GLEBOZNAWSTWO I REKULTYWACJA

TEMAT 11. SYSTEMATYKA GLEB POLSKI

Spis treści

11. Systematyka gleb Polski

Dział I: Gleby fitogeniczne

Rząd IA: Gleby mineralne bezwęglanowe słabo wykształcone.

Rząd IB: Gleby wapniowcowe o różnym stopniu rozwoju

Dział II: Gleby autogeniczne

Rząd IIA: Gleby czarnoziemne

Rząd IIB: Gleby brunatno ziemne

Rząd IIC: Gleby bielicoziemne

Dział III: Gleby semihydrogeniczne

Rząd IIIA: Gleby glejobielicoziemne

Rząd IIIB: Czarne ziemie

Rząd IIIC: Gleby zabagniane

Dział IV: Gleby hydrogeniczne.

Rząd IVA: Gleby bagienne

Rząd IVB: Gleby pobagienne

Dział V: Gleby napływowe

Rząd VA: Gleby aluwialne

Rząd VB: Gleby deluwialne

Dział VI: Gleby słone

Rząd VIA: Gleby słono-sodowe

Dział VII: Gleby antropogeniczne

Rząd VIIA: Gleby kulturoziemne

Rząd VIIB: Gleby industrio- i urbanoziemne

11. Systematyka gleb Polski

Systematyka gleb jest to przyrodnicza ich klasyfikacja, uwzględniająca genezę i rozwój gleby zachodzący pod wpływem czynników geologicznych, procesu glebotwórczego i działalności gospodarczej człowieka. Przy opracowaniu tego podziału brano pod uwagę właściwości fizykochemiczne i biologiczne gleby oraz jej cechy mor­fologiczne, uwzględniono także elementy środowiska geograficznego Polski.

W 1989 r. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze opublikowało czwarte wydanie Systematyki gleb Polski, w którym podobnie jak w systematyce gleb Europy, wydzielono następują­ce jednostki hierarchiczne - systematyczne:

dział > rząd > typ > podtyp > rodzaj > gatunek.

Dział to jednostka nadrzędna, której kryterium wydzielenia stanowi dominujący czynnik glebotwórczy, od którego najczęściej bierze także nazwę.

Wszystkie gleby zakwalifikowano do siedmiu działów, oznaczanych kolejnymi cyframi rzymskimi:

I - litogeniczne,

II - autogeniczne,

III - semihydrogeniczne,

IV - hydrogeniczne,

V - napływowe,

VI - słone,

VII - antropogeniczne.

RZĄD obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju, które mogą różnić się mor­fologicznie, natomiast są do siebie zbliżone pod względem ekologicznym.

TYP to podstawowa jednostka systematyki gleb. Obejmuje gleby o takim samym układzie głównych poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach chemicznych i fizykochemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczania się składni­ków i podobnym typie próchnicy.

W warunkach naturalnych lub zbliżonych do natural­nych każdemu typowi gleby odpowiada określone zbiorowisko roślinne. W rozwoju gleby typ stanowi względnie trwałą fazę jej ewolucji.

PODTYP gleby wyróżnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego danego typu nakładają się dodatkowo cechy innego procesu glebotwórczego, modyfikując właściwości gleby i niektóre cechy morfologiczne jej profilu.

RODZAJ charakteryzuje genezę i właściwości skały macierzystej, z której wytwo­rzyła się gleba.

GATUNEK gleby określa skład granulometryczny (uziarnienie) utworu glebowego.

DZIAŁ I: GLEBY LITOGENICZNE

Dział ten obejmuje gleby, w których powstaniu i funkcjonowaniu dominującą rolę odegrała skała macierzysta. Gleby litogeniczne posiadają zasadniczą budowę profilu A-C, niekiedy pomiędzy tymi poziomami może występować poziom brunatnienia lub bielicowania.

Dział ten obejmuje dwa rzędy:

IA - gleby mineralne bezwęglanowe słabo wykształcone,

IB - gleby wapniowcowe o różnym stopniu rozwoju.

Rząd IA: Gleby mineralne bezwęglanowe słabo wykształcone

Do rzędu IA należą gleby powstałe z różnych skał bezwęglanowych, charaktery­zujące się niskim stopniem zaawansowania procesu glebotwórczego, głównie z powo­du silnej erozji lub bardzo niekorzystnych warunków klimatycznych. Posiadają budo­wę (A)*C-C lub AC-C.

Symbol (A) oznacza inicjalny poziom próchniczny o miąższości do 10 cm.

W tym rzędzie wyróżniono pięć typów:

1) gleby inicjalne skaliste (litosole),

2) gleby inicjalne luźne (regosole),

3) gleby inicjalne ilaste (pelosole),

4) gleby bezwęglanowe słabo wykształcone ze skał masywnych (rankery),

5) gleby słabo wykształcone ze skał luźnych (arenosole).

Typ IA1: Gleby inicjalne skaliste - litosole

Bardzo płytkie gleby, o miąższości zwietrzeliny skalnej nie przekraczającej za­zwyczaj 10 cm, zalegające na skale litej.

Występują głównie w terenach górskich i wyżynnych, gdzie na skutek erozji wodnej inicjalna gleba jest ciągle niszczona (podtyp: litosole erozyjne) lub powyżej regla górnego w sytuacji, kiedy śnieg zalega przez większą część roku (podtyp: litosole poligonalne). Posiadają budowę A/C-C.

Porasta je skąpa roślinność, głównie mchy i gatunki zielne należące do zbiorowisk naskalnych i murawowych; niekiedy można spotkać pojedyncze, skarlałe egzemplarze świerka, so­sny lub kosówki.

Typ IA2: Gleby inicjalne luźne - regosole

Gleby te podobnie jak litosole charakteryzują się początkowym stadium procesu glebotwórczego, są jednak wytworzone z różnych skał okruchowych nie zlepionych lepiszczem.

Należą do nich także tzw. piarżyska skał kwarcowo-krzemianowych. Pod inicjalnym poziomem (A)/C nie przekraczającym 10 cm zalega luźna skała macierzy­sta. Gleby te tworzą siedliska dla mało wymagającej roślinności pionierskiej.

Wyróżnia się dwa podtypy:

a) regosole erozyjne,

b) regosole eoliczne (głównie wydmy piaszczyste).

Typ IA3: Gleby inicjalne ilaste - pelosole

Do tego typu zalicza się gleby inicjalne wytworzone z utworów bardzo zwięzłych - iłów i glin ciężkich, które występują na stromych zboczach gór oraz wzniesień i są intensywnie niszczone przez erozję (podtyp: pelosole erozyjne - kl. V i VI).

Zaliczane są tu także gleby tworzące się u podnóża silnie erodowanych stoków (podtyp: pelosole deluwialne - głównie użytki zielone kl. IV i V).

Posiadają budowę AC-C i tworzą sie­dliska słabszych użytków zielonych lub lasu wilgotnego.

Z pelosoli deluwialnych mogą z czasem wytworzyć się gleby semihydrogeniczne.

Typ IA4: Gleby bezwęglanowe słabo wykształcone ze skał masywnych - rankery

Gleby należące do tego typu są podobne do litosoli, lecz wykazują nieco wyższy stopień rozwoju. Poziom AC jest tu wyraźnie ciemniejszy i większej miąższości (10-30 cm), zawiera jednak znaczny udział rumoszu skalnego.

Niezwietrzała skała masywna zalega na głębokości do 50 cm. Gleby tego typu występują najczęściej w piętrze kosodrzewiny lub pod borem górno- i dolnoreglowym. W poziomie organicz­nym O występuje próchnica typu mor-moder lub mor.

Wyróżnia się trzy podtypy rankerów:

a) właściwe,

b) brunatne,

c) bielicowane.

Typ IA5: Gleby słabo wykształcone ze skał luźnych - arenosole

Gleby te stanowią następny etap w rozwoju regosoli. Charakteryzują się zasadni­czą budową profilu A-C, przy czym poziom próchniczny ma miąższość 10÷30 cm.

Are­nosole powstały z różnych skał klastycznych luźnych, niewęglanowych, głównie i piasków o głęboko zalegających wodach gruntowych.

Mają odczyn zróżnicowany - od obojętnego do kwaśnego, zależnie od pochodzenia geologicznego skały macierzystej.

Gleby tego typu tworzą siedliska roślinne o małych wymaganiach wodnych, np. wydmuchrzycy piaskowej i piaskownicy zwyczajnej.

Mogą występować także pod bo­rem sosnowym suchym i borem sosnowym świeżym. W tych ostatnich przypadkach mogą przekształcać się stopniowo w gleby rdzawe lub bielicowe.

Gleby te bywają tak­że użytkowane rolniczo, należą wówczas do klasy bonitacyjnej VI i V oraz kompleksu przydatności rolniczej 7 lub 6.

Wyróżnia się tylko jeden podtyp - arenosole właściwe.

Rząd IB: Gleby wapniowcowe o różnym stopniu rozwoju

Do tego rzędu należą gleby powstałe ze skał wapiennych węglanowych (wapienie, margle, opoki, dolomity różnych formacji geologicznych) oraz siarczanowych (gipsy) - zwane rędzinami, jak też ze skał klastycznych zawierających znaczną ilość węglanu wapnia - zwane pararędzinami. Gleby tego rzędu posiadają zasadniczą budowę profilu AC-C lub A-C, w glebach głębszych może tworzyć się poziom brunatnienia Bbr.

Wyróżnia się dwa typy:

1) rędziny,

2) pararędziny.

Typ IB1: Rędziny

Słowo „rędziny" wywodzi się z określenia używanego w gwarze ludowej — „rzę­dzie" - i nawiązuje do charakterystycznych odgłosów podczas orki, związanych z tar­ciem pługa o odłamki skalne występujące w znacznych ilościach w poziomie orno-próchnicznym.

Rędziny występują na 0,75% powierzchni Polski i często są glebami użytków rolnych. Rędziny zarówno węglanowe, jak i siarczanowe są glebami międzystrefowymi, w których powstawaniu decydującą rolę odgrywa skała macierzysta. Gleby te mają zasadniczą budowę profilu ACca-Cca-R lub pod lasami O-ACca-Cca-R.

Po­ziom ACca zawiera najczęściej odłamki skalne, niekiedy w znacznym udziale. Poziom Cca to rumosz skalny przechodzący głębiej w skałę masywną. Skład granulometryczny poziomów wierzchnich (orno-próchnicznego) bywa różny, najczęściej są to utwory szkieletowate, których cząstki ziemiste posiadają skład glin średnich lub ciężkich.

W rędzinach węglanowych świeża substancja organiczna, w obecności węglanów, rozkłada się szybko, natomiast dalsze etapy procesu humifikacji są znacznie spowol­nione. W próchnicy tych gleb szczególnie duży udział mają huminy. Charakterystyczne są także połączenia próchniczno-mineralne decydujące o trwałej strukturze poziomu próchnicznego. Poziom ten charakteryzuje się ponadto obojętnym lub słabo alkalicz­nym odczynem oraz pełnym lub prawie pełnym wysyceniem kompleksu sorpcyjnego zasadami.

Rędziny wytworzone z gipsów są często głębsze, mają nieco niższe pH i mniejszy stopień wysycenia zasadami kompleksu sorpcyjnego.

W typie rędzin wyróżnia się sześć podtypów:

1. inicjalne,

2. właściwe,

3. czarno-ziemne,

4. brunatne,

5. próchniczne górskie,

6. butwinowe górskie.

Poniżej zostaną krótko omówione cztery pierwsze podtypy:

1. Rędziny inicjalne stanowią pierwotne lub wtórne (erozyjne) stadium rozwojowe gleb wapniowcowych. Inicjalny poziom próchniczny (A)Cca posiada miąższość do 10 cm i zawiera dużą ilość nie zwietrzałych odłamków skalnych.

Powstają najczę­ściej na erodowanych stokach lub wzniesieniach w terenie falistym. Gleby te, jako bardzo płytkie, są wybitnie suche i nieprzydatne do uprawy rolniczej (niekiedy wy­stępują jako bardzo słabej jakości pastwiska).

W terenach równinnych zasiedla je głównie trawiasta roślinność kserofityczna z kostrzewą owczą i stokłosą wyniosłą.

2. Rędziny właściwe mają budowę ACca-Cca lub w lasach O-ACca-Cca, stanowią dalsze stadium rozwojowe rędzin inicjalnych. Poziom próchniczny posiada miąż­szość 10÷30 cm i zawiera znaczną ilość odłamków skalnych, które wietrzejąc, uwalniają węglany wapnia.

Pod poziomem AC zalega rozdrobniona skała wapien­na przechodząca dalej w skałę litą. Zawartość próchnicy sięga 3%. Gleby te, mimo korzystnych właściwości poziomu próchnicznego, są glebami płytkimi i w związ­ku z tym okresowo suchymi.

Użytkowane rolniczo należą zwykle do klasy bonita­cyjnej od IVa do V i kompleksu 3 - pszennego wadliwego. Pod lasami (zwykle rędziny wytworzone z twardszych skał wapiennych) stanowią siedlisko lasu liścia­stego z dużym udziałem buka.

3. Rędziny czarnoziemne mają budowę A-Cca lub A-ACca-Cca, charakteryzują się poziomem próchnicznym miąższości ponad 30 cm i zawartością w nim próchnicy powyżej 3%. Poziom ten posiada strukturę gruboziarnistą i barwę ciemnoszarą do czarnej.

Stosunek kwasów huminowych do fulwowych oscyluje wokół wartości 1. Charakteryzuje się odczynem obojętnym lub lekko alkalicznym i pełnym wysyceniem kompleksu sorpcyjnego zasadami.

Posiada skład granulometryczny gliny średniej lub ciężkiej z niewielką zawartością drobnych okruchów skalnych. Rędzi­ny czarnoziemne wytworzyły się najczęściej z miękkich wapieni kredowych, margli oraz porowatej opoki wapiennej.

Należą do bardzo dobrych gleb uprawnych najczęściej klasy bonitacyjnej od I do IIIa i kompleksu pszennego bardzo dobre­go (1) lub dobrego (2).

4. Rędziny brunatne posiadają budowę A-Bbr-Cca. Poziom próchniczny barwy sza­robrunatnej ma miąższość poniżej 30 cm. Zawiera niewielką ilość odłamków skal­nych, jego cząstki ziemiste mają zwykle skład granulometryczny lżejszy niż u rędzin czarnoziemnych, mogą nie zawierać węglanów i mieć odczyn obojętny lub nawet lekko kwaśny.

Poziom Bbr ma małą miąższość (od 5 do kilkunastu centymetrów) i jest słabo wykształcony, charakteryzuje się żółtobrunatną barwą i zawiera do 5% węglanów; jego struktura jest ziarnista lub pryzmatyczna.

Rędziny brunatne tworzą się najczęściej z twardych i krystalicznych wapieni i dolomitów oraz wapieni marglistych zawierających znaczną ilość domieszek krzemianowych.

Użytkowane rol­niczo należą do gleb średniej jakości, pod lasami stanowią siedlisko lasu świeżego. Rędziny siarczanowe (gipsowe) zaliczane są najczęściej do właściwych i czarno-ziemnych.

Typ IB2: Pararędziny

Podobnie jak rędziny, pararędziny są glebami międzystrefowymi, nie powstały jednak ze skał wapiennych, lecz z zasobnych w węglan wapnia skał klastycznych, jak np. niektóre piaski zwałowe i fluwioglacjalne, łupki ilaste o spoiwie węglanowo-wapniowym.

Żyzność pararędzin zależy w dużym stopniu od ich składu granulometrycznego oraz form występowania węglanów wapnia w wietrzejącej skale. Gleby te występu­ją najczęściej na zboczach wzgórz.

Wyróżnia się trzy ich podtypy:

a) inicjalne,

b) właściwe,

c) brunatne.

W Polsce występują w nieznacznych ilościach.

DZIAŁ II: GLEBY AUTOGENICZNE

Dział ten obejmuje gleby w których powstaniu dominującą rolę odegrały trzy czynniki: skała macierzysta, klimat i roślinność.

Dział ten obejmuje trzy rzędy:

IIA - gleby czarnoziemne,

IIB — gleby brunatnoziemne,

IIC - gleby bielicoziemne.

Rząd IIA: Gleby czarnoziemne

Gleby czarnoziemne zajmują na terenie Polski niewielkie obszary (około 0,75% powierzchni wszystkich gleb) w południowo-wschodniej i południowej części kraju (okolice Hrubieszowa, Przemyśla, Sandomierza, Proszowic).

Czarnoziemy te są okre­ślane mianem reliktowych, gdyż są pozostałością po okresach klimatycznych borealnym i subborealnym, w których to zachodził proces ich powstawania pod wpływem roślinności leśno-stepowej i łąkowo-stepowej.

Aktualnie panujący klimat (chłodniej­szy i wilgotniejszy) nie tylko nie stwarza warunków do ich tworzenia się, ale przeciw­nie — sprzyja ich degradacji.

W rzędzie gleb czarnoziemnych wyróżniamy tylko jeden typ - czarnoziemy.

Typ IIA1: Czarnoziemy

Czarnoziemy na terenie Polski wytworzyły się z lessów - utworów pyłowych po­chodzenia eolicznego zasobnych w CaCO₃. Charakteryzują się poziomem próchnicznym miąższości ponad 40 cm, barwą ciemnoszarą do czarnej i zawartością próchni­cy 2÷4%.

Odczyn poziomów przypowierzchniowych jest obojętny lub lekko kwaśny, w głąb profilu pH nieco wzrasta, podobnie jak wzrasta zawartość CaCO₃.

Wyróżnia się dwa podtypy czarnoziemów:

a) niezdegradowane,

b) zdegradowane.

1. Czarnoziemy niezdegradowane zajmują w naszym kraju bardzo małe po­wierzchnie, mają budowę A-AC-Cca, charakteryzują się głębokim poziomem próchnicznym, sięgającym 70 cm. Poziom A wykazuje trwałą strukturę gruzełkowatą, zawie­ra 3÷4% próchnicy typu muli wysyconej kationami wapnia.

Charakteryzuje się najczę­ściej odczynem obojętnym i brakiem CaCO₃ oraz stopniem wysycenia zasadami kompleksu sorpcyjnego na poziomie 90%. Próchnica charakteryzuje się zwykle więk­szym udziałem kwasów huminowych niż fulwowych oraz znacznym udziałem humin i ulmin.

Poziom AC zawiera około 1% próchnicy i niekiedy niewielką ilość CaCO₃. Na głębokości do 100 cm zalega skała macierzysta (less), nie zmieniona procesami glebotwórczymi, zawierająca węglany wapnia najczęściej w postaci wytrąceń rozproszkowanych lub większych rozmiarów konkrecji (laleczki kalcytowe).

Czarnoziemy nie­zdegradowane należą do najlepszych gleb w naszym kraju, są zaliczane do I, rzadziej do II klasy bonitacyjnej i kompleksu pszennego bardzo dobrego - l.

2. Czarnoziemy zdegradowane to podtyp, do którego należy najwięcej gleb czarnoziemnych w naszym kraju, a to z powodu aktualnie panującego klimatu, który sprzyja procesom ich degradacji. Ogólnie można mówić o trojakich skutkach i zarazem morfo­logicznie widocznych symptomach tych procesów:

1. przemieszczeniu się związków zasadowych, a szczególnie węglanów wapnia w głąb profilu, najczęściej na głębokość 60÷120 cm (za sprawą umiarkowanie wil­gotnego klimatu występuje przewaga przesiąkania wody w głąb nad jej podsiąkiem, a to powoduje przemieszczanie się składników w dół profilu);

2. zmniejszeniu się miąższości poziomu próchnicznego i zawartości w nim próchni­cy na skutek procesów erozyjnych i braku sprzyjających warunków do intensyw­nej akumulacji substancji organicznej;

3. zaznaczeniu się procesu brunatnienia - procesu glebotwórczego typowego dla na­szego klimatu.

Gleby tego podtypu mają budowę A-ABbr-Bbr-Cca (pod lasami O-A-ABbr-Bbr-Cca). Poziom próchniczny czarnoziemów zdegradowanych o miąższości do 50 cm za­wiera 2÷3% próchnicy, ma odczyn lekko kwaśny, niekiedy nawet kwaśny - zależnie od stopnia zdegradowania - oraz niższy od czarnoziemów niezdegradowanych stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami.

W poziomie Bbr wzrasta nieco procento­wy udział cząstek ilastych (skutek procesu przemieszczania w głąb), a także zawartość składników alkalicznych (niekiedy występuje niewielka ilość węglanów), wyższe jest też pH (odczyn lekko kwaśny lub obojętny).

Czarnoziemy zdegradowane są glebami bardzo dobrymi (słabo zdegradowane) lub dobrymi (silnie zdegradowane), należą do II lub IIIa klasy bonitacyjnej oraz l lub 2 kompleksu przydatności rolniczej.

Czarnoziemy, nawet jeżeli są zdegradowane, cha­rakteryzują się dobrymi stosunkami wodno-powietrznymi, w tym szczególnie dużym podsiąkiem użytecznym.

Są glebami o dużej aktywności biologicznej, można na nich uprawiać, z bardzo dobrymi efektami, wszystkie rośliny.

Rząd 11 B: Gleby brunatnoziemne

Tworzą się w klimacie umiarkowanym kontynentalnym i oceanicznym z utworów różnego pochodzenia geologicznego i o różnym składzie granulometrycznym, pod la­sami liściastymi i mieszanymi.

W takich warunkach zachodzi proces brunatnienia pole­gający na:

• rozpuszczaniu i wymywaniu węglanów (jeżeli występowały),

• intensywnym wietrzeniu fizycznym i biochemicznym minerałów pierwotnych,

• tworzeniu wtórnych minerałów ilastych,

• uwalnianiu się półtoratlenków żelaza,

• powstawaniu związków kompleksowych żelazisto-próchniczno-ilastych.

Związki te tworzą na mineralnych ziarnach glebowych brunatne otoczki (stąd nazwa tych gleb).

Gleby brunatnoziemne powstały w Polsce z glin morenowych, utworów pyłowych i piasków gliniastych, a w terenach górskich z piaskowców, granitów i gnejsów.

W rzędzie gleb brunatnoziemnych wyróżniono trzy typy:

1) gleby brunatne właściwe,

2) gleby brunatne kwaśne,

3) gleby płowe (lessives).

Typ IIB1: Gleby brunatne właściwe

Gleby te powstały z różnych skał macierzystych, jednak zasobnych w składniki alkaliczne (często także węglan wapnia).

Tworzące się w wyniku procesu brunatnienia minerały ilaste, związki żelaza, a szczególnie związki kompleksowe żelazisto-próchniczno-ilaste nie ulegają przemieszczeniu w głąb profilu (akumulacja in situ).

Gleby te charakteryzują się budową O-A-Bbr-Cca lub w glebach ornych Ap-Bbr-Cca (mogą tak­że występować poziomy przejściowe). W glebach tych występują warunki sprzyjające intensywnemu przebiegowi procesów mineralizacji i humifikacji.

Poziom próchniczny o zabarwieniu brunatnoszarym ma miąższość do 20 cm w glebach leśnych i do 30 cm w uprawnych; zawiera 2÷3% słodkiej próchnicy, charakteryzuje się odczynem obojętnym lub lekko kwaśnym i dość wysokim stopniem wysycenia zasadami kompleksu sorpcyjnego (około 60%).

Poziomy głębsze posiadają odczyn zbliżony do obojętnego, na głębokości powyżej 60 cm mogą występować węglany wapnia. Gleby brunatne wła­ściwe są glebami biologicznie czynnymi i strukturalnymi.

Ogólnie są to gleby dobre, niekiedy nawet bardzo dobre - zależy to głównie od skały macierzystej i położenia w terenie. Najlepsze powstały z glin zwałowych, margli oraz lessów i utworów lessopodobnych, należą do klas bonitacyjnych od II do IIIb. Zaliczane są do kompleksów pszennych (1-3), żytniego bardzo dobrego lub dobrego (4, 5), niekiedy zbożowo-pastewnego mocnego (8).

W typie gleb brunatnych właściwych wydzielono cztery podtypy:

a) gleby brunat­ne typowe,

b) gleby szarobrunatne,

c) gleby brunatne oglejone,

d) gleby brunatne wyługowane.

Typ IIB2: Gleby brunatne kwaśne

Gleby tego typu są morfologicznie podobne do brunatnych właściwych i posiadają taki sam zapis profilu glebowego, różnią się jednak istotnie, głównie właściwościami chemicznymi.

Powstały ze skał ubogich w zasady - kwaśnych, takich jak: granity, granitognejsy, gruboziarniste piaskowce oraz bezwęglanowe iły. W całym profilu charak­teryzują się odczynem kwaśnym lub bardzo kwaśnym oraz niskim stopniem wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami (do 30%).

Gleby te występują najczęściej pod zbio­rowiskami leśnymi, zwłaszcza na terenach górskich i podgórskich.

Na terenach nizin­nych są zwykle glebami uprawnymi średniej lub niskiej jakości - klasa IVa, IVb lub V (w zależności od składu granulometrycznego utworu) oraz kompleksów przydatności rolniczej 4 i 5. Najważniejszym zabiegiem poprawiającym żyzność tych gleb jest wap­nowanie.

W typie gleb brunatnych kwaśnych wyróżnia się trzy podtypy:

a) typowe,

b) bielicowane,

c) oglejone.

Typ IIB3: Gleby płowe (lessivés)

Gleby te (zwane dawniej pseudobielicowymi) tworzą się w warunkach klimatu umiarkowanie wilgotnego pod lasami liściastymi i mieszanymi. Regiony Polski o śred­nim opadzie rocznym 500÷700 mm sprzyjają ich powstawaniu, stąd ich ponad 30% udział wśród gleb naszego kraju.

Cechą charakterystyczną tych gleb jest proces wymy­cia węglanów (jeżeli występowały w skale macierzystej), a następnie przemieszczania w głąb iłu koloidalnego oraz częściowo wodorotlenków żelaza i glinu, jak również nie­których form związków próchnicznych (proces płowienia - przemywania - lessivage).

Posiadają budowę O-A-Eet-Bt-C lub Cca, w glebach uprawnych Ap-Eet-Bt-C lub Cca (niekiedy poziom A jest zmieszany przez orkę z poziomem E i wówczas zapis profilu glebowego może być następujący: Ap-Bt-C).

Gleby płowe powstają często z utworów pyłowych (zarówno lessów, jak i pyłów pochodzenia wodnego), glin zwałowych, rza­dziej iłów i piasków gliniastych.

Poziom A, barwy szarej, osiąga zwykle miąższość do 20 cm, zawiera do 2% próchnicy i posiada strukturę ziarnistą. Stosunek kwasów huminowych do fulwowych wynosi około l.

Zalegający pod nim poziom przemycia (Eet) posiada zabarwienie jasnożółte i przechodzi, najczęściej zaciekami, w poziom wzboga­cenia (wmycia) - Bt. Poziom ten jest zwykle znacznej miąższości (kilkadziesiąt centymetrów), posiada zabarwienie brunatne (w różnych odcieniach).

Ze względu na wzbogacenie w ił koloidalny i inne związki o charakterze lepiszcza wykazuje cechy większej zwięzłości i jest nieco gorzej przewietrzany, posiada strukturę pryzmatyczną lub orzechowatą.

Poziomy A i Eet wykazują zwykle odczyn kwaśny i stopień wysyce­nia zasadami na poziomie 40÷60%, natomiast poziom Bt charakteryzuje się nieco wyż­szym pH i stopniem wysycenia zasadami.

Gleby płowe występujące pod lasami tworzą żyzne siedliska grądowe lub lasów mieszanych, użytkowane rolniczo należą do gleb dobrych i średniej jakości - klasy IIIa do IVb, oraz kompleksów pszennych (2, 3) w przypadku utworów zwięźlejszych lub żytnich bardzo dobrego i dobrego (4 i 5), jeżeli gleba powstała z piasków gliniastych.

W typie gleb płowych wyróżnia się siedem podtypów:

a) gleby płowe typowe,

b) gleby płowe zbrunatniałe,

c) gleby płowe bielicowane,

d) gleby płowe opadowo-glejowe,

e) gleby płowe gruntowo-glejowe,

f) gleby płowe z poziomem agric,

g) gle­by płowe zaciekowe.

Rząd IIC: Gleby bielicoziemne

Gleby tego rzędu wytworzyły się w klimacie umiarkowanym pod wpływem ro­ślinności borowej, na przepuszczalnych i ubogich w składniki pokarmowe piaskach luźnych lub słabogliniastych, w których głównym minerałem jest kwarc.

Gleby bielico­ziemne charakteryzują się silnym zakwaszeniem w całym profilu, bardzo małą pojem­nością kompleksu sorpcyjnego i niskim stopniem jego wysycenia zasadami, w konse­kwencji wykazują bardzo małe zdolności buforujące i dużą podatność na degradację chemiczną.

Wyróżnia się trzy typy gleb bielicoziemnych:

1) gleby rdzawe,

2) gleby bielicowe,

3) bielice.

Typ IIC1: Gleby rdzawe

Gleby rdzawe powstały na bazie piasków sandrowych lub innych utworów piasz­czystych słabo przesortowanych i mało przemytych, pod roślinnością borową, w wa­runkach bardzo małego uwilgotnienia, wynikającego z zajmowania wyższych partii w terenie oraz występowania w rejonach z mniejszą ilością opadów (Puszcza Piska i Augustowska, Bory Tucholskie).

Główny proces glebotwórczy to proces rdzawienia, którego charakterystyczną cechą jest powstawanie w utworach piaszczystych nieruch­liwych kompleksów próchnicy z półtoratlenkami (zwłaszcza żelaza).

Kompleksy te wraz z pewną ilością wolnych tlenków Fe i Al tworzą rdzawe otoczki na ziarnach mine­ralnych gleby.

Nieruchliwość półtoratlenków wiąże się ze stosunkowo znacznym na­gromadzeniem niekrzemianowych form R₂O₃ i małą produkcją rozpuszczalnych frakcji kwasów próchnicznych (fulwokwasów). Temu zaś sprzyja niska aktywność biolo­giczna wynikająca głównie ze słabego uwilgotnienia gleby.

Gleby rdzawe posiadają następującą budowę profilu: O-ABv-Bv-C, lub jeżeli są w uprawie: ApBv-Bv-C, charakteryzują się silnie kwaśnym odczynem i niskim wysyceniem kompleksu sorpcyjnego zasadami - około 30%. Najbardziej charakterystyczny dla tych gleb jest poziom rdzawienia - Bv (sideric).

Gleby leśne posiadają słabo wy­kształcony poziom próchniczny, miąższości kilku centymetrów, z próchnicą typu moder lub moder-mor.

Gleby rdzawe uprawne należą do najsłabszych, najczęściej klasy VI (niekiedy VIRz) i kompleksu 6 lub 7. Zawartość próchnicy (kwaśnej) w poziomie orno-próchnicznym najczęściej nie przekracza 1,5%. Gleby te wymagają wapnowania i stosowania nawozów organicznych.

Typ gleb rdzawych dzieli się na trzy podtypy:

a) gleby rdzawe właściwe,

b) gleby brunatno-rdzawe,

c) gleby bielicowo-rdzawe.

Typ IIC2: Gleby bielicowe

Gleby bielicowe powstały z ubogich w składniki pokarmowe piasków sandrowych lub innych utworów o składzie piasków luźnych lub słabo gliniastych, przesortowanych i przemytych, pod roślinnością borową (bory świerkowe i jodłowo-świerkowe), w warunkach lepszego niż gleby rdzawe uwilgotnienia wynikającego głównie z więk­szej ilości opadów.

Głównym procesem glebotwórczym jest proces bielicowania (eluwialny), który pole­ga na przemieszczaniu w głąb profilu rozpuszczalnych w wodzie substancji, a w szcze­gólności fulwokwasów i ich kompleksowych połączeń z jonami żelaza i glinu.

Kwasy fulwowe, których źródłem jest próchnica nadkładowa (ektopróchnica), migrują w głąb profilu glebowego wzbogacając się po drodze w rozpuszczalne substancje mineralne, zwłaszcza związki żelaza, glinu i manganu.

Substancje te, w środkowej części profilu, po przekroczeniu ich zawartości granicznej (C_org/Al + Fe < 25), wytrącają się, tworząc poziom wzbogacenia (iluwialny).

Pomiędzy słabo wykształconym poziomem próch-nicznym a poziomem wzbogacenia występuje strefa najdynamiczniej przebiegających procesów wymywania - poziom eluwialny.

Gleby bielicowe charakteryzują się następującą budową profilu glebowego: O-A-Ees-Bhfe-C, lub w glebach uprawnych: Ap-Ees-Bhfe-C. Poziom O (ektopróchnica) o miąższości kilkunastu centymetrów, charakteryzuje się próchnicą typu mor lub mo­der-mor.

Poziom próchniczny (A) najczęściej miąższości do 10 cm zawiera głównie próchnicę powstałą in situ z rozkładu korzeni roślin runa (zawartość próchnicy K l,5%).

Poziom eluwialny (Ees), zwykle kilkunastocentymetrowej miąższości, posia­da białawe zabarwienie, tworzą go prawie wyłącznie przemyte ziarna kwarcu (diagno­styczny poziom albie).

Poziom wzbogacenia (iluwialny — spodic) o barwie szaro-brunatno-rdzawej, posiada często znaczną miąższość (niekiedy ponad 40 cm) i wyraźną dwudzielność, dającą niekiedy podstawę do wyróżnienia dwóch podpoziomów - w górnej strefie Bh o zabarwieniu szarobrunatnym (nagromadzenie dużej ilości związków próchnicznych) i poniżej Bfe z przewagą związków żelaza. Nagromadzone w tym po­ziomie substancje powodują pewien stopień jego cementacji.

Gleby bielicowe charakteryzują się silnym zakwaszeniem (pH w H₂O wynosi 3,0÷4,5) i bardzo niskim stopniem wysycenia zasadami (V < 20%), bardzo małą zasob­nością w składniki pokarmowe, posiadaj ą nikłe zdolności sorpcyjne i retencyjne.

Nale­żą do bardzo słabych gleb leśnych (borowych) lub rolnych, najczęściej klasy VI i kom­pleksu żytniego bardzo słabego (7).

W typie gleb bielicowych wyróżnia się tylko jeden podtyp:

a) gleby bielicowe wła­ściwe.

Typ IIC3: Bielice

Skały macierzyste i warunki powstania bielic są podobne jak gleb bielicowych, jednak proces bielicowania występuje w nich w większym nasileniu, co nie pozwala na wykształcenie się poziomu próchnicznego. Są to jedyne gleby pozbawione tego nie­zwykle cennego poziomu.

Profil bielicy ma najczęściej następujący układ poziomów genetycznych: O-Ees-Bh-Bfe-C. Poziom O ma zwykle większą miąższość niż w glebach bielicowych i mo­że dochodzić do 25 cm.

Bardziej wyraźnie różnicuje się też na trzy podpoziomy:

• Ol - surowinowy, o miąższości 2÷3 cm, złożony z mało zmienionych resztek ścioły leśnej;

• Of - butwinowy o największej miąższości (około 2/3 całego poziomu O), two­rzą go ciemnobrunatne, rozdrobnione i częściowo przetworzone resztki roślinne, poprzerastane korzeniami roślin runa i strzępkami grzybni;

• Oh - epihumusowy, o zabar­wieniu brunatnoczarnym, charakteryzuje się substancją organiczną w dużym stopniu shumifikowaną.

Poziom organiczny, a szczególnie podpoziomy Of i Oh, wykazuje bar­dzo silne zakwaszenie (pH w H₂O 2,8÷4,0).

Bezpośrednio pod poziomem O występuje poziom eluwialny - Ees, o miąższości kilku do kilkudziesięciu centymetrów, barwy białawej, niekiedy w górnej części jasnoszarej na skutek wmycia substancji humuso­wych z podpoziomu Oh.

Poniżej zalega dobrze wykształcony poziom wzbogacenia (iluwialny), wykazujący wyraźną dwustrefowość pozwalającą na wyróżnienie szaro­brunatnego podpoziomu Bh i zalegającego niżej rdzawobrunatnego Bfe.

Poziom wzbo­gacenia wykazuje zwykle znaczny stopień scementowania, głównie za sprawą dużej koncentracji kompleksowych połączeń żelaza i glinu z fulwokwasami.

Przejście po­między poziomami Ees i Bhfe jest ostre jakkolwiek nieregularne, występują liczne wcięcia i języki, natomiast przejście poziomu wzbogacenia w skałę macierzystą jest zwykle stopniowe.

Bielice są zaliczane do gleb najsłabszych, wykazują skrajnie kwaśny odczyn, mi­nimalne zdolności sorpcyjne i retencyjne, są bardzo ubogie w składniki pokarmowe, nie nadają się do uprawy rolniczej, zatem prawie w całości są glebami leśnymi tworzą­cymi siedliska borów.

W typie bielic wyróżnia się tylko jeden podtyp - bielice właściwe.

DZIAŁ III: GLEBY SEMIHYDROGENICZNE

Czynnikiem dominującym w kształtowaniu warunków tworzenia się tych gleb jest woda.

Gleby tego działu charakteryzują się silnym uwilgotnieniem i warunkami beztle­nowymi w środkowej i dolnej części profilu glebowego, w których rozwija się proces glejowy oraz na ogół poprawnymi stosunkami wodno-powietrznymi poziomów przy­powierzchniowych.

Przyczyną takiego stanu może być płytko występujące, stabilne lu­stro wody gruntowej bądź utrudnione przesiąkanie wody w głąb na skutek występowa­nia w profilu utworów słabo przepuszczalnych.

W dziale gleb semihydrogenicznych wyróżnia się trzy rzędy:

IIIA - gleby glejobielicoziemne,

IIIB - czarne ziemie,

IIIC - gleby zabagniane.

Rząd IIIA: Gleby glejobielicoziemne

Do tego rzędu należą gleby wytworzone z utworów piaszczystych. W górnej czę­ści ich profilu zachodzi proces bielicowania, a w dolnej intensywnego oglejenia, zwią­zanego z płytkim występowaniem wody gruntowej.

Rząd ten obejmuje dwa typy gleb:

1) gleby glejobielicowe,

2) glejobielice.

Typ IIIA1: Gleby glejobielicowe

Tworzą się z ubogich piasków luźnych, w których oligotroficzne (jałowe) wody gruntowe obejmują środkową i dolną część profilu:

• do głębokości około 60 cm wyka­zują duże podobieństwo do gleb bielicowych,

• w środkowej części profilu występują wyraźne oznaki oddolnego oglejenia,

• a w dolnej — poziom glejowy G.

Zapis profilu gleby glejobielicowej jest następujący: Olfh-AEes-Ees-Bhfegg-G.

Gleby te tworzą sie­dliska borów mieszanych wilgotnych, nie nadają się do uprawy.

Typ gleb glejobielicowych obejmuje trzy podtypy:

a) gleby glejobielicowe właści­we,

b) gleby glejobielicowe murszaste,

c) gleby glejobielicowe torfiaste.

Typ IIIA2: Glejobielice

Glejobielice są glebami podobnymi pod względem skały macierzystej i głównego procesu glebotwórczego do bielic, z tą różnicą, że w ich profilu występuje oligotroficzna woda gruntowa, stwarzająca warunki beztlenowe i sprzyjające rozwojowi procesu glejowego.

Zapis obrazu morfologicznego profilu glejobielicy jest następujący: Olfh-Ees-Bh-Bfegg-G. Są to gleby leśne, siedlisk boru wilgotnego.

Wyróżnia się jeden podtyp - glejobielice właściwe.

Rząd IIIB: Czarne ziemie

Czarne ziemie powstały z różnych skał macierzystych, jednak zasobnych w skład­niki alkaliczne, w warunkach dużego uwilgotnienia sprzyjającego wytwarzaniu i aku­mulacji substancji organicznej.

Skały macierzyste tych gleb mogą posiadać skład granulometryczny glin, pyłów i iłów, rzadziej piasków gliniastych. Czarne ziemie występują małymi kompleksami na terenie całej Polski, głównie na obszarach płaskich obniżeń, w warunkach długotrwałego oddziaływania wysokiego poziomu eutroficznych wód gruntowych, dla zwiększenia żyzności często wymagają regulacji stosunków wodnych.

Czarne ziemie charakteryzują się poziomem próchnicznym znacznej miąższości -30÷50 cm, zawierającym 2÷6% próchnicy wysyconej zasadami, o wąskim stosunku C:N (6-9). Posiadają obojętny lub lekko alkaliczny odczyn oraz kilku- lub kilkunasto-procentową zawartość CaCO₃.

Akumulacja substancji organicznej w tych glebach jest w dużym stopniu związana z procesem darniowym, przy czym w warunkach nadmier­nego uwilgotnienia górnej części profilu rozkład substancji organicznej może być spo­wolniony i mogą powstawać utwory torfiaste. Dolna, niekiedy także środkowa, część profilu wykazuje oglejenie.

Ogólny zapis profilu czarnej ziemi: O-Aa-CcaG-G lub Ap-Aa-CcaG-G. Czarne ziemie najczęściej są glebami dobrymi i średniej jakości; jeżeli są pod gruntami ornymi, to zwykle należą do klas bonitacyjnych od II do V i kompleksów 2,4 lub 8, jeżeli pod użytkami zielonymi, to lokują się w klasach od II do IV i komplek­sach Iz lub 2z, w przypadku występowania pod lasami tworzą siedliska lasu wilgotnego.

Typ IIIB1: Czarne ziemie

W rzędzie czarnych ziem wyróżnia się jeden typ - czarne ziemie. Typ ten obej­muje sześć podtypów.

Są to czarne ziemie:

1. glejowe,

b) właściwe,

c) zbrunatniałe,

d) wyługowane,

e) zdegradowane (szare),

f) murszaste.

Poniżej bardzo krótko omówiono podtypy: a), b) i e).

1. Czarne ziemie glejowe występują w terenach płaskich, w warunkach płytkiego zalegania wody gruntowej, okresowo bywają podtapiane.

Poziom próchniczny miąż­szości ponad 40 cm, pod którym zalega poziom glejowy (Ad-Aa-G). Występują głów­nie pod łąkami.

2. Czarne ziemie właściwe występują w położeniach nie narażonych na podtopie-nia, ponadto poziom wody gruntowej zalega niżej niż w czarnych ziemiach glej owych.

Charakteryzują się następującym układem poziomów genetycznych: Ap-Aa-Cca-G. Poziom próchniczny (mollic) jest czarno zabarwiony, ma miąższość 40÷60 cm i zawie­ra 3÷6% substancji organicznej.

Czarne ziemie właściwe są dobrymi glebami uprawny­mi, najczęściej klasy II lub III i kompleksu 2 lub 8.

5. Czarne ziemie zdegradowane (szare) występują w położeniach nieco wyższych, wykazują zatem słabsze uwilgotnienie, charakteryzują się lekko kwaśnym, niekiedy nawet kwaśnym, odczynem.

Posiadają słabiej wykształcony poziom próchniczny o miąższości 30÷40 cm i około 2% zawartości próchnicy (Aa-ABbr-C).

Rząd IIIC: Gleby zabagniane

Do tego rzędu należą gleby, w których na skutek płytko zalegającej wody grun­towej lub zatrzymanych w profilu wód opadowych występują trwale lub okresowo warunki beztlenowe.

Jedynie warstwa przypowierzchniowa wykazuje nieco lepsze przewietrzanie. Warunki takie sprzyjają akumulacji substancji organicznej i rozwo­jowi poziomu próchnicznego oraz procesom glejowym w środkowej i głębszych par­tiach profilu.

Rząd ten obejmuje dwa typy:

1) gleby opadowo-glejowe,

2) gleby gruntowo-glejowe.

Typ IIIC l: Gleby opadowo-glejowe

Typ ten obejmuje gleby odgórnie oglejone w wyniku nagromadzenia się w profilu wód opadowych zatrzymanych nad warstwami słabo przepuszczalnych utworów wy­stępujących w górnej lub środkowej części profilu.

Budowę gleby opadowo-glejowej można zapisać następująco: A-Gg lub A-Gg-Cg. Oglejenie górnych warstw profilu jest okresowe, ponieważ ich uwilgotnienie jest związane z ilością i rozkładem opadów lub spływów, zatem jest zmienne.

Zachodzą w nich na przemian procesy tlenowe i beztle­nowe. Zmienność warunków powoduje także spowolnienie procesów mikrobiologicz­nego rozkładu substancji organicznej. Jeżeli gleby tego typu znajdują się pod lasami, to występuje próchnica mor-moder lub mor.

W użytkowaniu rolniczym najlepiej nadają się pod łąki (kl. II lub III i kompleks 2z), jeżeli są w uprawie, należą najczęściej do kompleksu zbożowo-pastewnego mocnego.

Gleby opadowo-glejowe dzielą się na dwa podtypy:

a) gleby opadowo-glejowe właściwe,

b) gleby stagno-glejowe.

Typ IIIC2: Gleby gruntowo-glejowe

Silne oglejenie w profilu tych gleb jest spowodowane płytko zalegającym pozio­mem wody gruntowej. Często wszystkie warstwy profilu zalegające głębiej niż 30 cm wykazują szarozielone zabarwienie.

Ogólnie budowę gleby gruntowo-glejowej można zapisać jako A-G. Wartość i przydatność tych gleb zależy od miąższości przypo­wierzchniowej strefy (warstwy) oksydacyjnej lub oksydacyjno-redukcyjnej oraz jako­ści wód gruntowych, które je zasilają.

W przypadku nie nadmiernie płytkiego występo­wania ruchomych i zasobnych w składniki (eutroficznych) wód gruntowych tworzą się gleby urodzajne, w przypadku terenów leśnych — zaliczane do eutroficznych siedlisk łęgowych, olsów lub lasów wilgotnych.

W użytkowaniu rolniczym najlepiej nadają się pod łąki (łęgi właściwe lub podmokłe kl. II-IV, kompleks 2z).

Wyróżnia się cztery podtypy gleb gruntowo-glejowych:

a) gleby gruntowo-glejowe właściwe,

b) gleby torfiasto-glejowe,

c) gleby torfowo-glejowe,

d) gleby mułowo-glejowe.

Dwa ostatnie podtypy należą do gleb organiczno-mineralnych, w których okresowo zachodzi proces bagienny.

DZIAŁ IV: GLEBY HYDROGENICZNE

Do tego działu zaliczono gleby organiczne i organiczno-mineralne, w których po­wstaniu dominującą rolę odegrała woda, stwarzająca w całym profilu warunki beztle­nowe lub o silnie ograniczonym natlenieniu.

Trzy procesy mają zasadnicze znaczenie dla powstawania tych gleb, są to:

• sedentacja,

• sedymentacja

• decesja.

Sedentacja jest to osadzanie się materiału mineralnego lub organicznego powsta­łego na miejscu. Sedentacja organiczna może zachodzić wewnątrz mineralnego two­rzywa glebowego (utwór mineralny wzbogacony w substancję organiczną) lub na jego powierzchni (warstwa organiczna gleby).

Sedymentacja jest to osadzanie się materiału (najczęściej mineralnego) przetrans­portowanego przez wodę i wiatr.

Decesja w utworach i glebach hydrogenicznych polega na wzmożonych procesach humifikacji, mineralizacji i innych przemian substancji organicznej, w wyniku zmniejsze­nia się uwilgotnienia (poprawa napowietrzenia). Ogół tych procesów określa się mia­nem murszenia, a powstały utwór -jako murszowy, murszowaty lub murszasty.

Rząd IVA: Gleby bagienne

Do tego rzędu zaliczono gleby, których skałą macierzystą są osady organiczne (torf, muł) o miąższości w stropie profilu ponad 30 cm, w których aktualnie zachodzi proces bagienny (torfowo- lub mułowotwórczy).

Głównymi cechami tego procesu są:

• silne uwilgotnienie gleby w całym profilu,

• trwałe lub okresowe występowanie warunków anaerobowych w całym profilu,

• nagromadzenie się substancji organicznej o niskim lub średnim stopniu rozkładu.

Gleby bagienne w naszym kraju należą najczęściej do średnio głębokich (miąż­szość złoża 80÷130 cm) i płytkich (30÷80 cm). Pod utworem organicznym zalega skała mineralna, często o składzie piaszczystym.

Ogólny zapis profilu gleby bagiennej jest następujący: PO-O-D, gdzie P oznacza występowanie procesu bagiennego (warstwa tworzenia się torfu lub mułu), a D - mineralną skałę podścielającą.

W rzędzie gleb bagiennych wyróżnia się dwa typy:

1) gleby mułowe,

2) gleby torfowe.

Typ IVA1: Gleby mułowe

Są to gleby organiczne, w których aktualnie zachodzi proces mułotwórczy; warun­kiem wystąpienia tego procesu są cykliczne zmiany aeracji masy organicznej związane z zalewami lub wahaniami poziomu wody gruntowej.

W górnych poziomach tych gleb, w przeciwieństwie do torfowych, okresowo występują warunki aerobowe, wskutek czego stopień zaawansowania procesu humifikacji materii organicznej jest znaczny.

Gleby te charakteryzują się także większym udziałem, w porównaniu z torfami, osa­dów mineralnych (głównie na skutek namułów podczas zalewów).

Wyróżnia się dwa środowiska mułotwórcze:

1) telmatyczne

2) limnetyczne.

1. Muły pochodzenia telmatycznego tworzą się w okresowo zalewanych dolinach przede wszystkim rzecznych (łęgi zalewowe).

Porasta je głównie roślinność szuwaro­wa, jak manna mielec, mozga trzcinowata, turzyce, niekiedy olsza. Znaczna amplituda wahań poziomu wód gruntowych w ciągu roku stwarza na przemian warunki złej i dobrej aeracji, zalegającej przypowierzchniowe masy organicznej, co sprzyja dość intensywnej jej mineralizacji i humifikacji.

Okresowe zalewy wzbogacają glebę w sub­stancję mineralną (wkładki namułów mineralnych), dzięki czemu mogą się tworzyć, cenne dla żyzności gleby, związki organiczno-mineralne. Muły telmatyczne mają bu­dowę profilu POm-Om-n-Om-D.

2. Muły pochodzenia limnetycznego tworzą się w warunkach trwałego zalewu (zastoiska wodne) w obniżeniach terenowych lub też na dnie mniejszych, płytkich zbior­ników wodnych.

Charakterystyczną cechą tych środowisk jest duża amplituda wahań poziomu wody, dzięki czemu w okresach obniżenia się lustra wody następuje wzmożo­na aeracja masy organicznej, a w ślad za tym następuje zdynamizowanie procesów hu­mifikacji i mineralizacji.

Muły limnetyczne porośnięte są najczęściej szuwarem trzci­nowym z pałką wodną i pływającym megaplanktonem.

Posiadają budowę profilu POm-Om-D, są złożone z amorficznego mułu, ciemno zabarwione, często głębokie. Szczególną odmianą mułów limnetycznych są muły jeziorowe, zwane gytią.

Gleba wytworzona z mułów telmatycznych, w porównaniu z powstałą z mu­łów limnetycznych, wykazuje większą zawartość cząstek mineralnych i wyższe za­awansowanie rozkładu substancji organicznej, ma większą gęstość właściwą i objęto­ściową oraz mniejszą pojemność wodną, charakteryzuje się niższą ogólną zawartością wapnia, fosforu i potasu, jest natomiast zasobniejsza w dostępne dla roślin formy składników pokarmowych. Obie odmiany charakteryzują się lekko kwaśnym lub obo­jętnym odczynem.

Ze względu na rodzaj utworu organicznego wyróżnia się trzy podtypy gleb mułowych:

a) gleby mułowe właściwe,

b) gleby torfowo-mułowe,

c) gleby gytiowe.

1. Gleby mułowe właściwe tworzą się w obniżeniach terenowych, trwale lub okreso­wo zalewanych przez wody, są w pewnym stopniu natlenione, dzięki czemu dość inten­sywnie przebiega proces humifikacji biomasy roślinnej (muły telmatyczne).

Powstają także w płytkich zbiornikach wodnych (środowisko limnetyczne). Są glebami o inten­sywnym przebiegu procesów biologicznych - występuje duża produkcja biomasy i równocześnie dość dynamiczne jej przemiany (mineralizacja, humifikacja), stąd przy­rost miąższości pokładu mułu jest niewielki. Masa organiczna posiada zabarwienie czarne lub ciemnoszare.

Gleby mułowe, ze względu na silne, okresowe, uwilgotnienie w całym profilu, są zwykle zaliczane do nieużytków rolniczych, niekiedy są słabej jakości łąkami (łęgi rozlewiskowe zabagnione).

Odpowiednio zalesione tworzą średniej lub słabej jakości kompleksy leśne (siedliska łęgowe, olsowe, jesionowe). Po uregulowaniu stosunków wodnych mogą awansować do średniej jakości użytków zielonych (gleby pobagienne).

W przypadku wzrostu uwilgotnienia (ograniczenie aeracji) procesy mułotwórcze mogą być zastąpione torfotwórczymi.

2. Gleby torfowo-mułowe tworzą się pod wpływem zalewów, w przypadku utrud­nionego odpływu wód powierzchniowych lub długotrwałych zmian warunków z okre­sowo aerobowych na w pełni anaerobowe i odwrotnie.

Po uregulowaniu stosunków wodnych mogą być średnio dobrymi użytkami zielonymi. Zapis ich profilu jest nastę­pujący: POtm-Otm-D.

3. Gleby gytiowe tworzą się w dużych zbiornikach wodnych; są to utwory podwod­ne, które po obniżeniu się poziomu wody stają się skałą macierzystą gleby, niekiedy ich miąższość przekracza 10 m (gytia bywa nazywana także mułem jeziorowym).

Gytia jest klasyfikowana i oceniana w zależności od udziału trzech głównych jej komponen­tów: tworzywa organicznego - detrytu, CaCO₃ i cząstek ilastych.

Posiada zwykle od­czyn obojętny lub lekko alkaliczny. Gleby gytiowe mają następujący układ poziomów genetycznych: POt-Ogy lub POm-Ogy.

Po częściowym odwodnieniu stanowią niskiej jakości użytki zielone (łąki) klasy IV, V lub VI. Najmniej korzystne są gytie detrytusowe wykazujące duże zdolności do pęcznienia i kurczenia się, w związku z tym ich melioracje są utrudnione i mniej efektywne.

Typ IVA2: Gleby torfowe

Są to gleby organiczne, których skałą macierzystą jest złoże torfowe z aktualnie zachodzącym procesem torfotwórczym. Proces ten, w odróżnieniu od mułotwórczego, zachodzi w warunkach beztlenowych, wynikających z płytkiego utrzymywania się po­ziomu wody gruntowej przez cały rok.

Miąższość złóż torfowych w naszym kraju zwy­kle nie przekracza 1,3 m i są one podścielone utworami mineralnymi, najczęściej piasz­czystymi, niekiedy ich pokłady mogą wynosić jednak kilka metrów.

Gleby torfowe mają charakter inicjalny, ich budowę, w zależności od miąższości złoża, można zapisać następująco: POt-D, POt-Ot-D lub POt-Ot.

Opierając się na naturalnym zróżnicowaniu torfowisk, wynikającym z żyzności siedlisk, wydzielono trzy podtypy gleb torfowych:

a) gleby torfowisk niskich,

b) gleby torfowisk przejściowych,

c) gleby torfowisk wysokich.

1. Gleby torfowisk niskich tworzą się pod wpływem płytko występujących, zasob­nych w składniki pokarmowe, ruchomych wód gruntowych lub w miejscach zasilanych eutroficznymi wodami w wyniku zalewów i spływów.

Wody takie sprzyjają rozwojowi eutroficznych zbiorowisk roślinnych, z przewagą roślinności zielnej, wytwarzającej dużą ilość biomasy.

Zasobność w sole mineralne, w tym wapniowe i magnezowe, wód zasilających torfowiska niskie powoduje neutralizację kwaśnych produktów rozkładu masy roślinnej.

Odczyn torfowisk niskich jest zwykle obojętny lub lekko kwaśny (pH > 5). Masa torfowa ma barwę od brunatnej do czarnej.

Według składu botanicznego zbioro­wisk torfotwórczych wyróżnia się torfy niskie:

• mechowiskowe,

• turzycowiskowe,

• szu­warowe,

• olsowe.

W zapisie profilu torfowisk niskich do symboli poszczególnych po­ziomów glebowych dodajemy dopisek „ni", np. POtni-Otni-D.

Torfowiska niskie nie zmeliorowane ze względu na wysoki poziom wód grunto­wych są rolniczo mało przydatne, użytkowane jako łąki występują w typie siedlisko­wym bielaw i łęgów zastoiskowych i zaliczane są do kompleksu 3z i V lub VI kla­sy bonitacyjnej.

Po odpowiednim zmeliorowaniu awansują o co najmniej jedną klasę i mogą być zakwalifikowane do kompleksu 2z (użytki zielone średnie). W siedlisko-znawstwie leśnym są zaliczane do olsów.

2. Gleby torfowisk przejściowych powstają w przypadku ograniczenia dostępu eu­troficznych wód ruchomych do torfowisk niskich, wówczas następuje oligotrofizacja (jałowienie) ich siedliska wywołana głównie wyczerpywaniem ze stagnującej wody składników pokarmowych, zwłaszcza wapnia. Powoduje to inwazję mchów torfowych zwłaszcza zaś Sphagnum cuspidatum.

Z czasem masa torfowa ulega wypiętrzeniu, a na powstałe kępki wchodzi brzoza omszona. Torfowiska te bywają zasiedlane zarówno przez rośliny torfowisk niskich, jak i wysokich.

Torf przejściowy ma barwę brunatną, odczyn kwaśny (pH 4,0÷5,0) i na ogół słaby (mniejszy niż torfy niskie) stopień rozkła­du substancji organicznej.

W zapisie profilu gleb torfowisk przejściowych do symboli poszczególnych poziomów dodajemy dopisek „pr", np. POtpr-Otpr-D. Jeżeli głębsze poziomy powstały wcześniej w siedlisku torfowisk niskich, to wówczas zapis profilu będzie następujący: POtpr-Otpr-Otni-D.

Z punktu widzenia rolniczego torfy przejściowe są nieużytkami. Nawet po zmelio­rowaniu mają bardzo małą wartość jako użytki zielone i wymagają dużych nakładów na zagospodarowanie.

Winny być pozostawione jako naturalne zbiorniki retencyjne i rezerwaty przyrody (użytki ekologiczne).

3. Gleby torfowisk wysokich posiadają szczególnie wyraźnie zaznaczony charakter gleby inicjalnej. Powstają w miejscach silnie uwilgotnionych wodami oligotroficznymi (jałowymi) pochodzącymi z opadów, ubogich w składniki wód gruntowych i niektórych specyficznych zlewni, np. tereny wśród wydmowe.

Silnie zakwaszone i jałowe siedlisko torfów wysokich sprzyja rozwojowi głównie mchów sfagnowych. Według składu botanicznego zbiorowisk roślinnych torfy wysokie dzieli się na: mszarne, wrzo­sowiskowe i bór-bagnowe (siedliska borów bagiennych).

Masa torfowa ma barwę jasnobrunatną, bardzo niską gęstość objętościową, bardzo wysoką pojemność wodną, strukturę gąbczastą lub włóknistą, odczyn silnie kwaśny (pH 3,5÷4,5).

Torfowiska te stanowią rolnicze nieużytki, niekiedy mogą tworzyć bar­dzo niskiej jakości siedliska leśne.

Torfowiska wysokie stanowią natomiast bardzo cen­ne „użytki ekologiczne", charakteryzujące się dużym bogactwem unikatowej flory i fauny, dlatego ich melioracje są ekonomicznie nieopłacalne, a w aspekcie ekologicz­nym bardzo szkodliwe, tym bardziej że mogą spełniać rolę naturalnych zbiorników re­tencyjnych.

Rząd IVB: Gleby pobagienne

Całkowite lub częściowe odwodnienie gleby bagiennej, będące najczęściej skut­kiem obniżenia się poziomu wody gruntowej, powoduje przerwanie procesu bagienne­go (akumulacji słabo rozłożonej substancji organicznej) i rozwój procesu murszenia (decesja utworów organicznych), który charakteryzuje się dynamicznym przebiegiem mineralizacji i humifikacji materii organicznej w warunkach aerobowych.

Powoduje to radykalną zmianę właściwości fizycznych gleby, a w następstwie także chemicznych i biologicznych.

Następuje zwiększenie gęstości objętościowej (zagęszczanie się masy organicznej), zmniejszenie pojemności wodnej i porowatości, na skutek mineralizacji wzrasta zawartość przyswajalnych form N, S, Ca, Mg, P i K, niewielkiemu podwyższe­niu ulega także pH. W wyniku procesu humifikacji powstaje próchnica murszowa, w której C_h:C_f jest wyższy niż w torfach, C:N zawęża się, zanika struktura włóknista, a tworzy się agregatowa, najczęściej typu ziarnistego lub gruzełkowatego.

W przypad­ku zbyt gwałtownego i radykalnego odwodnienia może tworzyć się bardzo niekorzyst­na struktura pylasta.

W zależności od rodzaju i miąższości warstwy organicznej, w której proces mur­szenia zachodzi, tworzą się dwa odmienne, co do charakteru i właściwości, typy gleb:

1) gleby murszowe,

2) gleby murszowate.

Typ IVB1: Gleby murszowe

Tworzą się z gleb bagiennych, których masa organiczna po zagęszczeniu i ubytku w wyniku procesu murszenia posiada miąższość powyżej 30 cm.

Wykazują warstwową budowę profilu: przypowierzchniowe wykształca się, ciemno zabarwiony, poziom murszowy, w którym widoczne są warstwy różniące się stopniem zaawansowania pro­cesu murszenia, oznacza sieje jako:

• Ml - podpoziom darniowy o strukturze drobno-agregatowej (w przypadku nadmiernego wysuszenia rozpylonej),

• M2 - podpoziom poddarniowy o strukturze gruboagregatowej (kaszkowatej), w którym osadzają się koloidy organiczne i inne substancje wymywane z Ml (poziom analogiczny do iluwialne-go w glebie mineralnej), oraz M3 - podpoziom przejściowy o strukturze wielkoagregatowej pryzmatycznej stopniowo przechodzący w skałę macierzystą (torf - Ot lub muł - Om).

W organicznej skale macierzystej również niekiedy wyróżnia się podpoziomy -Otl, Ot2 lub Oml, Om2 itd.). Poziomy organiczne, często na głębokości do 1,5 m, są podścielone utworem mineralnym, zwykle piaszczystym.

Ogólny zapis profilu gleby murszowej jest następujący: M-O-D.

W typie gleb murszowych wyróżnia się cztery podtypy:

a) gleby torfowo-murszowe,

b) gleby mułowo-murszowe,

c) gleby gytiowo-murszowe,

d) gleby namurszowe.

1. Gleby torfowo-murszowe powstają na odwodnionych torfowiskach i istnieją, do­póki warstwa organiczna na skutek mineralizacji nie spłyci się do 30 cm, wówczas przechodzą do gleb murszowatych.

Posiadają ogólny zapis profilu: Mt-Ot-D. Ich war­tość użytkowa w dużym stopniu zależy od podtypu i odmiany ekologicznej gleby torfo­wej, z której powstały, oraz stosunków wodno-powietrznych, jakie ukształtowały się po ich odwodnieniu.

Najczęściej są wykorzystywane jako użytki zielone klasy bonita­cyjnej III lub IV, rzadziej II, V i VI (komplesy 2z i 3z). Jeżeli są gruntami ornymi, to zaliczane są do klasy IVa, IVb lub V, rzadziej Illb i VI, oraz kompleksów przydatności rolniczej 8 i 9.

2. Gleby mułowo-murszowe powstają w wyniku odwodnienia gleb mułowych, któ­re dość często należą do płytkich i na skutek postępującej mineralizacji i zmniejszania się warstwy organicznej przechodzą do mineralno-organicznych (murszowatych).

Po­siadają ogólny zapis profilu: Mm-Om-D. Proces murszenia w tych glebach jest mniej charakterystyczny - wykazują budowę amorficzną i większą skłonność do rozpylania się.

Użytkowane jako grunty orne należą do klas bonitacyjnych IVa - V i kompleksów 8 lub 9, a jeżeli występują pod użytkami zielonymi - klas III lub IV i kompleksów 2z lub 3z.

3. Gleby gytiowo-murszowe tworzą się po osuszeniu jezior lub zmeliorowaniu ba­gien, wśród których występują zarośnięte jeziora z cienką warstwą torfu zalegającego na gytii.

Cechą charakterystyczną tych gleb jest podatność na ponowne zabagnianie się. Najlepsze gleby tworzą się z gytii detrytusowo-mineralnej i detrytusowo-wapiennej, charakteryzują się odczynem obojętnym lub lekko zasadowym (pH 7÷8), znaczną zasobnością w składniki pokarmowe i przewagą kwasów huminowch nad fulwowymi (C_h > C_f).

Występują zwykle pod użytkami zielonymi klasy III i IV - kompleks 2z. Wytworzone z kredy jeziornej gleby gytiowo-murszowe należą do gorszych (ubogie w P i K), natomiast do najgorszych - z gytii detrytusowej (pH 5,5÷6,5, C_h < C_f, zwykle klasa V i VI oraz kompleks 3z, niekiedy kompleks 8 lub 9 gruntów ornych).

4. Gleby namurszowe są to gleby organiczne, w których warstwę powierzchniową, miąższości 10÷30 cm stanowi utwór mineralny lub mineralno-organiczny pochodzenia namułowego (aluwialnego lub deluwialnego) lub antropogenicznego (warstwa nawiezioną).

Głębiej zalega utwór organiczny miąższości ponad 30 cm, często z cechami murszenia.

Gleby te posiadają cenne właściwości użytkowe (rolnicze), ponieważ przy­powierzchniowe zalega utwór mineralny - łatwy do uprawy i penetracji przez korzenie roślin, zasobny w próchnicę, natomiast nieco głębiej występuje utwór organiczny o dużych zdolnościach retencyjnych.

Ogólny zapis profilu ma postać: AO-M-O lub AO-M-O-D. Gleby te są zaliczane do urodzajnych.

Typ IVB2: Gleby murszowate

Są to gleby mineralno-organiczne, wytworzone z utworów (miąższości ponad 30 cm) zawierających 10÷20% (wagowo) materii organicznej bądź z utworu zawierają­cego jej więcej niż 20%, ale o miąższości poniżej 30 cm.

Powstają w wyniku odwod­nienia gleb gruntowo-glej owych oraz płytkich gleb torfowych lub mułowych, często na obrzeżach zmeliorowanych gleb bagiennych.

Procesy murszowe przebiegają w tych warunkach bardzo intensywnie obejmując całą warstwę organiczną. Gleby murszowa­te, w zależności od utworu występującego w stropie profilu, maj ą następującą budo we: AOM-A-C, AM-C lub AOM-D.

Wyróżnia się trzy podtypy gleb murszowatych:

a) gleby mineralno-murszowe,

b) gleby murszowate właściwe,

c) gleby murszaste.

1. Gleby mineralno-murszowe (AM-C lub AOM-D) powstają, gdy na podłożu mi­neralnym zalega płytka warstwa torfowa lub mułowa. Procesy murszowe przebiegają w tych warunkach bardzo intensywnie, obejmując całą warstwę organiczną.

Występują najczęściej na obrzeżach torfowisk zmeliorowanych. Gleby dość urodzajne, jeżeli są w uprawie, należą do klasy IVa, IVb lub V i kompleksu 8 lub 9, jeżeli występują pod użytkami zielonymi, należą do klasy III lub IV i kompleksu 2z.

2. Gleby murszowate właściwe to gleby mineralno-organiczne o budowie AM-AC-C, w których warstwa torfu zalega na piasku luźnym. Charakteryzują się próchnicą „murszastą", która jest jakby rozdrobnionym murszem (procesy humifikacyjne bardzo ogra­niczone) i nie tworzy kompleksów organiczno-mineralnych.

Gleby te należą do bardzo słabych, ubogich w składniki pokarmowe i zbyt suchych - klasa bonitacyjna VI i kom­pleksy 9, 7 lub 3z.

3. Gleby murszaste, o budowie profilu A(M)-AC-C, stanowią kolejny etap rozwoju gleb murszowatych. W wyniku intensywnie przebiegającego procesu murszenia, w tym zwłaszcza mineralizacji, zawartość materii organicznej spada poniżej 10%. Tworzą sie­dliska łąkowe grądów właściwych.

Gleby organiczne zbyt lub całkowicie odwodnione, jak ma to miejsce na terenach objętych drenującym oddziaływaniem górnictwa odkrywkowego (lej depresji), mogą ulec głębokiej degradacji, a często dewastacji na skutek nieodwracalnych zmian masy organicznej, która nabywa strukturę pylastą i staje się hydrofobowa - może to prowa­dzić do powstania nieużytku.

DZIAŁ V: GLEBY NAPŁYWOWE

Gleby napływowe powstały w wyniku zmywu, przetransportowania przez wodę i osadzenia utworów glebowych. Naniesiony materiał określa się mianem namułów.

Wyróżnia się dwa główne procesy, w wyniku których tworzą się namuły stanowiące zarazem kryterium podziału powstających w ich wyniku gleb na rzędy:

1. proces aluwialny - zmyw, transport i osadzanie materiału glebowego przez wody wylewających rzek lub morza — rząd gleb aluwialnych;

2. proces deluwialny - zmyw i osadzanie się materiału glebowego u podnóży pagór­ków w wyniku erozji wodnej - rząd gleb deluwialnych.

Rząd VA: Gleby aluwialne

W tym rzędzie wyróżnia się dwa typy:

1) mady rzeczne,

2) mady morskie

Typ VA1: Mady rzeczne

Gleby te tworzą się z namułów rzecznych, zatem występują na ich terasach zale­wowych. Osadzony przez zalewy materiał charakteryzuje się różnym składem ziarno­wym w zależności od jakości gleb występujących w zlewni, odległości od koryta rzeki, gwałtowności i wielkości wezbrania wody, biegu rzeki (górny, środkowy, dolny).

W pobliżu koryta i w górnym biegu rzeki osadza się materiał grubszy, natomiast dalej od koryta i w terenie powolnego nurtu rzeki (środkowy i dolny bieg) - materiał drob­niejszy, a przy ujściach (delty) powstają mady ciężkie (gliny ciężkie, iły).

Profil mady składa się z warstewek osadzonych w czasie kolejnych wylewów rzecznych, różniących się składem granulometrycznym i zabarwieniem. Mady charak­teryzują się najczęściej barwą oliwkowobrunatną (barwa cygara) odczynem zbliżonym do obojętnego i próchnicą mullową (wysyconą Ca ⁺ i Mg ⁺).

Pewna ilość próchnicy występuje w całym profilu, a nie tylko w poziomie próchnicznym, jak ma to miejsce w przypadku gleb należących do innych działów. Mady rzeczne występują na 2,5% powierzchni naszego kraju.

Jeżeli proces aluwialny zostanie przerwany (lub silnie ograniczony), wówczas bardzo dynamizują się inne procesy glebotwórcze, zwłaszcza brunatnienia, płowienia lub akumulacji shumifikowanej materii organicznej.

Procesy te dają podstawę do wyróżnienia trzech podtypów mad rzecznych:

a) mady rzeczne właściwe (młode),

b) mady rzeczne próchniczne,

c) mady rzeczne brunatne.

1. Mady rzeczne właściwe występują w dolinach rzecznych aktualnie ulegających okresowym zalewom bądź w miejscach, w których takie zalewy ustały stosunkowo nie­dawno, charakteryzują się wielowarstwową budową profilu ze słabo wykształconym poziomem próchnicznym, stopniowo przechodzącym w skałę macierzystą.

W dolnej części profilu występuje często oglejenie wywołane wodami gruntowymi. Posiadają następującą budo we profilu: (A)C-CG lub A-AC-C (lub D).

Mady właściwe są użytko­wane najczęściej jako łąki (typ siedliskowy - łęgi właściwe), niekiedy (po zmeliorowa­niu) jako grunty orne. Ich żyzność (i klasa bonitacyjna) zależy głównie od składu granulometrycznego występujących w profilu utworów.

2. Mady rzeczne próchniczne powstają zwykle w zagłębieniach, gwarantujących znaczne uwilgotnienie, z namułów o dużym udziale cząstek ilastych i pyłowych (utwo­ry średnio zwięzłe i zwięzłe).

Charakteryzują się głębokim poziomem A (30÷50 cm), barwy ciemnoszarej lub czarnej, zawierającym > 3% słodkiej próchnicy.

Mają zwykle obojętny odczyn, są zasobne w składniki pokarmowe. Należą do gleb żyznych i uro­dzajnych, ich wadą, w przypadku utworów ciężkich pod gruntami ornymi, jest słabe przewietrzanie i trudności w uprawie.

Charakteryzują się podobną budową profilu jak czarne ziemie: A-AC-CG lub DG.

3. Mady rzeczne brunatne występują zwykle w odwodnionych częściach dolin rzecznych lub w wyższych ich położeniach, rzadko podlegających zalewom.

Charakte­ryzują się znacznie lepszym przewietrzaniem niż mady próchniczne, zawierają do 3% próchnicy, mają odczyn obojętny (w poziomach przypowierzchniowych niekiedy lekko kwaśny).

Budowa wielowarstewkowa, typowa dla mad właściwych, jest tu słabiej wi­doczna.

Ogólny zapis profilu mad brunatnych jest następujący: A-BbrC-C. Mady bru­natne są zwykle użytkowane jako grunty orne. Jeżeli budują j e utwory średnio zwięzłe lub zwięzłe, należą do gleb żyznych wysokiej bonitacji.

Wartość użytkowa mad w bardzo dużym stopniu zależy od składu granulometrycznego tworzących jej profil warstw, dlatego często eksponowany jest podział mad na gatunki:

• mady bardzo lekkie - większość warstw w profilu zawiera (0÷10% cząstek spławialnych (< 0,02 mm),

• mady lekkie 11÷20% cząstek spławialnych,

• mady średnie 21÷35%,

• mady ciężkie 36÷50%,

• mady bardzo ciężkie > 50%.

Mady bardzo lekkie występują zwykle w pobliżu koryta rzeki i w górnym jej biegu, są glebami słabej jakości - klasa bonitacyjna V i VI, kompleks 6, 7.

Mady lekkie mają wyraźnie warstwowaną budowę, korzystne właściwości fizycz­ne i chemiczne, są jednak mało zasobne, dlatego wymagają dość wysokiego nawoże­nia. Wartość bonitacyjna średnia.

Mady średnie najbardziej rozpowszechnione w dolinach większych rzek i na Żu­ławach, należą głównie do podtypu brunatnych i próchnicznych. Znaczna zawartość próchnicy, wysoka zasobność i korzystne właściwości fizyczne sprawiają, że są zali­czane do najlepszych gleb Polski. Należą do klasy bonitacyjnej I, II rzadziej IIIa i kom­pleksów l, 2 lub w przypadku użytków zielonych - klasy I, II i kompleksu Iz.

Mady ciężkie również występują najczęściej w podtypie brunatnych i próchnicz-nych. Są glebami próchnicznymi, zawierają > 3% próchnicy. Posiadają odczyn obojęt­ny lub lekko kwaśny, dobrą lub średnią zasobność w składniki pokarmowe, na ogół brak CaCO₃. Należą do klas bonitacyjnych I, II, Ula i kompleksów przydatności rolni­czej l, 2 lub Iz.

Mady bardzo ciężkie występują w peryferyjnych częściach dolin i u ujścia rzek. Najczęściej brunatne i próchniczne, w dolnej części profilu (często także w środkowej) wykazują oglejenie. Zawierają około 3% próchnicy, posiadają odczyn zbliżony do obo­jętnego, są zasobne w składniki pokarmowe. Z powodu dużej zawartości iłu koloidal­nego są glebami pęczniejącymi, słabo przewietrzanymi, trudnymi do uprawy. Zalicza­ne są do gleb „minutowych", tzn. że prawidłowa uprawa mechaniczna jest możliwa tylko w krótkim okresie ich odpowiedniego uwilgotnienia. W użytkowaniu rolniczym są glebami dobrymi i średniej jakości (pod gruntami ornymi klasa od Ula do IVb oraz kompleks 2 lub 8, pod użytkami zielonymi klasa II lub III i kompleks 2z).

Typ VA2: Mady morskie

Mady morskie, nazywane także marszami powstają w wyniku zalewów terenów nisko położonych przez morze. Młode marsze są glebami dość żyznymi, zasobnymi w wapń i magnez (muszelki, szczątki fauny i flory morskiej), zawartość Na⁺ zwykle nie jest nadmierna dzięki intensywnemu wymywaniu tego składnika w głąb profilu, mogą natomiast zawierać znaczne ilości boru.

Procesy wymywania powodują z czasem zubo­żenie marszy w składniki pokarmowe i cząstki koloidalne, tracą korzystną strukturę i ulegają zakwaszeniu, ich żyzność obniża się. W Polsce występują w bardzo małych ilościach w Zalewie Wiślanym.

Rząd VB: Gleby deluwialne

Tworzą się w wyniku procesów erozyjnych w dolinach, u podnóży gór i pagórków. Ilość i tempo, w pewnym stopniu także rodzaj osadzanego materiału, zależą od natęże­nia procesów zmywnych, które z kolei są warunkowane ilością i intensywnością opa­dów, spadkiem i długością stoku, zwięzłością i strukturalnością materiału glebowego na stoku, stopniem pokrycia stoku przez roślinność.

Jeżeli materiał jest osadzany w dolinie odpływowej, wtedy jest określany jako deluwia smużne, natomiast jeżeli w kotlinie -jako deluwia kotlino we (koluwia).

Gleby deluwialne mają charakter war­stwowy, jednak mniej zaznaczony niż u mad, niekiedy (zwłaszcza koluwia) zalegają na utworach bagiennych. W dolnej części profilu często występuje oglejenie.

Gleby deluwialne należą do jednego typu.

Typ VB1: Gleby deluwialne

Typ ten dzieli się na trzy podtypy:

a) gleby deluwialne właściwe,

b) gleby delu­wialne próchniczne,

c) gleby deluwialne brunatne.

Występuje tu duże podobieństwo z madami rzecznymi, dotyczące zarówno obrazu morfologicznego profilu, właściwości i żyzności, jak i podziału na gatunki. Gleby te występują głównie pod trwałymi użytkami zielonymi.

Do najlepszych należą gleby deluwialne wytworzone z namułów rędzin węglanowych i utworów lessowych. Podsta­wowa budowa profilu gleby deluwialnej to A-C-D lub A-C-G.

DZIAŁ VI: GLEBY SŁONE

Do tego działu należą gleby, które do głębokości 100 cm posiadają warstwy o miąższości >15 cm, zawierające powyżej 0,2% łatwo rozpuszczalnych soli sodowych (EC_e > 4dS'm~ , 25°C).

Naturalnemu powstawaniu gleb słonych sprzyja klimat suchy i ciepły, w którego ogólnym bilansie parowanie z powierzchni przeważa nad przesiąka­niem wody w głąb gleby.

W takim przypadku podsiąkająca woda przemieszcza i kumu­luje rozpuszczalne sole w warstwach przypowierzchniowych.

Klimat Polski (umiarko­wanie wilgotny) sprzyja zjawisku odwrotnemu, tj. przemieszczaniu się soli w głąb pro­filu, dlatego w naszym kraju nie występują gleby słone o takiej genezie.

Naturalne gleby słono-sodowe w Polsce występują w znikomych ilościach i ukształtowały się w wyniku częstych zalewów wód morskich (enklawy zalewu Wiślanego) lub wód ze słonych źródeł w rejonach występowania złóż soli (na Kujawach) i na obszarze wystę­powania gipsów.

Coraz częstszą przyczyną tworzenia się gleb słonych jest działalność gospodarcza, a w szczególności eksploatacja złóż soli i ich przeróbka, odprowadzanie zasolonych wód dołowych z kopalń, likwidowanie oblodzeń na drogach itp.

W systematyce gleb Polski wyróżnia się tylko jeden rząd gleb słonych - gleby słono-sodowe.

Rząd VIA: Gleby słono-sodowe

Rząd ten obejmuje trzy typy:

1) sołonczaki,

2) gleby sołonczakowate,

3) sołońce.

Typ VIA1: Sołonczaki

To gleby, w profilu których do głębokości 100 cm występuje poziom słony (salic), miąższości ponad 15 cm, który zawiera więcej niż 2% rozpuszczalnych w wodzie soli, a udział sodu w kompleksie sorpcyjnym tych gleb nie przekracza 15%.

Wyróżnia się dwa podtypy sołonczaków:

a) powierzchniowe,

b) wewnętrzne.

Typ VIA2: Gleby sołonczakowate

Gleby te nie mają poziomu słonego jak sołonczaki, natomiast zawartość rozpusz­czalnych soli w profilu do głębokości 100 cm kształtuje się w granicach 0,5÷1,5%.

Typ VIA3: Sołońce

To gleby alkaliczne o wysokiej zawartości kationów sodu, które wysycają kom­pleks sorpcyjny w ponad 15%, pomimo że ogólna zawartość soli rozpuszczalnych jest w nich niższa niż w sołonczakach.

Wyróżnia się dwa podtypy słońców:

a) typowe,

b) sołonczakowate.

DZIAŁ VII: GLEBY ANTROPOGENICZNE

Dominującym czynnikiem wpływającym na rodzaj, kierunek i dynamikę proce­sów glebotwórczych jest tu działalność człowieka.

Do tego działu zaliczono gleby, któ­rych właściwości i obraz morfologiczny ukształtowały się w wyniku działalności ludz­kiej planowej lub jako jej skutek uboczny.

W dziale gleb antropogenicznych wyróżniono dwa rzędy:

VIIA - gleby kulturoziemne,

VIIB - gleby industrio- i urbanoziemne.

Rząd VIIA: Gleby kulturoziemne

Do tego rzędu należą gleby różnych typów, poddane zabiegom zmieniającym w sposób zasadniczy i trwały (lub przynajmniej długotrwały) obraz morfologiczny ich profilu oraz poprawiającym ich właściwości i żyzność.

W rzędzie gleb kulturoziemnych wyróżniono dwa typy:

1) hortisole,

2) rigosole.

Typ VIIA1: Hortisole

Hortisole, zwane także glebami ogrodowymi (hortus - ogród), mogą powstawać ze wszystkich naturalnie wykształconych typów gleb pod wpływem intensywnych za­biegów agrotechnicznych, w tym wysokiego nawożenia organicznego.

Dobrym przy­kładem hortisoli są gleby ogródków działkowych. W wyniku częstego stosowania na­wozów organicznych (kompost, torf, zielony nawóz) oraz intensywnych zabiegów me­chanicznych wykształca się głęboki poziom akumulacyjny (niekiedy ponad 40 cm) z wysoką (3÷5%) zawartością dobrze shumifikowanej materii organicznej.

W wyniku tego pierwotny obraz morfologiczny gleby ulega przeobrażeniu i staje się podobny do czarnych ziem lub czarnoziemów.

Do hortisoli można także zaliczyć gleby uprawne, na które reguralnie, przez wiele lat, są stosowane w znacznych ilościach nawozy organicz­ne, np. osady ściekowe, komposty itp.

Typ VIIA2: Rigosole

Są to gleby, w których na skutek celowych zabiegów zmieniono naturalny układ warstw i poziomów, w wyniku czego następuje trwała poprawa fizykochemicznych właściwości gleby.

Najbardziej znanymi tego typu zabiegami są bardzo głębokie, nie­kiedy ponad jednometrowe, orki (zwane „regulówkami"), dzięki którym są mieszane występujące do tej głębokości warstwy.

Zabieg taki stosuje się, jeżeli pod występują­cym przypowierzchniowe mało wartościowym utworem, np. piaszczystym, głębiej za­lega korzystniejszy, np. gliniasty lub pylasty (sytuacje takie występują często w ma­dach).

Bardzo głęboka orka „regulówkowa" bywa niekiedy konieczna, np. w przypadku odwodnionych płytkich torfowisk w celu wymieszania masy organicznej z podścielają­cym utworem mineralnym.

Zabieg taki bywa stosowany w przypadku torfowisk wystę­pujących na terenach zdrenowanych przez górnictwo odkrywkowe (lej depresji), dzięki niemu procesy rozkładu masy organicznej ulegają spowolnieniu i nie dochodzi do roz­pylenia masy torfowej, prowadzącego niekiedy do powstania nieużytku.

Do rigosoli zalicza się także gleby, w których zmieniono skład granulometryczny w wyniku nawiezienia utworów z zewnątrz i zmieszania ich z warstwami przypo­wierzchniowymi, np. zabieg glinowania lub iłowania (nawiezienie i zmieszanie z glebą piaszczystą utworów zwięzłych).

Rząd VIIB: Gleby industrio- i urbanoziemne

Do tego rzędu zaliczono dwie grupy gleb:

1. gleby, które uległy w sposób ewidentny i znaczący degradującym je przekształce­niom, będącym ubocznym skutkiem gospodarczej i bytowej działalności człowie­ka, przy czym mogą to być przekształcenia trojakiego rodzaju: mechaniczne, hy­drologiczne i chemiczne;

2. gleby tworzące się współcześnie na bazie „surowego" gruntu - skały (sztuczne odsłonięcia lub nasypy), w których proces glebotwórczy przebiega samoczynnie bądź jest inicjowany i stymulowany odpowiednimi zabiegami; z tego typu sytu­acją mamy do czynienia wszędzie tam, gdzie w wyniku działalności gospodarczej powstają tzw. tereny bezglebowe, poddawane następnie rekultywacji.

W rzędzie gleb industrio- i urbanoziemnych wyróżniono cztery typy:

1) gleby antropogeniczne o nie wykształconym profilu,

2) gleby antropogeniczne próchniczne,

3) pararędziny antropogeniczne,

4) gleby antropogeniczne słone.

Typ VIIB1: Gleby antropogeniczne o nie wykształconym profilu

Są to gleby współcześnie powstające na zwałach, hałdach, osadnikach odpadów i innych terenach bezglebowych, na których poprzez odpowiednie zabiegi rekultywacyjne zostały stworzone warunki rozwoju procesów glebotwórczych.

W przypadku występowania utworów nadających się do pełnienia funkcji skały macierzystej gleby następuje zasiedlanie warstwy powierzchniowej przez organizmy glebowe, sukcesja spontaniczna roślinności naczyniowej i rozpoczynają się procesy glebotwórcze.

Jednak i w takim przypadku podejmuje się zabiegi rekultywacyjne, żeby uporządkować po­wierzchnię, zabezpieczyć ją przed erozją, dobrać pożądany skład gatunkowy roślin zgodnie z wybranym kierunkiem zagospodarowania oraz dynamizować proces glebotwórczy.

Gleby należące do tego typu zwykle nie wykazują zróżnicowania morfolo­gicznego w profilu, jednak w miarę upływu lat w coraz większym stopniu zaznacza się poziom próchniczny.

Typ VIIB2: Gleby antropogeniczne próchniczne

Są to gleby wykształcone, charakteryzujące się poziomem próchnicznym znacznej miąższości, które uległy przekształceniom o charakterze mechanicznym, hydrologicz­nym lub chemicznym w wyniku działalności człowieka. Tego typu gleby występują często na terenach zabudowy miejskiej i przemysłowej.

Typ VIIB3: Pararędziny antropogeniczne

Są to gleby, które w wyniku działalności człowieka zostały wzbogacone w znacz­ną ilość węglanów wapnia (powyżej 5%).

Nagromadzenie dotyczy warstwy po­wierzchniowej, w głąb gwałtownie się zmniejsza i zanika.

Pararędziny antropogenicz­ne można spotkać na terenie działalności niektórych zakładów wydobywczych, w tere­nach miejskich, wokół wapienników i cementowni.

Typ VIIB4: Gleby antropogeniczne słone

Wykazują cechy typowe dla gleb słonych zaliczonych do działu VI, jednak inna jest ich geneza.

Powstają w wyniku zanieczyszczeń odprzemysłowych - w pobliżu za­kładów wydobywczych i przetwórczych soli oraz wzdłuż tras komunikacyjnych, jako skutek niszczenia gołoledzi.

W naszym klimacie po likwidacji przyczyny zasalania gleby ulega ona dość szybko tzw. „wysłodzeniu" (odsoleniu), na skutek przemieszcza­nia się rozpuszczalnych soli z infiltrującą w głąb wodą opadową (dotyczy to szczegól­nie gleb lżejszych).

W tabeli 11.1 (oddzielny plik) zestawiono jednostki systematyki gleb Polski wraz z odpowiadającą im budową profilu.

---