ZMIANY W OBRĘBIE OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Zmiana osobowości

Osobowość odpowiada za spójny wzorzec myśli, uczuć, motywów i zacho­wań (Pervin, 2002), co skłania do pytania o status zmian. Zmiana może przejawiać się jako:

1. przyrost albo obniżenie się nasilenia pewnej właściwości, np. cechy, ale też samoświadomości;

2. nabycie nowej właściwości, np. osiągnięcie wyższego stadium rozwoju ego;

3. utratę pewnej właściwości, np. zaufania do ludzi jako jednego z podstawowych przekonań;

4. nową organizację myśli, uczuć i zachowań, np. wzrost albo obniżenie się ich spójności;

5. modyfikację zasady integrującej osobowość, np. przejście od adaptacji (spełniania wymagań) do twórczej ekspresji (samoaktualizacji czy nasilonej indywiduacji);

6. reinterpretację sensu życia lub znaczenia doświadczeń zapisanych w historii życia.

Dotychczas nie ma jednej teorii pozwalającej opisać całą różnorodność możliwych zmian osobowości, dlatego rozważania prowadzone są z perspektywy wielu teorii, z których każda odnosi się w różnym stopniu do danego poziomu w modelu osobowości: cech, charak­terystycznych przystosowań i indywidualnych autonarracji tożsamościowych (McCrae, Costa, 1999; McAdams, Pals, 2006).

Pespektywa teorii cech - zmiany struktury osobowości

Cechy osobowości podobnie jak cechy temperamentalne (np. aktywność lub reaktywność emocjonalna) mają podłoże biologiczne i są w znacznym stopniu dziedziczne, dlatego ewentualne ich zmiany wynikają w dużej mierze z genetycznego programu hormonalnych, fizjologicznych i anatomicznych procesów, jakie leżą u ich podłoża.

Metaanaliza (Roberts, DelVecchio, 2000) dwóch rodzajów badań podłużnych (1. stabilność wyników indywidualnych określana jako stopień korelacji pomiarów cech w odstępach kilku lat oraz 2. porównywanie pozycji osoby względem innych badanych w ramach roz­kładu wyników w grupie uzyskanych z badań wielokrotnych) wskazuje, że struktura osobowości ujawnia się jako w pełni rozwinięta około 30. roku życia. Do około 50. roku życia następuje dalszy wzrost spójności, kiedy to osiąga pełną stabilność (i plateau).

Po 50. roku życia u części populacji zauważalne są już wczesne zmiany inwolucyjne i stabilność maleje (Ardelt, za: Costa, 2009). Inne badania dają zbliżone wyniki, m.in.:

• najwyższą stabilność posiada otwar­tość na doświadczenie (0,85), najniższą neurotyczność (0,78), przy średniej dla 5 czynników = 0,81

• niższa stałość dla cech u Amerykanów pochodzenia afry­kańskiego w porównaniu z białymi - może być artefaktem różnic w rzetelności pomiaru lub faktycznym przejawem różnic w obrębie grup etnicznych

• w okresie dorosłości znaczna (0,70-0,79), w okresie dzieciństwa znacznie niższa (0,22-0,53)

• Hampson, Goldberg, 2006: między diagnozą cech osobowości w okresie szkoły podstawowej i 40 lat później związek jest generalnie istotny i słaby: 0,49 dla ekstrawersji, 0,25 dla sumienności, 0,16 dla otwartości, 0,08 dla ugodowości, nieistotny dla neurotyczności

• z powyższego: raczej stabilność poszczególnych cech niż struktury

• stabilność cech na poziomie >= 0,60 (Jones, Livson, Peskin, 2006)

Jeśli chodzi o własną percepcję zmian, to nie jest ona zgodna z faktycznymi zmianami i często wręcz w opozycji np. z oceną dokonywaną przez najbliższych obserwatorów (małżonków), McCrae, Costa, 2005.

Dalej następuje szczegółowy opis dynamiki poszczególnych wymiarów osobowości a nawet komponentów, co jest zbytecznie zawiłe; zainteresowanych odsyłam do źródła.

Zmiany charakterystycznych przystosowań

Zmiany myśli, uczuć i zachowań: pespektywa teorii społeczno-poznawczej

Koncepcja wzajemnego determinizmu Alberta Bandury (1999, 2001, 2007) zakłada współdeterminizm:

Przykłady wpływu każdego z elementów na pozostałe w tekście. Ze względu na liczne sprzężenia dynamika jest znaczna, jednak można podać ogólne trendy rozwojowe (w przypadku pozytywnym):

• w miarę kumulowania się pozytywnych doświadczeń rośnie realistyczne przekonanie o osobistej skuteczności

• poszerzanie się arsenału potencjalnych i aktualnych zachowań wskutek pro­stego efektu modelowania oraz twórczego abstrahowania

• ewolucja i transformacja celów realizowanych na poszczególnych etapach życia

• coraz lepsze planowanie, adekwatne dopasowanie celów i planów do po­siadanych środków i umiejętności i coraz dokładniejsze przewidywanie skutków własnych zachowań, w tym również ich oceny moralnej

• adekwatne reakcje emocjonalne na sukcesy i porażki osobiste

• wzrost autorefleksji, samokontroli i samoregulacji, co przejawia się w bardziej ugruntowanym poczuciem tożsamości i przekonaniem o sensie życia

• rozwój aktywności metapoznawczej dot. zasobów, możliwości ich rozwoju, realizacji danych celów oraz ich opłacalności

Zmiany poznawczo-emocjonalne: pespektywa teorii Ja

Poziomy funkcjonowania osobowości wg poznawczo-doświadczeniowej teorii Ja Seymour Epstein (1990, 2006):

• doświadczeniowy, automatyczny, działający w sposób bezwysiłkowy i przedświadomy, odpowiada za pro­ste i zazwyczaj emocjonalne reakcje orientacyjne i przystosowawcze

• racjonalny, świadomy, wymagający wysiłku, w związku z tym niezbyt szybki, procesy w znacznej części mają charakter werbalny i podlegają świadomej kontroli

Przekonania powstają na drodze uogólniania doświadczeń, dot. ważnych potrzeb (bezpieczeństwo i przyjemność, stabilny i spójny system reprezentacji doświadczeń, więzi, umacnianie samooceny) i mogą być jawne (świadome) i ukryte (przedświadome). Najwięcej wiadomo o przekonaniach, które składają się na samowiedzę czyli dot. Ja. Pozostają one w bezpośrednim stosunku do przekonań o własnej skuteczności oraz samooceny, które z kolei mają tendencję do zmian w biegu życia. Obniżone w okresie adolescencji, w okresie wczesnej i średniej dorosłości wzrastają by w okresie starości obniżyć się znowu. Na przekonania podstawowe wpływ mają: osobiste doświadczenia i ich interpretacja, obserwacja, modelowanie, trening, wpływ perswazyjny, społeczne porównania. Stosunkowo łatwo stracić pozytywne przekonania, np. na skutek wydarzeń traumatycznych, natomiast ich (od)budowanie jest powolne.

Oleś wyróżnia jeszcze Ja możliwe, które znajduje się w sferze najbliższego i dalszego rozwoju (nie zawsze realnej). Rozważania są klasyczne i nie będę ich szczegółowo przytaczał. Optymalny układ motywacyjny Ja możliwych to jasne i realistyczne przedstawienie sobie Ja pożądanego i Ja niepożądanego w tej samej sferze życia. Wraz z wiekiem zmienia się funkcja układu od eksploracji możliwości przez ich wdrażanie do prewencji zagrożeń wieku podeszłego. Ważną rolę w systemie autoregulacji pełni Ja idealne i Ja powinnościowe (Higgins, 1996), związane z układami dążenia i unikania. Rozbieżności w tych systemach Ja zmniejszają się z wiekiem.

Percepcja i poznanie wpływają na sposób ujawniania się osobowości w interakcji ze środo­wiskiem. Czynniki afektywne mają wspierające i motywujące znaczenie i są wtórne względem poznania (Lazarus).

Zmiany myśli, uczuć i zachowań: kognitywno-afektywny system osobowości

Walter Mischel i Yuichi Shoda (1995): poznawczo-afektywny system osobowości.

1) dekodowane znaczenia (schematy i konstrukty służące do ujmowania świata, siebie i ludzi)

2) oczekiwania i przekonania

3) emocje i uczucia

4) cele i wartości

5) kompetencje i plany oraz strategie samoregulacji

Można poszukiwać zarówno indywidualne, jak i ponadindywidualne wzorce zachowań. Indywidualne wzorce przejawiają się w podpisach behawioralnych, czyli typowych dla jednostki lub grupy wzorców reagowania lub zachowań inten­cjonalnych, ujawniają się w specyficznych okolicznościach. Mają cha­rakter powtarzalny, a jednocześnie są specyficzne dla danej osoby, łączą w sobie pewną prawidłowość ujawniania się danej formy zachowania oraz jego indywidual­ny charakter. Ich podstawą jest interpretacja sytuacji.

We wczesnej dorosłości przeważają podpisy dot. rozpoczynania nowych zadań i wchodzenia w nowe sytuacje, nabywania nowych kompetencji, nawiązywania ważnych osobiście kontaktów. We wczesnej i śred­niej dorosłości podpisy dotyczą też ekspansji i opanowywania nowych pól aktywności; w średniej coraz więcej służy zachowaniu, umocnieniu lub obronie własnej pozycji zawo­dowej, społecznej czy rodzinnej. W późnej dorosłości w coraz większym stopniu będą dotyczyły wycofywania się z pewnych form aktywności i reagowania na konieczne straty. Po piątej dekadzie życia coraz większe znaczenie ma osobisty, pogłębiony kontakt w miejsce podpisów typowych dla kontaktów bardziej formalnych (Heckhausen, 2001).

Wraz z kumulacją doświadczeń, które podlegają racjo­nalnej analizie, i ze stopniowym obniżaniem się wrażliwości emocjonal­nej na przestrzeni życia oraz wzrostem samokontroli, w coraz większym stopniu znaczenie mają zmienne stricte poznawcze - lepsze dopasowanie podpisu behawioralnego do sytuacji.

Geny - środowisko - intencje, czyli z czego wynika stabilność osobowości

Te trzy aspekty mogą zarówno utrwalać, jak i promować zmiany osobowości. Geny podtrzymują różnice indywidualne, przy czym istnieją (przynajmniej częściowo dziedziczone) cechy sprzyjające zmianom, a zarazem mniej adaptacyjnemu radzeniu sobie (niska stabilność emocjonalna, czyli wysoka neurotyczność, niska sumienność, niska ugodowość) oraz cechy zapobiegające zmianom osobowości (Caspi, Roberts, Shiner, 2005). Niektóre choroby mają pośredni związek z cechami osobowości, gdyż te same predyspozycje genetyczne określają typowe zachowanie i ryzyko wystąpienia zaburzeń zdrowotnych (osobowość typu A). Tożsamość, poprzez ustalenie priorytetów i wyklarowanie koncepcji siebie, kształtuje wybory dokonywane przez człowieka oraz zakreśla krąg możliwych zachowań. Zachowania intencjonalne dotyczą preferowanych i rzeczywistych zachowań w domenie kontaktów interpersonalnych, zadań życiowych czy zachowań prozdrowotnych (i kontrzdrowotnych) i również przekładają się na zmiany w osobowości.

Zmiany przystosowania - pespektywa psychobiologiczna

Zgodnie z Life History Theory - LTH (teorii historii życia) są 2 opozycyjne strategie zwiększania szans reprodukcyjnych: inwestowanie w cechy i właściwości, które przyczyniają się do wydłużenia życia, albo inwestowa­nie w cechy i właściwości, które przyczyniają się do zwiększenia okresu płodności (Simpson, Beckes, Weisberg, 2008). Jednostki muszą wynegocjować trzy podstawowe rodzaje pożądanej równowagi w trakcie swego życia: (1) czy inwestować w aktualną (natychmiastową) prokreację versus przyszłą (odroczoną) prokreację; (2) czy inwestować w wyższą jakość versus większą ilość potomstwa; (3) czy więcej wysiłku inwestować w związek (małżeń­ski lub partnerski) versus rodzicielstwo.

Jednym z ważnych etogramów (ewolucyjnie ukształtowanych programów działania) jest opiekuńcza relacja między matką a dzieckiem. Wyróżnia się bezpieczny, lękowy lub unikowy sposób przywiązania również w relacjach osób dorosłych będących w związkach, które są podobne do tych z dzieciństwa ze względu na ukształtowane operacyjne modele świata (i siebie) oraz systemy behawioralne (Bowlby, 2007).

WYSOKI LĘK

Przywiązanie unikowo-lękowe negatywne przekonania o sobie, osamotnienie, nieprzystosowanie, poczucie odrzucenia, wykluczenia	Przywiązanie lękowe negatywne przekonania o sobie, zależność od innych, niepewność i obawa o trwałość związku
SILNE UNIKANIE	SŁABE UNIKANIE
Przywiązanie wycofująco-lękowe pozytywne przekonania o sobie, niezależność, autonomia, kontrola	Przywiązanie bezpieczne pozytywne przekonania o sobie, i innych, optymizm, życzliwość

NISKI LĘK

Magai, Halpern, 2001

Autor, w kontekście badań Harlowa z młodymi małpkami, stawia pytanie o trafność jednego z założeń koncepcji psychodynamicznych - determinizmu: czy doświadczenia z dzieciństwa determinują zachowanie człowieka dorosłego (czy styl przywiązania jest dany raz na zawsze)? Odp. może być na podstawie badań podłuż­nych lub retrospektywnych:

• badania podłużne - odpowiedź optymistyczna - Lewis, Rosenthal, Feiring, 2001: nie znaleziono sta­tystycznie potwierdzonego związku między wzorcem przywiązania w dzieciństwie a stylem przywiązania w relacji partnerskiej w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości

• badania retrospektywne - odpowiedź pesymistyczna: problemy z przystosowaniem w sytuacji aktualnej (doras­tania lub wczesnej dorosłości) korespondują z problemami w przystosowaniu emocjonalnym w dzieciństwie (Hazan, Shaver, 1987) oraz osoby, które doświadczały bezpiecznego przywiązania w dzieciństwie, mają większe szanse na trwały związek małżeński (Mischel, Shoda, Ayduk, 2008)

Wyniki są nie porównywalne (inna metodologia, inny dobór próby - celowana lub losowa versus kliniczna + kontrolna), jednak wskazują, że niektórym ludziom trudno jest „wyjść poza" właś­ciwości ukształtowane w dzieciństwie, właściwości relacji międzyosobowych lub formy reagowania w sytuacjach trudnych. Jednak trzeba pamiętać, że między dzieciństwem a aktualną zdolnością do nawiązywania więzi był kilkunastoletni okres doświadczeń przywiązania do rodziców niejednokrotnie obfitujący w zdarzenia służące bądź nie budowaniu zaufania i bezpiecznej więzi, który wzmacniał, wyrównywał lub modyfikował wzorzec przywiązania wyniesiony z dzieciństwa. Ponadto aktualne zdarzenia zachodzące w małżeństwie rodziców mają też znaczenie: związek między lękowym przy-wiązaniem w związku partnerskim a aktualną sytuacją rozwodową rodziców był nawet silniejszy od związku między stylem przywiązania we wczesnym dzieciństwie i u progu dorosłości (Lewis, 1999).

Zmiany na przestrzeni życia można interpretować w kategoriach przystosowawczych (np. menopauza - kobiety mogą zacząć pełnić nowe role, obniżenie poziomu testosteronu u mężczyzn po 40. roku życia). Szeroki zakres wariancji ludzkich zachowań służy zwiększeniu szans przetrwania grupy w sytuacjach skrajnie zmienionych warunków środowiskowych (przykład: ludzie bezdomni). Ewolucyjnie ukształtowane i uniwersalne potrzeby ludzkie: afiliacja, dążenie do siły i władzy oraz tworzenie znaczeń, co nadaje życiu sens (Hogan, 1983) mogą przebiegać wg modelu „najpierw afiliacja, potem władza, na końcu sens", ale nie muszą - ważna jest komplementarność w grupie. Model socjobiologiczny musi uwzględniać sens adaptacyjny dla jednostki i grupy - dlatego zmiany osobowości i jej dojrzałość dotyczą 1) rosnącej zdolności do podejmowania ról i zwiększającej się odpowiedzialności wobec innych oraz 2) zdolności do skutecznego realizowania własnych dążeń i budowania dobrych relacji z innymi ludźmi, opartych na empatii i zaangażowaniu we wspólne cele. Dlatego na dojrzałość osobo­wości składa się odpowiedni poziom zrównoważenia emocjonalnego, ugodowości, sumienności i otwartości (Hogan, Roberts, 2004). Geny wyznaczają potencjał możliwych zmian, zaś środowisko promuje rozwój i aktywność określonych genów; oba elementy podlegają sprzężeniu zwrotnemu (współwpływowi).

Zmiany sposobu adaptacji - pespektywa psychodynamiczna

Autor przestrzega przed zbyt uproszczoną interpretacją ww. teorii (czyt. Freud, którego stanowisko też ewoluowało).

• teorie mówiące o znaczeniu lęku we wczesnych relacjach interpersonalnych, utrwalonych sposobach radzenia sobie z nim oraz wpływie na osobowość (neopsychoanalityczne: Horney, 1999, 2001; Fromm, 1978): nakładanie się aktualnych syt. życiowych na stare problemy („kręcenie się w kółko”); jeśli osobowość nie nosi wyraźnych znamion neurotycznych, to pozostaje miejsce na procesy samorealizacji i rozwoju wynikającego z aktywności własnej;

• teorie relacji z obiektem: doświadczenia z kontaktu z osobami znaczącymi stanowią gotowe wzorce wszelkich późniejszych relacji. Relacje emocjonalne i urazu między dzieckiem a opiekunami skutkują projekcjami i identyfikacjami projekcyjnymi;

• ogólnie, im człowiek ma więcej doświadczeń i im mniej jest zaburzony, tym większej części własnej moty­wacji może być świadom. George Vaillant (1977) potwierdził w badaniach podłużnych na przestrz. 30 lat, że u mężczyzn w miarę upływu lat badani stosowali, co­raz dojrzalsze mechanizmy obronne: większy udział tłumienia, sublimacji, humoru i altruizmu, a mniejszy zaprzeczania, projekcji, wyparcia czy dysocjacji; jest to spójne z rozwijaniem się nastawienia generatywnego wg Eriksona (troska i wsparcie dla mło­dego pokolenia)

Możliwe jest też podejście mniej deterministyczne, a oparte na ekspresji ego (odpowiedzialnego w części świadomej za procesy myślenia, interpre­towania doświadczeń, wglądu, decydowania, odraczania reakcji, radzenia sobie z sytuacjami frustracyjnymi i ze stresem, wreszcie za świadomą motywację, samo­kontrolę i zachowania intencjonalne). Rozwój polega na poszerzaniu sfery autonomii ego względem id i angażowaniu się w takie aktywności jak kontemplacja dzieł sztuki czy kontakt opar­ty na wymianie myśli i uczuć (bez podtekstu popędowego) (Hartmann, 1964). Pojawia się motywacja proaktywna, zmierzającej do przekształcania siebie i świata. Integrują się elementy struktury osobowości: id (cele przyjemne), ego (cele pożyteczne) i superego (cele moralne) oraz funkcje ego - pierwotne, cen­tralne i metafunkcje, co pozwala na równowagę z otoczeniem (ego kierujące się zasadą rze­czywistości). Robert White (1975) wyróżnił trendy rozwoju osobowości:

1. stabilizacja tożsamości;

2. uwalnianie się od doświadczeń z przeszłości i tworzenie kontaktów z innymi ludźmi oparte na nowych zasadach;

3. poszerzanie i pogłębia­nie zainteresowań osobistych;

4. humanizacja wartości osobistych, to jest zmiany preferencji w kierunku wartości społecznych, moralnych i interpersonalnych, jak na przykład tolerancja;

5. ekspansja troski, rozumiana, jako zainteresowanie losem i przyszłością nie tylko swoich bliskich, przyjaciół, sąsiadów i współpracowników, ale też ludzi mieszkających w odległych częściach świata, rodzaju ludzkiego i przy­szłych pokoleń

Dużą stałość mają różnice w samokontroli (w odporność na frustrację i zdolność do odraczania gratyfikacji), o czym świadczą badania podłużne dzieci nadpobudliwych - w dorosłym życiu obniżona samoocena, mniejsze umiejętności radzenia sobie ze stresem, niższy poziom wykształcenia i częściej nadużywanie środków psychoaktywnych w porównaniu z dorosłymi, którzy jako dzieci łatwiej znosili odmowę (Ayduk, i in„ 2000). Jack Block (1993) wyróżnił trzy typy osobowości ze wzgl. na kontrolę ego (opanowanie emocji i impulsów popędowych) i prężność ego (pozytywne emocje, zaufanie do siebie i odporność w sytuacjach trudnych) : prężni, z nadkontrolą i z deficytem kontroli. Podział potwierdził szereg badań. Inne badania w tym nurcie koncentrowały się na badaniach stałości (np. kobiety, które jako dorastające dziew­czyny były impulsywne, z niską samokontrolą, zmienne, drażliwe, wrogie, wyłamujące się z ograniczeń, pobłażające sobie i nadużywające swobody, a w wieku > 40l. miały obniżoną samokontrolę i samoocenę, były mało odpowie­dzialne i nieuspołecznione, niekonwencjonalne, pobłażające i folgujące sobie, nie­wybredne) i zmienności (np. mężczyźni, którzy w okresie doras­tania byli buntowniczy i wojujący, a jako ludzie dorośli sumienni i prospołeczni - „przystosowani z opóźnie­niem") przystosowań wyróżnionych typów.

Generalnie rozwój ego ujmowany jest dynamicznie, ale teorie ego opierają się na ogół na modelu stadialnym, czyli przy przejściu do kolejnego stadium zmiana jakości funkcjonowania człowieka jest względnie stała, aż do następnego stadium. B. ważną teorią psychologii ego jest teoria rozwoju psychospołecznego Eriksona (1997, 2002). Wyzwania życiowe wyznaczają okresy krytyczne, w których dochodzi do rozwojowych przełomów i nabywania nowych jakości (cnót). Znajduje potwierdzenie w badaniach, że sposób przejścia wcześniejszych kryzysów (przełomów) rzutuje na rozwiązywanie kryzysów późniejszych, ma związek z relacjami i rozwiązaniem problemów typowych dla poprzedniego okresu rozwojowego (Whitbourne, Sneed, Sayer, 2009). Podstawowe znaczenie dla przy­stosowania człowieka ma opracowanie tożsamości u progu dorosłości.

Jane Loevinger (1976) opisała stadia rozwoju ego, które decydują o sposobie i możliwościach człowieka do interpretowania, syntetyzowania i integrowania doświadczeń, czyli de facto rozumienia świata. Te możliwości zależne są od rozwoju poznawczego człowieka, dlatego po jego zakończeniu raczej już się nie rozwijają. Nie tyle decydują one o możliwościach człowieka, co o jego szacunku do oryginalności, rozumieniu potrzeb innych ludzi, akceptacji norm moralnych, religijno-światopoglądowych itd. Droga jest od dziecięcego egocentryzmu, przez konformizm, po świadomość norm i zasad; zaawansowane stadia ego to:

• indywidualistyczne - wyraźne poczucie własnej niepo­wtarzalności, akceptacja zachowań ludzi stosownie do pełnionych przez nich ról, tolerancja wobec różnic między ludźmi

• autonomiczne - wgląd w wewnętrzne konflikty, świadomość rozbieżności i umiejętność spełniania potrzeb i obowiązków, rozumienie współzależności między ludźmi, szeroko rozumiana tolerancja, szanuje autonomię innych ludzi

• zintegrowane (osiąga około 1 procent populacji) - wewnętrzna harmonia, rozwiązanie konfliktów i spełnienie realistycznych prag­nień i dążeń; świadomość praw innych ludzi, głęboki szacunek dla różnorodności punktów widzenia

Zmiany sposobu samorealizacji - pespektywa humanistyczna

Nacisk w tej koncepcji położony jest na wewnętrzną motywację i kierowanie się wewnętrznymi potrzebami, kompetencjami, autonomią, afiliacją i troską o innych. Mają one pozytywny wpływ na rozwój i autonagradzający charakter dla jednostki (Deci, Ryan, 1991).

Centralnym pojęciem jest samorealizacja. Oznacza ona uwalnianie się spod presji środowiska i rosnącą możliwość i potrzebę realizowania życia wg indywidualnego planu. Maslowa (1990) kryteria osobowości doj­rzałej oraz Rogersa (2002) opis w pełni funkcjonującej osobowości podkreślają prospo­łeczny charakter samoaktualizacji, na którą składa się tolerancja, em­patia i zaangażowanie na rzecz nie partykularnych celów. Siłą przeciwną do samorozwoju jest presja środowiska, kultury, instytucji (edukacyjnych), oczekiwań społecznych, pracy czy rodziny. Zmiany mogą zachodzić w kierunku pełniej­szego zdrowia (wyłamywanie się spod presji) albo zaburzeń nerwicowych i metapatologii (rozmaitych stanów nieszczęścia powodowanego dostosowaniem do wymogów środowiska kosztem osobistego rozwoju) i zależą w znacznym stopniu od doświadczeń dzieciństwa.

Przeważająca motywacja wewnętrzna daje większe poczucie szczęścia, zaangażowanie, wyższą samoocenę i więcej osiągnięć, niż przy przeważającej motywacji zewnętrznej (Haidt, 2007). Wg badań, motywacja wewnętrzną łączy się ze zdrowiem, twórczym przystosowaniem i brakiem uzależnień, podnosi też samoocenę (ale nie odwrotnie), zaś zewnętrzna częściej koreluje z zaburzeniami, obniżoną satysfakcją z życia, dolegliwościami i skłon­nościami depresyjnymi. Teorie te posiadają słabości teoretyczno-empiryczne (akcentowanie tylko negatywnej roli kultury i oddziaływań społ., brak ukazania stymulującej i pozytywnej roli środowiska), ale są obecnie kontynuowane w ramach psychologii pozytywnej (Czapiński, 2004; Haidt, 2007; Trzebińska, 2008) i ich wkład dot. sensu zmian osobowości na przestrzeni życia. Człowiek sam jest odpowiedzialny za swoje szczęście. U każdego w zal. od predyspozycji różne gratyfikacje (które zmieniają się w ciągu życia) w różny sposób przyczyniają się do osiągnięcia szczęścia i pozytywnego bilansu na zakończenie. Na przestrzeni życia na ogół wzrasta wewnętrzna integracja (zgodność celów wybieranych i realizowanych i spójność samych celów, Sheldon, Kasser, 2001).

Zmiany systemu znaczeń osobistych i autonarracji

Kategorie o podstawowym znaczeniu dla człowieka: 1) sens życia, cel, osobiste zadania życiowe 2) tożsa­mość (historia życia) odznaczają się największą zmiennością. Opisywane są z 2ch stanowisk teoretycznych.

Sensotwórcza aktywność człowieka - perspektywa egzystencjalna

W tym ujęciu na zmiany w życiu dorosłym największy wpływ ma jego własne postrzeganie swojego istnienia, intencje na przyszłość, rozumienie / przeżywanie wolności i odpowiedzialność za spełnianie szans, jakie niesie życie. Kondycję wyznacza stopień spełnienia potrzeb e.: sensu życia, tożsamości, bliskich relacji z ludźmi, autentyczności, autotranscendencji (Franki, 1978; Jacobsen, 2007; Fromm, 1999). Podkreślona jest indywidualność własnej drogi życiowej oraz odpowiedzialność. Istnienie człowieka konstytuują (Yalom, 1980; por. Popielski,:2008):

1. świadomość konieczności śmierci;

2. samot­ność w momentach decyzyjnych;

3. wolność wyboru sposobu istnienia;

4. uporczy­we dążenie, by tworzyć sens życia i odkrywać znaczenia w świecie, w którym życie nie ma sensu nadanego z góry.

Ponieważ nic nie jest pewne, a w szczególności podejmowane wybory, człowiek doświadcza lęku egzystencjalnego (Tillich, 1983):

1. przed losem i śmiercią - związany jest z zagrożeniem prawa do istnienia,

2. przed pustką i bezsensem - zagraża duchowemu wymiarowi jednostki i jej pragnieniu (tęsknocie) za znaczeniem i sensem,

3. przed winą i potępieniem - zagraża moralnej tożsamości osoby i pozostaje bezpośrednio związany z odpowiedzialnością wobec siebie i innych.

Nie można wykorzystać wszystkich szans autentycznego istnienia (ani wolności), jednak człowiek jest tego świadom, dlatego może w każdym momencie swojego życia dokonywać zmian, przekraczając ograniczenia biologiczne, psychologiczne i społeczne (Boss, 1977). Ponieważ proces uświadamiania sobie potencjalności i szans egzystencjalnych może być zarówno powolny jak i skokowy (iluminacja), to teoria wyjaśnia zróżnicowanie zmian wprowadzanych świadomie do życia.

Inne tematy (dylematy) poruszane w tym nurcie to konieczność cierpienia, nieunikniona samotność, miłość jako jej przeciwwaga, autentyczność, bezpieczeństwo za cenę konformizmu, transcendencja. Poczucie winy e. (z powodu zaniechania szans) pcha do zmian w życiu, zaś lęk utrudnia zmiany.

Podejście e. przecenia możliwość zmiany, nie biorąc dostatecznie pod uwagę uwarunkowań biol. i społ. Natomiast wnosi idę intencjonalnych zmian osobowości.

Zmiany systemu znaczeń osobistych i tożsamości - perspektywa narracyjna

Bazuje ona na feno­menologicznej analizie materiałów autobiograficznych. Poszukuje się w nich wzor­ców interpretacji zdarzeń, indywidualnych sposobów interpretacji doświadczeń życiowych, kryteriów wartościowania, sposobów bilansowania życia, dynamiki emocji. Pozwoliło to na wyodrębnienie stałych indywidualnych skryptów emocjonalnych służących ujmowaniu i inter­pretowaniu doświadczeń typu przejście od emocji pozytywnych do negatywnych i odwrotnie. Powstają one w dzieciństwie (np. doświadczenia negatywne zawodu, kary, straty, lekceważenia itp. kiedy nic tego nie zapowiadało -> skrypt „jądrowy” = tzn. odnoszący się do konkretnej sceny z życia; wg którego później pesymistycznie interpretuje się podobne zdarzenia). Oczywiście mogą też być skrypty odwrotne („skrypt typu zaangażowanie”), pozwalające znosić przeciwności losu (Tomkins, 1979). Podobnie Dan McAdamsa (2001b) pisze o sposobach przeżywania emocji - sekwencjach: kontaminacyjnej (+ -> -) lub zbawiennej (- -> +). Narracja nie jest neutralna, ale zabarwiona emocjonalnie, a skrypty są trwałe, gdyż nie w pełni uświadamiane. Badania pokazują stałość wzorców narracyjnych.

Przeciwnie, u H. Hermansa interpretacje doświadczeń mają bliski kontakt z rzeczywistością - aktualną sytuacją (chyba że podlegają dysocjacji) i podlegają refleksji. Wartościowanie zmierza do wybierania subiektywnie ważnych zdarzeń (~„filtrowaniu”) i integrowaniu w sys. znaczeń osobistych. Zdrowy rozwój osobowości opisuje (Hermans, Hermans-Jansen, 2000; Hermans, 2008):

1. bogaty i zróżnicowany system znaczeń,

2. giętki proces wartościowania, co oznacza, że stosownie do zmian, jakie zachodzą w życiu, osoba płynnie przechodzi od pozytywnych do negatywnych wartościowań (i na odwrót),

3. integracja systemu znaczeń, polegająca na tym, iż osoba jest w stanie wydobyć myśl przewodnią, główny wątek osobistego systemu znaczeń,

4. przewaga znaczeń pozytywnych, jeśli tylko osoba nie doświadcza jakiejś osobistej tragedii,

5. dialogowe relacje między autonomicznymi częściami systemu znaczeń subiektywnych, identyfikowanymi jako odrębne glosy własnego Ja (np. opiekunka versus agresor - wiedźma)

Odmienne tzw. pozycje Ja odzwierciadlają zdolności człowieka do przyjmowania odmiennych punktów widzenia (mogą ze sobą „dyskutować”). Dzięki temu możliwa jest pełna ekspresja oraz twórcze rozwiązania. Teoria dialogowego Ja dodaje aspekt wewnętrznej wymiany i integrowania rozmaitych reprezentowanych w fenomenologicznej przestrzeni Ja punktów widzenia. Ponieważ przesunięcia pozycji Ja mogą być szybkie, również zmiany osobowości a nawet tożsamości mogą zach. w krótkim czasie. Jednak badania pokazują, że większość ludzi posiada stałą i zmienną część systemu znaczeń osobistych (wartościowań), a subiektywne znaczenie niektórych doświadczeń okazuje się zadziwiająco trwałe i mało podatne na reinterpretacje.

Wewnętrzna spójność analizowanych historii życia zainspirowała McAdamsa do stworzenia teorii tożsamości narracyjnej (nie będę tu szczegółowo opisywać, odsyłam do źródła). Podlega ona okresom rozwojowym, które dodają do niej kolejne elementy tożsamościowe, więc zmiany w tożsamości są odbiciem procesów rozwojowych. Z biegiem życia wykształca się i zmienia kompetencja narracyjna, jak i tematy narracji. Zmiana może być rozwojowa (stopniowe przekształcanie się mitu osobistego w kierunku zgodnym z ogólnym trendem rozwojowym człowieka; zwiększa się otwartość, wiarygodność i generatywność) lub personologiczna (całkowita przebudowa historii życia, możliwa w wyniku pogłębionej psychoterapii - rekonstrukcja mitu osobis­tego lub skonstruowanie go od nowa).

Na podstawie:

- P. K. Oleś (2011). Psychologia człowieka dorosłego, Warszawa: PWN, rozdz. 3.

Polecam też zakończenie rozdziału 3.6. ,,Co wiemy, a czego nie wiemy o zmianach osobowości” - okazuje się, że niewiele ;)

Opracowała: Zuzanna Gucwa

1 | Strona

---