Karol Pogorzelski

Streszczenie tekstu Jacka Wojtysiaka [Author ID1: at Wed Apr 6 10:02:00 2005 ]

„Kategorie. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ][Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ]

Przegląd stanowisk i zagadnień”.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:42:00 2005 ]

Autor dokonuje przeglądu historycznie zajmowanych stanowisk w sprawie kategorii, oraz prezentuje problemy, jakie się z tymi stanowiskami wiążą. Na koniec przedstawia własną teorię kategorii[Author ID1: at Wed Apr 6 10:02:00 2005 ]tego zagadnienia[Author ID1: at Wed Apr 6 10:02:00 2005 ].

I. Wstęp

[Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ]

Termin „kategoria” ma rodowód prawniczy i początkowo, w języku greckim, znaczył tyle, co [Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ]„oskarżenie”. Etymologiczny rozbiór słowa „kategorializować” ujawnia jego znaczenie, jako zbierania czegoś wedle jakiegoś porządku. W filozofii,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ] „kategoria” oznacza najogólniejsze rodzaje przedmiotów. W zależności od tego,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ] za co się te przedmioty uznaje, można wyróżnić trzy możliwe podejścia do kwestii kategorii:

1. Podejście ontologiczne lub metafizyczne, reprezentowane przykładowo przez N. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]Hartmanna: [Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ] K[Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ]k[Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ]ategorie, jako najogólniejsze rodzaje bytów.

2. Podejście semiotyczne, reprezentowane przez Arystotela[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]esa.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:03:00 2005 ]:[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ] K[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]k[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]ategorie, jako najogóniejsze rodzaje wyrażeń języka

3. Podejście konceptualne, reprezentowane przez Kanta.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]:[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ] K[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]k[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]ategorie, jako najogólniejsze rodzaje sposobów ujmowania poznawanych, bądź myślanych rzeczy.

II. Podejście semiotyczno-metafizyczne do zagadnienia kategorii.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]

Historycznie pierwszą teorią kategorii jest teoria Arystota[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]e[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]lesa wyłożona w klasycznym dziele „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]Kategorie”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:04:00 2005 ]. W tekście tym autor dokonuje podziału wyrażeń prostych ze względu na ich desygnaty w sposób przedstawiony w dwóch pierwszych kolumnach poniższej tabeli:

	kategoria	przykład	część mowy	Pytanie
1.	substancja	kot	rzeczownik	co to jest?
2.	ilość	metrowy	liczebnik	jaki ma rozmiar?
3.	jakość	łaciaty	przymiotnik	jakie ma cechy?
4.	stosunek	mniejszy	przymiotnik porównawczy	jakie jest w stosunku do cza[Author ID1: at Wed Apr 6 10:05:00 2005 ]e[Author ID1: at Wed Apr 6 10:05:00 2005 ]goś?
5.	miejsce	na piecu	przysłówek miejsca	gdzie to jest?
6.	czas	teraz	przysłówek czasu	kiedy to jest?
7.	pozycja	leży	czasownik nieprzechodni	jak to jest ułożone?
8.	stan	śpiący	czasownik dokonany	co do tego przynależy
9.	działanie	mruczy	czasownik w str. czynnej	co to czyni?
10.	doznawanie	jest grzany	czasownik w str. biernej	jakiemu działaniu podlega?

Wyróżnioną w powyższym podziale kategorią jest substancja. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:05:00 2005 ], której wyróżnić m[Author ID1: at Wed Apr 6 10:05:00 2005 ]M[Author ID1: at Wed Apr 6 10:05:00 2005 ]ożna wyodr[Author ID1: at Wed Apr 6 10:05:00 2005 ]ęb[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]nić [Author ID1: at Wed Apr 6 10:05:00 2005 ]dwa rodzaje sybstancji[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]: konkret i gatunek. Podstawą tego wyodrębnienia[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]różnienia[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ] jest fakt, że pozostałe kategorie są orzekane właśnie o niej. Zaprezentowany wyżej podział był traktowany przez Arystotelesa swobodnie, o czym świadczy fakt, że w innych swoich dziełach podawał inne listy kategorii[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]podziały[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]. Co za tym idzie klasyfikacja kategorii nie pret[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]enduje do [Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]została[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ] opatrzona [Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ]dowodami[Author ID1: at Wed Apr 6 10:06:00 2005 ] zu[Author ID1: at Wed Apr 6 10:07:00 2005 ]zu[Author ID1: at Wed Apr 6 10:07:00 2005 ]pełności i rozłączności. Powszechnie uznaje się, że Arystoteles wyróżnił kategorie,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:07:00 2005 ] mając na względzie części mowy języka potocznego. Na tej podstawie A. Trandelenburg wysnuł tezę, że „kategorie są najogólniejszymi predykatami”,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:07:00 2005 ] a „substancja jest właściwą kategorią podmiotu”,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:07:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:07:00 2005 ] podał on ponadto przykład przyporządkowania części mowy do kategorii [Author ID1: at Wed Apr 6 10:07:00 2005 ](odtworzony w 1 i 3 kolumnie tabeli). O ile teza o istotnym związku między kategorią a językiem przyjęła się, o tyle przyporządkowanie zaproponowane przez Trandelenburga było krytykowane za rzekomą przypadkowość i brak odniesienia do gramatyki antycznego języka greckiego. W związku z powyższym M. Loux podjął próbę (1 i 5 kolumna tabeli) przyporządkowania kategoriom rodzajów informacji, jakie można uzyskać w odpowiedzi na zadane pytania.

Pokrewne pojęciu kategorii, ale jednak od niego różne są wyróżniane przez scholastyków:

1. postpraedicamenta - podział krzyżujący się z kategoriami. Przykładowo:

wcześniejsze - późniejsze, równoczesne, czy przeciwstawne.

2. supra praedicamenta albo transcendentalia - stosowane zamiennie z bytem „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]«[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]przekraczają”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]»[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ] kategorie. Prawda, dobro, jedność, rzeczywistość…

3. praedicabilia - podział porządkujący kategorie. Definicja, rodzaj, gatunek, przypadłość, właściwość…

Arystoteles głosił tezę o odpowiedniości języka i rzeczywistości, lub inaczej mówiąc: realizm semiotyczny. Wynika stąd, że kategorie równolegle z częściami mowy odzwierciedlają najogólniejsze rodzaje bytów. Fakt ten stał się podstawą późniejszego klasyfikowania bytów przy pomocy schematu „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]«[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]drzewa genealogicznego”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]»[Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:08:00 2005 ]Jednym z najpopularniejszych, szczególnie wśród scholastyków schematów, była propozycja Dawida Armeńczyka przedstawiona poniżej

Z biegiem czasu modyfikowano metafizyczne uporządkowania kategorii Arystotelesa. Przy tej okazji natrafiano na następujące problemy:

1) Ile jest stopni klasyfikacji kategorii?

2) Jak wygląda pierwszy podział? Czy jest dychotomiczny (substancja - cecha)? Czy potrójny (substancja - cecha - relacja)? Czy też może poczwórny (substancja - cecha - czynność - relacja)?

3) Ile jest faktycznie kategorii? Czy nie trzeba ich zredukować, lub wzbogacić?

4) Jak ma się Bóg do podziału kategorii? Można wyróżnić dwie możliwe odpowiedzi: Bóg albo jest ponadkategorialny, albo jest szczególnym przypadkiem substancji. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:10:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:10:00 2005 ]

Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że kategorie Arystotelesa są swobodnym, ale użytecznym schematem,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:10:00 2005 ] pozwalającym ogólnie zorientować się w typach rzeczywistych bytów. Rzetelna klasyfikacja kategorii metafizyczno-[Author ID1: at Wed Apr 6 10:10:00 2005 ] - [Author ID1: at Wed Apr 6 10:10:00 2005 ]semiotycznych wymaga jasnych kryteriów podziałów oraz dowodów zupełności i rozłączności. Próby takich klasyfikacji były podejmowane już w średniowieczu. W ich wyniku powstało użyteczne rozróżnienie kategorematów, czyli wyrażeń mających samodzielne znaczenie, i synkategorematów, czyli wyrażeń posiadających znaczenie tylko w kontekście.

We współczesnej filozofii języka i semiotyce przyjmuje się, że dwa wyrażenia są tej samej kategorii językowej, kiedy można zastąpić jedno drugim w złożonym wyrażeniu sensownym,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:10:00 2005 ] bez utraty sensowności tego wyrażenia. Odróżnia się dwa typy kategorii, w zależności od tego, jak rozumie się sensowność wyrażenia,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ]:[Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ] jeżeli jako syntaktyczną składność, [Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ]to otrzymujemy kategorię składniową (syntaktyczną),[Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ] jeśli jako posiadanie dorzecznego znaczenia, to otrzymujemy kategorię semantyczną. K. Ajdukiewicz jest autorem teorii kategorii składniowych [raczej: semantycznych] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ]rozróz[Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ]ż[Author ID1: at Wed Apr 6 10:11:00 2005 ]niającej kategorie podstawowe (zdania i nazwy) i kategorie pochodne (funktory i operatory). Te ostatnie można zapisywać za pomocą notacji ułamkowej, w której w mianowniku zapisuje się nazwę kategorii utworzonej przy pomocy funktora/operatora, a w mianowniku nazwę lub nazwy kategorii, do których przyłącza się funktor/operator.

Teoria Ajdukiewicza nadaje się do analizowania języków formalnych, ale zawodzi przy opisie języków etnicznych. Dlatego też została zmodyfikowana przez licznych filozofów przekształcając się w różnego rodzaju gramatyki kategorialne. Dla ontologii ważniejsze są kategorie semantyczne, gdyż dzielą wyrażenia ze względu na ich desygnaty, a nie funkcje, jakie pełnią w stosunku do innych wyrażeń. Zdaniem K. Ajdukiewicza zdaniom odpowiada wartość logiczna, nazwom jednostkowym przedmioty jednostkowe, a funktorom relacje. I[Author ID1: at Wed Apr 6 10:12:00 2005 ]J[Author ID1: at Wed Apr 6 10:12:00 2005 ].M. Bocheński przypisuje nazwom substancje, a funktorom przypadłości. Wielu zaś [Author ID1: at Wed Apr 6 10:12:00 2005 ]współczesnych filozofów zaś, [Author ID1: at Wed Apr 6 10:12:00 2005 ]przypisuje zdaniom stany rzeczy. Zagadnieniom tym poświęcona jest też logiczna teoria typów. W jej ramach dzieli się uniwersum na indywidua, zbiory (własności), zbiory zbiorów (własności własności) itd.

III. Podejście konceptualno-transcendentalne do zagadnienia kategorii.

Do grona krytyków Arystotelesowskiej listy kategorii należał Kant, przeciwstawiając niesystematyczności Stagiryty własny podział kategorii, wyprowadzony ze względu na różne funkcje syntezy w sądzeniu. Podział ten ujmuje tabelka.

	kryterium podziału	kategoria	rodzaj sądu
	ilość/zakres
		jedność	sądy ogólne
		wielość	sądy szczegółowe
		ogół	sądy jednostkowe
	jakość
		realność	sądy twierdzące
		zaprzeczenie	sądy przeczące
		ograniczenie	sądy ograniczone
	stosunek
		substancja-przypadłość	sądy kategoryczne
		przyczyna-skutek	sądy hipotetyczne
		wspólnota-wspólność	sądy rozłączne
	modalność
		możliwość-niemożliwość	sądy problematyczne
		istnienie-nieistnienie	sądy asertoryczne
		konieczność-przypadkowość	sądy apodyktyczne

Kantowski podział kategorii jest integralnym elementem jego systemu filozoficznego-[Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ]−[Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ] transcendentalnego idealizmu. W myśl tego systemu, rzeczywistość poza podmiotem poznającym jest niepoznawalna, a to, co jest przez podmiot poznający uznawane za rzeczywistość,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ] jest konstrukcją rozumu. Co za tym idzie klasyfikacja [Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ]kategorie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ]i jest[Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ] klasyfikacją [Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ]ują [Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ]sposoby[Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ]ów[Author ID1: at Wed Apr 6 10:13:00 2005 ] myślenia o rzeczywistości i kategorie [Author ID1: at Wed Apr 6 10:14:00 2005 ]nie mają one ontologicznych odpowiedników.

Kantowskiemu podziałowi kategorii, podobnie jak Arystotelesowskiemu zarzucano fragmentaryczność, czyli brak uniwersalności [?][Author ID1: at Wed Apr 6 10:14:00 2005 ], ograniczenie do przypadkowo wybranego języka logiki, lub języka etnicznego: niemieckiego lub greckiego. Z tego powodu Kantowska teoria kategorii była często rozwijana i modyfikowana. Jednym z kontynuatorów Kanta był Ch. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:14:00 2005 ]S. Pierce, który analizując strukturę pojęć uniwersalnych, jak i różnych odmian znaków, doszedł do wniosku, że lista kategorii powinna zawierać: substancję (odpowiednik podmiotu sądu), byt (odpowiednik spójki łączącej podmiot z określeniem np. „jest”) oraz cechy, dzielące się dalej, ze względu na ilość członów odniesienia, na jakości, relacje i reprezentacje.

We współczesnej filozofii analitycznej, Kantowskie podejście do zagadnienia kategorii, jest dyskutowane w związku z problemem schematu pojęciowego, czyli struktury ludzkiego myślenia o rzeczywistości. P. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:14:00 2005 ]F. Strawson wyróżnia w[Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ]na[Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ] tej podstawie kategorie: partykulariów (konkretów) i uniwersaliów (cech). Partykularia s[Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ] z [Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ]kolei dzielą się na podstawowe (rzeczy materialne i osoby) i zależne (stany, procesy, zdarzenia…). Podobne podejście reprezentuje S. Körner. Dodaje on, że schematów pojęciowych może być wiele, a także, że może dojść do zmiany schematu pojęciowego (w nauce: z fizyki Newtona,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ] na fizykę Einsteina). Podobne analizy, zainicjowane przez N. Chomskiego, dokonywane są we współczesnym językoznastwie, gdzie szuka się „głębokiej struktury” języka i myślenia.

Pojęcie kategorii oraz kategorializacji występuje też w psychologii poznawczej i [Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ]oznaczając[Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ] tam[Author ID1: at Wed Apr 6 10:15:00 2005 ] myślną organizację, strukturalizowanie doświadczenia. Pojęcie to różni się od Kantowskiego rozumienia „kategorii” tym, że w psychologii szuka się wszelkich kategorializacji, a nie tylko najogólniejszej, a także kładzie się nacisk na różnice w kategorializacjach wynikające z wykształecenia, wieku itp. W pojęciu kategorii w psychologii często jest zawarty implicite nominalizm, jako pogląd, że kategorie są konwencjonalnym sposobem klasyfikowania i nazywania przedmiotów doświadczenia. Psychologowie zauważają dużą zgodność między ludźmi, jeśli chodzi o kategorializowanie na wysokim stopniu ogólności. Istnieją też teorie psychologiczne, które,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ] na podstawie odpowie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ]dniości między myśleniem a światem, interpretują kategorie realistycznie. Tym samym konceptualne podejście do zagadnienia kategorii,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ] upodobniło się do semiotyczno-metafizycznego rozumienia tego pojęcia. Niektórzy filozofowie swoje analizy kategorialne zaczynają wprost od rzeczywistości.

IV. Metafizyczne podejście do zagadnienia kategorii.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:16:00 2005 ]

Przykładem takiego podejścia, jest teoria kategorii N. Hartmanna. Wyróżnia on następujące wymiary bytowe:

1. sposoby bycia - idealny i realny;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]

2. momenty bycia - istnienie i istota;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]

3. sfery bycia - realność, idealność, poznanie i logika;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]

4. warstwy bycia realnego - nieorganiczna, organiczna, psychiczna, duchowa/kulturowa.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]

Wyżej wymienione określenia, nie są jeszcze jednak kategoriami. Są nimi najogólniejsze zasady bytu, które krzyżują się z wymiarami bytowymi. Jeśli kategorie przebie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]gają przez wszystkie powyższe sfery to nazy[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]wamy je „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]fundamentalnymi”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]. Należą do nich:

1. kategorie modalne: rzeczywistość, nierzeczywistość, możliwość, niemożliwość,

konieczność i przypadkowość;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]

2. kategorie elementarne: zasada - konret, struktura - modus, forma - materia, jakość -

ilość wewnętrzne - zewnętrzne, determinacja - niezależność, jedność - mnogość, zgodność - niezgodność, substrat - relacja, element - układ, przeciwieństwo - wymiar;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:17:00 2005 ]

3. prawa kategorialne: prawo obowiązywania kategorii w konkretach, prawa

stosunków między kategoriami: zależność, niesprzeczność…

Można jeszcze wyróżnić kategorie regionalne, czyli takie, które krzyżują się tylko z niektórymi wymiarami bytowymi.

Teoria Hartmanna, mimo iż elastyczna, nie była dotąd kontynuowana. Zarzucano jej zbytnie rozszerzenie pojęcia kategorii, przez co obejmuje[Author ID1: at Wed Apr 6 10:18:00 2005 ]zawierając[Author ID1: at Wed Apr 6 10:18:00 2005 ] ona[Author ID1: at Wed Apr 6 10:18:00 2005 ] nie tylko najogólniejsze rodzaje bytów, ale też ich aspekty, a także relacje między nimi. Brakuje też w niej jasnych kryteriów odróżnień, przy czym wydaje się, że [Author ID1: at Wed Apr 6 10:18:00 2005 ]niektóre kategorie wydają się być [Author ID1: at Wed Apr 6 10:18:00 2005 ]są [Author ID1: at Wed Apr 6 10:18:00 2005 ]redukowalne do innych.

Współcześnie metafizyczne podejście do kategorii jest najbardziej żywe w filozofii nurtu brentanizmu (fenomenologia, A. Meinong, Szkoła Lwowsko-Warszawska).

E. Husserl, założyciel fenomenologii[Author ID1: at Wed Apr 6 10:18:00 2005 ], wymieniał następujące kategorie: rzecz, indywiduum, podmiot i własność, stan rzeczy, całość i część, gatunek i rodzaj, jedność i wielość, itp. Analizy Husserla kontynuował R. Ingarden, który,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:19:00 2005 ] mimo że nie używał pojęcia kategorii,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:19:00 2005 ] zbudował następujący schemat:

Ingarden wyróżnia jeszcze kategorię nieprzedmiotów, do których należą: cechy, stany rzeczy, relacje, formy, materia, jakości idealne. Cechują się one wszystkie tym, że są one zależne w istnieniu od przedmiotów.

Wczesny Brentano i K. Twardowski odróżniają przedmioty istniejące od nieistniejących, a wśród nieistniejących takie, które mogłyby istnieć,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:19:00 2005 ] i takie, które nie mogłyby istnieć. Podział ten akceptuje A. Meinong dodając do niego: obiekty (przedmioty przedstawień), obiektywy (przedmioty sądów), dygnitatywy (przedmioty uczuć/ocen), dezyderatywy (przedmioty pragnień)… W ramach tej samej tradycji powstał też podział M. Borowskiego opierający się na skrzyżowaniu klasyfikacji przedmiotów ze względu na zależność/niezależność od świadomości oraz zupełność/niezupełność rozumiane jako podleganie będź niepodleganie zasadzie wyłączonego środka.

	przedmioty	zupełne	niezupełne
	zależne	psychiczne	fikcyjne
	niezależne	fizyczne	idealne

Zupełnie inne rozwiązanie prezentuje filozofia procesu (A.Whitehead, Z.Augustynek). W jej ramach, do pierwotnych należą kategorie dynamiczne (zdarzenia i procesy), i dopiero za ich pomocą definiuje się kategorie statyczne (substancje, cechy…).

Do godnych odnotowania [Author ID1: at Wed Apr 6 10:20:00 2005 ]zauważenia [Author ID1: at Wed Apr 6 10:20:00 2005 ]współczes[Author ID1: at Wed Apr 6 10:20:00 2005 ]nych teorii kategorii należy zaliczyć też teorię R. Chisholma. Dzil[Author ID1: at Wed Apr 6 10:20:00 2005 ]eli on przedmioty w następujący sposób:

R. Grosmann, należący do szeroko rozumianej tracycji filozofii analitycznej,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:20:00 2005 ] wyróżnia siedem[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]7[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ] nieredukowalnych kategorii: indywidua, własności, relacje, zbiory, struktury, liczby i fakty, przy czym fakty, to istniejące stany rzeczy.

V. Problematyka kategorii. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]

Przedstawiony [Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]Zaprezentowany dotychczas [Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]materiał historyczny daje podstawę do wyróżnienia trzech typów kategorii: ontycznego[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]y[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ], językowy[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]ego[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ] i pojęciowy[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]ego[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]. Może,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ] ale nie musi zachodzić między nimi odpowiedniość, czyli kategorie jednego typu mogą posiadać swoje jednoznaczne odpowiedniki innych typów. Dalsze rozważania oparte są na założeniu, że taka odpowiedniość istnieje,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ] a pod[Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]stawowym typem kategorii [Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ], [Author ID1: at Wed Apr 6 10:21:00 2005 ]jest typ ontyczny.

Można odróżnić kategorie fundamentalne od regionalnych. Te pierwsze dzielą całe uniwer[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ]sum przedmiotów, podczas gdy te drugie tylko jego część.

Kryteria podziału kategorii mogą być trojakiego typu: egzystencjalne (dzielimy przedmioty według sposobów ich istnienia), formalne (dzielimy przedmioty według ich struktury) oraz materialne (po[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ]dział[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ]elimy[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ] przedmiotów[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ]y[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ] według ich treści/jakości). Precyzyjne rozróżnienie formy od materii daje semiotyka,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ] przypisując wyrażeniu treść/znaczenie jako materię, a funkcję składniową jako formę. Wyrażenia można klasyfikować według zakresu ich treści (organizm [Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ]> zwierze[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ]ę [Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ]> człowiek), bądź według typu funkcji składniowej pełnionej przez wyrażenie. W obydwu wypadkach katergoryzowanie [kateogiralizacja] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]odwołuje się do języka, niezależnie od tego,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:22:00 2005 ] na jakim poziomie dokonuje się kategorializacji (metafizycznym, smiotycznym, czy poznawczym), przy założeniu odpowiedniości między nimi. Najprostszy podział formalny, można przedstawić następująco:

1. zdania - sądy - stany rzeczy;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]

2. nazwy - pojęcia samodzielne - rzeczy;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]

3. predykaty jednoargumentowe - proste pojęcia niesamodzie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]lne - własności;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]

4. predykaty wieloargumentowe - złożone pojęcia niesamodzilne - relacje; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]

5. funktory nazwotwórcze i funktorotwórcze - opreacje myślowe- struktury. [Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]

Historyczne podziały kategorii są zazwycza[Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]j bogatsze i zawierają więcej kryteriów podziału [Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ]−[Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ] np. według części mowy, jak u Arystotelesa,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:23:00 2005 ] ([Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]kryterium to nie jest jednak czysto formalne)[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ].

Pod względem ilości kategorii można wyróżnić następujące typy podziałów:

1. monizm - rzadko broniony pogląd, często tylko deklarowany, że istnieje tylko[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]jedynie [Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ] jedna kategoria (np. reizm Kotarbińskiego).[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]

2. dualizm - pogląd, że istnieją dwie bazowe kategorie, najczęściej rzecz - cecha.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]

3. trializm - pogląd, że istnieją trzy bazowe kategorie, na ogół rzecz - cecha - relacja; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ][Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]

4. : [Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]

5. infinityzm - pogląd, będący konsekwencją przypisywania różnym typom zbiorów różnych kategorii, że istnieje nieskończona ilość kategorii.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]

6. nihilizm - pogląd, że nie ma żadnej kategorii.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ] Z[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]z[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]naczyłoby to, że nie ma nic, albo wszystko jest chaotyczne.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ] wydaje się, że [Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]O[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]o[Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]bie te wersje wydają się [Author ID1: at Wed Apr 6 10:24:00 2005 ]są [Author ID1: at Wed Apr 6 10:25:00 2005 ]sprzeczne,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:25:00 2005 ] lub niewyrażalne, gdyż wyrażające je zdanie, albo nie mogłoby istnieć, albo miałoby już jakąś kategorię.

Wyróżniano często kategorie pierwotne i wtórne. Wtórność kategorii polega na jej niesamodzielności lub zależności w istnieniu od kategorii pierwotnej. Najczęściej za kategorię pierwotną uważano substancję wobec swoich własności, bądź całość wobec swoi[Author ID1: at Wed Apr 6 10:25:00 2005 ]ch części. Pierwsza z tych propozycji znalazła współczesne rozwinięcie w teoriomnogościowym pojęciu zbioru, a druga w formalnej mereologii. Wyróżnia się czasem całości pierwotne i całości pochodne (struktury lub układy całości). Także części dzieli się nieraz na zwykłe, które posiadają swoje częs[Author ID1: at Wed Apr 6 10:25:00 2005 ]ś[Author ID1: at Wed Apr 6 10:25:00 2005 ]ci, oraz ostateczne, które nie mają swoich części. Brak jest jednak dobrego kryterium odróżniania rodzajów części i całości.

Istnieje jeszcze antysubstancjalistyczne podejście do zagadnienie kategorii pierwotnych, w którym redukuje się substancję do zbioru innych kategorii: cech (klasowa koncepcja przedmiotu) lub zdarzeń (ewentyzm). Stanowisko pierwsze można skrytykować pytając, czym jest cecha. Czy jest zbiorem innych elementów, czy też jest substancją o pewnych cechach? W pierwszym wypadku wikłamy się w regressum in infinitum, w drugim wykazujemy, że antysubstancjalizm nie redukuje substancji do innych kategorii, a jedynie uznaje za substancję coś, co nie jest powszechnie za nią uznawane. Ewentyzm podważa się pokazując, że zdarzenia nie mają trwałości, zaś w świecie trwałość występuje. Zmiana (przypadłościowa) przedmiotu nie narusza jego trwałej istoty. Fakt ten trudno wytłumaczyć przyjmując pierwotność zdarzeń względem substancji. Obrona ewentyzmu może przebiegać przez podważenie faktu trwałości w świecie i [Author ID1: at Wed Apr 6 10:34:00 2005 ]wskazując[Author ID1: at Wed Apr 6 10:34:00 2005 ]anie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:34:00 2005 ] na trudności z określeniem, co jest istotą (czymś trwałym), a co podlega zmianie. Substancjalizm jest jednak poglądem bardziej zdroworozsądkowym.

Arystoteles głosił absolutyzm kategorialny. Jest to pogląd, że każdy przedmiot może należeć tylko do jednej kategorii. Przeciwstawia się temu relatywizm kategorialny, który głosi, że dowolny [Author ID1: at Wed Apr 6 10:34:00 2005 ]przedmiot może należeć pod różnymi względami do wielu różnych kategorii. Stanowisko pośrednie akceptuje istnienie przedmiotów należących tylko do jednej kategorii,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:34:00 2005 ] oraz istnienie przedmiotów mogących należeć do wielu różnych kategorii. Potwierdzałaby to obserwacja językowa wskazująca, że można mówić o cechach cech, cechach realcji lub o relacjach między relacjami, ale nie można mówić o rzeczach rzeczy, zdarzeniach zdarzeń itp.

Na wyższym poziomie można mówić o względności schematów kategorialnych. Jest to pogląd, że istnieje wiele wzajemnie nieprzekładalnych sposobów organizacji doświadczenia, w zależności od języków etnicznych lub formacji kulturowych, lub światopoglądowych. Problematyczność takiego podejścia wskazuje D. Davidson,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ] zwracając uwagę na brak kryterium nieprzekładalności schematów. Stwierdzenie takiego stanu rzeczy zakładałoby istnienie jakiegoś wspólnego schematu (ontologii) odniesienia. Samo postawienie tego zagadnienia zdaje się zakładać taki absolutny schemat kategorii, którego podsta[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]wą mogłaby być intuicyjna opozycja językowa podmiot -[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]−[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ] orzecznik.

Odrębnym problemem jest zagadnienie zakresu kategorializacji, czyli co kategorializacji podlega. Można wyróżnić naste[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]ę[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]pujące stanowiska, przy czym każde z nich może być poprzedzone kwantyfikatorem „każdy” lub „niektóre”:

1. przedmioty możliwe i niemożliwe;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]

2. przedmioty możliwe;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]

3. przedmioty istniejące;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]

4. przedmioty realne, o wyróżnionym sposobie istnienia, strukturze…

5. korelaty ujęć poznawczych (faktycznych, lub możliwych); [Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]

6. korelaty pojęć; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]

7. korelaty struktur językowych.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:35:00 2005 ]

Przyjęcie jednego z pierwszych czterech zakresów kategorializacji pociąga za sobą akceptację realizmu,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:36:00 2005 ] bądź obiektywizmu kategorialnego. Przeciwny pogląd nazywamy „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:36:00 2005 ]konstrukcjonizmem kategorialnym”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:36:00 2005 ]. Pociąga on za sobą w wersji mocnej (N. Goodman) negację istnienia jakichkolwiek przedmiotów, a w wersji słabej (I. Kant),[Author ID1: at Wed Apr 6 10:36:00 2005 ] agnostycyzm w kwestii istnienia przedmiów, ale ich niepoznawalność, przynajmniej co do swoich kategorii. Należy przy tym pamiętać, że czym innym jest zakres kategorializacji, a czym innym jej metoda. Można bez sprzeczności twierdzić, że pod względem zakresu kategorializacji podlegają przedmioty realne, ale jedynym możliwym sposobem kategorializacji jest analiza językowa. Założyć trzeba przy tym odpowiedniość języka i rzeczywistości.

Z zagadnieniem zakresu kategorializacji łączy się problem przedmiotów niekategorializowalnych, np. Boga. Przyczyną tego zjawiska może być nieusuwalna ograniczoność ludzkiego poznania,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:36:00 2005 ] lub też obiektywna cecha niekategorializowalnego przedmiotu. Istnienie takie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:36:00 2005 ]ch przedmiotów dowodziłoby, że zakres kategorializacji nie obejmuje całego uniwersum. Może mieć to też wytłumaczenie w fakcie, że kategorializacja jest zrelatywizowana do podmiotu jej dokonującego.

VI. Stanowisko autora.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:36:00 2005 ]

Autor jest zwolennikiem:

1. prymatu kategorii ontologicznych względem kategorii semiotycznych i pojęciowych, a także odpowiedniości między nimi.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]

2. wyróżniania kategorii ontycznych w aspekcie formalnym, czyli badania możliwych związków składniowych, jakie może pełnić odpowiednie wyrażenie.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]

3. dualizmu kategorialnego: w opozycji kategorie pierwotne - wtórne.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]

4. opozycji: substancja/podmiot - własność;[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]

5. relatywizmu kategorialnego jako poglądu, że każdy przedmiot może należeć do więcej niż jednej kategorii, [Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]w zależności od kontekstu.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ];[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ] R[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]r[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]ównocześnie opowiada się on za istnieniem powszechnych, stałych i koniecznych schematów kategorializacyjnych; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]

6. poglądu, że kategorializacji podlegają przedmioty możliwe i nie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]możliwe, co ma związek z przyjętą metodą semiotyczną kategorializacji; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]. .[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]

7. dopuszczalności przedmiotów niekategorializowalnych np. Boga, ze względu na ograniczenia poznawcze człowieka.

Stanowisko autora przedstawione będzie w zmodyfikowanej notacji K. Ajdukiewicza. Główna kreska ułamkowa oznaczona będzie najwie[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]ę[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]kszą liczk[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]b[Author ID1: at Wed Apr 6 10:37:00 2005 ]ą kresek,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ] np. „///”, a następne ułamki liczbą kresek o jeden mniejszą („//”, następnie „/”). Nachylenie kreski oznacza pozycję argumentu: „\”- argument znajduje się po prawej stronie, „/” - argument po lewej.

[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]Tablica kategorii zaproponowanych przez autora wygląda następująco:

	wyrażenie	wskaźnik	kategoria ontyczna
	zdanie	z	stan rzeczy
	nazwa	n	rzecz (substancja, proces, zdarzenie, konglomerat)
	operator I	z/n	stan wewnętrzny
		n\z/n	stan zewnętrzny
	operator II	z/n//z/n	przymiot wsobny
		n\z/n//z/n	przymiot relacyjny
	operator III	z/n//z/n///z/n//z/n	modyfikator przymiotu wsobnego
		n\z/n//z/z///n\z/n//z/n	modyfikator przymiotu relacyjnego
	transformator	n/z	stan rzeczy → rzecz
	kategorialny	n/n'	rzecz → rzecz'
		n/n'//n''	rzecz → (rzecz' → rzecz'')
		n\n(kon)/n	rzeczy → konglomerat
		n/z//z	rzecz → (stan rzeczy → rzecz)
		z/n//z/n///n	rzecz → przymiot
		n\z/n//z/n	stan wewnetrzny → relacja
		n\z/n//z/n///z/n//z/n	przymiot wsobny → przymiot relacyjny

Autor rozróżnia wśród rzeczy: (1) substancje - rzeczy trwające w czasie; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]

(2) procesy - rzeczy rozgrywające się w czasie; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]

(3) zdarzenia - rzeczy trwające tylko w chwili; [Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]

(4) konglomeraty - układy rzeczy.[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]

[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]„Przymiot wsobny” znaczy tyle, co „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]własność”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]. „Przymiot relacyjny” znaczy tyle, co „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]relacja”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]. Przymioty mogą być modyfikowane przez modyfikatory −[Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ] [Author ID1: at Wed Apr 6 10:38:00 2005 ]np. stopniowane. Stan wewnętrzny to relacja między rzeczą a jej przymiotem. Stan zewnętrzny to relacja między rzeczą a inną rzeczą. Stan rzeczy to rzecz wraz ze swoim stanem.

[Author ID1: at Wed Apr 6 10:39:00 2005 ]Jedno wyrażenie może mieć różne kategorie semiotyczne w zależności od kontekstu,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:39:00 2005 ] w jakim się je rozpatruje,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:39:00 2005 ] lub sposobu,[Author ID1: at Wed Apr 6 10:39:00 2005 ] w jaki się je rozkłada. Pewne wyrażenia pełnią funkcję przekształcania kategorii innych wyrażeń. Autor nazywa je „[Author ID1: at Wed Apr 6 10:41:00 2005 ]transformatorem kategorialnym”[Author ID1: at Wed Apr 6 10:41:00 2005 ]. Odpowiednikiem ontycznym takich wyrażeń jest transformator ontyczny, przedstawiony na wykresie za pomocą strzałki. Podstawą wyrażonego w ten sposób relatywizmu kategorialnego jest fakt, że przedmioty znajdują się w różnych kontekstach i mogą być ujm[Author ID1: at Wed Apr 6 10:42:00 2005 ]owane w różny sposób. Przykładowo: szafa jest konglomeratem względem półek na nią się składających, ale względem obserwatorów może być substancją. Transformacja ontyczna polega na wyróżnianiu w przedmiotach różnych aspektów, czy kontekstów, a nie na przemianie samego przedmiotu. Zdaniem autora, żaden kontekst przedmiotu nie jest wyróżniony względem innych.

[Author ID1: at Wed Apr 6 10:42:00 2005 ]

[Author ID1: at Wed Apr 6 10:42:00 2005 ]

2

byty

substancje

przypadłości

własności, cechy

ilośći

Stosunki, rea[Author ID1: at Wed Apr 6 10:09:00 2005 ]lacje

jakości

położenie

posiadanie

przestrzenne[Author ID1: at Wed Apr 6 10:09:00 2005 ]e[Author ID1: at Wed Apr 6 10:09:00 2005 ]

czasowe

działania

doznawania

przedmioty

indywidualne

nieindywidualne

czasowo określone

pierwotne

ponadczasowe

Nieokreślone czasowo

procesy

zdarzenia

czysto intencjolnalne

pochodne

substancje

nieutrwalone

utrwalone

byty

przygodne

zdarzenia

konieczne

indywidua

Punkty, proste…

substancje

stany

niestany

Bóg

własności

---