoznawcy zajmowali się głownie badaniem pokrewieństwa języków indoeuropejskich. Mniej interesowało ich badanie pokrewieństwa innych grup, wówczas dobrze im znanych( języków semickich, chamickich).Dopiero w koncu XIXw. Rozpoczyna się naprawdę okres poważnych studiów nad nad nieindoeuropejskimi zagadnieniami. Termin gramatyki porównawczej pierwszy raz zastosował w 1808 Schlegel. F. Bopp należał do pierwszych teoretyków. Nazywany jest ojcem językoznawstwa porównawczego. Autor pierwszej ważnej gramatyki porównawczej w 1816r. Materiał językowy sanskrytu zestawił z niektórymi jęz. indoeuropejskimi.

17. Pierwsi komparatyści w dziejach językoznawstwa (Franz Bopp, Friedrich Schlegel, Kristian Rask, Jakub Grimm)

Franz Boop: (1791-1867) twórca gramatyki porównawczej indoeuropejskiej, swe główne dzieło w VI tomach wydał w latach 1833-1852. Dzieło Boopa należy rozpatrywać osobno od strony teoretycznej i osobno od strony materiałowej. Zasadniczy teoretyczny cel miał charakter filozoficzny w duchu XVIII w: chodziło o początki mowy i tym samym ludzkiego myślenia i ducha. Autor pragnął przedstawić w sposób systematyczny stosunki pokrewieństwa ie., zbadać rządzące ewolucją języka „fizyczne i mechaniczne” prawa oraz ustalić początki głównych kategorii morfologicznych. Gwarancją ścisłości miało być traktowanie języka jako zjawiska przyrodniczego, podobnego typu, co organizm biologiczny, którego budowa może i powinna być badana przy pomocy metod stosowanych w anatomii porównawczej, konkretnie przy pomocy metody historyczno- porównawczej. W intencji autora miała to być lingwistyka stawiająca sobie cele filozoficzne i posługująca się metodami biologicznymi. Bopp traktuje języka jako naturalny organ, który rodzi się, rozwija i na konie obumiera, zgodnie z prawem ewolucji. Najbardziej istotną siłę żywotną stanowi tu istnienie konkretnej, semantycznej, motywacji faktów językowych, rozumienie ich związku z oznaczaną rzeczywistością.

Bopp stworzył gramatykę historyczno- porównawczą, dążąc do odkrycia początków mowy ludzkiej. Poprzez analizę materiałową pokazał jak powinna wyglądać w praktyce metoda i gramatyka historyczno-porównawcza. Dzięki niemu analiza morfologiczna stała się faktem dokonanym, w ujęciu opisowym i historyczno-porównawczym, naukowym. Ustaliła się jako postulat nieodzowny zasada porównywania nie całych wyrazów, lecz poszczególnych morfemów w językach pokrewnych na podstawie regularnych odpowiedniości stanowiących ich formę jednostek fonicznych, dających się ująć w określone prawa fonetyczne. Bopp pokazał respekt dla bazy materiałowej, zamiłowanie do sumiennych, szczegółowych badań, co stało się cechą charakterystyczną dla lingwistyki XIX w.

Friedrich von Schlegel: (1772-1829) teoretyk romantyzmu, twórca tzw. pierwszej szkoły romantycznej, pisarz, językoznawca. Jako jeden z pierwszych (obok M. Mullera) wskazał na pokrewieństwo między sanskrytem i językami europejskimi. Główne dzieła: „Vorlesungen zur Philosophie der Geschichte” (1829) oraz „Geschichte der alten und neuen Literatur” (1815). W swym dziele pt. „Uber die Sprache…” (1808r.) twierdził, że dla ustalenia pokrewieństwa języków należy porównywać nie poszczególne, izolowane wyrazy, lecz w pierwszym rzędzie struktury gramatyczne, tak jak to czynią przyrodnicy porównujący organizmy biologiczne. Jest on przy tym jednym z pierwszych, który do języka stosował w szerokim zakresie terminologię biologiczną jak: organizm, tkanka organiczna, korzeń itp. Postulował stworzenie na wzór anatomii porównawczej w biologii „gramatyki porównawczej” w językoznawstwie. Od niego, pochodzi także termin: fleksja. W procedurze porównywania języków za czynnik najbardziej istotny i decydujący uważa sięganie w przeszłość: fakty językowe należy porównywać pod kątem historycznym, gdyż tylko taka procedura gwarantuje naukową ścisłość i skuteczność. Po raz pierwszy formułuje tezę „naukowy to znaczy historyczny”. Metoda ta pozwala ustalić dwie rzeczy: prajęzyk i stosunki pokrewieństwa między językami. W kwestii języka twierdził, że sanskryt jest tym językiem, z którego wywodzą się historyczne języki europejskie, jak greka, łacina itp. Zdawał sobie ponadto sprawę, iż o stosunkach genealogicznych między językami decydują w pierwszym rzędzie wnioski oparte na porównywaniu systemów gramatycznych odnośnych języków. Wypowiada się przeciwko romantycznej tezie, ze język i psychika ludzka miały równoległe początki i równoległą ewolucję: przeczy temu różnorodność języków. Cechowała go jednocześnie postawa romantyczna wyrażająca się w idealizowaniu przeszłości oraz niekonsekwencja wyrażająca się w mieszaniu w kwalifikacji języków kryterium genealogicznego i typologicznego. Wg niego całość języków świata dzieli się na 2 typy: języki fleksyjne, bardziej archaiczne i bardziej doskonałe oraz języki niefleksyjne, nowsze i mniej doskonalsze.

Krystian Rask: (1787-1832) nordysta, jego wybitnym dziełem jest praca pt. „Badania nad powstaniem języka staronordyckiego, czyli islandzkiego” (1818 r.) Rask wykazał w sposób naukowy pokrewieństwo części języków indoeuropejskich, mianowicie staronordyckiego z językami skandynawskimi i germańskimi oraz greką, łaciną, językami słowiańskimi, litewskimi i ormiańskimi. Co do innych języków, to dopuszczał ich pokrewieństwo z sanskrytem i irańskim, negował zaś pokrewieństwo z celtyckim i albańskim.Charakter naukowy jego metody opierał się na następujących czynnikach: na fakcie, iż dotychczasowe badania o charakterze filozof. i filolog. sprowadził definitywnie na tory gramatyczne ( w analizie odpowiedniości poszczególnych elementów w porównywanych językach dawał zdecydowane pierwszeństwo elementom gramatycznym przed leksykalnymi; na fakcie, iż systematyczną analizę podobieństw oparł na regularnych odpowiedniościach poszczególnych głosek w porównywanych językach.. W związku z tym sformułował prawo przesuwki konsonantycznej w germańskim. Zasługą Raska było sformułowanie jako teoretycznego postulatu zasady regularności, która nadawała charakter sprawdzalny, a więc naukowy; fakcie, iż program zbudowania gramatyki porównawczej oparł on na założeniach empirycznych i na metodzie indukcyjnej: punktem wyjścia były dla niego gramatyki opisowe poszczególnych języków, których systematycznemu opracowywaniu się poświęcił.

Jakub Grimm: (1785-1863) zainicjował gramatykę w pierwszym rzędzie historyczną, posługującą się tą samą metodą porównawczą, co Bopp, ale w odniesieniu do epoki raczej historycznej, w stosunku do zakresowo węższej rodziny języków germańskich, pod kątem widzenia jednego języka niemieckiego. Był on zbieraczem wszelkiego rodzaju starożytności narodowych niemieckich dotyczących prawa, obyczajów, poezji ludowej, języka które wydawał w postaci zbiorów starych praw, baśni, podań, przysłów, słownika (nieukończonego) itp. Działalność ta miała na celu dotarcie do „pierwotnej duszy niemieckiej”. Metoda Grimma polegała na porównywaniu języków germańskich w ramach tych samych, następujących po sobie epok synchronicznych od czasów najdawniejszych do najnowszych. Wyszczególnił 3 epoki: staro-, średnio- i nowoniemiecką. Od Grimma pochodzą takie terminy jak alternacja i przegłos. Ponadto rozróżnia on 3 rodzaje językoznawstwa: filozoficzne, krytyczne i historyczne. W dziedzinie fonetyki w ramach porównywania poszczególnych głosek ustalił, opierając się na Rasku zasady tzw. germańskiej (pierwszej) oraz staro-wysoko-niemieckiej (drugiej) przesuwki konsonantycznej, które przeszły do historii językoznawstwa jako ”prawa Grimma” (1822r.)

18. Pierwsi teoretycy języka (August Schleicher, Johannes Schmidt i ich teorie)

August Schleicher (1821-1868) - niemiecki językoznawca, próbował zrekonstruować ten wymarły język. Jego najważniejszym dziełem było „Kompendium gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich” z 1861 r. Najważniejszą częścią dzieła jest fonetyka operująca już dużą ilością praw głosowych. Schleicher wprowadził metodę rekonstrukcji głosek i form prajęzyka, którą z małymi modyfikacjami przyjęli jego następcy. I tom zawiera fonetykę: po wstępie przedstawiającym zasób głosek w prie i w poszczególnych językach omawiany jest rozwój samogłosek i spółgłosek po kolei w różnych językach ie. Np. samogłoski:a,i,u oraz ich stopnie guna: aa, ai,au i vr- sonantyczne- ddhi: a- długie- a, a- długie-i, a- długie-u,, spółgłoski dzielą się na chwilowe, nieaspirowane bezdźwięczne: p,t,k, dźwięczne: bh, dh,gh, ciągłe: spiranty bezdźwięczne:s, dźwięczne:j,v, nosowe dźwięczne: n,m, płynne: r; z podziałem tym krzyżuje się podział wg 5 miejsc artykulacji na: wargowe: p,b,bh,v,m, zębowe:t,d,dh,s,n, językowe: r, podniebienne:j, gardłowe:k,g,gh. Istotne są 2 rzeczy: zerwanie z dotychczasową praktyką omawiania martwych symboli dźwięków w postaci liter na rzecz rzeczywistych dźwięków i ich artykulacji oraz fakt równouprawnienia fonetyki obok morfologii. Tom II dotyczy morfologii, mowa tu o pierwiastkach i tematach, o paradygmatach deklinacyjnych i koniugacyjnych. Podstawa analizy natury semantycznej: autor odróżnia znaczenie właściwe - Bedetung i znaczenie stosunkowe Bezeitung. Pierwsze przysługuje pierwiastkom, czyli morfemom leksykalnym zaś drugie cząstkom gramatycznym; ich wzajemny stosunek z kolei jest stosunkiem treści i formy. Pierwiastki są jednosylabowe, tematy są albo równe pierwiastkom albo powstają przez dołączenie do pierwiastka określonych cząstek gramatycznych (afiksów). Autor odróżnia dalej tematy i afiksy prymarne i sekundarne. Osobno uwzględniona jest kompozycja. Z kolei z tematów nominalnych i werbalnych przez dołączenie końcówek powstają gotowe formy wyrazowe. Podstawowe części mowy: nomen i verbum są względem siebie równoważne, powstały też równocześnie. Inne części mowy jak przysłówki, przyimki, partykuły powstały z form fleksyjnych rzeczownika względnie czasownika. Zaimki pełniły funkcje gramatyczne, zaś wykrzyknik nie w ogóle wyrazem, lecz dźwiękiem mimicznym. Zadaniem, do którego realizacji dążył Schleicher była semantyczna rekonstrukcja ie, oparta na rekonstrukcjach prajęzyków poszczególnych grup głosowych ie.

POGLĄDY: Artur Schleicher był pierwszym wybitnym przedstawicielem gramatyki historyczno-porównawczej, który programowo zajmował się problematyką teoretyczną w jej zakresie. Próbował zastosować teorię Karola Darwina do języka, w której elementami składowymi są koncepcje filozoficzne Fr. Hegla oraz biologiczne G. Cuviera. Język jest organizmem naturalnym, a nie faktem społecznym. Jest on funkcją biologiczną gatunku ludzkiego. Język pojmowany jest przez człowieka jako funkcja fizjologiczna organizmu biologicznego reprezentującego odpowiednio wysoki szczebel ewolucji i tym samym jako forma fizjologiczna wyrażania pojęć i istniejących między nimi relacjami. Poszczególne języki różnią się między sobą tylko formami zewnętrznymi wyrażania owych pojęć i relacji, w pierwszym rzędzie formą dźwiękową. W wyniku tego językoznawstwo nie jest nauką humanistyczną, lecz przyrodniczą, nauki humanistyczne dotyczą zjawisk umownych, przyrodnicze zaś koniecznych, a język podlega prawom koniecznym, czego dowodem jest fonetyka będąca nauką fizyczną o dźwiękach mowy. Jak każdy żywy organizm język ewaluuje tzn. rodzi się, rozwija, po czym osiągnąwszy punkt kulminacyjny stopniowo zamiera i ginie. Są 2 etapy życia języka: etap przedhistoryczny obejmujący jego powstanie i rozwój oraz etap historyczny obejmujący jego upadek i śmierć; punktem krytycznym jest tu moment pojawienia się literatury jako czynnika, który z jednej strony oznacza okres kulminacyjny w rozwoju języka, a z drugiej działając hamująco na jego dalszy rozwój, tym samym oznacza jego stopniowe zamieranie. Istniejące aktualnie języki literackie to martwe residua, relikwie przeszłości. Pogląd ten nazywamy teoria biologiczna. Stanowisko A. Schleichera było ewolucyjne, ale nie bez reszty. Widać to w jego teorii klasyfikacji języków. Chodzi o klasyfikację morfologiczną, w której podstawę stanowi stosunek pierwiastków wyrażających znaczenie i cząstek morfologicznych wyrażających stosunek. Zgodnie z tym stosunkiem autor wyróżnia trzy typy języków: izolujący np. chiński, aglutynujący np. węgierski i fleksyjny np. sanskryt. Te 3 podstawowe typy autor porównuje do organizmów przyrodniczych, do kryształów, roślin i zwierząt. Jednocześnie jednak te te 3 typy ustawia w ciąg ewolucyjny w ten sposób, że mieszczą się one w I okresie prehistorycznym ewolucji języka, na II zaś okres historyczny przypada ich rozpad widoczny w stopniowym przekształcaniu się języków fleksyjnych w analityczne. W ten sposób sformułowana została teoria cyklu ewolucyjnego,w której typologia krzyżuje się z ewolucją. Języki ewoluują jak gatunki istot żywych, ulegając dyferencjacji, której wynikiem są rodziny językowe. Język ie stopniowo w miarę ekspansji terytorialnej uległ rozszczepieniu najpierw na 2 gałęzie, które nazywa 1. prajęzyk ario-greko-italo-celtycki oraz 2. prajęzyk słowiańsko-niemiecki. W wyniku dalszej dyferencjacji z pierwszego prajęzyka powstały 2 prajęzyki: aryjski i greko-italo-celtycki, z drugiego zaś: niemiecki i słowiańsko-łotewski. Następnie w wyniku jeszcze dalszej dyferencjacji prajęzyk aryjski rozszczepił się na języki: irańskie i indyjskie; prajęzyk greko-italo-celtycki na Italio- celtycki oraz greko-albański, prajęzyk niemiecki na poszczególne języki germańskie, a prajęzyk słowiańsko-łotewski na prajęzyk słowiański, który z kolei miał ulec dalszej dyferencjacji na poszczególne języki słowiańskie i na bałtycki. Jest to schemat ilustrujący stan wiedzy indoeuropeistycznej w dobie Schleichera oraz „drzewo genealogiczne” indoeuropejskie w myśl głoszonej przez Schleichera „Stammbaumtheorie”. Zdaniem autora podstawowa forma wszystkich języków musiał być ta sama: były to pierwiastki odpowiadające komórkom w biologii.

Johannes Schmidt (1843-1901) - językoznawca, wystąpił z krytyką schematu ewolucji języków A. Schleichera w postaci jego „Straummbaumtheorie” w pracy pt. „ Die Verwandtschaftsverhaltnisse der ing. Sprachen” (1827). Jego krytyka wysunięta z pozycji pozytywistycznych dotyczyła trzech punktów: 1. języki ewoluując ze wspólnego pnia nie rozwijają się w izolacji, lecz stykają się wzajemnie ze sobą i tym samym wywierają na siebie wzajemny wpływ: początkowo nie było granic językowych, lecz sytuacja była taka, iż między językami np. A i F był cały ciąg ogniw pośrednich B,C,D,E, w tym samym ciągu na skutek okoliczności zewnętrznych jeden wariant np. F zyskiwał przewagę nad swym najbliższym otoczeniem, w wyniku czego zaczynał on graniczyć już bezpośrednio z jednej strony z C a z drugiej z I. Fakt ten oznaczał równocześnie powstanie wyraźnej granicy między tymi językami tnz.C-F-I 2. rozszczepienie prajęzyka ie. Nie nastąpiło bezpośrednio, lecz poprzedził je okres dyferencjacji dialektycznej, podobnie jak ma to miejsce w językach żywych. Fakt ten Schmidt ilustrował izoglosami: a) fonologiczną, kentumowo-satemową b) morfologiczną dotyczącą końcówek przypadkowych (dat., inst.), z elementem w jednych językach bh (sanskryt, greka, łacina) w innych m (bałtycki, słowiański, germański) 3. prajęzyk ie. oraz poszczególne fakty tego języka oznaczone gwiazdką należy traktować nie, jak to czynił Schleicher, jako byty realne, lecz jako rekonstrukcje hipotetyczne i względne, reprezentujące aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie. Koncepcję własną dotyczącą dyferencjacji języków nazwał „teorią falową” (Wellentheorie), wychodząc z założenia, że zmiany językowe rozchodzą się w terenie jak koncentryczne, częściowo na siebie zachodzące fale na powierzchni wody, w którą wrzucane są kamyki (innowacje). Teoria ta również nie tłumaczy złożonego procesu ewolucji języka, ale niemniej w stosunku do terii drzewa genealogicznego Schleichera stanowi istotny i ważny krok naprzód przez uwzględnienie wzajemnych kontaktów między językami.

19. Wilhelm von Humrboldt i jego teoria języka

Prekursor językoznawstwa typologicznego, teoretyk językoznawstwa europejskiego. Ojciec językoznawstwa ogólnego. Autor prac z dziedziny typologii i klasyfikacji języków świata, stworzył system lingwistyczno - filozoficzny, nawiązujący do teorii I. Kanta i J. G. Herdera, w którym pojmował język jako czynnik twórczy, kształtujący percepcję świata i pogląd na rzeczywistość; Humboldt wywarł wpływ na rozwój historyzmu i poglądy romantyków niem. Przeprowadził gruntowne badania materiału językowego. Dzieło odrębne w stosunku do innych. Zestawiając różne języki poszukiwał prajęzyka, ale nie języka przodka. Badał różnice i podobieństwa języków. Na pierwszy plan nie wysuwał diachronii, zaczynał od synchronii. Pokazywał język jako zjawisko dynamiczne. Nie opowiadał się za gramatyką uniwersalną, reguły gramatyczne należy wydobywać indukcyjnie z tekstów językowych charakterystycznych dla każdego języka. Wiązał związki językowe z myślą( myśleniem). Stosunek między strukturą języka a mentalnością narodu. „Język jest swoistą emanacją ducha danego narodu, zewnętrznym wyrazem formy wewnętrznej przez którą manifestuje się określony pogląd na świat” Myśl Humboldta o języku jako o emanacji ducha zapuściła korzenie w językoznawstwie niemieckim. Np. Steinthal zawdzięczał swoją podstawową formację językoznawczą teorii Humboldta.

20. Podstawowe założenia metodologiczne szkoły młodogramatyków (główni przedstawiciele - August Leskien, Karl Brugmann, Herman Paul, Berthold Delbruck)

Młodogramatycy - szkoła językoznawcza ukształtowana w końcu lat siedemdziesiątych XIX wieku w Lipsku wokół Augusta Leskiena. Cechował ich psychologizm i historyzm. Chcieli nadać językoznawstwu charakter nauki tak ścisłej jak nauki przyrodnicze. Nie uznawali aspektów kulturowych w rozwoju języka. Odrzucali językoznawstwo teoretyczne, uogólniające, preferując badania szczegółowe, empiryczne. Język jako zjawisko przyrody podlega prawom rozwoju. Główną ich tezą była teza o bezwyjątkowości praw głosowych - jeśli w jakimś języku lub dialekcie zachodzi zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego języka lub dialektu i we wszystkich wyrazach, w których występują warunki do takiej zmiany. Sformułowali także teorię analogii - formy językowe zmieniają się w sposób nieumotywowany fonetycznie, ale poprzez podobieństwo do innych form. Dzięki ich badaniom odkryto rodziny językowe i pokrewieństwo między nimi. Lipska szkoła młodogramatyków umieszczała badania porównawcze w perspektywie historycznej i porządkująca w ten sposób fakty). Jako cechy charakterystyczne szkoły młodogramatycznej wymienimy:

- stanowisko diachroniczne i przyczynowe utożsamiane z jedynie naukowym,

- koncepcję bezwyjątkowych praw fonetycznych krzyżowanych działaniem analogii morfologicznej,

- postawę psychofizjologiczną (heteronomiczną) w tłumaczeniu i objaśnianiu faktów i zjawisk językowych,

- postawę asystemową (indywidualizującą, atomizującą) w traktowaniu faktów językowych

- postawę minimalistyczną: przedmiotem badania językowego mogą być tylko konkretne fakty materiałowe, poza które nie wolno wychodzić: żadnych uogólnień, żadnych teorii

- celem badań indoeuropeistycznych nie jest rekonstrukcja mitycznego „prajęzyka” lecz języki historyczne same dla siebie, prajęzyk jest tu tylko symbolem relacji genealogicznych w obrębie danej rodziny jako punkt wyjścia ewolucji oraz punkt docelowy analizy językowej

- brak postawy wartościującej: języki ewaluują jednakowo wg obowiązujących praw fizjologicznych i psychologicznych tak w prehistorii, jak i w dobie historycznej: nie ma więc mowy o rozkwicie i upadku, jeśli w ogóle mówić o wartościowaniu, to miejsce dotychczasowego poglądu o dekadencji języków w dobie historycznej zajmuje teza przeciwstawna o ich postępie i doskonaleniu się w miarę ewolucji

- wewnętrzna sprzeczność wynikająca z uważania konkretnego i jednostkowego mówienia (parole) z teoretyczny punkt wyjścia w badaniach lingwistycznych, a jednocześnie w praktyce utożsamianie tego mówienia z abstrakcyjnym ponadjednostkowym językiem (language) traktowanym jako średnia realizacji jednostkowych

- teza o bezwyjątkowości praw fonetycznych

Do przedstawicieli tej szkoły należeli m. in.

August Leskien (wybitny badacz języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, autor gramatyki tego języka. Dokonał podziału rzeczowników staro-cerkiewno-słowiańskich na deklinacje na podstawie kryterium morfologicznego - pierwotnego przyrostka tematycznego (deklinacje -o/-jo, -a/-ja, -u, -i, spółgłoskowa) oraz czasowników na koniugacje na podstawie dawnego praindoeuropejskiego zakończenia tematu (koniugacje -e/-o, -ne/-no, -je/-jo, -i, atematyczna).

Karl Brugmann (wykazał istnienie w prie. Sonantów nosowych n,m poza tym konkretnie nigdzie nie zaświadczonych. Jeżeli w sanskrycie obok e-ti istnieje i-ta'- (stopa redukcji), obok drav-ati istnieje dru-ta'-, a obok kar-oti jest kr(sonantyczne)- ta'-, to wobec tego obok han-ti winno istnieć *hn(sonantyczne)-ta'-, a takim razie a w ha-ta' musi być kontynuacją n(sonantycznego); Wraz z H.Osthoffem w 1878r. założył nowe czasopismo „Morphologische Untersuchungen auf dem Gebiete der idg. Sprachen” jako organ mający propagować nowe poglądy w gramatyce. W przedmowie do tomu I autorzy nazywają się młodogramatykami).

Hermann Paul (uczony, germanista, profesor uniwersytetu w Monachium, skodyfikował podstawy teoretyczne szkoły młodogramatyków. Jego głównym dziełem teoretycznym są: „Prinzipien der Sprachgeschichte” (1880r.) Charakterystycznymi cechami były tu: ogólna postawa pozytywistyczna i empiryczna z wszelkimi jej konsekwencjami wyrażającymi się przede wszystkim w preferencji badań materiałowych i w unikaniu wszelkich teorii ogólnych i koncepcji apriorycznych; stanowisko wyłącznie ewolucyjne i przyczynowe; podstawa interpretacji psychologiczna i fizjologiczna, jako wspólny mianownik wszelkich faktów i zjawisk językowych i jednocześnie zbliżająca językoznawstwo do nauk przyrodniczych.

Berthold Delbrück (językoznawca niemiecki, w swojej rozprawie „Grundfragen der Sprachforsung” (1901r.) zawarł uwagi o pracach teoretycznych nad problematyką diachroniczną języka. Autor zastanawia się nad granicami poznania w zakresie językoznawstwa historyczno-porównawczego i nad skutecznością stosowanej w nim metodologii. Okazuje się, że metoda ta jest narzędziem bardzo ograniczonym, jej podstawowa zasada by przez wielość docierać do pierwotnej jedności zwodzi, jeśli chodzi o perspektywę chronologiczną w prehistorii, zawodzi jeszcze bardziej w stosunku do języków nieindoeuropejskich pozbawionych ciągłej tradycji literackiej w często prowadzi do błędnych wniosków. Berthold uważa ponadto, że w klasyfikacji typologicznej języków granice między poszczególnymi typami nie są wystarczająco wyraźne

Otto Behaghel, Wilhelm Braune, Hermann Osthoff, Eduard Sievers, Karl Verner, Adam Weinsberg.

21. Szkoła kazańska i jej twórcy jako prekursorzy strukturalizmu (Jan Baudouin de Courtenay i Mikołaj Kruszewski)

JAN BAUDOUIN DE COURTENAY,z pochodzenia francuz, ur. w Radzyminie, powstaniec,żył w latach 1845-1929. Prace prekursorskie dla nowoczesnej myśli językoznawczej, uzdolniony niezwykle do przedmiotów ścisłych i humanistycznych. Studiował w Szkole Głownej w Warszawie. Otrzymał stypendium od Ministra Oświaty za wyniki w nauce. Praca w języki niemieckim „ Kilka uwag o analogii w polskiej deklinacji” W 1870 otrzymał stopień doktora za powyższą pracę. Przeniósł się do Petersburga w 1871 gdzie otrzymał stanowisko docenta. Oddaje się całkowicie pracy nad jęz. staropolskim. Praca nad językiem staropolskim w jęz. rosyjskim. W 1874 wyjechał do Kazania, przebywał na uniwersytecie. Do Kazania przybył także M. Kruszewski, stworzyli w Kazaniu odrębną szkołę językoznawczą zajmującą się filozofią i teorią języka. Terminem szkoła kazańska określa się dzis idee lingwistyczne, które rozwijali w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku własnie JAN BAUDOUIN DE COURTENAY i MIKOŁAJ KRUSZEWSKI. Wbrew chronologii szkoła kazańska-ze względu na ducha swojej nauki i ze względu na fakt, że jej rozgłos w świecie nadszedł w wiele lat po okresie kazańskiej współpracy językoznawczej jej przedstawicieli. W nauce szkoły kazańskiej znaleźć można wiele podstawowych myśli nowoczesnej lingwistyki. Główne znaczenie szkoły kazańskiej leży w tym, że odkryli zjawisko absorpcji morfologicznej, zjawisko między zjawiskami językowymi: sferyczność językowa, podobieństwo językowe. Szkoła stworzyła podstawy fonologii.

22. Ferdynand de Saussure jako twórca strukturalizmu (podstawowe założenia stworzonego przez niego teorii języka)

Jednym z największych lingwistów wszech czasów był niewątpliwie Szwajcar FERDYNAND DE SAUSSURE, twórca szkoły genewskiej, profesor lingwistyki w Genewie i Paryżu. Określił język jako stały zbiór (dokładniej: system) norm społecznych, umożliwiających porozumiewanie się. Podobnie jak Jan Niecisław Baudouin de Courtenay odróżniał język jako system znaków od mówienia, które jest indywidualną realizacją tegoż systemu. De Saussure ukuł termin językoznawstwa diachronicznego dla badań historycznych nad językiem i językoznawstwa synchronicznego, opisującego stan języka w danym momencie. Wprowadził termin znaku językowego jako składowej dwóch elementów - znaczonego i znaczącego, gdzie pierwszy to samo abstrakcyjne pojęcie, a drugi - jego akustyczna reprezentacja. Język w rozumieniu de Saussure'a funkcjonuje w oparciu o związki syntagmatyczne, istniejące pomiędzy elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi i związki paradygmatyczne, istniejące na poziomie abstrakcyjnym. Według Saussure'a jedynym i prawdziwym przedmiotem językoznawstwa był język rozpatrywany sam w sobie. Dokonał on rozróżnienia między językiem (langue) i mówieniem (parole). Język jest systemem znaków i reguł ich tworzenia, który nie może być wytworem pojedynczego człowieka, jest pewną abstrakcją, która urzeczywistnia się w indywidualnych aktach werbalnych (mówieniu). Zadaniem lingwistyki winno być precyzyjne oddzielenie systemu języka (langue) od konkretnej jednostkowej wypowiedzi (parole).

23. Charles Bally i szkoła genewska.

Genewska szkoła strukturalistyczna (genewska szkoła językoznawstwa systemowego), jest pierwszą szkoła strukturalizmu, stworzona przez F. de Saussure'a na uniwersytecie w Genewie; rozwijana przez jego współpracowników, m.in. Ch. Bally'ego, S. Karcewskiego. Kontynuuję teorię de Saussure'a. Charakterystyczną cechą szkoły genewskiej jest wiązanie modalności i emocjonalności. Charles Bally (1865-1947; językoznawca szwajcarski; profesor uniwersytetu w Genewie) jest bezpośrednim następcą de Saussure'a. Punkt wyjścia stanowiło rozróżnienie badań synchronicznych od badań diachronicznych. Bally zainteresował się rejestrem emocjonalnym języka. Zasłynął jako twórca racjonalnej stylistyki. Przedmiotem zainteresowania były środki stylistyczne obrazujące emocje. Swoje myślenie kierował na sprawy systemu. Zaczął badać wypowiedź. Jego rozważania są formą, próbą zbudowania teorii w zakresie emocjonalności języka. U podstaw jego myślenia było przekonanie, że każda wypowiedź uwidacznia emocje każdego człowieka. Nie istnieje żadne zdanie, które by nie miało określonej modalności, czyli emocjonalności. Bally opracował koncepcję aktualizacji: to przejście od języka do mówienia, przekształcanie pojęć abstrakcyjnych w pojęcia odnoszące się do zjawisk konkretnych. Istnieje zasób środków językowych, który przesuwa to, co w zjawiskach konkretne i odwrotnie. Zjawiska te to aktualizatory. W syntagmie usiłował wykryć, jakie wyrazy w zdaniu spełniają funkcję okazjonalnych wyrazów, które decydują o przejściu od langue do parole. Mówi również o pewnych leksemach, które mogą stabilizować się w obrębie funkcji niż to przez ten język dano. Na pierwszy plan wysuwał zaimki dzierżawcze np. zaimki żona czy mąż można użyć mój lub moja. Bally wysunął tezę, że w zakresie badań nad wypowiedzią należy stosować w opisie teorię binarną. Związki w zakresie syntagmy są linearne (polegają na relacji między dwoma członami zdania i należy je badać jako wzajemne relacje). Przedmiotem językoznawczej stylistyki jest badanie systemu środków wyrazu danego języka. Bally dał podstawy do rozważań nad frazeologią w języku. W zakresie stylistyki interesowało go podejście porównawcze w środkach stylistycznych. Stał się prekursorem badań konfrontatywnych nad językami („Stylistyka Bally'ego. Wybór tekstów” red. Maria Renata Mayenowa).

24.Szkoła praska i jej twórcy (Roman Jakobson, Nikołaj Trubiecki i inni) na tle założeń F. De Saussure'a

Powstała w 1926 r. szkoła dokonując syntezy poglądów Baudouina de Courtenay i de Saussure'a, pracował przede wszystkim nad rozwojem fonologii i działów pokrewnych. Synteza jej wysiłków były Podstawy fonologii Trubeckiego.

Stowarzyszenie to szło w kierunku ujęcia języka od strony funkcjonalnej.

Założenia:

- przyjęli założenia de Saussure'a ale nadali im funkcjonalność, nawiązują tez do szkoły kazańskiej

-język jako system środków wyrazu przystosowanych do pewnego, określonego celu

-uważali, że w badaniu diachronicznym konieczne jest wykorzystanie pojęcia systemu, badania synchroniczne, przy wykorzystaniu pojęcia ewolucji języka

- po raz pierwszy stosowane terminy: struktura i strukturalizm języka

bardzo mocno rozwinięte badania w dziedzinie fonologii

Ujęcie fonologii praskiej: pojęcie opozycji fonologicznej i cech dystynktywnych fonemu.

I redakcja- fonem- to najmniejsza człon opozycji językowej.

II redakcja- Fonem- to wiązka cech dystynktywnych.

Trubiecki wykazał, że opozycje językowe nie musza być stałe, bo w określonych warunkach używania języka pojawia się proces neutralizacji: ta zaś pojawia się wówczas, gdy jakiegoś położenia nie mogą zajmować dwa człony.

Jakobson- dał klasyczne opracowania w zakresie morfologii, ustalania kategorii morfologicznych, które przeciwstawiają się sobie na zasadzie linarności. Zajął się językoznawstwem oraz zainteresował się stylistyką językoznawczą.

25. Szkoła kopenhaska i jej twórcy (Viggo Brondal, Louis Hjelmslev) na tle założeń strukturalizmu F. de Saussure'a.

W strukturalizmie europejskim pozycję szczególną z racji swego ekstremizmu zajmuje szkoła kopenhaska(względnie duńska), i jej program teoretyczny noszący nazwę glossemantyki: teoria językoznawstwa wyróżniająca w mowie 2 plany: wyrażania (tj. formę dźwiękową) i treści . Jej twórcą i gł. przedstawicielem był Louis Hjelmslev(1899- 1965), uczeń Holgera Pedersena. Po studiach w Pradze i Paryżu, powrócił do Kopenhagi gdzie po śmierci Pedersena objął katedrę językoznawstwa porównawczego. Na wzór Pragi założył tu wraz z V. Broendalem w r. 1933 Cercle Linguistique de Copenhague. Teoria lingwistyczna Hjelmslveva pozostaje pod bezpośrednim wpływem logiki formalnej, czego bezpośrednim wynikiem jest przesunięcie w niej głównego punktu ciężkości z funkcjonalizmu na formalizm. Formalizmu tego jednakże nie należy rozumieć w sensie lingwistycznym szkoły praskiej, lecz w sensie czystej struktury, całkowicie niezależnej i oderwanej od substancji, a więc mającej charakter relacji czysto logicznych. Niemniej podstawowe założenia mieszczą się jeszcze w programie teoretycznym strukturalizmu saussurowskiego:1) język jest formą, a nie substancją, 2) językoznawstwo jako nauka winno być celem samym dla siebie, a nie jak dotąd, środkiem wiodącym do celu, którym są inne nauki jak filozofia, logika, psychologia, socjologia, fizjologia, 3) lingwistyka winna opisywać : a) język w ogóle, niezależny od miejsca i czasu, b) języki poszczególne jako realizacje jednostkowe mowy ludzkiej, 4)na każdą strukturę językową składa się określony inwentarz jednostek oraz określony system łączących je relacji tekstowych, 5) możliwości stworzenia lingwistyki strukturalnej jako nauki ścisłej oznacza dla całej w ogóle humanistyki szansę podniesienia jej do rangi rzeczywiście naukowej. Następnie autor przechodzi do uwag natury metodologicznej, wysuwając 3postulaty: wszelka teoria winna być: 1) niesprzeczna 2) wyczerpująca 3) możliwie maksymalnie prosta. Jego celem było wprowadzenie nowej metody empirycznej, rozumianej w szczególny sposób, jako postępowanie indukcyjne, ale wychodzące od faktów nie jednostkowych, lecz uniwersalnych, opartych na uprzednio nabytym doświadczeniu językowym. Jest to metoda o charakterze indukcyjnym i apriorycznym, Jej celem jest zbudowanie teorii języka, ale rozumianej znów nie w sensie tradycyjnym, lecz jako system twierdzeń apriorycznych opartych na nabytym uprzednio doświadczeniu językowym mówiących, twierdzeń spełniających wymienione wyżej warunki metodologiczne.

26. Destrybucjonizm amerykański (Edward Sapir, Leonard Bloomfield, Zellig Harris) na tle strukturalizmu europejskiego.

Dystrybucjonizm amerykański: 1) traktowanie tekstu jako punktu wyjścia i jednego celu analizy językowej; ujmowanie systemu jako coś zewnętrznego, swoisty inwentarz jednostek na różnych poziomach języka, 2) postulat wyeliminowania semantyki stał się główną zasadą w tych badaniach, 3) badania dystrybucyjne stworzono w tekście, 4) usunięto postulat relewancji fonologicznej, 5) fonem segmentalny- pewien najmniejszy segment w tekście; wyróżniono fonem suprasegmentalny, 6) zajęto się szczegółowo morfologią i wypracowano metody segmentacji tekstu, 7) zwrócenie uwagi na badania składniowe( segmentacja składni bezpośrednich), 8) w tym ujęciu system językowy obejmuje fonologię, morfologię i składnię bez semantyki, 9) w dystrybucji chodzi o wzajemną łączliwość jednostek językowych w tekście, o ich pozycję relatywną w danej strukturze i o ich relatywny szyk.

Wyróżnia się 3etapy analizy: 1) segmentacja tekstu, 2)ustalenie dystrybucji jednostek, 3)ustalenie wzajemnych relacji jednostek w tekście.

Edward Sapir: (1884-1939), pionier strukturalizmu amerykańskiego; germanista z wykształcenia, profesor antropologii i lingwistyki na uniwersytecie w Chicago, był lingwistą otwartym na różne dziedziny nauki. Jego badania wyznaczają początek strukturalizmu, ale wyprzedzają kognitywizm. Postulował badania metodologii badań tzw. lingwistyki opisowej( ustalenie typu struktur językowych), kontynuował badania F. Bassa. Postawił teorię możliwości, których dostarcza każdemu człowiekowi język dla zapewnienia komunikacji językowej. Są to psychiczne wzorce językowe, Sapir wybiera do tego celu konkretne środki językowe. Aby zrozumieć organizację wewnętrzną tych wzorców językowych trzeba poznać atmosferę kulturową tego środowiska. Sapir wysunął ważne kryterium dystrybucyjne w opisywaniu jednostek innych systemów języka.

Ta myśl została zawarta w pracach Leonarda Bloomfielda(1887-1949; szkoła jelska, miał wykształcenie językoznawcze). Był lepiej przygotowany do pewnych ujęć i badań. Dał podstawy dla typowej amerykańskiej lingwistyki. Śledził to, co działo się w językoznawstwie europejskim. Nie przejął metodologii tego językoznawstwa, gdyż znalazł własną drogę badawczą. Nie zajął się semantyką, odrzucił ją, uważał bowiem, że nie jest możliwe wprowadzenie jednolitego języka semantycznego do opisu języka naturalnego, ponieważ ludzie posługują się wieloma językami. Bloomfield interesował się behawioryzmem, próbował wyjaśnić funkcjonowanie języka( teoria bodźców, która mówiła, że na określone bodźce pojawiają się określone zachowania językowe). Zajął się precyzyjnym opisem zachowania się elementów językowych. Zestawiał i opisywał wszystkie pozycje, jakie może zajmować fonem w morfemie. Jego dzieło to Język, w którym określił strukturalizm amerykański pojęciem- deskryptywizm (opisowe podejście do języka), zamiennie- dystrybucjonizm.

Strukturalizm amerykański również interesuje się dystrybucją( zastępowanie jednych jednostek innymi- substytucja). Rozpatrywali fonemy na zasadzie ich dystrybucji w wyrazie. Zainteresował ich problem granicy między jednostkami językowymi-jenktura-syg. Graniczne między morfemami, wyrazami i zdaniami, co ściśle związane jest z prozodią.

Interesowano się składnią, zachowaniem jednostki językowej w tekście, nie zajmowali się semantyką. Wyróżniali płaszczyzny języka, dążyli do ścisłości w opisie, odrzucali aspekt semantyczny w opisie. Pojęcie-składniki bezpośrednie, urosło do całej metody działania, wyróżniane było pod kątem miejsca w zdaniu. Zaproponowali nową definicję -zdania: kategoria gramatyczna, która nie wchodzi w skład żadnej innej kategorii gramatycznej. Zdanie to najwyższa jednostka w systemie języka.

Zelling Harries był kontynuatorem prac Bloomfielda. Stworzył teorię generatywno-transformującą. Był określany jako ,,neobloomfieldowiec”. Poszedł jeszcze dalej w zakresie odrzucenia znaczenia z badań nad językiem. Nie zajmował się elementami semantyki. Niektóre koncepcje Harriesa: Wyróżnia on w procedurze analizy morfologicznej 3etapy: 1) ustalenie wariantów morfologicznych(tu= morfemów) drogą porównywania różnych tekstów i identyfikacji w nich segmentów znaczeniowo identycznych, 2) ujęcie w jeden morfem klasy alomorfów: a) mających to samo znaczenie, b) będących w dystrybucji komplementarnej, c) nie mających w danej pozycji zasięgu dystrybucyjnego szerszego niż inne warianty jednostkowe, 3) uogólnienie obserwacji jednostkowych na wszystkie morfemy, w których istnieją te same relacje pomiędzy ich wariantami.

Poza procedurą identyfikacji morfemów do problemów najbardziej istotnych należą zagadnienia takie jak: stosunek morfemów i alomorfów do fonemów i alofonów i w ogóle kwestia motywacji postaci alomorficznych tego samego morfemu(fonologiczna, morfologiczna, syntaktyczna). Do tego dochodzi kwestia znaczenia morfemu(leksykalnego i gramatycznego), w szczególności problem wariancji znaczenia w tym samym morfemie.

27. Gramatyka generatywno - transformacyjna Naoma Chomsky'ego jako próba stworzenia modelu funkcjonowania języka)

Chomsky był filozofem, bliska mu była psychologia. Punktem wyjścia w jego opisie było pojęcie transformacji. Koncepcja transformacji Harrisa, która dotyczyła stosunku między dwiema konstrukcjami, które poddawano transformacji przy zastosowaniu odpowiednich reguł przekształceń konstrukcji). Ch. podkreślał zjawiska uniwersalności języka i dążył do takiego opisu struktury języka, za pomocą którego można opisać języki świata. W dziele Struktury syntaktyczne z 1957r. opowiadał się za stopniowym przeprowadzeniem analizy faktów językowych - najpierw analiza większych jednostek, a potem mniejszych(opisywanie składników bezpośrednich, a potem opisanie podstawowych jednostek językowych). Cel: dojście do wykrycia praw rządzących związkami między gramat. i logicznymi elementami wypowiedzi. Ch. rozróżniał kompetencje językowe a performację języka oraz strukturę powierzchniową i głęboką języka. Ich powiązanie odbywa się na drodze transformacji. Zadaniem gramatyki jest opis reguł wiążących struktury powierzchniowe i głębokie. Ogromne możliwości tworzenia zdań wiążą się z nieograniczonymi strukturami powierzchniowymi. Podstawą dla tej teorii stał się j. angielski. Ch. przedstawił swoje reguły transformacji w postaci drzewek derywacyjnych, które są oznaczone symbolami. Jego teoria ewoluowała. Jego model sprawdził się dla języka angielskiego - pozycyjnego.

28. Kognitywizm jako przejaw paradygmatu postmodernistycznego w językoznawstwie - założenia, główni przedstawiciele)

Kognitywizm- kierunek we współczesnym językoznawstwie, który odwołując się do psychologii, socjologii i innych dyscyplin, zajmuje się opisem języka uwikłanego w kontekst kulturowy i badaniem, w jaki sposób w języku odzwierciedla się rzeczywistość.

Kogn. Narodził się w łonie semantyki generatywno- transformacyjnej. Jako teoria metodologia badawcza stawia naczelne pytanie: w jaki sposób ludzie poznają świat? Jest zróżnicowany metodologicznie. Zwrócenie się ku antropologii kulturowej. Zainteresowanie człowiekiem jako osobą mówiącą. Wykrywanie związków miedzy zachowaniami zachowaniami, myśleniem, kulturą i naturą.

Przedstawiciele:

Ronald Langacker- uważany jest za twórcę kognitywizmu.

Mark Johnson

John Lakoff

Ludwig Wittgenstein- unikalne podejście do semantyki. Nie był językową.

Polska szkoła kognitywizmu:

Jerzy Barmiński

Kognitywiści badają:

- Sposoby konceptualizacji świata- czyli jak ludzie w swoich umysłach przekładają elementy rzeczywistości na pojęcia i jaki te pojęcia przybierają obraz języka. Bezpośrednie doświadczenie rzeczywistości.

- Pojęcia złożone związane z ludzkim doświadczeniem pośrednio. Są wynikiem badań naukowych. Pojęcia porządkują świat. Wśród pojęć złożonych jest metaforyzacja języka.

29. Podstawowe założenia metodologiczne teorii pól semantycznych (twórcy podstawowych teorii polowych (m.in. Leo Weisgerber, Jostr Trier, Walter Porzig)

Teoria semiotyczna została zapoczątkowana przez Ch.W. Marrisa i Ch.S. Peircea.

Odwoływali się do de Saussurea, który zajmował się ogólną teorią znakową. Semantyka to termin wieloznaczny, który stosuje się w różnych naukach: filozofii, antropologii, w teorii komunikacji społecznej. Semantyka była pojmowana jako dział semiotyki. W kręgu badań wyróżniono 3terminy: 1) pragmatyka( bada środki komunikacji międzyludzkiej; odniesienie do człowieka jest wyróżnikiem w odniesieniu do semantyki i syntaktyki, 2) semantyka, 3) syntaktyka(te dwa terminy dotyczą komunikacji bez względu na stosunek do człowieka, uprawiają wewnętrzną dyscyplinę naukową).

Semantyka bada stosunek znaków do pojęć, do których się odnoszą. Zajmuje się również wzajemnym stosunkiem znaków do siebie w ramach jednego systemu znaków. Semantyka zaczęła rozwijać się w XXw.

Jost Trier- leksykolog i semantyk niemiecki, uznawany za twórcę teorii pola leksykalno-semantycznego. Podchodził do problemów semantycznych z ujęcia strukturalnego( wyraz poza polem pozbawiony jest struktury). Pole leksykalno-semantyczne to zbiór relacji semantycznych, w które wchodzą między sobą wyrazy należące do danego pola. Te relacje to: polisemia, synonimia, autonimia, hiponimia( jest pewien obszar wspólny). To my tworzymy system wyrazów, które odnoszą się do myśli ludzkiej i mogą tworzyć odstępstwa. Gdy jedno z pojęć ulegnie zmianie, modyfikują się też inne pojęcia oraz pojęcia i zachodzą zmiany semantyczne. Teoria Triera: wyrazy nazywające określone dziedziny rzeczywistości np. barwy, są zrelacjonowane względem siebie swymi zakresami w sposób określony, zgodnie z ujmowaniem danej rzeczywistości przez daną społeczność, tworząc charakterystyczną strukturę(formę) danego pola semantycznego. Ten właśnie fakt powoduje, że wyraz budzi u mówiącego wyobrażenie jego ,,pokrewieństw semantycznych”. Zmiana zakresu w jednym wyrazie z tych czy innych względów powoduje przesunięcia zakresowe w innych wyrazach powiązanych z nim bezpośrednio lub pośrednio w ramach danego pola semantycznego. Zmiany te idą w parze ze zmianami widzenia świata w danej społeczności językowej. W ten sposób obok semantyki strukturalnej synchronicznej zarysowała się potrzeba stworzenia semantyki strukturalno diachronicznej. W skrócie autor w swej teorii mówi o skupionych wyrazach w danym polu, które pod względem znaczenia są sobie bliskie. Ukazuje w niej myśl, pewne rozwiązania.

Walter Porzig- językoznawca pochodzenia szwajcarskiego, zajmował się językoznawstwem ogólnym, zwłaszcza problematyką semantyczną wzajemnego stosunku formy językowej i znaczenia. Stworzył koncepcję pola syntagmatycznego: aspekt łączenia wyrazów w polu.

Leo Weisgerber- teoria Triera została przez niego rozwinięta i podana./ Monika: Semantyka- termin wieloznaczny różnych badaniach i dziedzinach. To zjawisko złożone. Według wielu badaczy semantyka to szerszy dział dyscypliny semiotyki.

Badania semantyczne w kregu teorii pola leksykalno- semantycznego: Leo Weisgerber, jost Trier, Walter Porzig nawiązali w wieku Xix DO Humbolta.

Pole leksykalno- semantyczne- to zbiór relacji semantycznych, w które wchodza między sobą wyrazy należące do danego pola i tworzące to pole.

Relacje: synonimia, antonimia, hiponimia, hiperonimia, polisemia (wieloznaczność)

Określone wyrazy oznaczające pojęcia np. pokrewne odnoszą się do określonych sektorów świadomości ludzkiej, która powoduje, że tworzymy system wyrazów niekoniecznie w charakterze naukowym. Jeśli jedno z pojęć z biegiem czasu ulegnie zmianie modyfikuje się różne pojęcia oraz wyrazy, które się do tych pojęć odnoszą. Rozwinięcie teorii pola leksykalno- semantycznego jest w dużej mierze dokonaniem również Weigerber'a.

30. Koncepcja semiotyki w ujęciu Charles'a W. Morisa i Charles'a S. Peirce'a (pragmatyka, semantyka i syntaktyka)

Jeden z kierunków badań semantycznych. Morris i Pierce to myśliciele związani z filozofią, sięgali do nurtów kulturalnych. Badali związki między formami językowymi i fragmentami rzeczywistości pozajęzykowej. W obrębie semiotyki wyróżnili: pragmatykę, syntaktykę i semantykę.
31. Generatywna teoria semantyki(J. J. Katz, J. A. Fodor i tzw. semantyka interpretacyjna).
Jeden z kierunków badań semantycznych. W Ameryce pod koniec lat 50. zostały wzbogacone badania pola syntaktycznego, by stworzyć semantykę generatywną. Katz i Fodor wyszli z generatywizmu. Semantyka leksykalna powinna polegać na rozkładaniu znaczenia wyrazów na konstruktywne elementy znaczeniowe na wzór tego, jak Chomsky rozkładał zdanie na części składowe. Zaczęto szukać w wyrazach, które są ze sobą semantycznie związane takich elementów znaczenia, które mogą łączyć wszystkie leksemy składające się na dane pole leksykalne. Archisem to sem, najmniejsza jednostka znaczeniowa, składowa jednostka danego znaczenia wyrazu. Zaczęto opisywać różne pola syntagmatyczne. Np. cechą semantyczną, która się pojawia we wszystkich jednostkach leksykalnych jest sem `istota ludzka'. Jeśli chcemy włączyć człowieka w szerszy krąg przyrody żywej, ten archisem, łączący wyrazy w jedno pole, będzie miał szerszy zasięg. W ich koncepcji wyróżniane jest pojęcie atomów - znaczników semantycznych, które budują znaczenia słownikowe; to, co znaczące na zasadzie opozycji.
Semantyka interpretacyjna - semantyka Katza i Fodora. Semantyka interpretacyjna(interpretatywna) to te wersje gramatyki transformacyjno-generatywnej, w których interpretacyjne reguły semantyczne stosuje się nie tylko do struktur syntaktycznych głębokich, lecz także powierzchniowych, tzn. wersje znane pod nazwą rozszerzonej teorii standardowej. Obok semantyki interpret. wyróżnia Chomsky semantykę generatywną, zakładającą, że pierwotna jest reprezentacja semantyczna zdania, a z niej dopiero uzyskuje się strukturę syntaktyczną przez stosowanie reguł słownikowych oraz pewnych transformacji

Charles W. Morris i Charles S. Peirce to mysliciele związani w dużej mierze z filozofią. Myślenie o semantyce związane z nurtem strukturalizmu, który postulował kierunek badań zwanej semiologią (badania poprzez znaki językowe).

Semiotyka (od greckiego semeiotikòs, czyli dotyczący znaku) albo semiologia, zwana jest także ogólną teorią znaków. Ogólna, formalna czyli logiczna teoria języka rozumianego jako system znakowy, zajmująca się językiem w aspekcie jego racjonalności i sprawności w aktach poznania i komunikowania.

Termin semiotyka wprowadził w "Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego" John Locke, semiotyką zajmował się wybitny amerykański filozof i logik Charles Sanders Peirce. Termin semiologia wprowadził Ferdinand de Saussure, mniej więcej w tym samym czasie, w którym tworzył Peirce. Inni znani lingwiści zajmujący się ogólną teorią znaku to Éric Buyssens, Georges Mounin, Roland Barthes, Umberto Eco, Rudolf Carnap.
Semiotyka opiera się na trzech filarach:

Znak 

utworzony przez człowieka i odbierany przez jego zmysły np. słowo (napisane, wypowiedziane).

Kod  

system znaków np. taniec.

Kultura 

struktura, w której zanurzone są znaki i kody.

Według definicji de Saussure'a znak zbudowany jest z dwóch elementów: znaczącego i znaczonego. Pierwszy to jego fizyczna reprezentacja np. obraz, słowo, fotografia, znak drogowy, a drugi to pojęcie z nim powiązane. Francuski teoretyk semiologii, Roland Barthes opracował model, który uwidocznił wpływ znaków i kodów na postrzeganie i interpretowanie rzeczywistości przez jednostki. Jego model opisuje dwa porządki funkcjonowania przekazu. W pierwszym (rzeczywistość i znak) znajdują się fizyczna reprezentacja znaku i jego element znaczony, w drugim zaś, osadzonym w kulturze, konotacja i mit. Mit nie oznacza tutaj nieprawdziwej historii, tylko skomplikowane konstrukty tłumaczące i naturalizujące w danych kulturach pewne aspekty rzeczywistości np. mit kobiety- opiekunki ogniska domowego.

Semiotyka dzieli się na trzy dziedziny: semantykę, syntaktykę i pragmatykę. Podział ten został wprowadzony w roku 1938 przez Charlesa W. Morrisa w pracy Podstawy teorii znaków (Foundations of the Theory of Signs). Semiotykę nazywa się też semantyką w szerszym sensie (w sensie węższym semantyka jest to teoria znaczenia lub teoria oznaczania) lub semiologią, chociaż ten ostatni termin używany jest nieraz w innych znaczeniach, na przykład Kristeva

31.Generatywna teoria semantyki (J.J. Katz, J. A. Fodor i tzw. semantyka interpetacyjna) ogólnie

32. Semantyka leksykalna i składnia semantyczna

W nowszych badaniach składnia i semantyka ściśle się za sobą powiązały.
Składnia semantyczna- typ składni obok składni strukturalnej. W jej zakres wchodzą reguły łączenia się i wykluczania składników treści. Składnię semantyczną i strukturalna można podzielić na s. form(reguły łączenia się i wykluczania wykładników sensów) i s. szyku(reguły wzajemnego usytuowania wyrażeń łączliwych; w kodzie mówionym - w czasie, w kodzie pisanym - w przestrzeni).
Semantyka leksykalna- termin wykorzystany przez Annę Wierzbicką. Semantyka to dyscyplina naukowa zajmująca się znaczeniem tj. problemem przyporządkowania znaków jęz. szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym. Wierzbicka w swojej książce pt.” Semantyka” pisze o tym, że centralne dla wielu kompleksów pojęcie znaczenia nie jest określone wyraźnie i bywa rozmaicie pojmowane.

33. Koncepcja semantycznego opisu języka Anny Wierzbickiej

Zainspirowana wykładem z 1965 r. na UW Andrzeja Bogusławskiego O założeniach semantyki, szukała w j. naturalnym wyrazów najprostszych, które nie wymagają definiowania. Stosując je w wyjaśnieniach zaczęła budować jęz. semantyczny złożony z tych elementarnych jednostek. Napisała Język-umysł-kultura. W 1996 r. wyróżniła 15 grup z 60 elementarnymi jednostkami. Zostały one opracowane dla wielu języków.
1 gr.- ja, ty, ktoś, coś, ludzie, ciało; 2 - ten, ten sam, inny; 3 - jeden, dwa, niektóre, dużo, wszystkie; 4 - dobry, zły, duży, mały; 5 - wiedzieć, myśleć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć; 6-mówić, słowo, prawda; 7 - robić, dziać się, ruszać się; 8 - być, mieć; 9- żyć, umrzeć;10-kiedy, teraz, po, przed, długo, krótko, przez pewien czas;11-gdzie, tutaj, daleko, blisko, nad, pod, strona, wewnątrz;12-nie, jeżeli, bo, móc, być może;13- bardzo, więcej; 14-rodzaj, część;15-tak jak.
Predykacja - jęz. «określanie w zdaniu wyrazu występującego w funkcji podmiotu za pomocą formy osobowej czasownika (np. stoi w zdaniu: dom stoi) lub za pomocą innych wyrazów pełniących funkcję orzeczenia (np. jest czyste w zdaniu: miasto jest czyste)» ; to akt przedstawienia treści propozycjonalnej struktury predykatowo- argumentowej jako przysługującej lub nie wyróżnionemu przedmiotowi. Jest zatem stwierdzeniem stopnia prawdziwości danej propozycji w odniesieniu do wyróżnionego przedmiotu.
Sem- najmniejsza jednostka w planie treści. W tym samym znaczeniu używa się terminów „cecha semantyczna” lub „składnik semantyczny”. Nie ma swojego odpowiednika w planie wyrażenia. Np. semem KOBIETA jest żywotność, osobowość, żeńskość, dorosłość.

---