1. PAŃSTWO I SPOŁECZEŃSTWO EUROPY OD MONARCHI KAROLIŃSKIEJ DO ABSOLUTYZMU OŚWIECONEGO

1. Periodyzacja historii europy (systemy od upadku cesarstwa rzymskiego)

2. Scharakteryzuj typy państw (m. patrymonialna, p. feudalne, m. stanowa, absolutna, konstytucyjna)

- monarchia patrymonialna- wszystko co w tym państwie należy do władcy.

• państwo feudalne- silna władza monarchy, uzasadniona jej boskim pochodzeniem, państwo traktowane jako własność panującego; „ Wasal mojego wasala jest moim wasalem”; cesarz wybierany, papież wybierany

• monarchia stanowa- o władzy ograniczonej przez przywileje poszczególnych stanów, z których zdaniem panujący musiał się liczyć; władza pochodzi od Boga ale społeczeństwo może coś powiedzieć w sprawie np. podatków ( we Francji- Filip Piękny; 1302r- stany generalne-danina na rzecz Rzymu).

• monarchia absolutna- nieograniczona władza monarchy, który rządzi przy pomocy rozbudowanego aparatu biurokratycznego- typowe dla schyłku feudalizmu i narastania kapitalizmu (forma m. absolutnej najbardziej rozwinęła się we Francji za panowania Ludwika XIV, który mówił że „państwo to ja”); władza pochodzi od Boga ale ma służyć dobru poddanych.; absolutyzm oświeceniowy korzysta z wiedzy aby poprawić stan państwa i społeczeństwa; silna armia- nie ma pospolitego ruszenia, żołnierz pochodzi z poboru, trzeba go ubrać, nakarmić; zdobycie max środków finansowych na utrzymanie armii (rozpoczął to minister finansów Ludwika IV- Calberg), wprowadzenie nowego systemu administracyjnego, rozwój tajnej dyplomacji, nowy stosunek do kościoła- kościół jest na służbie państwa; rozszerzenie wiedzy.

- monarchia konstytucyjna-została wprowadzona na miejsce monarchii absolutystycznej pod koniec XVIIIw; panujący na mocy konstytucji dzielił władzę z przedstawicieli tak jest również stolicy. Karol Wielki przeprowadził podział terytorialny na hrabstwa- hrabia był przywiązany do miejsca i staje się lennikiem.

Inspektorzy kontrolują hrabiów i ich działanie; marchia: margrabia ma dodatkowe obowiązki militarne (na granicach państwa); komornik- skarb państwa; kanclerz- kancelaria, z której wychodzą pisma; palatyn- zastępuje władcę w sprawach sądowych II instancji; rada królewska- ma charakter doradczy.

3. Karoliński system pieniężny.

Karol Wielki przeprowadził reformę pieniężną ( przed reformą monety bizantyjskie, złote, srebne, solity).Karol Wielki wprowadził monometalizm srebrny.

1 funt= 240 denarów

12 denarów= 1 solit złoty.

Z funta (libra) wybijał 20 solidów i 240 denarów.

W XVI wieku pojawia się Państwa Narodowe, które skupiają ludzi o podobnym dialekcie, o podobnym dziedzictwie kultury. Tworzenie języków wiąże się z tłumaczeniem Biblii na ojczysty język; ruchy protestanckie postulują aby biblia była dla ludzi; ks. Wujek tłumaczy Biblie na polski, poezja Kochanowskieg; XVI- XVIII- wojny religijne- w rezultacie religie narzuca władca. W Europie Wschodniej utrzymują się państwa wielonarodowościowe: Imperium Otomańskie, Księstwo Moskiewskie, Rzeczypospolita Obojga ( trojga) Narodów, Szwecja ( Finowie, Estończycy, Niemcy).

Bimetalizm- jednoczesne występowanie srebra i złota, w Polsce od XVI w waluta nazywała się złoty; 1 złoty= 30 groszy 9 były ze srebra).

Państwo sukcesyjne: Traktat werden- podzielił państwo na państwa sukcesyjne: Francja, Niemcy, Holandia- Belgia, Burgundia, Szwajcaria, aż po północne Włochy.

Istnieją dwa typy ograniczenia władzy królewskiej poprzez konstytucję: 1) naród pisze konstytucję i ona stanowi podstawę państwa; 2) konstytucja otrojowana- nadana przez władcę (konstytucja Księstwa Warszawskiego nadana przez Napoleona).

2. PAŃSTWO POLSKIE OD X DO XVIII W.

4. Periodyzacja historii Polski.

Pierwsze wiadomości o Polsce powstały w X wieku poza granicami naszego państwa, pierwszym pisanym dokumentem jest Dagome youdex- przekazanie państwa Mieszka I pod opiekę stolicy piotrowej. Nazwa Polonia pojawiła się w XI w w określeniu co do terenu w dorzeczu Wisły; w dokumentach bizantyjskich- lud Litzite, Węgry- Lendieu, wschód- Lachy, pół. Litwini- lenkasami. Zbliżone to wszystko do LESTKOWIE- naród pod władzą Listka, Lecha. W skład państwa weszły: Wielkopolska, Mazowsze, Małopolska, Śląsk, Pomorze, Kujawy.- 250 tys.km2. Europa Środkowa- ścieranie się 2 religii: religia chrześcijańska o obrządku bizantyjskim -863-885. W 966r Mieszko I przyjął chrzest, w 1000r metropolia gnieźnieńska, 968r- poznańska.

Periodyzacja:

Średniowiecze- od śmierci Kazimierza Jagiellończyka 1492r.

Wczesne średniowiecze kończy się wraz ze śmiercią Władysława Krzywoustego w 1138r.

1138-1339- Kazimierz Wielki- średniowiecze właściwe cechy wspólne ze systemem lennym, nie jest to czysty feudalizm

3 okres średniowiecza zmierzch połowa XIV w do końca XVw ( Kazimierz Jagiełło)

Nowożytność- kończy się wraz z III rozbiorem Polski (1795r).

5. Typy państw: m. patrymonialna, rozbicie dzielnicowe, m. stanowa, Rzeczpospolita szlachecka i obojga narodów, państwo polsko-litewskie

6. Ewolucja terytorium

7. Polskie prowincje w dobie rozbicia dzielnicowego

8. Rozwój terytorialny do 1596r.

Na samym początku w skład państwa weszły takie tereny jak: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Śląsk, Pomorze, Kujawy ( 250 tys.km2). W ówczesnym czasie istniała moda na powiększanie swojego terytorium kosztem swoich sąsiadów, dlatego też o szczęścia prowadzenia wojen i prowadzenia odpowiedniej polityki zależały granice państwa. Po śmierci Bolesława Krzywoustego 1138r państwo zostało podzielone pomiędzy spadkobierców-szczególne rozdrobnienie na Śląsku i Kujawach. W 1181r odpadło Pomorze Zachodnie, osadzony na Mazowszu Zakon krzyżacki uzależnił się od niego 1226r, 1249-1252 utracono Ziemie Lubuską. Próba zjednoczenia nastąpiła w XIV- Wacław II-król czeski i polski (nie udało się). Kolejna próba przez Władysława Łokietka od 1320r król polski. Za czasów Kazimierza Wielkiego państwo polskie składało się z Wielkopolski i Małopolski (100tys. km2) a w ostatnich latach jego życia 170 tys.km2 po połączeniu Rusi Halickiej. W XV wieku po wygranej wojnie 3-letniej z Krzyżakami i włączeniu Gdańska i Pomorza Gdańskiego (utracony 1308, odzyskany 1466r) oraz inkorporacji Podola, Księstwa Bełskiego, Części Mazowsza- 235 tys,km2. W pierwszej połowie XVI państwo Jagiellonów obejmowało obszar Korony- około 260 tys.km2 oraz Wielkie Księstwo Litewskie- około 610 tys.km2. po unii lubelskiej powierzchnia RP w 1582r. wynosiła około 815tys.km2. po 1569r Rp dzieliła się na 5 prowincji, 34 województwa, 27 ziem, 173 powiaty. Prowincjami były: Wielkopolska, Mazowsze, Prusy Królewskie, Wielkie Księstwo Litewskie i Małopolska, w skład której wchodziły również Ruś Czerwona, Podole, Ukraina. Od czasów unii lubelskiej do Korony wchodziły woj.: podolskie, wołyńskie, bracławickie i kijowskie(granica między Koroną i Litwą przebiegała na południe od Prypeci). Województwa były jednostkami admin., w którym najwyższy urząd pełnili wojewodowie; największe woj. Kijowskie-200 tys.km2, najmniejsze malborskie- 2,1tys. km2.

9. Kiedy Polska utraciła : Szczecin, Wrocław, Gdańsk; Kiedy zyskała: Gdańsk, Warszawę, Lwów, Kijów, Wilno, Mittawa

Gdańsk- straciliśmy w 1308r, odzyskaliśmy w 1368r. Szczecin- utraciliśmy w 1181r Książe staje się lennikiem cesarstwa niemieckiego

Wrocław- straciliśmy w 1348 r Kazimierz Wielki za cenę pretensji Luksemburgów do tronu Polskiego.

Warszawa- zyskana w 1526r Mazowsze zostało dość późno przyłączone do Królestwa.

Lwów- zyskany w 1349r.

Kijów- zyskany...

Wilno- zyskany... chyba 1509r- unia lubelska?.

Mittawa- zyskana...

10. Zmiany ludnościowe, liczba ludności, przyrost naturalny.

Powstanie państwa Piastów związane było z osadnictwem rolniczym; osadnictwo wiejskie składało się z samowystarczalnych gospodarstw rodzinnych, które skupiały się na początku na terenach najdogodniejszych. W średniowieczu potencjał gospodarczy zależał od wielkości jego obszaru i liczby ludności; to uzależnienie było tym silniejsze, im większa część produktu krajowego wytwarzana była w rolnictwie. Wielkość produkcji rolniczej była określana głównie przez gęstość sieci osadniczej (liczba ludności na 1km2); w mniejszym stopniu przez różnicę w poziomie techniki uprawy. X/XIV Polska słabo zasiedlona; przyrost ludności od Xi do XIV bardzo powolny. Przyjmuje się że stopa urodzin była nie wiele większa od stopy zgonów, średnia życia 30 lat. Przyrost liczby ludności 1000-1340 spowodowany był imigracjami, powstanie instytucji immunitetu- zwolnienie osób lub określonych obszarów od całości bądź części świadczeń i danin na rzecz księcia i przeniesienie ich na rzecz rycerza czy opata otrzymującego immunitet; nadawany był pod postacią przywileju władcy i objął powszechne dobra rycerskie, gdzie posiadanie ziemi było związane z obowiązkiem służby wojskowej.

11. Katastrofa demograficzna 1650-1720

Przyrost naturalny - różnica między liczbą urodzin a liczbą zgonów na 1000 mieszkańców.

I faza demograficzna (od Leska)- stopa narodzin wynosi 40 promili, zgonów 40 promili. Czarna śmieć- dżuma, która nawiedziła Europę w 1348r zmniejszyła ludność od 20% do 70%; Polska w pewien sposób się uchroniła od tego. Na granicach Kazimierz Wielki nakazał kwarantannę, najbardziej odczuł to Gdańsk. Podobnie było w Czechach. Dżuma, tyfus (XVIw) syfilis, ospa wieczna powodowały wzrost liczby umieralności; zarazy szły razem z wojną. W XVII w - wojna na terenie RP ( zniszczenie infrastruktury, demografii bombardowanie dywanowe), 1650-1660- Potop, nastąpił 20% ubytek ludności, upadek przemysłu i miast; 1700-1710 wojna północna, spadek ludności- podstawa kryzysu państwa. ( II wojna światowa- 6-5 mln. mieszkańców, 18%-20%, aby odtworzyć potrzeba było 50 lat). Po wojnach Szweckich nastąpił rozwój przemysłu w Gdańsku, odrodzenie w czasach stanisławowskich, ostatnie 1770-1780- poprawa do odrodzenia państwa.

Organizacja państwa opierał się na systemie grodowym, liczba grodów zmienna ok. 100. w grodzie umieszczana była załoga wojów książęcych z urzędnikiem reprezentującym władcę i przez niego powołanym- kasztelan.; ok. 2,5tys.km2, 10-15 tys. ludności. Funkcja obronna, administracyjna, skarbowa, ośrodek mobilizacji ludności w przypadku napadu nieprzyjaciela. Przy grodach znajdowały się podgrodzia i osady targowe (rzemiosło i handel). Województwa są reliktem podziału dzielnicowego Polski; w XIV wieku powiat jako obszar sądowy. Daniny i świadczenia na rzecz księcia według relacji Ibrahim ibn Jakub. Mieszko zaopatrywał swoich wojów w odzież, broń, żywność, konie, a nawet wyposażał dzieci; część zaopatrzenia z importu. W tamtym czasie skarb państwa i władcy był jednością i zwany był komorą książęca, stąd komornik zwany też podkomorzym. Słowo komora od camery- ława. Dochody: świadczenia ludności na rzecz panującego, kary oraz z monopoli- regale książęce: prawo zakładania i utrzymywania karczem, prawo wydobywania kruszców i soli, wyłączne prawo bicia monet oraz pobieranie opłat targowych , ceł i myt+ łupy wojenne. Ściąganie świadczeń dokonywało się w ramach systemu grodowego, gdzie egzekwowano daniny i posługi prawa książęcego- dokonywał tego włodarz, który kierował komornikami dochody dzielono: 1/10 na utrzymanie biskupstw, 1/3 zatrzymywali kasztelanowie na utrzymanie grodu, reszta na użytek dworu. Za Wacława II przeniesiono z Czech nowy system monetarny, administrację w terenie sprawowali starostowie, którzy w myśl prawa z 1368 i 1370 mogli zatrzymywać sobie daniny w naturze, produkty rolne pochodzące z włości królewskich, opłaty za drewno, z młynów i kar sądowych. Rozwój handlu wew. i zew. w czasach Kazimierza Wielkiego spowodował wzrost dochodów z ceł i myt. Przywilej koszycki z 1374r obniżał podatki i wprowadzał zasadę, że poza poradlnym wszystkie inne podatki mogły być pobierane za zgoda szlachty na zjazdach (sejmiki).

3. ŚREDNIOWIECZE POLSKI NA TLE EUROPY - GOSPODARKA

12. Opisz wieś lokowaną na prawie niemieckim.

We wsiach lokowanych na prawie niemieckim napływającymi osadnikami byli: Polacy, Niemcy, Holędrzy (XIIIW). Napływ osadników był spowodowany przeludnieniem na Zachodzie; migracja wynosiła wówczas ok. 2 tys. ludzi. Nowa organizacja wsi pojawiła się w XIIIw na Śląsku. Z punktu widzenia przestrzennego wyróżniamy 2 rodzaje ówczesnej wsi: 1) tradycyjna ulicówka, gdzie wzdłuż strumienia/ drogi wytoczono szerokość działek chłopskich. Na tyłach zagrody, prostopadle do drogi powstawały wydłużone pasy ziemi, na których zakładano ogrody, pola uprawne i pastwiska. 2) wieś placowa, zwana owalnica lub okolnicą. W środku wsi znajdował się plac o kształcie owalnym, przez który przepływał strumyk bądź na którym wykopano staw/ studnie. Na środku placu wnoszono kościół. Gospodarstwa skupione były wokół placu bądź szerokiej ulicy i w dalszej odległości od zabudowań wytyczano 3 niwy pół. Ten typ wsi powstawał zwłaszcza w XII_XVw. Często wieś była ogrodzona, a prowadzące do niej wrota zamykano na noc. Na czele wsi stał sołtys i ława sądowa. Wprowadzając 3-polowy system upraw roli, udoskonalono narzędzia. Wzrosła ilość uprawianej ziemi, uzyskiwano większe zbiory. Nadwyżkę polową chłopi sprzedawali, a za uzyskane pieniądze kupowali wyroby rzemieślnicze, sprzyjało to rozwojowi rzemiosła i handlu. Mieszkańcy wsi, osad towarowych i podgrodzi podlegali prawu karnemu książęcemu. Prawa książęce miały charakter zwyczajowy, zróżnicowany prowincjonalnie. Zarówno ziemie, jak i zamieszkująca je ludność były traktowane jako własność książęca (patymonium); także ziemie niczyje ,nie używane i nie zajęte, oraz ziemie zdobyte w drodze podbojów uważane były za własność książęcą.

13. Opisz miasto lokowane na prawie niemieckim.

Kolonizacja na prawie niem. W XIII- XIVw. była organizowana prze pol. książąt, możnowładców, biskupów, klasztory. Lokalizacja wg zasad wzorowanych na przywilejach nadawanych wolnym osadnikom w Niemczech. Należały do nich m.in. gwarancja wolności osobistej oraz dziedzicznego prawa do uprawnionej ziemi (z warunkiem oddawania panu określonych, stosunkowo nie wielkich danin), prawo tworzenia samorządu, a także wolnizna (pierwsze kilka lub kilkanaście lat osadnicy byli zwolnieni od wszelkich świadczeń). Początkowo przywileje te otrzymywali goście z Niemiec, co doprowadziło do przewagi ludności pochodzenia niem. w większych miastach na terenach Dolnego Śląska, ziemi lubuskiej i Pomorza. Później na prawie niem. osiedlano również Polaków. Organizatorem zakładanego miasta był tzw. zasadźca, który najczęściej zostawał sołtysem lub wójtem. Miasto pozostawały obok grodów i rezydencji możnych, zwykle w obrębie lub obok istniejących osad targowych . Charakteryzowały się prostokątnym rynkiem i w zasadzie regularną siatką ulic. Miasto otaczano fortyfikacjami (rów i palisada, później mur i wierze z cegły). Władzę w mieście sprawował mianowany przez księcia wójt i ława sądowa, później rada miejska z burmistrzem na czele. Miasta nie były duże (Wrocław 17 tys.), Kraków (14 tys.) Centrum zajmował rynek, z którego pod kątem prostym rozchodziły się ulice. Na rynku budowane były: ratusz, kościół i sukiennice mieszczące kramy. Większe miasta (Kazimierz Wielki) obwodzono podwójnymi murami wzmacnianymi basztami. Bramy miejskie były specyficznie ufortyfikowane (barbakan). Zabudowa wew. murów miejskich była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Domy wokół rynku były często murowane i należały do patrycjatu. Pozostałe ulice (rzemieślnicze) miały budowę drewnianą. Pod murami fortyfikacyjnymi gromadziła się biedota.

14. Znaczenie jarmarków rocznych i targów tygodniowych dla gospodarki tej epoki.

We średniowieczu wymiana miała charakter dorywczy; rolnik nie mógł wyrabiać towarów więc kupował je u wędrownego kupca. Rozwój handlu był hamowany prze brak dróg o dogodnych środków transportowych ( brak bezpieczeństwa i niepewność rynku). Kupcy sami wozili i sprzedawali; łączyli się w karawany- gildie. Przymus drożny- z jednej strony miał zapewnić bezpieczeństwo podróżującym kupcom, z drugiej strony ułatwiło ściąganie ceł i myt; przymus składu- przymus wystawienia towarów przez określony czas na rynku odwiedzanego miasta; prawo o gościach- np. kupiec krakowski, który chciał kupić w Toruniu towar od kupca z Gdańska, mógł to uczynić za pośrednictwem miejscowego kupca , który z tego tytułu pobierał opłatę ( nie obowiązywało na jarmarkach). Występowała różnorodność miar, wag, monet jakimi posługiwano się w różnych okolicach.

W Polsce w X-XII wymiana lokalna odbywała się w osadach towarowych ( pod murami warownymi grodów). Sprzedawano artykuły przemysłowe, rolnicze- miód, skóry, bydło. Jako pieniądz występowały towary: skrawki płótna, sól, srebro. Miasto obsługujące rynek lokalny odgrywały istotną rolę miejsce produkcji rzemieślniczej i wymiany dla rynku wiejskiego. Targi odbywały się w określone dni tygodnia. Co pewien czas odbywały się jarmarki, na których obowiązywały przywileje korzystne dla kupców. Reglamentacje handlu określone miejsce, formy, czas transakcji kupieckich. Handel tranzytowy szlak rzymski wiodący z E.Zach. na Wschód, od miast nadbałtyckich do Kijowa, osad genueńskich na Krymie i dalej do Bizancjum. Z Polski wywożone były bursztyny, futra, niewolnicy; przywożono artykuły luksusowe (broń, adamaszki, jedwabie, pachnidło, artykuły korzenne nie zagrażały miejskim monopolom cechowym, nie psuły się, były lekkie w stosunku do swojej wartości, co obniżało koszt przywozu. Handel w rejonie mórz Bałtyckiego i Północnego (przedmiotem handlu artykuły rolnicze, leśne, ryby). Handel bałtycki zmonopolowany przez Hanzę (związek miast) uformował się w XIIIw; w jego skład wchodziły miasta ang. , flamandzkie, niemieckie, skandynawskie, polskie, ruskie. Hazenci mieli prawo utrzymywać eksterytorialne faktorie w różnych miastach od Wielkiego Nowogrodu do Londynu; zwalczali kupców niezrzeszonych ; dzięki flocie wojennej i najemnym żołnierzom potrafiła stworzyć bezpieczne warunki transportu dla swych członków. Handel zagraniczny w Polsce: Węgry (Koszyce, Nowy Sącz, Bochnia, Kraków, Piotrków, Toruń, Gdańsk) Bałtyk Morze Czarne ( Gdańsk, Toruń, Lublin, Lwów, Kijów, Kaffa). Handel rozwinął się za czasów Kazimierza Wielkiego, surowa polityka umożliwiała bezpieczny przewóz. Od czasu czarnej śmierci nożyce cen niekorzystne dla producentów żywności, a korzystna dla rzemieślników skutkiem wprowadzenia na mocy statutu wareckiego w 1423r taks wojewódzki, który regulował max. Cenę wyrobów wytworzonych w mieście. Po pokoju toruńskim w 1466r i po powrocie Gdańska do polski rozwiązał się eksport. Wojny w Czechach przysporzyły Polsce nowych warunków zbytu. Eksporterem zajmowali się mieszczanie Lublina, Sandomierza, Płocka. Głównym towarem eksportowym zboże i drewno (Niderlandy).

15. Górnictwo i przemysł poza cechowy w XIV i XV wieku.

Wiek XVI i pierwsza połowa XVII przyniosła rozwój produkcji przemysłowej. Energia dla większych zakładów: młynów zbożowych, tartaków, prochowni, papierni. W małych zakładach przemysłowych i rzemieślniczych korzystano z wiatraków i kieratów końskich, ale głównym źródłem były mięśnie ludzkie. Inwestycje powodowały wzrost zapotrzebowania na kapitał- strefy kupieckie, które lokowały go w sukiennice. Zapotrzebowanie w surowiec, środki produkcji, transport i zbyt wyrobów przekraczały możliwości finansowe cechów miejskich ten sposób zaczyna się rozwijać system nakładczy organizowany przez kupców w ramach organizacji cechu jaki i poza nią. W XVIw nastąpił rozkwit hutnictwa szklanego, największe skupienie w Małopolsce; pierwsza duża huta w Porębie Wielkiej własność Lubomirskich. XVI rozwój papiernictwa. Młyny papiernicze poruszane były siła wody. Skupiskiem tego przemysłu był Gdańsk, Poznań i Wilno. W XVI wieku rozwinął się przemysł tartaczny związany ze wzrastającą eksploatacją lasów i wywozem z Polski drewna, zwłaszcza do Anglii i Niderlandów. Szlachecki przemysł dworski obejmował młyny, tartaki, browary i gorzelnie oparty był na własnym surowcu.

Górnictwo- znajdowało się poza miastem i poza zasięgiem organizacji cechowej; wydobywano sól, rude metali, siarkę./żupnik- zajmował się górnictwem królewskim, który pełnił wobec gwaranta władzę administracyjną, sądowniczą i skarbową/ gwarectwo- zrzeszenie górników budujące i eksploatujące, rekrutowani początkowo z rzemieślników, przybyszów, którzy wnosili do spółki kapitał, narzędzia i sami pracowali/ gwarkowie- zatrudniali na własny rachunek 2-3 robotników pomocniczych; z produkcji część dochodów oddawali gwarectwu i część właścicielowi w postaci OLBORZY- danina na rzecz posiadacza regla, zaliczano do nich również obowiązek sprzedaży metali szlachetnych po cenach niższych niż rynkowe. Najstarsze kopalnie- złota na Śląsku XIIw; soli koło Krakowa. Wydobycie soli od XIII stanowiło własność skarbu i stolnicy sprzedawali swój urobek urzędnikowi żupnika za cenę określoną statutami; kopacze opłacani systemem akordowym.

Olkusz- srebro/ ołów; Kielce- miedź. Rozwój górnictwa ograniczany prze technikę; kopalnie nie wychodziły zbyt głęboko.

Hutnictwo- żelazo wytapiano w małych piecach dymarskich; paliwo- węgiel drzewny; siłą mechaniczną- koło wodne; lokowane w lasach; żelazo o niskiej zawartości węgla- miękkie.; największe skupiska na Śląsku, rejon Częstochowy, w górnym biegu Wisły, zagłębie Staropolskie; najlepsza stal z Mediolanu i Toledo; szkło- wyspa Wolin (Xw), Opole ( X i XIw), Wrocław (XII).

Przemysł- wyroby przemysłowe: tkaniny lniane, wełniane, skóry wyprawiane, narzędzia drewniane,/ rzemiosło i handel zyskał na lokalizacji miast na prawie niem./ cechy powstawały w celu ekonomicznym tj. obrona interesów rzemieślników przed konkurencja; posiadały prawa, przywileje/ WILKIERZE- ustawy wydawane przez rady miasta, ściśle regulujące ich działalność/ cechy- funkcje religijne, towarzyskie, kulturalne; był przymus cechowy, posiadali własny statut, którego pilnie przestrzegano, regulował działalność zawodową członków- określał wielkość zakładu ilość zatrudnionych uczniów, rodzaj i liczbę narzędzi, surowców, godziwe ceny towarów,; każdy cech miał patrona, sztandar, oddział zbrojny.

Cech miał monopol:

-monopol produkcyjny- w obrębie miasta nikt inny nie mógł produkować poza majstrami

-monopol sprzedaży- produkty mogły być sprzedawane przez mistrzów cechowych, od tej zasady odstępowano w czasie jarmarków, nabywcami byli mieszczanie, warstwa rycerska, kościół, chłopi

-monopol nauki.

Majster posiadał warsztat, w którym zatrudniał 2-5 osób. Aby zostać rzemieślnikiem:

-terminowanie- majster pobierał opłatę za naukę, nie zależnie od pracy jaką uczeń wykonywał, majster sprawował opiekę ojcowską, na koniec wyzwolenie- egzamin praktyczny

-zatrudnienie u jakiegoś majstra cechowego- miał już w tedy określone prawa i przywileje

-wędrówka czeladnicza- sprzyjało to szerzeniu się wiedzy technicznej, czeladnik pracował na dworze u majstrów w różnych miastach

- egzamin mistrzowski- majstersztyk, po zdaniu musiał opłacić dość wysokie wpisowe do cechu oraz zakupić podarki dla starszyzny.

Produkcja cechowa wysoka- wysokie koszty robocizny, minimalna mechanizacja i monopol produkcji/ trwałość produktów duża.

W średniowieczu b. Łatwo było wejść do cechu, od XIV ograniczone, większe bariery/ majstrem można było zostać gdy było się synem, zięciem lub poprzez ożenek z wdową. Ominięciem tego było założenie nowego cechu- w XIV upadek cechów poprzez zbyt duże ograniczenie. Cechy ograniczały rozwój techniczny.

Rozwój młynarstwa i browarnictwa- młyny wodne pojawiły się XIIw, lecz rozpowszechnił się dopiero w Xlllw, XIV pojawiły się wiatraki. Młyny były wartością sołtysów, dwór często oddawał przywilej młynarski w dzierżawę. Piwowarstwo- karczma książęca - dochody skarbowi książęcemu Karczmy- podgrodzie i osadach targowych XIII/XIV- rozwój- udoskonalono proces warzenia i fermentacji. Browary- boczne ulice i przedmieścia; Gdańsk- 400 browarów w XV wieku- 250 tys. beczek. Produkcja piwa- Proszkowice, Gdańsk, Elbląg, Warka. Tartaki- XIV wiek; Gdańsk ( piła mechaniczna napędzana kołem wodnym). Papiernie- najstarsza ba Śląsku, Gdańsku w skutek wynalezienia druku, Wrocław 1473, Kraków 1474.

16. Psucie pieniądza w średniowieczu i jego cele.

We wczesnym średniowieczu krążyły po Europie monety bizantyjskie i arabskie (w państwie frankońskim: monety srebne bite na wzór rzymski). Karol Wielki ref. pieniężna: z funta srebra (libra) wybijano 20 solidów i 240 denarów. W Polsce odpowiednikiem wagowym funta była grzywna; system denarowy obowiązywał od czasów Mieszak I do końca XIII w. Za czasów Wacława II wzorem czeskim wprowadzono system groszowy, gdzie z grzywny srebra o wadze 197 g bito 48 groszy. Grzywna= 48 gr. , choć zawartość srebra obniżała się . XIV w Władysław Łokietek wprowadził złote dukaty- nie było ich w obiegu. Używano złotych monet zagranicznych: dukaty weneckie oraz floreny węgierskie, XIV- grosz pieniądzem ogólnokrajowym ( po śmierci Kazimierza Wielkiego- kryzys, napływ bezwartościowej monety bitej w księstwie Śląskim).

Bankierzy- banca (ława) zajmowali się wymianą monet.

Spadek wartości pieniądza był spowodowany jego psuciem przez władców, jak i ludności prze których ręce przechodziły one. Władcy posiadający monopol menniczy uczynili sobie z psucia monet źródło dochodów skarbowych ( Mieszko Stary). Wypuszczając nową monetę lżejszą lub o mniejszej zawartości srebra w stopie, oznaczali ja tym samym stępem co poprzednio. Wypuszczając monetę nową zakazywali obiegu starej, zmuszając ludność do wymiany starych, lepszych monet na nowe gorsze pod groźbą konfiskaty.

Prywatni fałszerze uprawiali proceder obniżenia brzegów monet i puszczania ich w dalszy obieg. Fałszerzy surowo karano(wrzucanie do wrzątku lub wlanie w gardło wrzącego ołowiu). Psucie monet prowadziło do tezauryzacji pieniędzy lepszych i zwiększenia obiegu pieniędzy gorszych; zły pieniądz wypierał z obiegu pieniądz dobry co pogłębiało jeszcze bardziej nieufność do pieniądza , chaos monetarny i deficyt środków płatniczych

Kredyt- kredyt handlowy pozwalający na wzajemne rozliczania bezgotówkowe, jedynie salda wyrównywane w gotówce Szampania. Inna forma były zlecenia wypłaty wystawiane na okaziciela w inny mieście lub kraju, co chroniło przed kradzieżą - weksle. Z czasem pojęcie te nabrało szerszego znaczenia- poświadczenie pisemne, stwierdzające zobowiązanie dłużnicze w wypadku odroczenia terminu płatności. Kredyt miał przeznaczenie konsumpcyjne lub polityczne; wysoka stopa produkcyjna uniemożliwiała jego zaciągnięcie na rozwój rolnictwa czy produkcji. Dłużnicy to władcy, zadłużali się w zakonach, domach bankowych. Kościół zabraniał pobierania procentów, ale ustalano krótszy okres spłaty i jak się nie wywiązał wysoka kara= oprocentowaniu, lub rządano spłaty w innej walucie. Lichwa- wysoka stopa procentowa. Stosowano coś podobnego do kredytu hipotecznego- pożyczkodawca pobierał dochody dłużnika z dóbr ziemskich lub czynszów miejskich jako oprocentowanie pożyczki do czasu jej zwrotu.

4. NARODZINY KAPITALIZMU W EUROPIE ZACHODNIEJ

17. Reformacja, początki kapitalizmu.

18. Ekspansja kolonialna Hiszpanii.

19. Nowy model rolnictwa na przykładzie Anglii (ogradzanie, dzierżawa)

20. Napływ kruszcu do Europy, pieniądz i kredyt, rewolucja cen- wzrost cen w XVI wieku, jego skutki dla płac i gospodarki.

21. Etatyzm Calberta, manufaktury francuskie

5. DUALIZM W ROZWOJU GOSPODARCZYM EUROPY

22. Dualizm w rozwoju agrarnym Europy.

Dualizmem w rozwoju agrarnym nazywamy dwutorowość rozwoju rolnictwa europejskiego w XV i XVII w wyróżniający się rozpowszechnieniem się czynszów i dzierżawy w Europie Zachodniej i gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej na wschodnich peryferiach Europy

23. Międzynarodowy podział pracy- kraje surowcowe i przetwórcze.

24. Terms of trade w polskim handlu zagranicznym.

termin używany w handlu zagranicznym na określenie stosunków zmiany cen towarów eksportowych do zmian cen towarów importowanych. Korzystny t.o.t jest wówczas , gdy ceny towarów eksportowanych rosną szybciej niż ceny towarów importowanych.

25. Ekonomika folwarku w Polsce według Anzelma Gostomskiego.

W XVI w folwarki zaczęły stawać się głównym źródłem dochodów z dóbr szlacheckich, kościelnych, magnackich i królewskich. Folwark opłacało się zakładać tam gdzie staniał rynek zbytu na produkty rolne. W folwarkach utrzymywano całą czeladź najemną (3-6 osób), w pracach polowych natomiast korzystano z pańszczyzny. Z ekonomiki folwarcznej wynikała potrzeba tworzenia dwóch typów gospodarstw: kmiecych (posiadających konie/ woły) przeciętnie jednołamowych, które dostarczały pańszczyzny sprzężonej , oraz gospodarstw drobnych do 4 ha, które świadczyły pańszczyznę pieszą.

1łan folwarczny= pańszczyzna 5-10 poddanych

Z dochodów kmieć musiał wyżywić rodzinę, parobka, zakupić narzędzia, budować i konserwować zabudowania, opłacić podatki na rzecz państwa. Czynsze 30-50 w XV odgrywały dużą rolę, lecz straciły wartość wraz ze spadkiem pieniądza w XVw.

Oprócz czynszu i robocizny płaciły daniny rocznie 30 jaj, 2 kapłony, 2 sery, 2 korce zboża oraz grzyby, runo leśne, dziesięcinę snopową przeznaczoną dla kościołów (nie mieli poważnych nadwyżek towarowych). Jeżeli chłop nie mógł sprostać obciążeniom polityka szlachcica sprowadzała się do zapewniwnienia chłopu min. ; przy pomorze bydła, spaleniu pan musiał udzielić chłopu bezpowrotnej zapomogi. Aby odbudować potencjał ekonomiczny folwarku trzeba było zgromadzić niemały kapitał, którym średni szlachcic nie dysponował - zaciągał pożyczkę u magnata; jeśli nie mógł spłacić tracił folwark, chłop opuszczał ojcowiznę i szukali lepszych warunków życia u nowego pana.

26. Polityka handlowa Rzeczpospolitej (cła)

Polityka handlowa w XVI i XVII była zmienna i niekonsekwentna. Panowały dwie zasady:1) uprzywilejowanie interesów gosp. Szlachty; 2) faworyzowanie interesów krajowego konsumenta (cła wozowe były niższe niż wywozowe, przy imporcie sukna cło wynosiło 1-1,5%, przy eksporcie wołów 59% wartości)- w RP polityka antymerkantylna. Bilans handlu morskiego Gdańska w drugiej połowie XVIw i w pierwszej połowie XVIII wskazuje saldo dodatnie. Zmiana polityki na merkantylną podwyższyłoby centy towarów importowanych i wytwarzanych w Polsce. Największe korzyści czerpał Gdańsk monopolizował rynek, zostawało w nim 40% wartości eksportu. Europejska „rewolucja cen” dotarła do Polski poprzez handel zagraniczny korzystny terms of trade.

Eksport zboża, produkty drzewne, potaż (produkt wytwarzany z popiołu drzewnego, węglan potasu)- 8-20% wartości eksportu, zboże 65-80%. Drogą lądową- woły w XVI- ok. 40 tys. sztuk, cenne skórki zwierząt futrzanych. Import sól, śledzie, wina (20%), tkaniny (30%), towary kolonialne, skóra, futra (10%), w połowie XVII na czoło wysunęły się tkaniny, śledzie, wino i towary kolonialne, sól (5%). Drogą lądową przywożono wino węgierskie, wyroby włókiennicze ze Śląska; żelazne z Czech i Austrii (kosy).

W 1505r przyjęto Konstytucję Nihil Novi, zmiany prawnoustrojowe mogą być ustanawiane przez króla za zgodą

Parlamentu. Ograniczeniem władzy królewskiej była nadrzędna rola sejmu wobec tronu. XVI organem władzy

wykonawczej był Sejm Walny; instytucja sejmowa wykształciła się z dawnej rady królewskiej i sejmików ziemskich

(dwuizbowy). W Senacie-dostojnicy państwowi, z nominaci królewskiej(ministrowie, wojewodowie, kasztelanowie,

biskupi), opiniował ustawy zgłaszane do izby poselskiej. Posłowie do Sejmu wybierani byli na sejmikach ziemskich

spośród szlachty, czynne prawo wyborcze posiadał szlachcic bez znaczenia na majątek; 1505r-zasiadali przedstawiciele

miast w Izbie Poselskiej; posłowie instrukcje sejmowe na sejmikach ziemskich, po powrocie relacja. Sejmiki- władza

samorządowa-ustalanie podatków lokalnych, podporządkowane magnatom. Konstytucja inne miała znaczenia- cała

działalność legislacyjna; Sejm Walny uchwalał ustawy i podatki, przyznawał szlachectwo, kontrolował skarb, zwoływał

pospolite ruszenie. Liberum veto-w. Sicińskiw 1652r., libero conspiro- prawo do zawiązywania konfederacji-wyrosło

z rokoszu.;vivente regem- za życia króla; liberum defaecatio- prawo lżenia przeciwników politycznych w tym króla.

Władza wykonawcza w rękach króla, przy pomocy ministrów: kanclerza, marszałka, podskarbiego, hetmana. Sądy były

odrębne dla poszczególnych stanów; dla szlachty najniższe sądy ziemskie, sędziów wybierały sejmiki deputackie spośród

szlachty danego powiatu. Instancje odwoławcze: trybunał Piotrkowski dla Wielkopolski, Mazowsza i Prus Książęcych.

Duchownych obowiązywało prawo kanoniczne i sądy biskupie. Mieszczaństwo podlegało sądom ławy miejskiej według

Prawa magdeburskiego. Chłopi podlegali sądownictwu patrymonialnemu, tj. właściwości dóbr, mieli prawo odwoływać

się do sądów królewskich. Żydzi podlegali sądom kahalnym nadzorowanym przez władze państwowe.

6. SYSTEM AGRARNY POLSKI XVI-XVII W.

29. Polityka morska Rzeczypospolitej XVI-XVII i połowa XVIII wieku

27. Na czym polegała dwusektorowość w rolnictwie (towarowa i naturalna)

a) Nastawione na eksport gospodarstwo folwarczne nie uczestniczyło w istotnym stopniu w wymianie na rynku wew. W .Kula wyróżnił nawet dwa sektory w rolnictwie polskim w XVIw.: naturalny i towarowo-eksportowym. Model gosp. folwarczno-pańszczyźnianej polegał, jego zdaniem, na wzajemnym przenikaniu się naturalnego sektora gospodarki chłopskiej i towarowego gosp. dworskiej. Sektor towarowy był uzależniony od naturalnego w dziedzinie istotnych czynników produkcji, takich jak infrastruktura gospodarcza, robocizna, narzędzia, siła pociągowa.

Dwusektorowość polegała również na tym, iż przejęcie nadwyżki ekonomicznej prze sektor towarowy- dworski- pozbawiało możliwości intensywnych, a nawet restytucyjnych gospodarkę chłopską. Nadwyżka ekon. Folwarku była w niewielkim stopniu kierowana na inwestycje i to raczej inwestycje nieprodukcyjne. Jej podstawowa część była konsumowana przez szlachtę.

b) W międzynarodowym podziale pracy wielka własność w Polsce stała się dostawcą do centrum Europy zbóż, bydła, drewna, konopi itp. W końcu XVI w. wobec rewolucji cen w handlu zagranicznym Rzeczypospolitej wystąpił korzystny term of trade, zwiększając tendencje eksportu surowców i importu artykułów gotowych, nabywanych głównie przez szlachtę. Rok 1618 był szczytowym dla koniunktury eksportowej-wyeksportowano około 200 tys. łasztów zboża. Od lat 20-tych XVII w. wywóz ten ulegał stałemu zmniejszaniu.

Nastawione na eksport gospodarstwo folwarczne nie uczestniczyło w istotnym stopniu w wymianie na rynku wewnętrznym. W.Kula wyróżnił dwa sektory w rolnictwie polskim XVI w.: naturalny i towarowo-eksportowy. Model gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej polegał, jego zdaniem, na wzajemnym przenikaniu się naturalnego sektora gospodarki chłopskiej i towarowego gospodarki dworskiej. Sektor towarowy był uzależniony od naturalnego w dziedzinie istotnych czynników produkcji, takich jak infrastruktura gospodarcza, robocizna, narzędzia i siła pociągowa.

Dwusektorowość polegała także na tym, iż przejęcie nadwyżki ekonomicznej przez sektor towarowy -dworski- pozbawiało możliwości inwestycyjnych, a nawet restytucyjnych gospodarkę chłopską. Nadwyżka ekonomiczna folwarku była w niewielkim stopniu kierowana na inwestycje i to raczej inwestycje nieprodukcyjne. Jej podstawowa część była konsumowana przez szlachtę. W XVI w. i na początku XVII w. były to jeszcze procesy nie odbijające się negatywne na produkcji rolnej.

Dwutorowość rozwoju rolnictwa europejskiego w XV-XVII w. wyrażającą się rozpowszechnianiem się czynszów i dzierżawy w Europie Zachodniej i gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na wschodnich peryferiach Europy, nazywamy dualizmem w rozwoju agrarnym.

28. Wyjaśnij: pobór, łanowy, podymne, szos, pogłówne, czopowe, kwarta, hiberna

pobór- podatek na wojsko, po raz pierwszy uchwalony w 1404 roku w celu wykupienia Ziemi Dobrzyckiej z rąk Krzyżaków; w jego skład wchodziło kilka różnych podatków pośrednich i bezposrednic.

szos- płacony przez mieszczan w zależności od stanu majątkowego, najczęściej w wysokości 2 groszy od grzywny (48groszy)wartości majątku

pogłówne-

czopowe-od wytworzonych i sprzedanych trunków

kwarta-

hibera- podatek od dóbr prywatnych bądź podatek do pochodzących z oddania folwarków w dzierżawę.

łanowe-podatek w wysokości od 4 do 18 groszy z łana kmiecego

podymne-podatek pośredni, płacony od każdego budynku wyposażonego w komin według klasyfikacji „jakościowej”: w miastach od 4 do 16 złp, a we wsiach od 5 do 7 złp

poradle- stały podatek gruntowy wprowadzony przez K. Wielkiego, płacony przez chłopów dóbr rycerskich- 2 miary zboża i 12 groszy od jednego łana rocznie.

29. Co kształtowało ceny na targach miejskich

Dwa rodzaje cen: ceny związane z eksporterem, na które być może oddziaływał rynek bałtyckim i europejski, oraz ceny lokalne, całkowicie od owych rynków niezależne. Ceny towarów były zróżnicowane geograficznie. Różnice cen wynikały z kosztów transportu; inaczej kształtowały się ceny towarów eksportowych.

30. Wymień przyczyny załamania gospodarczego Polski od połowy XVII do połowy XVIII

7. RZECZPOSPOLITA W II POŁOWIE XVIII W., UPADEK PAŃSTWA POLSKIEGO

31. Które z miast Rzeczpospolitejpolskiej odpadły w kolejnych rozbiorach i na czyją korzyść: Lwów, Przemyśl, Witebsk, Połuck, Malbork, Bydgoszcz, Mińsk, Żydomierz, Kamieniec Podolski, Poznań, Gniezno, Gdańsk, Toruń, kraków, Radom, Lublin, Wilno, Mitawa, Warszawa, Białystok.

Lwów- Austria I rozbiór 1772

Przemyśl- Austria I rozbiór

Witebsk- Rosja I rozbiór

Połock- Rosja I rozbiór

Bydgoszcz- Prusy II rozbiór 1793

Malbork- Prusy II rozbiór

Mińsk- Rosja II rozbiór

Żytomierz- Prusy II rozbiór

Kazimierz Podlaski- Rosja II rozbiór

Poznań- Prusy III rozbiór 1795

Gniezno-Prusy III rozbiór

Gdańsk- Prusy III rozbiór

Toruń- Prusy II rozbiór

Kraków- Austria III rozbiór

Radom- Austria III rozbiór

Lublin- Austria III rozbiór

Wilno- Rosja II rozbiór

Mitawa- Rosja III rozbiór

Białystok- Prusy III rozbiór

32. Na czym polegała reforma agrarna w dobrach Stanisława Poniatowskiego- bratanka królewskiego

W 1772r St. Poniatowski począł wprowadzać w dobrach korusuńskich „Ustawę o czynszu generalnego”. Z każdym chłopem zawierano osobny kontrakt według tego samego wzoru. W 1777r książę Poniatowski przeprowadził oczynszowanie połączone z parcelacją folwarków. Reformy objęły niektóre dobra magnackie, szlachta zaś była nim przeciwna.

33. Na podstawie analizy kosztów przedstaw cel produkcji manufaktury Radziwiłowskiej w Nieświeżu

34. Jakie wielkie rzeki i kiedy połączyły kanały: ogińskiego, królewski, bydgoski.

W 1764r opiekę nad rzekami spływowymi powierzono komisjom skarbowym i przeznaczono na ten cel pewne środki ( pogłębienie rzek, regulowanie nurtu, budowa portów). W żegludze uczestniczyło 1000-1500 statków, największe znaczenie miały glary- bezmasztowe statki rzeczne.

1765r rozpoczęto budowę kanału Ogińskiego: łączy Niemen i Dniepr przez Szczarę, Jasiołdę i Prypeć (54km).

1767r z inicjatywy Komisji Skarbowej Litewskiej kanał Królewski: łączy środkowy Bug z Prypecią, czyli dorzecze Wisły z dorzeczem Dniepru.

35. Kryzys bankowy w Warszawie 1792 i jego przyczyny.

XVII/XVIII w dwie formy kredytu: kredyt banków kahalnych oraz kredyt występujący w czasie „kontraktów”. W końcu XVII i na początku XVIIIw w obrębie kahałów powstały tzw. banki kahalne (najbogatsi członkowi gmin, wynikało to z zasady, że kahał i wszyscy jego członkowie byli odpowiedzialni solidarnie za długi każdego z nich). W XVIII w banki kahalne miały depozyty 300-700 tys. zł. złożonych głównie przez możnowładców świeckich i duchownych na 7-10% rocznie. W związku z tym, że pożyczki udzielane przez kahał na finansowanie handlu i inne cele miały oprocentowanie sięgające 22%, różnica stanowiła zysk kahału.

Kredyt ziemski związany był z tzw. kontraktami, które odbyły się w czasie jarmarków. W czasie kontraktów zawierano umowy o charakterze kredytowym takie jak: zaciąganie długów na skrypty dłużne, pod zastaw dóbr, na poczet przyszłych dostaw dóbr, bydła, skóry. Ożywienie handlu wew. i zagr. przyniosły rozwój kredytu i pojawienie się w czasach stanisławowskich domów bankowych. Bankierzy zajmowali się wekslarstwem, lichwą, hand. wew. i zagr., dzierżawą monopoli państwowych. Szczególne role odgrywały banki prywatne w międzynarodowych stosunkach kredytowych.

Bankierzy: Piotr Ferguson Temper, Karol Schultz, Jan Klug.

Tepperowie- najsławniejsza rodzina bankierów/ 1723r założyli dom bankowy/1768r piotr Tepper adoptował siostrzeńca Piotra Fergussona, który to kontynuował działalność wuja/ od 1775r do spółki z Piotrem Blankiem był dzierżawcą loterii państwowych , pośredniczył w pożyczkach zagranicznych dla króla Stanisława Augusta, był właścicielem domu bankowego, handlowego z towarami importowanymi, posiadał nieruchomości w Warszawie: Falenty, Gołków, Raszyn gdzie osiedlał Żydów, kantor w Chersoniu, ziemie na Wołyniu. W 1790r. uzyskał szlachectwo. W 1792r doszło do kryzysu bankowego Piotr F.Tepper miał obiecaną u bankiera berlińskiego Levy'ego wysoką pożyczkę, od której zależała płynność finansowania banków warszawskich. W grudniu tego roku Levy niespodzianie odmówił jej udzielenia ( związek z polityką rządu pruskiego, który począł w tym czasie przygotowywać się wspólnie z Rosją do drugiego rozbioru Polski). Odmowa pożyczki doprowadziło do załamania systemu kredytowego RP. Zawieszone zostały wypłaty depozytów, lokat; a roszczenia wobec bankierów oszacowano na 250 mln. złp. Teppera obwiniano o zamierzone szkodzenie interesom kraju, a motłoch uliczny splądrował jego pałacu przy Miodowej.

8. ZIEMIE POLSWKIE POD ZABORAMI

36. Porównaj położenie chłopów: zabór austryjacki, pruski i rosyjski

Zabór austriacki-reformy Józefa II

Patentem z 5 lutego 1782 na Galicję rozciągnięto ustawę o zniesieniu niewoli poddańczej. W rezultacie część ludności otrzymał wolność osobistą . Zniesiono pańszczyznę w niedzielę i święta, określając jej maksimum dla kmieci na trzy dni w tygodniu. W 1784 ograniczono tzw dalekie podwody tj wykorzystywanie sprzężaju chłopskiego do transportu na daleki trasy. W 1785 ustalono odpowiedzialność materialną dziedzica za skrzywdzenie poddanego, a w 1786 pozbawiono panów funkcji sądowniczych, wprowadzając specjalnego urzędnika sądowego -JUSTYCJARIUSZA. W 1787 zakazano przyłączania gruntów chłopskich do folwarków i zapewniono chłopom spełniającym swe powinności nieusuwalność z ziemi bez wyroku sądowego. W 1789 ukazał się patent tzw urbarialny który miał ujednolicić system podatkowy dla gruntów chłopskich i folwarcznych. Patent zmierzał do całkowitego zniesienia pańszczyzny i zamiany jej na czynsz z jednoczesną parcelacją folwarków. W 1790 po śmierci Józefa II wobec oporu właścicieli ziemskich patent został odwołany przez jego następcę Leopolda II.

Wprowadzono służbę wojskową dla chłopów . Początkowo trwała ona dożywotnio a następnie została skrócona do 20 lat. W armii austriackiej w czasie wojen napoleońskich służyło około 100 tys polskich chłopów.

Zabór rosyjski

Tutaj zaostrzyło się poddaństwo chłopów. Pojawiła się wzorem rosyjskim sprzedaż chłopów bez ziemi. Wieś objął pobór rekruta. W 1795 przeprowadzono na wzór rosyjski rewizję tj .obliczenie ludności poddanej jako że ta liczba stawała się w każdym majątku ziemskim podstawą opodatkowania.

37. Sytuacja Żydów w RP pod zaborami i w Księstwie Warszawskim

a) Zabór austryjacki- Żydom starano się narzucić szkołę świecką z niemieckim jęz. nauczania, nadawano im nazwiska niemieckie. Józef ll wprowadził obowiązek służby wojskowej dla Żydów. Zakres działalności instytucji samorządowych Żydów ograniczono jedynie spraw religijnych.

Zabór pruski- w 1797r- ogłoszono Juden Reglement, który znosił samorząd żydowski istniejący w RP. Nadawano nazwiska o brzmieniu niemieckim.

Zabór rosyjski- Katarzyna II utworzyła strefę osiedlania dla Żydów, która przebiegał wzdłuż granic RP sprzed I rozbioru; na wschód od niej nie mieli prawa przebywania. Zabroniono im zamieszkiwania na wsi, co zmusiło ich do zamieszkania w miasteczkach. Wynikało to z nowego systemu podatkowego- w miastach Żydzi płacili 3x wyższy podatek niż we wsiach. Nastąpiło pewne zrównanie uprawnień mieszczan chrześcijańskich i mieszczan Żydowskich, bowiem miejsce w społeczności określała przynależność do gildii.

Księstwo Warszawskie- Żydzi nie podlegali obowiązkowi służby wojskowej, opłacali specjalny podatek służbowy.

b) Sytuacja Żydów w Księstwie Warszawskim (1807-1813)

Na mocy konstytucji z 22 lipca 1807 nadanej przez Napoleona i uzupełniającego ją dekretu o obywatelstwie dopuszczono w zasadzie do pełnych praw obywatelskich ludność żydowską zamieszkująca w Księstwie Warszawskim. Żadnych ograniczeń z powodu różnicy wyznania nie wprowadzał także Kodeks Cywilny Napoleona. Żydzi spełniający określone wymogi mogli brać udział w wyborach i korzystać z praw politycznych, co spotkało się z dużą niechęcią nie tylko szlachty, ale i chrześcijańskiego mieszczaństwa. Jednak rozpisując wybory do sejmu we wrześniu 1808 r. F.August zawiesił tymczasowo prawa polityczne Żydów w Księstwie Warszawskim. Dotknęło to około 9% ogółu mieszkańców, a prawie 28% ludności miejskiej państwa. Stan ten utrwalił wkrótce kolejny dekret królewski przedłużający owo zawieszenie na 10 lat. Pretekstem do wprowadzenia przepisów dyskryminujących ludność żydowską w Księstwie Warszawskim był dekret z 17 marca 1808 r. ograniczający we Francji na 10 lat konkretne prawa ekonomiczne i niektóre prawa cywilne tej grypy wyznaniowej. W okresie późniejszym (w 1812 r.) zwolniono Żydów od służby wojskowej w armii Księstwa Warszawskiego w zamian za zryczałtowaną opłatę roczną w wysokości 700 tys.zł. W uzasadnieniu stwierdzono, że obyczaje czynią Żydów mniej zdatnymi do służby; dlatego ważna sprawa obrony krajowej jeszcze im nieograniczenie powierzoną być nie może.

Żydzi pod zaborami

1. Zabór austriacki

Żydom starano się narzucić szkołę świecką z niemieckim językiem nauczania, a także nadawano im nazwiska o brzmieniu niemieckim. Józef II wprowadził obowiązek służby wojskowej także dla Żydów. Zakres działalności samorządowych Żydów ograniczono jedynie do spraw religijnych.

2. Zabór pruski

W 1797 r. ogłoszono Juden Reglament, który znosił samorząd żydowski istniejący w Rzeczypospolitej. Działaniem zmierzającym do germanizacji zamożniejszych warstw żydowskich było nadawanie nazwisk o niemieckim brzmieniu.

3. Zabór rosyjski

Katarzyna II utworzyła Żydom strefę osiedlenia, która przebiegała wzdłuż granic Rzeczypospolitej sprzed pierwszego rozbioru: na wschód od niej Żydzi nie mieli prawa pobytu. W granicach strefy osiedlenia Żydzi stanowili około 10% ludności. Zabroniono im zamieszkiwania na we wsiach, co spowodowało ich przemieszczenia do miasteczek. To ostatnie wynikało z nowego systemu podatkowego, jako że Żydzi w miastach płacili trzykrotnie wyższy podatek niż we wsiach . Nastąpiło jednak pewne zrównanie uprawnień mieszczan chrześcijan i mieszczan Żydów, bowiem miejsce w społeczności miejskiej określała przynależność do gildii.

Żydzi w Rzeczypospolitej

Żydzi podlegali rządom kahalnym nadzorowanym przez władze państwowe. W 1539 r. Żydzi osiedleni w dobrach prywatnych zostali wyłączeni spod kompetencji wojewodów i oddani pod władzę właścicieli dóbr. Jeśli chodzi o rzemiosł cechowe to Żydów do cechów nie przyjmowano z powodów religijnych. Żydzi stanowili osobną grupę w Rzeczypospolitej. Ich liczebność na przestrzeni kilku wieków wzrosła. Ubytek o 100 tys. w okresie „potopu” spowodowany był zarówno wymordowaniem Żydów na Ukrainie jak i emigracją.

38. Na czym polegał dekret grudniowy 20 XII 1807

Dekret grudniowy z 1807 zlikwidował emfiteutyczną tj podzielną własność ziemii, przyznając ją jednoznacznie dotychczasowym właścicielom majątków ziemskich. W ten sposób chłop pozbawiony został praw do ziemi i jej wieczystego użytkowania i mógł zostać z niej wyrugowany („zdjęto chłopom kajdany łącznie z butami”). Chłopów dziedzicznych nowe prawo traktowało jako czasowych dzierżawców. Użytkowanie przez nich ziemi miało być określane umową dwustronną, co oznaczało możliwość zachowania pańszczyzny jako ekwiwalentu czynszu dzierżawnego. Możliwość działań prawnych chłopów przeciwko szlachcie była skutecznie hamowana.

39. Przyczyny i skutki gospodarcze blokady kontynentalnej dla Europy

Blokada kontynentalna zastosowana przez Napoleona w 1806 wobec Anglii utrudniała wywóz surowców rolniczych a jednocześnie powodowała podwyższenie cen towarów importowanych. Cła wwozowe były zróżnicowane: cło na towary importowane z Francji, Rosji i Saksonii wynosiło 1% wartości, z innych krajów 6%. Wobec niskich ceł wwozowych szybko wzrastał import, dochodząc w 1808/1809 do 50 mln zł i przekraczał wartość exportu 23 mln. W wyniku ujemnego salda bilansu handlowego następował odpływ pieniądza kruszcowego za granicę. Anglia została odcięta od kontynentu. Nie można z nią prowadzić interesów. Portugalia nie przyjmuje tej blokady.

40. Kiedy powstała hipoteka i do czego była wykorzystywana w zaborze pruskim

Państwo pruskie powołało urzędy hipoteczne, które oceniały wartość folwarków na podstawie ich dochodów. Stanowiło to podstawę udzielania kredytów. Polska szlachta która po raz pierwszy spotkała się z tak niskim oprocentowaniem pożyczek , korzystając z dobrej koniunktury dla rolnictwa zadłużała swe posiadłości ponad miarę. Problem ten pojawi się po klęsce Prus w 1807 w postaci tzw SUM BAJOŃSKICH.

W zaborze pruskim choć stosowano w zasadzie politykę przychylną dla polskiej szlachty to jednak skarb przejął wszystkie królewszczyzny,pozbawiając dochodów dotychczasowych tenutariuszy. Królewszczyzny były sprzedawane Niemcom często poniżej wartości, a nowym nabywcom nie wolno było ich było odsprzedawać w ręce polskie. Chodziło więc o stworzenie nowego niemieckiego ziemiaństwa. Zarówno rząd jak i właściciele ziemscy narodowości niemieckiej rozpoczęli osadnictwo ludności niemieckiej w majątkach ziemskich .

9. POLITYKA GOSPODARCZA KSAWREGEO DRUCKIEGO LUBECKIEGO (1821-30)

41. Wskaż większe miasta dawnej Wielkopolski które znalazły się w Królestwie Polskim oraz takież miasta Wielkiego Księstwa Litewskiego

Wielkopolska: Kalisz ,Lublin, Piotrków, Radom,

Wielkie Księstwo Litewskie:

42. Co spowodowało zmniejszenie liczby członków stanu szlacheckiego w KP z 7,5% 1 1827 do 1,1% w 1836

43. Jakie korzyści skarbowi Królestwa Polskiego przynosiły podatki pośrednie (zwłaszcza monopole)

System podatkowy Królestwa był wzorowany na systemie pruskim.Istotne znaczenie miało przywrócenie lub wprowadzenie monopoli skarbowych: solnego, tytoniowego, spirytusowego, które pod żelazną ręką ministra skarbu Druckiego-Lubeckiego dostarczały więcej niż 30% dochodów budżetowych. Budżety roczne miały charakter administracyjny tj nie były uchwalane przez Sejm, tylko ustalane przez rząd. Opinii Sejmu zasięgano w przypadku wprowadzania nowych podatków.

Dopisać

44. Co spowodowało zmniejszenie ujemnego salda bilansu handlowego w latach 1820-1830

Wysoce ujemny bilans handlowy w 1820 wynoszący 52,6 mln zł zmniejszył się w 1830 do 2,6 mln zł . Spowodowane to było wzrostem eksportu z 13,7 do 45 mln zł i spadkiem importu z 66,3 do 47,7 mln zł. To zmniejszenie ujemnego salda za rządów Lubeckiego wynikało ze zmiany struktury towarowej polskiego handlu. O ile w 1820 importowano głównie artykuły konsumpcyjne, wyroby luksusowe i towary gotowe, o tyle przywóz w 1830 dotyczył przede wszystkim dóbr inwestycyjnych i surowców przemysłowych. W wywozie w 1820 dominowały produkty rolne, podczas gdy w 1830 wyroby przemysłowe. Spore znaczenie miały też protekcyjne taryfy celne.

45. Co wiesz o roli Banku Polskiego w rozwoju przemysłu po powstaniu listopadowym.

10. ROZWÓJ KAPITALIZMU W ANGLII (1770-1870)

46. Wyjaśnij pojęcie luddyzmu

LUDDYZM- określenie pochodzące od nazwiska Neda Ludda, pod którym zapewne występowało kilku przywódców ruchu burzycieli maszyn w Anglii.

Powstanie fabryk wytwarzających tkaniny doprowadziło do upadku rękodzieła w Europie Środkowej. Na Śląsku i Pieszycach w 1844 r. doszło do zniszczenia zakładu i maszyn przez okolicznych tkaczy. W 1861 r. w Łodzi wybuchły zamieszki, podczas których usiłowano w fabrykach Scheiblera i Prusaka zniszczyć maszyny , uznane przez robotników za przyczynę pogorszenia ich doli. Pierwsze masowe ruchy burzycieli maszyn (luddyzm) miały miejsce w Anglii w 1811 r. i 1812 r., a najsilniejsze wystąpiły w Lyonie we Francji w 1831 r. (powstanie lyońskie).

47. Co wiesz o telegrafie morsa

W 1838r. wykorzystywano elektryczność do skonstruowania telegrafu. System sygnałów został opracowany przez Morse'a i składał się z kropek i kresek przekazywanych za pomocą wysyłania i przerwania prądu. Początkowo sygnały przesyłano na odległość kilkunastu kilometrów, ale już od połowy wieku praktycznie na nieograniczone odległości. W 1851r położony został kabel telegraficzny na dnie kanału La Manche, a w 1866r na dnie Atlantyku. W 1839r uruchomiono telegraf optyczny na linii Warszawa- Petersburg obsługiwany przez wojsko. Od połowy stulecia wraz z budową linii kolejowej zaczęto uruchamiać telegraf elektryczny Motrs'a, który łączył stacje kolejowe umożliwiając szybki przekaz informacji związanych z bezpieczeństwem ruchu. Budowa linii telegraficznej został związana z budową linii kolejowych. W 1870r powstała linia transkontynentalna Londyn- Berlin- Piła- Toruń- Warszawa- Brześć- Zdołbunów- Krym- Kaukaz- Rangun. W 1876r Aleksander G. Bell skonstruował telefon.

48. Co oznacza słowo lesseferyzm

Rewolucja przemysłowa na ziemiach polskich przypadłą na okres rozkwitu europejskiego liberalizmu gospodarczego. Ośrodkiem liberalnej myśli ekonomicznej była Anglia, jako że jej sfery przemysłowe na skutek czołowej roli angielskiego przemysłu w świecie nie obawiały się niczyjej konkurencji. W Anglii przeciwnikami polityki liberalnej byli kupcy dzierżący monopol handlu z koloniami (kompanie handlowe) oraz wielcy właściciele ziemscy i farmerzy. Toczyła się walka o zniesienie prohibicyjnych ceł handlowych, monopolu kompanii handlowych i ograniczeń w transporcie morskim wprowadzonych przez Akt Nawigacyjny Olivera Crmowella w 1651 r. W 1814 r. został zniesiony monopol handlu z Indiami, w 1833 r z Chinami . Likwidacja monopolu doprowadziła do spadku dywidendy Kompanii Wschodnioindyjskiej z 40 do 4% rocznie. Polityka liberalna zwyciężyła w pełni w 1849 r. Uchylony został Akt Nawigacyjny, zniesiono zakaz wywozu maszyn. W połowie XIX w Anglia doszła w pełni do liberalnej polityki handlowej. W Anglii właściciele ziemscy było zwolennikami protekcjonizmu, a przemysłowcy polityki liberalnej.

W latach 1860-1873 większość państw europejskich w mniejszym lub większym stopniu przeszła do polityki liberalnej.

Zwolennicy liberalizmu nie ograniczali się jedynie do walki o zniesienie ceł. Opierając się na zasadach klasycznej ekonomii Smitha i Ricardo starali się sprowadzić do minimum rolę państwa i rządu w gospodarce.

Stając na stanowisku LESEFERYZMU twierdzili że system kapitalistyczny jest tak doskonały i harmonijny sam w sobie że swobodna konkurencja działając żywiołowo automatycznie reguluje, przez niewidzialną rękę rynku, produkcję i podział dóbr. Każda interwencja państwa może to tylko zakłócić. Wszelkie monopole i zmowy zarówno fabrykantów jak i pracowników powinny być zakazane. Rząd powinien trzymać się z dala od stosunków pracodawca-pracownik, a swoboda jednostki i prywatnej inicjatywy nie powinna być niczym ograniczona. Podatki jak najmniejsze powinny jedynie zaspokajać niezbędne funkcje państwa. Od rządu zwolennicy liberalizmu żądali tylko dobrej policji i wojsk do obrony świętego prawa własności oraz ewentualnie kanonierek do uśmierzania buntów w koloniach. Wydatki rządowe miały być skrzętnie kontrolowane przez parlament, natomiast prywatne księgi handlowe - niedostępne dla władz. Kantor przedsiębiorcy uważano za równie nieodpowiednie miejsce dla wizyt urzędników skarbowych, jak małżeńska sypialnia. Kontrola rzetelności podatników oparta była na zaprzysiężonym zeznaniu. Dopiero dowiedzione sądowo krzywoprzysięstwo zasługiwało na wysoką karę z przesłanek moralno-religijnych.

Zasady leseferyzmu zwyciężyły w praktyce gospodarczej USA, Anglii, Francji, Belgii, Holandii. W mniejszym stopniu stosowano je w Niemczech, Austrii i Rosji, a na ziemiach polskich działały one w sposób ograniczony.

Zwolennicy wolności gospodarczej nie mieli w pełni racji sądząc że wolny rynek sam usuwać będzie powstałe trudności . Już w 1825 r. wystąpił w Anglii pierwszy kryzys nadprodukcji , który rozpoczął cykliczne wahania koniunktury. Następne kryzysy wystąpiły w latach 1836 , 1847, 1857, 1866 i 1873 r. Najgłębszy i najdotkliwszy w skutkach był ostatni, który zmusił do krytycznego spojrzenia na doktrynę liberalizmu gospodarczego.

49. Wymień okresy kryzysów nadprodukcji XIX w. i wyjaśnij ich przyczyny i konsekwencje

Kryzys nadprodukcji występuje gdy popyt<podaży.

W gospodarce kapitalistycznej występowały kryzysy nadprodukcji :

1816, 1825, 1836, 1847, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890, 1900 1907 ( 1908 Polska)

Gospodarka Królestwa Polskiego podobnie jak innych krajów, przeżywała załamania. Pierwszy kryzys wystąpił w 1857 ale nie objął on przemysłu, a jedynie handel. Podobnie było w czasie kryzysu w 1867 r. Nastąpiła stagnacja w handlu. Poważniejsze skutki przyniosła depresja w latach 70-tych, szczególnie dla przemysłu łódzkiego. Pierwszym kryzysem obejmującym cały przemysł Królestwa stał się kryzys 1882 r. Doprowadził on do spadku produkcji przemysłowej i bankructwa wielu drobnych przedsiębiorstw przemysłowych.

Największy kryzys przed I wojną światową zaczął się w 1899 r. i trwał do 1903 r. Przejawiał się on w spadku cen i obniżeniu kursów akcji. W przemyśle żelaznym ceny wyrobów spadły o 20-60% .

Kryzysy miały poważny wpływ na zawiązanie się porozumień kartelowych

50. Protekcyjna i aliberalna polityka handlowa Anglii

11. KAPITALIZM NA ZIEMIACH POLSKI

51. Na czym polegało zniesienie poddaństwa, oczynszowanie, zniesienie pańszczyzny, uwłaszczenie

Zniesienie poddaństwa - to nadanie chłopom wolności osobistej.

Zniesienie poddaństwa w różnych obszarach dokonywało się w różnych okresach.

Zniesienie poddaństwa w Prusach w 1807 r. (Pomorze Gdańskie, Górny-Dolny Śląsk), w Księstwie Poznańskim zniesiono poddaństwo w 1807 r. , w Krakowie i okolicach w 1809 r. W Galicji poddaństwo zniesiono w 1848 r. , w tym samym czasie na Śląsku Cieszyńskim

Oczynszowanie - pańszczyzna jest zamieniana na czynsz

Pierwsze próby oczynszowania były już w XVIII w.

W XIX w. są dwa rodzaje oczynszowania:

--- umowa między właścicielem ziemi a chłopem, że pońszczyzna będzie zamieniana na czynsz. Dotyczy to raczej dużych, kmiecych gospodarstw.

--- są indywidualne sposoby oczynszowania tzn. władza państwowa każe oczynszować z urzędu

W Królestwie Polskim oczynszowanie zaczyna się w latach 20-tych. Od 1841 r. w dobrach majoracyjnych - nadanie przez cara ziemi dożywotnio. Oczynszowanie z urzędu dla całości dóbr w Polsce dokonał A.Wielkopolski w 1861 r.

Oczynszowanie wprowadzono w Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1815 r.

Zniesienie pańszczyzny - zwolnienie chłopa z odrabiania pańszczyzny

Uwłaszczenie - nadanie ziemi chłopu na własność.

Uwłaszczenie wiąże się ze zniesieniem pańszczyzny.

Na ziemiach pruskich (bez Wielkiego Księstwa Poznańskiego ) uwłaszczenie w dobrach państwowych (w domenach) było w 1808 r. Jednocześnie zniesiono poddaństwo.

W dobrach prywatnych w 1811 r.

W 1816 r. ograniczono uwłaszczenie do gospodarstw większych powyżej 6,5 ha, posiadające sprzężaj.

Mniejsze gospodarstwa uwłaszczono i zniesiono pańszczyznę w 1850 r.

W Wielkim Księstwie Poznańskim uwłaszczenie rozpoczęto w 1823 r.

W Wielkim Księstwie Poznańskim w 1836 r. ograniczono uwłaszczenie tylko do gospodarstw powyżej 6,5 ha, sprzężajnych. W Wielkim Księstwie Poznańskim uwłaszczono w 1850 r.

W Królestwie Polskim - ukaz uwłaszczeniowy wydany przez cesarza Aleksandra II.

Galicja - w 1848 r. - zniesienie pańszczyzny, zniesienie poddaństwa, uwłaszczenie chłopów.

Prusy

Ustawa uwłaszczeniowa z 1850 r. przewidywała zniesienie, bez odszkodowania uprawnień z tytułu zwierzchnictwa gruntowego, natomiast pańszczyzny - za określonym odszkodowaniem.Sposób przeprowadzenia regulacji w zaborze pruskim spowodował że pierwsze zostały uwłaszczone duże gospodarstwa kmiece, a na końcu gospodarstwa małe. Przyniosło to charakterystyczną dla ziem zaboru pruskiego strukturę agrarną o daleko idącym rozwarstwieniu wsi.

Galicja

W 1848 r. pańszczyzna zostaje zniesiona , a odszkodowanie dla ziem wypłaci rząd. Stwierdzono że serwituty zostają utrzymane.

Uwłaszenie w 1848 r. zniosło wszelkie powinności chłopów na rzecz właścicieli dóbr. Podlegało mu 528 tys. gospodarstw chłopskich, a sposób uwłaszczenia spowodował że większość z nich stanowiły małe gospodarstwa poniżej 6 ha.

52. Porównaj reformy agrarne (uwłaszczenia) w zaborze Pruskim i KP w XIX wieku

Królestwo Polskie

Problem rozwiązania kwestii agrarnej przyjęto w 1861 r. Postulowano w nim m.in. zamianę pańszczyzny na czynsze płacone przez kilkadziesiąt lat, po czym grunty przeszłyby w pełne posiadanie chłopów. Zakładano także likwidację serwitutów ( serwitutami nazywano uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich pastwisk i lasów oparte na zwyczajach lub dokumentach: likwidacja serwitutów polegać miała na potraktowaniu tych obszarów jako jednoznacznej prywatnej własności folwarku). Program ten zmierzał do stopniowego uwłaszczenia za pełnym odszkodowaniem, które uzyskaliby ziemianie. W maju 1861 r. zamieniono pańszczyznę na pieniężny okup, co było o tyle konieczne, że chłopi od czasu zniesienia pańszczyzny w Rosji przestali na nią wychodzić.

W styczniu 1863 r. Rząd Narodowy ogłosił powszechne uwłaszczenie za odszkodowaniem dla szlachty ze skarbu państwa. Władze powstańcze obiecały nadział trzech mórg dla bezrolnych chłopów uczestniczących w powstaniu.

W marcu 1864 r. ogłoszono ukaz Aleksandra II o uwłaszczeniu w Królestwie Polskim. Zgodnie z ukazem chłop otrzymał na własność tę ziemię, na której dotychczas gospodarował. Uwłaszczenie objęło także część służby dworskiej i bezrolnych mieszkańców wsi, którzy dotychczas uprawiali kawałek ziemi jako wynagrodzenie za pracę na folwarku. Pozostałym bezrolnym obiecywano jedynie przydzielić ziemię z pustek, z dóbr rządowych i poduchowych.

Reforma dotyczyła 695 tys. gospodarstw o łącznym obszarze 4,9 mln ha. Bezrolnym nadzielono 1,1 mln ha ziemi, którą do 1873 r. otrzymała około 1/3 uprawnionych. Grunty folwarczne nadal zajmowały blisko 50% ziemi Królestwa Polskiego. Nie rozwiązano ostatecznie sprawy serwitutów - właściciele dóbr zatrzymali lasy i pastwiska, a chłopi zachowali prawa serwitutowe, z których korzystali uprzednio. Chłopi nie płacili szlachcie za ziemię, zostali natomiast obciążeni podatkiem „wieczystym” gruntowym , opartym od 1868 r. na nowej klasyfikacji gruntów.

Zabór pruski

Regulacja stosunków włościańskich w tym zaborze przebiegała dwutorowo:odmiennie w Wielkim Księstwie Poznańskim i na pozostałych obszarach zaboru.

W Prusach Królewskich i na Górnym Śląsku edykt królewski z 1811 r. nie dawał chłopom prawa własności ziemi, lecz jedynie umożliwiał jej nabycie. Tak więc uwłaszczenie mogło nastąpić w formie dwustronnej umowy. Zawierała ona wysokość odszkodowania za utratę praw zwierzchniości feudalnej, za zniesienie pańszczyzny i innych świadczeń. Przyjęto zasadę że odszkodowanie mogło mieć postać niepieniężną i polegałoby na odstąpieniu przez chłopów folwarkowi części ziemi. Odszkodowanie stanowiło najczęściej 1/3 ziemi chłopskiej przy dziedzicznym prawie do ziemi i ½ przy niedziedzicznym. W 1816 r. ograniczono uwłaszczenie do dużych gospodarstw kmiecych . Chłopi posiadający małe gospodarstwa podlegali uwłaszczeniu i odrabiali pańszczyznę.

W Księstwie Poznańskim w 1819 r. rząd zakazał rugów. Ustawa regulacyjna została wprowadzona w 1823 r. , rozpoczynając proces uwłaszczenia. W 1836 r .możliwość uwłaszczenia ograniczono do dużych gospodarstw kmiecych .

W całym zaborze w wyniku regulacji 20% uprawianej przez chłopów ziemi trafiło jako odszkodowanie do właścicieli folwarków. Ostateczne rozwiązanie kwestii agrarnej dokonało się w 1850 r. Ustawa uwłaszczeniowa z tego roku przewidywała zniesienie , bez odszkodowania uprawnień z tytułu zwierzchnictwa gruntowego, natomiast pańszczyzny - za określonym odszkodowaniem. W przypadku niemożności spłaty odszkodowania banki udzielały chłopom kredytów. Długo trwało rozwiązanie sprawy serwitutów. Polegało ono na podziale wspólnie użytkowanych przez wieś i dwór lasów i pastwisk proporcjonalnie do wielkości obszaru ziemi uprawnej. Przymus propinacji zniesiono wraz ze zniesieniem poddaństwa, natomiast propinację w 1845 r.

Pierwsze zostały uwłaszczone gospodarstwa kmiece, a na końcu małe gospodarstwa. Panowało rozwarstwienie wsi.

Galicja

15 maja 1848 r. zostaje zniesiona pańszczyzna, a odszkodowania dla ziemian wypłacił rząd. Był to ukaz cesarza. W tym dokumencie stwierdzono że serwituty zostają utrzymane. Jak z tego wynika zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie w Galicji zanim uczyniono to w całej monarchii przyśpieszyły doświadczenia z 1846 r. , a umożliwiła rewolucja w Wiedniu. Niemniej najważniejsza reforma tj. zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów została zatwierdzona patentem cesarskim, który jednocześnie umacniał własność folwarczną i obiecywał indemnizację tj odszkodowanie za utracone przywileje.

Uwłaszczenie w kwietni 1848 zniosło wszelki powinności chłopów na rzecz właścicieli dóbr. Podlegało mu 528 tys gospodarstw chłopskich, a sposób uwłaszczenia spowodował że większość z nich stanowiły małe gospodarstwa poniżej 6 ha. Odszkodowanie miało być wypłacane w papierach wartościowych, które miały być umarzane drogą losowania do 1898 r. i których kurs na giełdzie nie przekraczał 70% wartości nominalnej. Środki na ich wykup miała stworzyć „dodatek inemnizacyjny” do normalnych podatków.

W rękach właścicieli dóbr zostało prawo propinacji , pozostawiono też otwartą sprawę serwitutów. Patent z 1853 r. przyjął zasadę, że wieś - tracąca prawa serwitutowe do lasów i pastwisk - powinna otrzymać odszkodowanie. Prawo propinacji zniesiono dopiero w 1889 r. przy wprowadzeniu austriackiego monopolu spirytusowego.

53. Jak wyżej: Galicji i zachodnich guberniach cesarstwa rosyjskiego

54. Jakie były przyczyny kryzysu agrarnego w Europie 1874-94

Liberalizacja handlu zagranicznego w Anglii otworzyła ponownie rynki zagraniczne dla polskiego eksportu rolnego. Eksport zboża z Królestwa który w 1856 miał wartość 1,5 mln rubli w 1874 wzrósł do 20 mln rubli. Jednocześnie w latach 1860-1880 nastąpił pewien wzrost cen rolnych. Dobra koniunktura wpłynęła na wzrost produkcji. Ta dobra koniunktura została przerwana kryzysem agrarnym który wybuchł w Europie Zachodniej u schyłku lat siedemdziesiątych, a spowodowany był konfrontacją wysokich kosztów produkcji rolnictwa zachodnioeuropejskiego z niższymi amerykańskiego. Wykorzystanie w USA nowoczesnych pługów konnych i parowych oraz żniwiarek McCormicka spowodowało że wielkość gospodarstw rodzinnych wzrosła z około 20 do około 100 ha. Bardzo poważnie wzrosła wydajność pracy. Rozwój masowej hodowli bydła i stworzenie przemysłu mięsnego w Chicago zrewolucjonizowały produkcję i obrót mięsem w USA.

Napływ pszenicy i mięsa wołowego z USA spowodował w Europie Zachodniej spadek cen pszenicy o ponad 40% , a mięsa o 20%. Kryzys nastąpił najsilniej w Anglii, która była głównym importerem tych produktów. Trzeba było blisko 20 lat aby rolnictwo europejskie przez wzrost wydajności pracy i ziemi mogło obniżyć koszty produkcji. Póki to się nie stało występował długotrwały kryzys agrarny w całej Europie.

55. Na czym polegało i z czego wynikało bezrobocie utajone w rolnictwie (przeludnienie w rolnictwie)

12. ROZWÓJ PRZEMYSŁU FABRYCZNEGO NA ZIEMIACH POLSKICH

56. Jakie były przyczyny relatywnego spadku eksportu z KP do Rosji pomiędzy 1890 a 1910 z 90 do 61%

57. Robotnicy przemysłowi na początku XX w. w KP, Górnym śląski, zabór pruski, Galicja

(Robotnicy przemysłowi na początku XX w. w Królestwie Polskim, Górnym Śląsku, zaborze pruskim i Galicji)

1.Królestwie uformowały się cztery okręgi przemysłowe: łódzki, dąbrowiecki, warszawski, staropolski. W 1913 r. w okręgu łódzkim zatrudnionych było 33,5% ogółu robotników Królestwa, w dąbrowieckim - 22,7%, w warszawskim 21,4%, w staropolskim 5%.

Na początku XX w. w łódzkim okręgu przemysłowym pracowało około 80 tys. robotników fabrycznych, w samej Łodzi 61,8 tys , w Pabianicach 8,3 tys. itp. Przemysł Łodzi i całego okręgu cechowała wyraźna dominacja przemysłu włókienniczego. Wytwarzał on 93% wartości produkcji okręgu i zatrudniał 95% robotników.

• Zagłębie Dąbrowskie:

• Okręg warszawski

Główną gałęzią tego okręgu był przemysł metalowy, zatrudniający łącznie 33 tys. osób. Przemysł włókienniczy zatrudniał około 11 tys. robotników.

• Zagłębie Staropolskie

W hutach żelaza pracowało w okręgu 6,5 tys. robotników. W przemyśle mineralnym pracowało 2,8 tys. robotników. W skali całego Królestwa Polskiego Zagłębie Staropolskie odgrywało niewielką rolę, zatrudniając około 5% robotników.

2. Cesarstwo Rosyjskie

Na ziemiach polskich w zachodnich guberniach cesarstwa wyróżniał się białostocki okręg przemysłowy.

Jego powstanie związane było z wprowadzeniem taryfy celnej między Królestwem i cesarstwem po powstaniu listopadowym. Zatrudnienie w okręgu w 1860 r. szacuje się na około 4,2 tys. osób.

Powstanie w Białymstoku węzła kolejowego spowodowało że od lat 80-tych przemył włókienniczy skupił się w tym mieście kosztem pozostałych osad fabrycznych. W przededniu I wojny światowej w okręgu zatrudnionych było około 15 tys. robotników przemysłu włókienniczego.

3. Zabór pruski

W przemyśle Wielkiego Księstwa Poznańskiego w 1907 r. zatrudnionych było 57 tys. osób, a Pomorza Gdańskiego 65 tys.,w sumie 122 tys. . Jego udział odzwierciedla udział robotników zatrudnionych w poszczególnych gałęziach. Przemysły metalowy i spożywczy zatrudniały po 24% ogółu robotników, mineralny 20%, drzewny 16%, odzieżowy z włókienniczym 7%. Największe znaczenie miał przemysł metalowy oraz spożywczy.

4. Galicja

W 1910 r. przemysł Galicji zatrudniał ponad 100 tys. robotników, z czego po 19% pracowało w przemyśle mineralnym i spożywczym, 17% w górnictwie, 12% w drzewnym i 11% w metalowym.

5. Górny Śląsk

Zagłębie Górnośląskie na początku XX w. stanowiło najpotężniejszy okręg przemysłowy i największy pod względem terytorialnym kompleks górniczo-hutniczy na obszarze położonym między Zagłębiem Donieckim na Ukrainie Zagłębiem Ruhry w Niemczech.

Rozwojowi przemysłu towarzyszył proces jego koncentracji tj. zmniejszanie się liczby zakładów i wzrost roli wielkich przedsiębiorstw. Spośród 63 kopalni węgla w 9 zatrudnienie przekraczało 3 tys. robotników i dostarczały one 64% wydobycia. W 1907 r. na Górnym Śląsku pracowało 243 tys. robotników, z czego w zagłębiu węglowym 182 tys.

58. Najważniejsze gałęzie przemysłu królestwa Polskiego

W wyniku rewolucji przemysłowej rozwinął się w Królestwie przemysł włókienniczy, górniczo-hutniczy i rolno-spożywczy. Początkowo mniejszą rolę odgrywał przemysł metalowy, chemiczny i materiałów budowlanych. Najistotniejszą rolę w eksporcie do Cesarstwa odgrywał przemysł włókienniczy.

Wiodącą rolę w całym okresie odgrywał przemysł włókienniczy, natomiast zmieniała się pozycja pozostałych gałęzi. Malało znaczenie przemysłu spożywczego, którego wyroby kierowane były głównie na rynek wewnętrzny, natomiast rosło znaczenie przemysłu maszynowego, który swoje wyroby w dużym stopniu przeznaczał na rynki wschodnie.

59. Jakie zakłady przemysłowe rozwijały się w Gdańsku

Najsilniejszy rozwój przemysłu maszynowego wystąpił w Gdańsku i Elblągu. Rozbudowa przemysłu ciężkiego w Gdańsku zaczęła się od budowy przez rząd pruski kilku fabryk zbrojeniowych. W 1837 r. powstała w Elblągu stocznia F.Schichaua, z której w 1849 r. spłynął na wodę pierwszy statek parowy. Stocznia w 1890 r. otworzyła filię w Gdańsku. Stocznia gdańska produkowała kadłuby , które były wyposażane przez zakłady elbląskie.

60. Przemysł naftowy Galicji

W 1910 r. przemysł Galicji zatrudniał ponad 100 tys. robotników, z czego po 19% pracowało w przemyśle mineralnym i spożywczym, 17% w górnictwie, 12% w drzewnym i 11% w metalowym.

Rejon podkarpacki w Galicji posiadał zasoby ropy naftowej, wosku i gazu ziemnego. Rejon krakowski obfitował w pokłady węgla na pograniczu śląskim i sól w okolicach Wieliczki i Bochni. Lasy stanowiły podstawę dla przemysłu drzewnego.

Ropa naftowa od dawna, służąca chłopom podkarpackim do różnych celów gospodarskich zaczęła od wynalazku Łukasiewicza (lampa naftowa) stanowić ważny produkt przemysłowy, zaspokajający potrzeby oświetleniowe miast, kolei i przemysłu. W 1867 r. użyto pierwszego silnika parowego do napędu urządzenia wiertniczego, a w 1884 r. wprowadzono nowoczesną kanadyjską metodę udarową. Nowe metody techniczne wymagały kapitałów. Większość ich napływała z zagranicy, co sprawiło że przemysł naftowy niemal od początku swego rozwoju uzależniony był od zagranicznych ośrodków dyspozycyjnych: 17 przedsiębiorstw należało do kapitału niemieckiego, 14 do angielskiego, 3 do węgierskiego, 2 do belgijskiego, 1 do włoskiego. Trzy polskie przedsiębiorstwa naftowe dysponowały zaledwie 0,5% kapitału zaangażowanego w górnictwie naftowym. Z Galicji wywożono 75% surowej ropy naftowej, a jedynie 25% przerabiano w miejscowych rafineriach. Na początku XX w. nafta galicyjska stanowiła 5% światowego wydobycia ropy ( o ile w 1875 r. wydobyto 22 tys. ton, to w 1909 r. przekroczono 2 mln ton).

13. SYSTEM PIENIĘŻNY I BANKI CENTRALNE

61. Czy dimetalizm jest wówczas gdy:

1. mennica bije srebrne i złote monety

2. pokrycie emisji jest w zasobach złota i srebra w Banku Centralnym

3. Stosunek srebra i złota kształtuje rynek

62. Jakie przyczyny, że do roku 1898 wartość rubla papierowego była niższa niż srebrnego

63. Kryzys bankowy 1873 i jego przyczyny

Rozwój banków w XIX w. został zahamowany przez kryzys w 1873 r. Wiele małych banków zbankrutowało, a w ich miejsce zaczęły powstawać wielkie prywatne banki akcyjne. Na ziemiach polskich bankrutowały zwłaszcza małe banki, a nawet pierwszy bank akcyjny - poznański „ Tellus”. Spowodowane to było głównie niewypłacalnością dłużników oraz udzielaniem kredytów pod zastaw papierów wartościowych, które utraciły dawną wartość. Okazało się, że banki powinny mieć większy kapitał wyjściowy i fundusz rezerwowy. Dość wysoki próg tych kwot, odtąd często określany przez prawo, umożliwiał działalność jedynie większym instytucjom kredytowym.

Kryzysy prowadziły do koncentracji kapitału w rękach nielicznych korporacji finansowo-przemysłowych. W Banku Handlowym w Warszawie oprócz finansistów uczestniczyli przemysłowcy, a w Banku Handlowym Łódzkim oprócz przemysłowców -finansiści. W ten sposób uformowane nowe grupy kapitałowe sięgały do nowych gałęzi, np. przedsiębiorczy łódzcy wykupili kopalnie węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim, rozszerzając sferę swej działalności. Bank Handlowy w W-wie związany był z przemysłem metalowym i cukrowniczym, cementowym i chemicznym, a Bank Dyskontowy z przemysłem włókienniczym.

64. Różnice między systemami Schultzego i Baieffeisena w spółdzielniach oszczędnościowo-kredytowych

Udzielaniem kredytów swoim członkom zajmowała się spółdzielczość kredytowa. Zaczęła się ona rozwijać od lat 60-tych XIX w. kiedy to spółdzielnie kredytowe tworzone były przez rzemieślników i drobnych przemysłowców większych miast. W końcu lat 70-tych w trzech zaborach powstały spółki kredytowe oparte na systemie spółdzielni rzemieślniczych Schulzego i rolniczych Raiffeisena. Tzw. ludowy ruch kredytowy rozwinął się najszybciej w zaborze pruskim, gdzie polskie spółdzielnie kredytowe zakładano według systemu Schulzego. Do kierowania ruchem spółdzielczym powołano w 1871 r. Związek Spółek Zarobkowych Polskich, a w 1886 r. Bank Związku Spółek Zarobkowych zajmujący się regulowaniem potrzeb kredytowych spółdzielni.

Spółdzielnie galicyjskie zwanie też towarzystwami zaliczkowymi miały przede wszystkim przeciwdziałać lichwie. Wiejskie spółki raiffeisemowskie w postaci niewielkich stowarzyszeń, obejmujących działaniem obszar parafii lub gminy, od nazwiska ich założyciela, F.Stefczyka, nazywano je kasami Stefczyka.

Najstarszym typem spółdzielni Królestwa Polskiego były kasy pożyczkowe przemysłowców obsługujące drobny przemysł i handel. W 1870 r. powstała Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Warszawskich. Innym typem spółdzielni były wzorowane na systemie Schulzego towarzystwa wzajemnego kredytu (pierwsze powstało w 1872 r. w W-wie). Najsłabiej rozwijały się towarzystwa kredytowe przeznaczone do obsługi włościan.

65. Wymień najważniejsze banki na początku XX wieku: Galicja i zabory

1. Zabór rosyjski

• Bank Handlowy w Warszawie 1870

• Bank Dyskontowy w Warszawie 1871

• Bank Handlowy w Łodzi 1872

• Wileński Bank Ziemski 1872

2. Zabór pruski

• Bank Kwilecki Potocki i spółka 1870

• Bank Ziemski 1886

• Bank Włościański 1872

• Bank Związku Spółek Zarobkowych 1881

Wszystkie w Poznaniu

3. Galicja

• Galicyjski Akcyjny Bank Hipoteczny 1876

• Galicyjski Bank dla Handlu i Przemysłu 1869

14. I WOJNA ŚWIATOWA. SPRAWA POLSKA W CZASIE JEJ TRWANIA

66. Źródła antagonizmu angielsko niemieckiego na początku XX wieku

W 1904 r. Anglia zawarła sojusz z Francją, a w 1907 r. z Rosją. W ten sposób powstała koalicja trzech mocarstw, w której dominującą rolę odgrywała Anglia. Odpowiedzią na powstanie koalicji był zacieśniający się sojusz między Niemcami i Austro-Węgrami.

Rywalizacja mocarstw toczyła się w wielu regionach świata. Miejscem ostrego konfliktu stawał się Bliski Wschód, gdyż odkryto tam najbogatsze na świecie zasoby ropy naftowej. W 1902 Niemcy rozpoczęły budowę kolei o długości 2500 km od miasta Konya w Turcji do Basry nad Zatoką Perską, która miała połączyć drogą lądową Niemcy z Zatoką Perską, przecinając okręg naftowy między Mosulem i Bagdadem należącym do Turcji. W Iranie ścierały się wpływy niemieckie, rosyjskie, angielskie. Konflikt między Rosją i Anglią na Bliskim i Środkowym Wschodzie zakończył się traktatem z 1907 r. , określającym strefy wpływów obu tych państw. Natomiast konflikt brytyjsko-niemiecki wyraźnie się zaostrzył. Droga lądowa na Bliski Wschód przez Bułgarię uniezależniała Niemcy od ciągle jeszcze silnej floty brytyjskiej. Także wzrastająca hegemonia polityczna i gospodarcza Niemiec w Europie napawała niepokojem angielskich zwolenników „równowagi europejskiej”. Z punktu widzenia geopolityki sprzeczności interesów Anglii i Niemiec prowadziły do wojny. Konflikt niemiecko-francuski i niemiecko-rosyjski miał znaczenie drugorzędne.

67. Jaki był wpływ rewolucji młodotureckiej na sytuacje polityczną na Bałkanach

W Turcji w 1908 r. wybuchła tzw. Rewolucja młodoturecka. Ówczesna Turcja była państwem eurazjatyckim. Turcy stanowili warstwę chłopską i aparat państwowy, natomiast mieszczaństwo było greckie, ormiańskie, żydowskie, arabskie. Młodoturcy chcieli zbudować nowoczesne, nacjonalistyczne, jednolite etnicznie państwo na wzór niemiecki. Spowodowało to kryzys funkcjonujących lepiej lub gorzej struktur państwowych nie zmienionych od XVI wieku.

W 1911 r. wybuchła wojna włosko-turecka o Libię. Flota włoska zbombardowała Bejrut, co w zasadzie zakończyło zwycięską dla Włoch wojnę.

W październiku 1912 r. państwa potureckie, tj. Bułgaria, Grecja, Serbia, Czarnogóra, rozpoczęły wojnę z Turcją do której pretekstem było krwawe stłumienie przez Turków powstania w Macedonii. W wyniku pokoju zawartego 30 maja 1913 r. Turcja straciła resztę swoich posiadłości bałkańskich. Przy okazji mocarstwa, aby odciąć dostęp Serbii do morza, utworzyły państwo albańskie.

W miesiąc po zawartym traktacie Bułgaria zaatakowała Serbię, a Rumunia i Turcja - Bułgarię. Po dwumiesięcznej kampanii zawarto pokój w Bukareszcie. Bułgaria utraciła nadzieję na stworzenie „Wielkiej Bułgarii” i przejęcie dziedzictwa tureckiego na Bałkanach.

W wyniku wojen bałkańskich w Bułgarii i Turcji wzrosły wpływy niemieckie, w Serbii - rosyjskie, w Grecji - angielskie, a w Rumunii - francuskie.

68. Przedstaw dwie opcje w polityce rosyjskiej na początku 1914 r.

28 czerwca 1914 r. w bośniackim Sarajewie Serb Gawriło Princip zastrzelił następcę tronu Habsburgów arcyksięcia Ferdynanda i jego małżonkę. Odpowiedzią na to było austriackie ultimatum wobec Serbii. Cesarz Niemiec Wilhelm II usztywniał żądania Austrii wobec Serbii, zachęcając nieomal Wiedeń do konfliktu zbrojnego.

Nie do końca jasne było w tej sprawie stanowisko Rosji. Ścierały się w niej dwie opcje polityczne.

---OPCJA POKOJOWA, która miała dość silne poparcie.

Już w lutym 1914 r. polityk rosyjski Paweł N. Durnovo przedstawił Mikołajowi II memoriał, w którym odradzał mu wojnę z Niemcami i Austrią. Jego argumenty sprowadzały się do tego, że wojna toczyć się będzie w interesie Anglii, a nie Rosji, która poniesie cały jej ciężar. Twierdził, że przegrana wojna z Niemcami może doprowadzić do rewolucji w Rosji, a wygrana wojna przyniesie kłopoty z odrodzoną Polską. Durnovo reprezentował konserwatywną, proniemiecką część elit rosyjskich, znajdując poparcie na dworze cesarskim G.Rasputina.

--- OPCJA WOJENNA , reprezentowana przez ministra spraw zagranicznych Sergieja Sazonow'a.

Sądził on, że przez odrodzoną Polskę, utworzoną kosztem terytorium Niemiec i Austrii, a połączoną unią z Rosją, cesarstwo zbliży się do Europy. Duże nadzieje wiązał z rozbiorem Austro-Węgier i Turcji, co miało zwiększyć wpływy rosyjskie na Bałkanach. Sazonow widział zachodnią granicę imperium, w tym państw satelickich, na Odrze, a niemiecki generał Hans von Seeckt traktował to niebezpieczeństwo poważnie. Sazonow miał poparcie armii oraz sfer liberalnych i prokoalicyjnych. W armii opcję tę podzielał naczelny wódz Wielki Książę Mikołaj Mikołajewicz.

69. Co oznacza socjalizm wojenny (system gospodarczy Niemiec)

Już w 1916 r. w państwach centralnych zarysowały się poważne trudności w zaopatrzeniu w surowce, w dziedzinie siły roboczej i w produkcji sprzętu wojennego. Do kierowania gospodarką wojenną powołano związany ze Sztabem Generalnym Urząd Gospodarki Wojennej, na czele którego stanął Walter Rathenau. Zgodnie z przewidywaniami J. Blocha, nastąpiło unicestwienie gospodarki wolnorynkowej i przejście do systemu planowania. Plan nakazowo-rozdzielczy operował kategoriami rzeczowymi i ilościowymi. Zastosowano metodę bilansową, w której pieniądz służył jedynie jako wspólny mianownik przydatny w rozrachunkach. Przyjęto zasadę, że jedna fabryka wytwarza jeden wyrób. Wprowadzono typizację i normalizację w ogólno gospodarczej. Plan określał docelową, miesięczną wielkość produkcji sprzętu wojennego według przyjmowanych programów. Nad realizacją planów czuwały różne ciała. Na przykład za wielkość miesięcznej produkcji karabinów maszynowych odpowiadała tzw. Komisja Główna, z kolei za dostawy np. węgla i stali, dla poszczególnych faz produkcji tzw. Koła główne. Oprócz tego w Urzędzie Gospodarki Wojennej powstały komisje rozwojowe zajmujące się przygotowywaniem konstrukcji i technologii nowych środków walki, np. samolotów, czołgów, gazów bojowych.

W Urzędzie skupiała się dystrybucja objętego planami zaopatrzenia armii i ludności w żywność, artykuły odzieżowe, opał itp. Wprowadzono kartkowy system zaopatrzenia ludności cywilnej. Zamrożono ceny kartkowe i płace. Pieniądz złoty wyszedł z obiegu, a od społeczeństwa ściągany był drogą wojennych pożyczek wewnętrznych. W przemyśle wojennym, tam gdzie konwencja haska zabraniała zatrudniać jeńców, zaktywizowano kobiety, natomiast jeńców kierowano do prac rolnych.

Reorganizacja przemysłu doprowadziła do podwojenia produkcji przy podobnym wyposażeniu fabryk i liczbie zatrudnionych. Pozwalało to Niemcom na kontynuowanie wojny.

70. Co spowodowało że Francje i Anglia uznały prawo Polski do niepodległości w 1918 (deklaracja rządu)

30 marca 1917 r. Rząd Tymczasowy demokratycznej Rosji podjął uchwałę o przyszłej niepodległości Polski. Przyłączyły się do niej Francja, Anglia, Włochy. Stanowiło to podstawę do zawiązania w sierpniu 1917 r. w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego pod przewodnictwem Dmowskiego.

15. EUROPA PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

71. Nowe i stare państwa po I wojnie światowej

72. Skutki gospodarcze I wojny światowej w skali międzynarodowej

Skutki wojny były wielorakie, wpłynęła ona bowiem na stan gospodarki, na ludzi i ich świadomość, odcisnęłą swe piętno na kulturze.

Wojna spowodowała, że powstały i umocniły się nowe centra przemysłowe np. USA - państwie zaopatrującym wojska Ententy. Powszechnie zwiększyła się ingerencja państwowa w życie gospodarcze, co wyrażało się koniecznością zapewnienia dostaw surowców przemysłowi pracującemu bezpośrednio na potrzeby wojenne. Źródłem surowców i okazją do prowadzenia rabunkowej gospodarki, np. Niemców w północnej Francji i Belgii, stały się tereny okupowane. Powszechna mobilizacja mężczyzn przyczyniła się do dużego wzrostu zatrudnienia kobiet w przemyśle. Jednocześnie uległ wydłużeniu czas pracy. Pod względem ekonomicznym największe korzyści odniosły USA, które dostarczały aliantom uzbrojenie i żywość, stając się wierzycielem Europy. USA wysunęły się także na pozycję mocarstwową i próbowały pełnić rolę arbitra w Europie.

POLSKA

Działania wojenne spowodowały zniszczenia przede wszystkim wsi i małych miast.Uległy zniszczeniu zakłady przemysłowe np. zakłady żyrardowskie. Produkcja przemysłowa jak i rolnicza uległy znacznemu obniżeniu. Unieruchomiono część kopalni i rafinerii naftowych , to spowodowało zmniejszenie wydobycia ropy naftowej. Trudna sytuacja ludności polegała na braku pracy, żywności, opału.

Poza rolnictwem i przemysłem poważnemu zniszczeniu uległa infrastruktura komunikacyjna. Wysadzono w powietrze wiele mostów itd. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. mocarstwa zaborcze zawiesiły wymienialność swoich walut.

73. Traktaty pokojowe i ich postanowienia

1. 28 czerwca 1919 r. - traktat pokojowy podpisany z Niemcami w Wersalu

Postanowienia: Traktat ten zawierał klauzulę o winie wojennej Niemiec. Niemcy musiały zwrócić Francji Alzację i Lotaryngię. Zagłębie Saary na 15 lat stawało się terytorium powierniczym, oddanym w zarząd Lidze Narodów. Później o losie zagłębia miał zadecydować plebiscyt. Gwarancją francuskich granic miała być zdemilitaryzowana strefa biegnąca wzdłuż prawego brzegu Renu, o szerokości 50 km. Niemieckie kolonie przypadły głównie Wielkiej Brytanii i Francji, aczkolwiek pewne koncesje ( w Chinach i na Pacyfiku) uzyskała także Japonia. Niemcy straciły swe lotnictwo, nie mogły posiadać okrętów wojennych i armii, z wyjątkiem 100 tys. żołnierzy. W ciągu 30 lat miały spłacić reparacje wojenne, ustalone dopiero w 1921 r. , na sumę 31,5 mld dolarów. Niemcy odszkodowań nie spłaciły.

Postanowienia traktatu wersalskiego były krytykowane przez Francję, Senat USA. Na konferencji tej nie było Rosji. Delegacja polska wzięła w niej udział (Ignacy Paderewski).

2. 9 lutego 1918 r. - traktat pokojowy między państwem ukraińskim a Niemcami i Austrią w Brześciu

Przewidywał on włączenie do Ukrainy guberni chełmskiej oraz obietnicę - nie ujętą w traktacie - autonomii ukraińskiej w Galicji Wschodniej.

74. Plan Dowesa i Jounga

75. Walka o granice państwa Polskiego

16. NARODZINY II RZECZYPOSPOLITEJ

76. Ustruj i władze RP w świetle konstytucji marcowej

Konstytucja marcowa 1921 r.

W marcu 1921 r. Sejm uchwalił konstytucję opartą na monteskiuszowskich zasadach podziału władzy. II RP w świetle ustawy zasadniczej była republiką demokratyczną o dwuizbowym parlamencie (Sejm, Senat), demokratycznej pięcioprzymiotnikowej ordynacji wyborczej, niezależnym sądownictwie i postępowym ustawodawstwie społecznym.

Zastąpienie ustroju monarchicznego, istniejącego do końca I wojny światowej w trzech cesarstwach zaborczych, demokratyczną republiką polską przyniosło istotne przemiany społeczne. Konstytucja zniosła przywileje stanowe szlachty i tytuły arystokracji. Sankcją konstytucyjną opatrzono powszechny obowiązek szkolny wprowadzony dekretem naczelnika państwa z 7 lutego 1919 r. Gwarantowano równość wobec prawa bez względu na majątek, narodowość i wyznanie. Stare elity polityczne-wywodzące się głównie z arystokracji ziemskiej i finansowej-zostały zastąpione przez nowe, pochodzące ze środowisk inteligenckich, chłopskich, robotniczych i mieszczańskich. Równouprawnienie polityczne kobiet, wynikające z konstytucji i ordynacji wyborczej, zmieniło dotychczasowy charakter elektoratu. Stwarzało to inna pozycję kobiet, które już w czasie wojny pozbawione środków utrzymania podejmowały pracę zarobkową w zawodach dotąd dla nich niedostępnych.

Niektóre atrybuty stanu posiadania (pieniądze, konta bankowe itp.) straciły swą wartość na skutek inflacji. Kapitały akcyjne ulokowane w Rosji przepadły. Zachowano jednak podstawę gospodarki kapitalistycznej-własność prywatną. Znalazła ona pełną ochronę prawną w Konstytucji marcowej 1921 r.

77. Nowe granice a potencjał gospodarczy, zasoby surowcowe, rynki zbytu

78. Struktura społeczno zawodowa ludności według spisu 1921

79. Budżet a inflacja

80. Polityka przemysłowa państwa w latach 1918-22

Zdolność produkcyjna polskiego przemysłu uległa na skutek wojny bardzo poważnemu zmniejszeniu. Przemysł istniejący na terenach, które po I w. św. znalazły się w granicach Polski, nie był dostosowany do potrzeb nowopowstałego państwa. Równocześnie wiele ważnych działów przemysłu w ogóle nie istniało, albo też istniało w formie zalążkowej (np. przemysł zbrojeniowy, elektrotechniczny, chemiczny, motoryzacyjny). Odbudowa i uruchomienie przemysłu stanowiły jedno z najpilniejszych zadań, jakie stały przed nowopowstałym państwem. Realizacja jego napotkała jednak od samego początku na wiele istotnych trudności. Przemysł znajdował się w rękach prywatnych, a jego właściciele na ogół nie chcieli inwestować własnych środków w posiadane fabryki. Rząd, któremu zależało na szybkim uruchomieniu przemysłu, siłą rzeczy musiał przyjść prywatnemu kapitałowi z poważną pomocą materialną. Przyznawał więc przemysłowi tanie kredyty, szedł z wydatną pomocą przy zakupach surowców i urządzeń zagranicznych oraz przydzielał korzystne zamówienia rządowe.

Poważną przeszkodę w akcji uruchamiania i odbudowywania przemysłu stanowił również dający się we znaki całej Europie kryzys opałowy. Zasoby węgla, jakimi dysponowała Polska, nie zaspokajały potrzeb krajowych. W 1919 r zapotrzebowanie przemysłu na węgiel pokryte zostało zaledwie w 32, 5 %, a w 1920r w 44, 5%. Brak opału uniemożliwiał w wielu fabrykach podejmowanie pracy. Dopiero przyłączenie Górnego Śląska w 1922 r położyło kres trudnościom opałowym i pozwoliło na przyspieszenie uruchamiania przemysłu.

Kapitał prywatny zaczął na większą skalę angażować się w odbudowę przemysłu dopiero po zakończeniu wojny polsko-radzieckiej. Istotną przyczyną tego zjawiska były korzyści, jakie przynosiła przemysłowi stale postępująca deprecjacja waluty polskiej. Pozwalała ona na obniżkę realnej płacy robotników (zyski przedsiębiorców rosły) i umożliwiała podjęcie wywozu wyrobów przemysłowych za granicę po konkurencyjnych cenach. Inflacja w pierwszej fazie (tzn. do pocz. 1923r) stwarzała przemysłowi b. korzystną koniunkturę. Odbudowano w tym okresie szereg fabryk, rzadko jednak unowocześniano zarazem ich urządzenia.

Produkcja przemysłu polskiego w owych latach - mimo szybko postępującej odbudowy - daleka jeszcze była od poziomu osiągniętego w 1913 r. Ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej w 1923 r. wynosił 66, 9 % prod. przedwojennej.

81. Inflacyjna premia eksportowa

Przeciwieństwem inflacyjnej premii eksportowej jest INFLACYJNA BARIERA IMPORTOWA.

Obie te rzeczy powstają gdy ceny dewiz rosną szybciej niż ceny towarów.

INFLACYJNA PREMIA EKSPORTOWA - ceny dewiz i walut obcych rosną szybciej niż ceny krajowe

82. Jak Grabski osiągnął równowagę budżetową. (budżet zrównoważony)

Począwszy od 1921 r. głównym celem polityki gospodarczej była stabilizacja pieniądza i finansów państwa. Stały temu na przeszkodzie:

• korzyści płynące z inflacji dla poważnej części przedsiębiorców, zwłaszcza eksporterów i kredytobiorców

• obawa przed konsekwencjami redukcji wydatków budżetowych państwa

• niemożność znalezienia środków wewnętrznych (podatków nadzwyczajnych) i zewnętrznych (pożyczek zagranicznych) w celu zrównoważenia budżetu i sfinansowania reformy pieniężnej

Dwa czynniki spowodowały że w 1923 r. W.Grabski rozpoczął reformę finansów państwa. Pierwszym były napięcia społeczne, strajk powszechny i rozruchy (zjawiska społeczne spowodowane hiperinflacją). Drugim - zgoda klas posiadających na daninę majątkową w wysokości 1 mld franków szwajcarskich w złocie, co stanowiło poważną podstawę stabilizacji budżetu.

Polityka stabilizacyjna Grabskiego zmierzała do zrównoważenia budżetu przez wzrost dochodów i obniżenie wydatków, zahamowanie inflacji, wprowadzenie nowej waluty i powołania Banku Polskiego S.A., który miał się stać bankiem emisyjnym niezależnym od rządu.

Grabski osiągnął również równowagę budżetową przez cofnięcie dotacji dla deficytowych przedsiębiorstw państwowych , zmniejszenie dotacji budżetowych.

Tworzył nowe źródła dochodów np. powołanie monopoli skarbowych. Zaciągał pożyczki min. w 1924 r. Grabski zaciągnął pożyczkę tytoniową - włoska. Wprowadził nowe podatki , nowym podatkiem był podatek majątkowy.

83. Status Banku Polskiego S.A. - miejsce, rola, zadania

W 1920 r. W. Grabski przewodniczył delegacji polskiej na międzynarodowe konferencji walutowej w Brukseli.

Zarówno na konferencji brukselskiej jak i genueńskiej w 1922 r. zwyciężyły tendencje powrotu do przedwojennej waluty złotej. Ustalenia obu konferencji widać w projekcie statutu banku emisyjnego, który przygotował profesor R. Rybarski i w ostatecznej wersji statutu Banku Polskiego S.A. Wiązało się to z uniezależnieniem banku emisyjnego od rządu, co miało gwarantować jego status jako spółki akcyjnej z niewielkim udziałem państwa. Dekretem prezydenta RP z 17 kwietnia 1924 r. wprowadzono złotego; 1 zł = 100 groszom i miał parytet równy frankowi szwajcarskiemu, tj. zawierał 0,3 g czystego złota (3444 zł za 1 kg czystego złota) . Oprócz pieniądza złotego miał występować pieniądz srebrny bity prze mennicą Ministerstwa Skarbu.

Bank Polski był spółką akcyjną przy dość poważnym udziale statutowym państwa np. prezesa powołuje prezydent, statut uchwalony przez Sejm. Jest to bank, który jest spółką akcyjną ale jest silnie związany z państwem. Jest to status banku publicznego który odgrywa ważną rolę w państwie.

Otwarcie Banku Polskiego odbyło się 24 kwietnia 1924 r.

84. Przyczyny drugiej inflacji

W połowie 1925 r. rozpoczęła się tzw. druga inflacja. Od lata 1925 r. ceny zaczęły rosnąć i spadła wartość złotego zarówno na rynku krajowym, jak i zagranicznym. Cena dolara z poziomu parytetowego 5,18 zł wzrosła na giełdzie do 6 zł. Jesienią okazało się, że kurs złotego nadal przejawia tendencję spadkową. Utrzymanie kursu giełdowego wymagało interwencji uszczuplającej rezerwy dewizowe Banku Polskiego. Wobec sprzeciwu zarządu banku Grabski ustąpił ze stanowiska premiera i ministra skarbu. Kurs złotego nadal się obniżał, osiągając dno w czasie wypadków majowych 1926 r., gdy za 1 dolara płacono 11 zł.

Jedną z przyczyn inflacji był deficyt budżetowy, który starano się pokryć dodatkową emisją bilonu i tzw. biletów skarbowych. Wprowadzono do obiegu znaczne ilości bilonu i biletów skarbowych o wartości 433,6 mln zł, co stanowiło 53,2% obiegu pieniężnego. Oprócz nadmiernej emisji pieniądza skarbowego na rozmiarach inflacji mogły zaważyć względy psychologiczne. Po niedawnych doświadczeniach hiperinflacji posiadacze oszczędności w złotych na pierwszą wieść o wzroście ceny dolara wymieniali posiadane zasoby na waluty obce. Popyt na nie podwyższał ich cenę na rynku. Na spadek kursu złotego zarówno w kraju, jak i za granicą oddziaływał również ujemny bilans handlowy.

Wysoki kurs złotówki doprowadził do wyraźnego obniżenia gospodarki polskiej. Na rynku pojawiło się 2 razy tyle pieniądza niż przewidywał obieg banku polskiego. Koszty były zbyt wysokie. Zawyżony kurs złotówki ułatwił import, a utrudnił eksport. To spowodowało kryzys przemysłowy i bankowy (1925).Koniec konwencji genewskiej z Niemcami - od połowy 1925 wprowadzono wysokie cła na węgiel z Polski. To zmniejszyło poważnie eksport z Polski.

Przyczyną drugiej inflacji było w 1925 r. przyjęcie za wysokiego parytetu złotówki i wyżej wymienione przyczyny dodatkowe.

85. Pożyczki zagraniczne epoki Grabskiego

Za granicą zwłaszcza w USA znajdowało się dużo obligacji różnych polskich pożyczek zaciąganych od 1919 r. Obsługa tych pożyczek powodowała odpływ dewiz. Aby temu zapobiec drogą rokowań z poważniejszymi wierzycielami wynegocjowano nowe korzystniejsze warunki spłat i obsługi pożyczek. Ponadto w 1937 r. dokonano konwersji obligacji w obcych walutach na obligacje pożyczki wewnętrznej opiewającej wyłącznie na złote.

W 1938 r. zadłużenie Polski wynosiło 2515 mln zł. Najpoważniejszymi wierzycielami były : 1. USA - 1098 mln zł,

2. Francja - 366 mln zł

1. Anglia - 116 mln zł

W przeliczeniu na jednego mieszkańca dawało to 72 zł, tj. mniej więcej 14 dolarów.

Polska spłacała regularnie pożyczki zagraniczne, co ułatwiało uzyskiwanie nowych: w Anglii 6,8 mln funtów (około 170 mln zł) i we Francji - 2 mld franków (około 280 mln zł). Część tych pożyczek przeznaczano na potrzeby obronne, tj. zakup broni za granicą.

W 1936 r. Kwiatkowski ( wicepremier i minister skarbu) ogłosił czteroletni program rozbudowy przemysłu, w którym inwestycje ulokowane były głównie w przyszłym COP. Program budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego stał się sztandarowym hasłem ekipy rządowej. Rząd miał partycypować w inwestycjach planu czteroletniego w 75%, na COP zaś przewidywano nakłady około 2 mld zł.

18. GOSPODARKA POLSKA W DOBIE ORZYWIENIA GOSPODARCZEGO

86. Zasady planu stabilizacyjnego 1927

13 października 1927 r. przyjęto tzw. plan stabilizacyjny, który wprowadzał nowy parytet (5924 zł za 1 kg czystego złota) i kurs złotego. Zmniejszono także zawartość srebra w monetach: w pięciozłotówce z 25 do 18 kg, a srebrną złotówkę zastąpiono niklową.Gdy w 1924 r. 1 zł =1 frankowi szwajcarskiemu, to po zmianie parytetu 1 frank szwajcarski =1,72 zł (deprecjacja złotego o 72%). Oznaczało to parytetową zmianę kursu złotego: nowy kurs dolara wynosił 8,91 zł.

Złoty stał się walutą stabilną, a jego parytet nie uległ zmianie. Zmieniał się natomiast kurs, co było konsekwencją dewaluacji walut przeprowadzanych przez różne państwa w latach wielkiego kryzysu. We wrześniu 1931 r. Anglia zawiesiła wymienialność funta i zdewaluowała go o 39%. Jej śladem poszły Portugalia, Szwecja, Norwegia, Dania, Finlandia, Japonia. W wyniku dewaluacji funta Bank Polski poniósł stratę 25 mln zł, wycofał funty z pokrycia kruszcowo-dewizowego i zamienił je na złoto. W lipcu 1933 r. Polska przystąpiła do tzw. bloku złotego, do którego należały Belgia, Francja, Holandia, Szwajcaria, Włochy. W 1933 r. USA wstrzymały wymianę dolara na złoto i zmieniły jego parytet z 20 do 32 dolarów za uncję złota (31,1 g złota) a kurs dolara wyrażony w złotych spadł do 5,3 zł.

87. Misje zagranicznych ekspertów II RP

W drugiej połowie 1926 r. wartość złotego utrzymała się na poziomie około 9 zł za dolara. Nowa sytuacja kursowa wymagała jednak ustalenia nowego parytetu złotego. Początkowo rozważano możliwość powrotu do parytetu dającego 5,18 zł za dolara, ale odstąpiono od tego i zaakceptowano ustawową stabilizację, przyjmującą tzw. parytet gospodarczy, a więc kurs na poziomie giełdowym. Zamierzano wykorzystać kapitał zagraniczny, może nie tyle do ochrony złotego, bo wydawał się on w tym momencie bezpieczny, ile w celu stworzenia właściwej atmosfery dla zagranicznych lokat inwestycyjnych.

Na zaproszenie rządu, który zabiegał o pożyczkę zagraniczną, przybyła do Polski misja prof. Edwina Kammarera reprezentująca sfery finansowe USA, które gotowe były udzielić Polsce pożyczki na zabezpieczenie stabilizacji złotego. Misja dokonał oceny sytuacji gospodarczej w Polsce, systemu budżetowo-finansowego i bankowego, wskazując na warunki, jakie powinny być spełnione, aby stabilizacja była trwała.

Misja opracowała m..in. memorandum dotyczące zmian statutu Banku Polskiego. Zalecono zwiększenie kapitału zakładowego Banku Polskiego S.A. ze 100 do 250 mln zł., biorąc za podstawę relacje zachodzące między liczbą ludności a kapitałem zakładowym banków emisyjnych krajów rozwiniętych gospodarczo. W zaleceniach znalazła się także sugestia bicia i wprowadzenia do obiegu polskich monet złotych w niewielkiej ilości. Obiegające banknoty miały mieć charakter waluty pozłacanej. Rezerwa bankowa nie powinna być uważna, zdaniem misji, za pokrycie obiegu, ale jedynie za ostateczną gwarancję. Uznano, że wystarczy, by stanowiła ona 40% pokrycie obiegu.

88. Komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych, sens ekonomiczno prawny

W 1926 r. na stanowisko ministra przemysłu i handlu powołano inżyniera E. Kwiatkowskiego, bliskiego współpracownika prezydenta Mościckiego, dyrektora zakładów azotowych w Tarnowie i docenta Politechniki Warszawskiej.

Przedmiotem jego zainteresowania była przede wszystkim komercjalizacja sektora publicznego, polegająca na stworzeniu przedsiębiorstwom państwowym tych samych warunków działania, jakie miały przedsiębiorstwa prywatne. Chodziło tu o nadanie tym pierwszym osobowości prawnej oraz wydzielenie ich z ogólnej administracji państwowej i przekształcenie w zakłady, których działanie reguluje kodeks handlowy. Celem komercjalizacji było zniesienie dotychczasowych dotacji skarbu państwa.

Kwiatkowski rozpoczął proces komercjalizacji w marcu 1927 r. Ustalono wówczas zasady organizacji przedsiębiorstw państwowych, tryb powoływania władz oraz zasady odpowiedzialności skarbu państwa za ich zobowiązania. Po 1927 r. skomercjalizowano 12 przedsiębiorstw przemysłowych.

Lata 1927-1928 były okresem dobrej koniunktury. W roku gospodarczym 1927/28 uzyskano nadwyżkę budżetową w wysokości 214 mln zł. Odnotowano także wyraźny wzrost produkcji, np. wydobycie węgla wzrosło, liczba bezrobotnych spadła.

Komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych zlikwidowała dotacje skarbu państwa, ale nie spowodowała znaczniejszego wzrostu dochodów budżetowych z tego źródła.

89. Reformy rolne II RP (1919, 1921, 1925)

Jednym z najważniejszych problemów politycznych i gospodarczych Polski na początku lat 20-tych była kwestia agrarna. Według spisu powszechnego z 1921 r. z rolnictwa utrzymywało się 64% ludności kraju.

Z inicjatywy ludowców 19 lipca 1919 r. Sejm przyjął uchwałę o reformie rolnej, która przewidywał parcelację części gruntów w majątkach ziemskich powyżej granicy 60-180 ha, ustalanej w zależności od charakteru majątku. Ziemianom mogłyby pozostawać po reformie tzw. resztówki do 60, względnie 180 ha. Parcelacja miała być odpłatna według pełnej wartości ziemi. Przewidywano że spłatę za ziemię umożliwi nabywcom kredyt państwowy.

Przeciwko uchwale rozpoczęła się szeroka agitacja stronnictw prawicowych.

15 lipca 1920 r. - pod wpływem niepomyślnej sytuacji militarnej Polski - Sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej. Projekt ustawy przedstawił Rząd Ocalenia Narodowego premiera Wincentego Witosa. Ustawa przewidywała parcelację majątków powyżej granicy 180-400 ha za odszkodowaniem w wysokości 50% rynkowej wartości ziemi. Górna granica parcelacji uzależniona była od położenia geograficznego, wyposażenia, uprzemysłowienia majątku itp. Jednocześnie stworzono podstawy nadzielania ziemią zasłużonych weteranów wojennych. Rezultatem tych ostatnich postanowień było osadnictwo wojskowe, zwłaszcza na kresach wschodnich.

Konstytucja marcowa 1921 r. przyjęła zasadę pełnej ochrony własności prywatnej. Ustawa o reformie rolnej, mówiąca o 50% odszkodowaniu był sprzeczna z ustawą zasadniczą i nie mogła w związku z tym być realizowana. Problem reformy rolnej dzielił ludowców Witosa i endeków Dmowskiego. Po wyborach jesiennych w 1922 r. politycy obu nurtów mieli ochotę na koalicyjne objęcie rządów, ale istniały pryncypia w sprawie reformy rolnej całkowicie przeciwstawne. Dopiero w maju 1923 r. na spotkaniu politycznym w Lanckoronie zawarto kompromis w sprawie reformy rolnej, zwany paktem lanckorońskim. Kompromis był kulawy i skutecznie blokowany przez różne frakcje polityczne obu partii.

28 grudnia 1925 r. doszło do uchwalenia przez sejm nowej ustawy o reformie rolnej. Do parcelacji przeznaczono dobra państwowe oraz grunty w majątkach prywatnych powyżej 180 ha. Granicę tę traktowano bardzo elastycznie przez wydawanie szczegółowych przepisów wykonawczych; niektóre z nich zakładały minimalną granicę 60 ha, a maksymalną 700 ha. Zapłata za parcelowaną ziemię miała odpowiadać pełnej rynkowej cenie ziemi w danym regionie. Przyjęto, że rocznie powinno podlegać parcelacji 200 tys. ha.

Parcelacja rozwijała się do 1927 r. Następnie do 1934 r. jej tempo zmniejszyło się, by ponownie wzrastać do 1939 r. Rozmiary parcelacji były uzależnione od koniunktury gospodarczej, tj. przede wszystkim od popytu na ziemię. Kiedy w czasie kryzysu popyt na ziemię był mały, mimo zapisu o przymusowej parcelacji, nie była ona realizowana. Nabywcami gruntów byli ; rolnicy pełnorolni (6%), małorolni (64%), bezrolni (20%) i nierolnicy (prawie 10%). Z reformy korzystali zatem głównie małorolni, co było intencją ustawodawcy.

Najwięcej ziemi rozparcelowano w województwach :warszawskim, lubelskim, poleskim, poznańskim, pomorskim. Najmniej w śląskim, krakowskim i stanisławowskim.

Reforma i parcelacja nie przyniosły znaczącej zmiany struktury własności ziemi. Obszar użytkowany przez gospodarstwa prywatne powyżej 50 ha zmniejszył się z 11,5 mln ha w 1921 do 9,2 mln ha w 1938 r. W 1938 r. liczba wielkich gospodarstw (powyżej 50 ha) wynosiła 17,6 tys., a przeciętny obszar gospodarstwa około 520 ha. Poważną część areału stanowiły lasy. Grunty państwowe i publiczne zmniejszyły się z 6,8 mln ha do 6,2 mln ha. Wzrosła powierzchnia gospodarstw chłopskich (poniżej 50 ha) z 19,6 do 22,5 mln ha.

Największy udział gospodarstw małorolnych do 5 ha w ogólnej liczbie gospodarstw chłopskich w 1931 r występował w wojwództwach: stanisławowskim 83%, krakowskim 79,9%, lwowskim 78,9% oraz kieleckim 64,7%. Z gospodarstw małorolnych utrzymywało się 8,5 mln osób, co stanowiło 54% ludności chłopskiej.Na skutek wadliwej struktury agrarnej charakterystycznym zjawiskiem polskiej wsi było bezrobocie agrarne, zwane także bezrobociem utajonym lub przeludnieniem agrarnym. Liczba zbędnych rąk do pracy szacowana była w 1921 r. na 4,5 mln osób. Przed I wojną światową ludność ta przenosiła się do okręgów przemysłowych w państwach zaborczych lub emigrowała do USA, Kanady i Brazylii. Po wojnie w USA (1921-1924) wprowadzono ograniczenia imigracyjne. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zmniejszyły się możliwości emigracji do Niemiec, Austrii i Rosji. Zmniejszenie przeludnienia agrarnego mógł przynieść rozwój przemysłu. Wobec braku takich perspektyw pozostała reforma rolna.

90. Struktura i źródła powstawania polskich zobowiązań wobec zagranicy w latach dwudziestych

19. WIELKI KRYZYS LAT TRZYDZIESTYCH

91. Załamania koniunktury w XIX wiecznej Europie do 1933

a) do 1870r.

Dawniej na cykle koniunkturalne oddziaływały głównie czynniki nie związane z gospodarką tj. wojny, oblężenia, nieurodzaje, klęski żywiołowe, epidemie. W XIX wieku cykliczne kryzysy gospodarcze wiążą się nieodłącznie z rozwojem gospodarczym krajów. Załamania przejawiały się przede wszystkim przez nadmiar towarów w stosunku do popytu, trudności w zbycie co prowadziło do zmniejszenia produkcji i zatrudnienia, czemu towarzyszył spadek cen artykułów przemysłowych i obniżenie płac. Kryzys gospodarczy powodował pośrednio często zaburzenia na rynkach kredytowym i rolnym. Z reguły spadek produkcji podczas kryzysu był bardzo duży, proporcjonalnie zmniejszało się zatrudnienie. Wyjście z załamania było zazwyczaj podobne. Słabsze przedsiębiorstwa bankrutowały, następowała modernizacja przemysłu, która pozwalała na obniżenie kosztów produkcji. W gospodarce kapitalistycznej cykle były bardzo krótkie. W I poł. XIX wieku cykle trwały 9-11 lat, a w II połowie tylko 7-8 lat.

Zaburzenia koniunktury występowały najczęściej w Anglii, można wymienić lata: 1788, 1793, 1797, 1810, 1815, 1819. Wynikały wówczas bezpośrednio z efektów rewolucji przemysłowej i powstania przemysłu fabrycznego. Nie były to kryzysy, które obejmowały przemysł ogólnokrajowy, dotykały jedynie poszczególnych gałęzi.

Pierwszy powszechny kryzys nadprodukcji, który objął cały przemysł, wybuchł w Anglii w 1825 r. Skutki w sferze handlu zagranicznego i kredytu odczuł także przemysł w USA, Francji. Kryzys z lat 1835-1837 poza gospodarką angielską dotknął także niektóre gałęzie przemysłu Stanów Zjednoczonych, co wiązało się z rozwojem kapitalizmu w USA i ogromnym wpływem wywieranym przez Anglię poprzez eksport towarów i kapitałów.

W 1847 roku nastąpił pierwszy ogólnoeuropejski kryzys, a głownym jego ośrodkiem była Anglia. Kryzys polegał na załamaniu ruchu inwestycyjnego, zdolność wytwórcza przemysłu ciężkiego przekroczyła istniejące zapotrzebowanie. Dodatkowe czynniki pogłębiające ten kryzys to: wysokie ceny żywności i surowców uniemożliwiające obniżenie kosztów w okresie, w którym wystąpiły trudności zbytu artykułów przemysłowych (większe wydatki na żywność). Kryzys w 1847 roku odczuła wyraźnie Francja, ałabiej Stany Zjednoczone i Niemcy. W Irlandii wystąpił wówczas nawet głód.

W 1857 r. miał miejsce kryzys światowy, który zaczął się w Stanach Zjednoczonych. Spadek produkcji wynosił gdzieniegdzie nawet 20%.

W 1873 roku kolejne załamanie, nazwane Wielkim Kryzysem, straciło to miano w 1920 roku. Po nim odwrócono się od wolnego handlu. Gospodarka europejska długo nie potrafiła się po nim odrodzić. Koniunktura poprawiła się dopiero na przełomie XIX i XX wieku.

b) 1870-1914

W XIX w. okresy rozwoju przerywane były powtarzającymi się kryzysami, z tym, że w pierwszej połowie wieku dotykały one jedynie kilku najbardziej rozwiniętych krajów, nie miały charakteru światowego. Dopiero kryzys roku 1857, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych objął swym zasięgiem ponad 10 państw. Następny w roku 1866 był łagodniejszy, natomiast załamanie, które zaczęło się w 1873 r. okazało się znacznie głębsze i bardziej długotrwałe niz wszystkie dotychczasowe kryzysy. Jego rozwój był nierównomierny - najwcześniej osiągnęło ono szczyt w USA i Niemczech( 1873-74), najpóźniej w Anglii (1878). Był to najdłuższy ze wszystkich kryzysów w XIX w., szczególnie rujnujący dla Stanów Zjednoczonych i Niemiec. Wywarł on duży wpływ na strukturę ekonomiczną krajów kapitalistycznych, przyspieszył upadek wielu małych firm, ułatwił dominacje wielkich firm. Od tego czasu procesy przemian zmierzają w kierunku ukształtowania się kapitalizmu monopolistycznego. Kolejne kryzysy miały miejsce w latach 1882 i 1890.

Do 1914 r. miały miejsce dwa cykle: w latach 1900 - 1907 oraz 1907 - 1914. Kryzys rozpoczynający pierwszy z tych cykli trwał w latach 1900 -1903. Rozpoczął się nietypowo, w Rosji, załamaniem finansowym, które spowodowało bankructwo wielu zakładów przemysłowych i instytucji, następnie wystąpił spadek produkcji przemysł. a rok później zjawiska kryzysowe w finansach i przemyśle pojawiły się także w innych państwach. W Stanach Zjednoczonych zahamowanie oraz spadek produkcji wystąpiły w latach 1903 - 1904 ( szczególnie dotknięty został przem. metalowy), w Wielkiej Brytanii w 1900 i, chociaż nie był znaczny, utrzymał się aż do 1904. Załamanie wpłynęło zwłaszcza na przem. włókienniczy i wytop surówki żelaza, również długotrwały spadek cen, choć nie obniżył kosztów utrzymania. We Francji spadek produkcji widoczny w latach 1900 - 1903 dotknął tych samych gałęzi przem. co w Wielkiej Brytanii, dłużej, do 1906, trwał spadek cen, koszty utrzymania uległy obniżce na dłużej.

Łagodniej odczuły kryzys Niemcy - krótkotrwałe zmniejszenie produkcji całego przemysłu ( trochę gorzej w górnictwie, hutnictwie i przem. stoczniowym) , w przem. włókienniczym i chemicznym produkcja nadal wzrastała. Ceny spadły o ok. 18%, koszty utrzymania bez zmian.

Szczególny przebieg miał kryzys w Japonii. Spadła produkcja przem. przetwórczego, ale jednocześnie nastąpił jej wzrost w przem. ciężkim.

We wszystkich krajach zmniejszyło się zatrudnienie, a zatem pogorszyła się sytuacja robotników. Kryzys objął także inne państwa. W Europie uwidocznił się on w spadku produkcji przem. i cen, zmniejszeniu obrotów handlu międzynarodowego oraz we wzroście bezrobocia. Kraje kolonialne i zależne odczuły kryzys przede wszystkim pośrednio, w wyniku powiązań gospodarczych z krajami rozwiniętymi. Spadły ceny wielu produktów rolnych, co wpłynęło zwłaszcza na kraje, których gospodarka opierała się na eksporcie jednego tylko produktu.

Pierwszy kryzys epoki imperializmu odegrał duża rolę w przyspieszeniu procesów kształtowania się monopoli. Upadło wiele przedsiębiorstw słabych ekonomicznie. Powstało wiele karteli i syndykatów.

Wyjście z kryzysu dokonywało się bardzo powoli, różnie w różnych państwach. Ogólnie świat kapitalistyczny wyszedł z załamania gosp. około 1905 r. (chociaż w Niemczech już ok. 1903 a w Rosji zostało to opóźnione z powodu przegranej wojny rosyjsko- japońskiej i rewolucji w 1905 r.)

Wybuch nowego kryzysu został w dużym stopniu przyspieszony z dwóch powodów : stworzeniem w fazie rozkwitu zbyt wielu mocy wytwórczych (był to efekt bardziej walki konkurencyjnej, niż potrzeb nabywców), które pełną wydajność osiągnęły w latach 1906-1907, oraz polityką cenową monopoli. Ich wyroby znacznie podrożały, podczas gdy ceny innych zaczęły w 1907 spadać. W marcu 1907 w Stanach Zjednoczonych nastąpiło załamanie giełdowe, które wpłynęło destabilizująco na giełdy innych krajów - zaczęły spadać obroty handlu międzynarodowego, produkcja przem. oraz ceny. Załamanie było szczególnie dotkliwe dla Stanów Zjednoczonych. Największy spadek produkcji nastąpił w przemyśle ciężkim, mniejszy w przem. lekkim - wynikało to z polityki org. monopolistycznych, które starały się ograniczać spadek cen przez zmniejszenie produkcji. Wśród krajów europejskich najbardziej odczuła kryzys Wielka Brytania, tutaj podobnie najbardziej ucierpiał przem. ciężki. - podobnie jak w Niemczech, które jednak w tym czasie zmniejszyły zużycie produktów tego przemysłu, a zwiększenie eksportu łagodziło kryzys. We Francji kryzys był słabszy, ponieważ tutaj przem. ciężki nie był tak rozwinięty, natomiast załamanie dotknęło nowych gałęzi: produkcji aluminium, przem. chemiczny i samochodowy.

W Japonii zmiany koniunktury dokonywały się pod wpływem wojny z Rosją --> [Author:MB] . Przyspieszyła ona rozwój przem. ciężkiego, a eksploatacja Korei i Mandżurii stała się źródłem nowych zysków. Jednak z drugiej strony wydatki wojenne spowodowały ograniczenie inwestycji w przem. nie związanym z potrzebami armii oraz zmniejszenie spożycia ludności. Wstrzymanie zamówień wojskowych po zakończeniu wojny spowodowało przejściowe trudności, jednak wkrótce rozpoczęło się ożywienie gospodarcze. Załamanie finansowe rozpoczęło się w 1907 r., jego rozmiary przewyższyły wszystko, co do tej pory znała gospodarka japońska. Zapoczątkowało ono ogólny kryzys nadprodukcji, pogłębiony załamaniem gosp. w innych rejonach świata. Spadek produkcji we wszystkich gałęziach przemysłu. Zakończyło się ono w 1909r., chociaż w niektórych gałęziach trwało do 1910 r.

W Rosji także koniunktura była stymulowana przez wydarzenia wojenne. Spowodowały one wzrost produkcji w jednych działach gospodarki, w innych zahamowały ożywienie. Zwiększone wydatki wojskowe wywołały w 1904 kryzys finansowy na rynku pieniężnym. Nastąpił spadek kursu papierów wartościowych, odczuwano brak kredytu, wycofywano kapitały zagraniczne.

Na zakłócenie procesu produkcji wpłynęły także rewolucyjne wydarzenia roku 1905, gdyż burżuazja rosyjska zaczęła lokować kapitały za granicą i zamykać niektóre fabryki. Jednak już od 1906 r. zaczęły wzrastać ceny i produkcja. W 1907 wiele gałęzi weszło w fazę rozkwitu, choć w niektórych wciąż panował zastój. Wzrost produkcji osiągnięty w tym czasie był niższy niż w innych państwach kapitalistycznych. Przebieg kolejnego kryzysu w 1907 r. był odmienny niż w innych krajach. Nastąpił on pod wpływem kryzysu światowego po krótkotrwałym okresie ożywienia. W całej gospodarce zahamowaniu uległ wzrost produkcji, w wielu gałęziach nastąpiło jej zmniejszenie. Odczuł to przede wszystkim przem. ciężki, spadły ceny.

W omówionych wyżej państwach skupiało się 80% światowej produkcji przem., więc ich sytuacja gospodarcza określała koniunkturę na całym świecie. Kryzys ogarnął również pozostałe kraje. We wszystkich państwach europejskich nastąpił spadek produkcji i wzrost bezrobocia. Kraje kolonialne ucierpiały ze względu na obniżenie cen surowców górniczych i rolnych oraz ograniczenie rozmiarów eksportu. Zjawiska te były w znacznej mierze spowodowane polityką wielkich monopoli, które próbowały przerzucić na innych konsekwencje kryzysu.

Skutki załamania najwcześniej przezwyciężono w Stanach Zjednoczonych, choć już w 1911 r. pojawiły się znowu problemy, które jednak w 1912 ustąpiły miejsca ponownemu ożywieniu gospodarczemu.

Najszybszy rozwój wykazywała Japonia. Bardzo pomagały inwestycje dokonywane przez rząd lub też przy użyciu kredytów państwowych. W 1913 wystąpiły jednak objawy przesilenia gospodarczego - zmniejszenie produkcji prezm. w Japonii, a w innych krajach zahamowanie tempa wzrostu lub stagnacja w wytwórczosci. Istotny wpływ na te zjawiska miał kryzys pieniężny, który pod wpływem wzrostu napięcia międzynarodowego rozpoczął się w 1912 r. Dalszy rozwój koniunktury uległ deformacji w wyniku wybuchu I wojny światowej.

Państwa kapitalistyczne były praktycznie całkowicie bezradne wobec zjawisk kryzysowych. Próby przeciwdziałania im poprzez politykę pieniężną i politykę handlu zagranicznego nie dawały odczuwalnych rezultatów. Żywiołowo działające prawa, regulujące gospodarkę, zawodziły w latach załamań.

c)1918-1929

Gospodarka państw w pierwszych latach po wojnie zdeterminowana była skutkami jakie to wydarzenie wywołało w sferze ekonomicznej.

Pierwszym etapem były lata 1918-23.

Zaraz po wojnie do połowy 1919 r. zmalała produkcja przemysłowa na całym świecie. Spowodowane to było koniecznością przestawienia gospodarki na produkcję pokojową oraz czynnikami politycznymi (szczególnie Niemcy, Austria, Węgry), czyli ruchami rewolucyjnymi 9strajki), przez które kapitaliści nie chcieli uruchamiać fabryk, bali się również inwestować. Do wiosny 1920 r. występowały w gospodarce tendencje szybkiego wzrostu spowodowane dużym zapotrzebowaniem na wyroby przemysłowe - wystąpiło zjawisko popytu odłożonego (ludzie mimo posiadania funduszy nie mogli się zaopatrywać podczas wojny w dobra konsumpcyjne) - wzrost popytu na dobra konsumpcyjne. W tym okresie dokonano renowacji zaplecza maszynowego i transportu, zaspokojono również zapotrzebowanie ludności w dobra konsumpcyjne.

Do 1922 r. gospodarka światowa kształtowała się dwutorowo: z jednej strony wystąpił silny kryzys (szczególnie w państwach nie dotkniętych bezpośrednio wojną) wywołany nadprodukcją (Anglia, Japonia, USA) i brakiem rynku zbytu spowodowało to ogromne bezrobocie oraz podniesienie ceł wwozowych, w krajach biedniejszych kryzys polegał na braku środków na opłacenie dostaw i braku możliwości importowych - przy boomie 1919 r. - wzrostowi cen towarzyszył spadek spożycia; z drugiej strony, w krajach zniszczonych przez wojnę brak załamania (np. w Niemczech prawie nieodczuwalny).

Rok 1922 to okres poprawy koniunktury - duży popyt umożliwiał wyjście z załamania, pomocny był spadek cen z okresu kryzysu (w USA - dużą rolę odegrał przemysł samochodowy).

Tymczasem w Niemczech - załamanie produkcji - połowa 1923 r. (ostry krótkotrwały przebieg). W Polsce załamanie 1923 r. Ogólnie od 1922 r. wzrost światowej produkcji przemysłowej. Pierwsze pięć lat po wojnie przyniosły rekonstrukcję gospodarki (postęp techniczny; likwidacja wojennej gospodarki reglamentowanej i systemu kartkowego). W rolnictwie do 1923 r. początkowo deficyt żywności (głód), co dawało duży popyt potencjalny na produkty wiejskie. Oznaczało to wyższe ceny płacone rolnikom, a tym samym wzrost ich dochodów. Jednakże w państwach, na których terenie prowadzona była wojna - sytuacja tragiczna: ziemie zniszczone, zaniedbane, mało wydajne. W Europie zmniejszyła się powierzchnia zasiewów, natomiast w krajach zamorskich (USA, Kanada) zwiększyła się. Tak samo niekorzystna sytuacja w Europie dla hodowli. Żywność przywożono z USA, Argentyny, Kanady, Australii. Jednak dobra koniunktura eksportowa minęła, bo importerzy nie mieli czym płacić. W 1921 r. nastąpiła poprawa sytuacji w rolnictwie -> wzrost cen -> wzrost dochodowości produkcji rolnej. Jednak do końca 1923 r. w krajach objętych zniszczeniem nie osiągnięto produkcji przedwojennej - odbudowa rolnictwa trudniejsza niż przemysłu. Generalnie w latach 1918-23 rosła produkcja przemysłowa i rolna, rozwijał się handel zagraniczny, powoli dokonywała się stabilizacja pieniądza. W niektórych krajach poprawa położenia ludności; rozwój pozaeuropejskich centrów przemysłowych rozpoczęty w I w. św. W 1924 r. państwa wchodzą w fazę przejściowej stabilizacji systemu kapitalistycznego. Lata 1924-29 były okresem ożywienia gospodarczego

d) 1929-33.

Krach giełdowy będący początkiem recesji gospodarczej przyspieszył wybuch wielkiego kryzysu gospodarczego . Mechanizm kredytowo-płatniczy został poważnie zakłócony, co wpłynęło na sytuację na rynku światowym , oraz na gospodarki państw europejskich, z których zaczął być wycofywany kapitał amerykański : w wyniku tej sytuacji w 1931 r. załamały się banki niemieckie pogłębiając kryzys w tym kraju. W 1931 r. upadł również Wiedeński Bank - Osterreichische Kredit Anstalt przez co został powiększony kryzys w Europie Środkowej.

W latach 1929-32 produkcja przemysłowa spadła ponad połowę . W wyniku monopolizacji w mniejszym stopniu spadły ceny niż produkcja . Zaowocowało to licznymi bankructwami i niszczeniem towarów oraz zmianą cyklu koniunkturalnego . Nastąpiło niespotykane dotąd rozwarcie nożyc cen artykułów rolnych i przemysłowych .

Kryzys w rolnictwie charakteryzował się spadkiem cen przy jednoczesnym wzroście produkcji . Maksymalizacja produkcji w celu osiągnięcia poziomu zysku sprzed recesji doprowadziła do niespotykanego obniżenia cen artykułów rolnych w stosunku do artykułów przemysłowych. w krajach rozwiniętych kryzys rolnictwa miał przebieg gwałtowny ,lecz krótkotrwały . W krajach rolniczych czas jego trwania był dłuższy .

Spośród krajów najwyżej rozwiniętych najłagodniej przeszła kryzys Francja ( koniec 1930 r.- pojawienie się kryzysu we Francji ) Jednak stagnacja po kryzysowa trwała tam najdłużej ( do 1936 r. ) .

92. Długie i średnie cykle koniunkturalne

W historii gospodarczej wyróżnia się zazwyczaj dwa rodzaje cykli: długofalowe (50-60 lat) odkryte przez Kondratiewa w końcu lat dwudziestych oraz cykle średniookresowe Juglara (6-13 lat).

2. Cykle Kondratiewa oparte były na ruchu cen surowców. W okresach wzrostu cen występowała pomyślna koniunktura gospodarcza, kryzysy nadprodukcji były płytkie i krótkie. W okresach tendencji do spadku cen załamania były dłuższe i głębsze. Pierwsza faza cyklu charakteryzowała się wzrostem cen, a druga - po osiągnięciu punktu szczytowego - spadkiem.

3. W cyklach średniookresowych Juglara koniunkturę przemysłową najczęściej określa się przez dynamikę produkcji przemysłowej, przemysłowe ceny hurtowe, płace nominalne, zatrudnienie w przemyśle oraz kursy akcji przedsiębiorstw przemysłowych. Z kolei koniunkturę w rolnictwie można określić za pomocą cen produktów rolnych, cen ziemi oraz dochodów w rolnictwie. Zmiany wielkości produkcji rolnej nie muszą mieć związku z koniunkturą. Dla całej gospodarki wskaźnikiem koniunktury są obroty handlu zagranicznego, wielkość nakładów inwestycyjnych, przewozy transportowe, produkcja i spożycie energii elektrycznej, obroty kredytowe i ogólnie rzecz biorąc - dynamika produktu krajowego.

Wystąpiły dwa pełne cykle Juglara: jeden w latach 1922-1929 , drugi w latach 1930-1938.

93. Zachowanie się podstawowych wskaźników makroekonomicznych w czasie wielkiego kryzysu

94. Przebieg wielkiego kryzysu w Polsce

Kryzys światowy w Polsce zaczął się nieco wcześniej niż w innych krajach, bo już w 1929 r. Dno osiągnął w 1932 r., gdy produkcja przemysłowa spadła do 64% w stosunku do 1928 r. Liczba bezrobotnych była nieomal równa liczbie pracujących. O ile w 1929 r. bezrobocie obejmowało 3% zawodowo czynnych poza rolnictwem, to w 1933 r. szacowano je na 43,5%. Oficjalnie bezrobotnych, tj. pobierających zasiłki, było o wiele mniej, bo tylko 400 tys. ale trzeba wziąć pod uwagę, że zasiłki wypłacane były przez krótki okres po utracie pracy, nie obejmowały młodzieży przedtem nie zatrudnionej oraz właścicieli warsztatów rzemieślniczych, sklepików itp. Z tego względu szacunki bezrobocia były 3-4 razy wyższe niż ogłaszała to statystyka urzędowa GUS.

Kryzys przemysłowy splatał się z kryzysem w rolnictwie. Szczególnym problemem było zadłużenie wsie zarówno wobec skarbu, jak i instytucji kredytowych, z których kredytów dość szeroko korzystano przed 1929 r. zwłaszcza na zakup ziemi. Dotkliwe dla wsi były opłaty drogowe, jarmarczne, rogatkowe oraz wszelkiego rodzaju kary administracyjne, którymi obficie szafowano.

Kryzys spowodował spadek obrotów w handlu zagranicznym. Polski węgiel był wypierany z krajów skandynawskich i bałtyckich. Nastąpiło zatrzymanie działalności budowlanej i w ogóle inwestycji. Rozpoczęła się ucieczka kapitałów ulokowanych w polskim przemyśle. Na skutek utraty płynności finansowej banki prywatne znalazły się w stanie kryzysu.

Od 1932 nasilały się konflikty społeczne zarówno na wsi jak i w mieście. Chłopi stosowali tzw. strajki rolne, polegające na bojkocie dostaw do miast. Począwszy od 1932 r. w przemyśle pojawiły się tzw. strajki polskie polegające na okupacji przez robotników zakładów pracy, aby przeciwdziałać w ten sposób zatrzymaniu produkcji.

Kryzys gospodarczy spowodował kryzys finansów państwa. W roku 1930/1931 deficyt budżetowy wynosił 63 mln zł, w 1931/32 -205 mln zł, a w 1932/33 -242 mln zł.

95. Kryzys a zmiany polityczne w USA, Niemczech

20. POLITYKA ANTYKRYZYSOWA, INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY

96. Na czym polegał program New Deal

Wybuch kryzysu światowego 1929 r. ( 1930)

W wyniku kryzysu nastąpił spadek produkcji przemysłowej: w USA do 58%, a w Niemczech do 54%. W ślad za spadkiem produkcji wzrastało bezrobocie. Kryzys światowy doprowadził do upadku i bankructwa zarówno drobne przedsiębiorstwa, jak i wielkie korporacje.

Nową politykę gospodarczą walki z kryzysem nazwano polityką interwencjonizmu państwowego. Najbardziej typowym jej przykładem był program gospodarczy F. Roosevelta, który w 1933 r. został prezydentem USA. W kraju o starych tradycjach indywidualizmu i liberalizmu gospodarczego program „New Deal” (nowa umowa, nowy ład) stanowił swoistą rewolucję w polityce gospodarczej i z trudem mieścił się w sposobie myślenia amerykańskiego przedsiębiorcy.

Najistotniejsza nowa zasada tego programu mieściła się w stwierdzeniu „ Na państwie spoczywa odpowiedzialność za pomyślne kierowanie porządkiem ekonomicznym i utrzymanie zadowalającej stopy życiowej dla wszystkich warstw społeczeństwa”.

Do pierwszych posunięć należało obniżenie wartości dolara, co miało na celu ożywienie życia gospodarczego w kraju oraz ułatwienie eksportu. W celu kontroli kursu dolara na rynku światowym wprowadzono reglamentację handlu zagranicznego. Dalszym posunięciem o dużym znaczeniu były inwestycje państwowe w przemyśle i infrastrukturze, głównie budowa systemu energetycznego w dolinie rzeki Tennessee, mająca na celu aktywizację gospodarczą zacofanego Południa. Reformę o wielkiej wadze stanowiło wprowadzenie obowiązkowych ubezpieczeń społecznych od bezrobocia i starości.

Do realizowania polityki interwencjonizmu powołano instytucje działające w przemyśle, rolnictwie, finansach oraz pomocy społecznej. W celu prowadzenia polityki interwencyjnej w przemyśle powołano National Recovery Administration (NRA), w rolnictwie Agricultural Adjustment Administration (AAA), w finansach Reconstruction Finance Corporation (RFC) oraz Federal Economic Relief Administration (FERA) mającą łagodzić społeczne skutki kryzysu.

W wyniku polityki stosowanej przez USA wskaźnik produkcji przemysłowej, wynoszący w 1932 r. 58 (1928=100), wzrósł w 1937 r. do 99. Wskaźnik zatrudnienia robotników w przemyśle wzrósł odpowiednio z 66 do 101, a kursy akcji przedsiębiorstw przemysłowych z 30 do 85.

Politykę interwencyjną podobną do amerykańskiej w większym lub mniejszym stopniu stosowała Anglia, Francja i kraje skandynawskie.

97. Przedstaw ogólne zasady polityki społeczno gospodarczej hitlerowskich niemiec

Odmienną niż USA formę interwencjonizmu stosowały Niemcy hitlerowskie. Polegała ona na rozwijaniu produkcjo zbrojeniowej, budownictwa i rozbudowie infrastruktury (autostrady), zwiększaniu zatrudnienia, przy jednoczesnym zamrożeniu płac i ograniczaniu konsumpcji. Płace zamrożono na poziomie 1932 r.

Praktycznie zlikwidowano bezrobocie. Przygotowując się do wojny stosowano autarkię. Deficyt w dziedzinie surowców starano się pokryć produkcją syntetyków (benzyny, kauczuku, tworzyw sztucznych). Rozwój przemysłu zbrojeniowego ujęto w plan czteroletni. Inwestycje finansowane były ze środków krajowych, co odbijało się na poziomie konsumpcji. Uzupełniano ją konsumpcją zbiorową, czym zajmowała się organizacja KDF ( Siła przez Radość). Organizowała wczasy, ośrodki rekreacyjne, finansowała produkcję samochodów ludowych. Dbano także o poprawę sytuacji mieszkaniowej ludności, budując nowe osiedla robotnicze.

W wyniku prowadzonej polityki wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego. W 1929 r. wydobycie węgla kamiennego wynosiło 163 mln ton, w 1932 r. 104 mln ton, a w 1938 r. 186 mln ton.

Podobny charakter interwencjonizmu stosowały Włochy i Japonia.

98. Środki antykryzysowe podjęte przez rząd polski w latach 1932-34

W latach 1930-1931 rząd nie podejmował działań antykryzysowych. Uważano, że załamanie jest przejściowe i wkrótce nastąpi poprawa koniunktury. W tych warunkach stosowano politykę przetrwania. Starano się utrzymać równowagę budżetową. Deficyt budżetowy obniżano przez tworzenie tzw. Funduszy Specjalnych. Nadal prowadzono politykę silnego pieniądza, co przy spadku cen powodowało deflację.

15 grudnia 1932 r. rząd uchwalił wytyczne polityki antykryzysowej. Program rządowy podzielić można na działania krótko i długookresowe.

Działania krótkookresowe:

• Roboty publiczne-zatrudnianie bezrobotnych przy budowie linii kolejowych, dróg, regulacji Wisły itp.

• Przejmowanie przez państwo bankrutujących wielkich zakładów przemysłowych, aby uchronić od katastrofalnego bezrobocia regiony przemysłowe m.in. Śląska i Łodzi.

Posunięcia długookresowe miały na celu ożywienie ruchu inwestycyjnego. Rozwiązano kartel cementowy, co kilkakrotnie obniżyło cenę cementu, zwolniono z przepisów o ochronie lokatorów właścicieli nowo budowanych domów mieszkalnych, rozszerzono działalność kredytowo-inwestycyjną ze środków publicznych (Fundusz Budowlany) i stworzono przywileje podatkowe dla inwestujących.

Eksport ułatwiono przez stosowanie cen dumpingowych i premii eksportowych. Ceny dumpingowe były niższe koszty produkcji i państwo rekompensowało je producentom ze środków budżetowych w postaci premii eksportowej. Innym rozwiązaniem było popieranie działalności kartelowej np. kartel Bank Cukrownictwa mógł utrzymać cenę detaliczną cukru na rynku krajowym na tyle wysoko by zrekompensować straty antykartelowych rząd stosował je selektywnie.

Rozszerzono komercjalizację przedsiębiorstw państwowych. W 1932 r. skomercjalizowano monopole skarbowe: spirytusowy, tytoniowy, solny.

W celu obniżenia kosztów produkcji od 1 stycznia 1934 r. wprowadzono tzw. USTAWĘ SCALENIOWĄ, dotyczącą zmiany ubezpieczeń pracowniczych. Zmniejszała ona składki płacone przez pracodawców, a zwiększała składki pracownicze.

Rząd starał się zachować rolę arbitra między kapitałem a pracą. Tam gdzie było to możliwe doradzał pracodawcom zmniejszenie liczby dni pracy w tygodniu, godzin dniówki, obniżanie płacy itp. Natomiast był przeciwny redukcjom zatrudnienia zwiększającym bezrobocie. W przeciwieństwie do ostrych reakcji policji na strajki chłopskie, wobec strajków robotniczych władze dość powściągliwie używały tzw. Przemocy bezpośredniej.

Dotkliwości kryzysu odczuwali wszyscy. W najmniejszym stopniu dotknął on pracowników państwowych.

Kryzy ekonomiczny w Polsce trwał od 1929 r. do 1935 r.

99. Interwencjonizm państwowy w Polsce 1936-39

26 kwietnia 1936 r. Kwiatkowski wprowadził reglamentację dewizową. Zamykając pięcioletni okres w ciągu którego Polska jako jedyne państwo dłużnicze w Europie wytrwała w heroicznej i prowadzonej z nakładem ogromnych ofiar walce o utrzymanie pozycji dłużnika regulującego w pełni swe zobowiązania. Dekret zapowiadał reglamentację obrotu zagranicznego walutami i złotem, licencjonowanie importu towarów, przymus sprzedaży tzw. waluty eksportowej, prawo wywozu za granicę waluty jedynie w rozmiarach turystycznych oraz wprowadzał ograniczenie obsługi pożyczek zagranicznych. Od 26 kwietnia obrotów walutami i złotem mogły dokonywać jedynie uprawnione do tego banki dewizowe za zezwoleniem Komisji Dewizowej. W 1938 r. wprowadzono obowiązek odsprzedawania państwu za złotówki dewiz znajdujących się na kontach zagranicznych polskich obywateli.

Powołano Komisję Obrotu Towarowego, która po zasięganiu opinii, m.in. izb przemysłowo-handlowych udzielała licencji na import towarów, co było jednoczesną zgodą na zakup odpowiedniej kwoty dewizowej. 1 lutego 1937 r. powołano Polski Instytut Rozrachunkowy, który miał pod okiem Ministerstwa Skarbu dokonywać rozliczeń transakcji z zagranicą. Przy tego typu transakcjach eksporterzy mieli obowiązek odsprzedawania Bankowi Polskiemu różnicy kwot uzyskiwanych z dodatniego salda. Wraz z wprowadzonym już wcześniej przymusem sprzedaży waluty eksportowej pozwalało to na pełną reglamentację handlu zagranicznego. Za granicą, zwłaszcza w USA znajdowało się dużo obligacji różnych polskich pożyczek zaciąganych od 1919r. Obsługa tych pożyczek powodowała odpływ dewiz. Aby temu zapobiec, drogą rokowań z poważniejszymi wierzycielami wynegocjonowano nowe korzystniejsze warunki spłat i obsługi pożyczek. W 1938 r. zadłużenie Polski wynosiło 2515 mln zł. Polska spłacała regularnie pożyczki co ułatwiało uzyskiwanie nowych.

W 1936 r. Kwiatkowski ogłosił czteroletni program rozbudowy przemysłu, w którym inwestycje ulokowane były głównie w przyszłym COP. Program budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego stał się sztandarowym hasłem ekipy rządowej.

Polityka ta przyniosła znaczący wzrost roli sektora publicznego w gospodarce. Obejmując przedsiębiorstwa w sferze produkcji przemysłowej, infrastruktury i leśnictwa, wytwarzał on około 30% produktu krajowego brutto.

100. Co wiesz o planach gospodarczych II RP

Eugeniusz Kwiatkowski w 1936 r. przedstawił w Sejmie założenia czteroletniego planu inwestycyjnego ( program rozbudowy przemysłu). Realizację planu rozpoczęto w lipcu 1936 r. W jego ramach w lutym 1937 r. ogłoszono założenia dotyczące budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. Jednocześnie trwały prace w Sztabie Głównym nad sześcioletnim planem rozbudowy Polskich Sił Zbrojnych i modernizacją ich uzbrojenia. Głównie chodziło o rozbudowę lotnictwa i zaplecza motoryzacyjnego armii, a także budowę przemysłu zbrojeniowego w ramach COP. Plan inwestycyjny przygotowany przez Kwiatkowskiego był skorelowany z planem opracowanym prze władze wojskowe, a następnie równolegle realizowany.

Rozwój przemysłu zbrojeniowego stał się podstawowym zadaniem czteroletniego planu inwestycyjnego (lipiec 1936 - czerwiec 1940). Na gruncie inwestycji planu czteroletniego miano dokonywać rozbudowy sił zbrojnych.

Sukces polityki realizowanej przez wicepremiera Kwiatkowskiego potwierdził wskaźnik produkcji, który wzrósł z 94,2 w 1936 r. do 119, 5 w 1938 r.

Program w porównaniu z Niemcami i ZSRR był dość skromny. Wydatki na wojsko przypadające na jednego mieszkańca Polski był dziesięciokrotnie mniejsze niż w Niemczech. Barierę w realizacji planów bardziej ambitnych stanowiły środki finansowe.

21. Próba bilansu II Rzeczypospolitej

101. Osiągnięcia II RP w dziedzinie społecznej i gospodarczej

102. System oświatowy, a stratyfikacja społeczno dochodowa na przykładzie II RP

103. Kontrasty społeczne II RP w końcu lat trzydziestych

104. Poziom gospodarki polskiej na tle innych krajów (wskaźniki)

105. Dlaczego rząd polski odrzucił propozycję polityczną Niemiec w 38 i na początku 39 roku. Wymień kraje które żądania Niemiec spełniły.

22. II wojna światowa

106. Jakie decyzje dotyczące Polski podjęto w Jałcie , Teheranie i Poczdamie

107. Działalność polskiego państwa podziemnego 1942-44

108. Czym się różniła polityka gospodarcza Niemiec w Generalnej Guberni, na terenach wcielonych do Rzeszy i polityka gospodarcza Rosji (w Polsce)

109. Wymień w jakich strefach okupacyjnych znalazły się większe województwa

110. Co wiesz o losach polskich Żydów w czasie II wojny światowej

23. Polska w latach 1945-46

111. Z jakiej wytwórni pochodziły bilety NBP w 1944 i pierwszej połowie 1945 i dlaczego wymiana obiegających pieniędzy z czasów wojny na nowe złote była restrykcyjna

112. Czy dekret 6 IX 1944 mógł rozwiązać problem bezrobocia agrarnego?

113. Źródła i zasady umowy reparacyjnej Polski z ZSRR

114. Jakie odpowiedzi na pytania referendum zalecały poszczególne partie

Referendum i wybory do Sejmu Ustawodawczego

Zgodnie z porozumieniami jałtańskimi o ustroju Polski miał zadecydować Sejm wybrany w demokratycznych wyborach. Termin wyborów i sposób ich przeprowadzenia były przedmiotem nacisków, zwłaszcza Churchilla i Attlee w czasie pobytu delegacji TRJN w Poczdamie. Tymczasem po przegranych przez komunistów węgierskich wyborach w 1945 r. w Polsce nie spieszono się z tym nadmiernie. Pierwszym sprawdzianem postaw społecznych było referendum wyznaczone na 30 czerwca 1946 r. Społeczeństwo miało odpowiedzieć na trzy pytania:

1. Czy jesteś za zniesieniem senatu?

2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?

3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic państwa polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

Stronnictwa bloku propagowały odpowiedź 3*TAK. PSL zalecało na pierwsze pytanie odpowiedź NIE, na dwa pozostałe TAK.

Organizacje wyrosłe na gruncie AK (Wolność i Niepodległość -WIN) proponowały odpowiedź 2*NIE i na ostatnie pytanie TAK.

Środowiska prawicowe stały na gruncie odpowiedzi 3*NIE.

Według oficjalnie ogłoszonych wyników 68,2% biorących udział w referendum odpowiedziało 3*TAK , a 8,6% 3*NIE.

Oficjalne wyniki referendum uznano za przyzwolenie społeczne dla zniesienia Senatu i przeprowadzenia wyborów jedynie do Sejmu.

115. Jakie były źródła rozwoju własności państw w Polsce do I 1947

24. Najważniejsze wydarzenia w Europie i na świecie 1947-1956

116. Plan Marshalla i skutki jego odrzucenia dla Polski

117. W kodo uderzyła wymiana pieniądza z X 1950r. (w Polsce)

118. Wymień podstawowe cechy polityki rolnej 50-56

119. Na jakiej podstawie Hilary Mintz ocenił, że dystans dzielący Polską gospodarkę od Francuskiej zmniejszył się z 1:1,5 do 1,8:1

120. Rozbudowa jakich dziedzin przemysłu była forsowana w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych.

ROLA BANKU POLSKIEGO W DZIEDZINIE PRZEMYSŁOWEJ W 1833-1842

Działalność kredytowo-inwestycyjna Banku Polskiego w okresie popowstaniowym obejmowała wszystkie dziedziny gospodarki, ale najsilniej ujawniła się w górnictwie i przemyśle. Na skutek nie spłaconych kredytów bank przeszedł w posiadanie wielu zakładów w różnych gałęziach przemysłu. W jego administracji znalazły się przedsiębiorstwa lub przejęte z powodu bankructwa lub należące do skarbu państwa . W większości przypadków przynosiły one straty. Wraz z odejściem od polityki etatycznej bank starał się wycofać z tych niefortunnych przedsięwzięć.

OPISZ PROGRAM INTERWENCJONIZMU PAŃSTWOWEGO W POLSCE W LATACH 1936-1939

26 kwietnia 1936 r. Kwiatkowski wprowadził reglamentację dewizową. Zamykając pięcioletni okres w ciągu którego Polska jako jedyne państwo dłużnicze w Europie wytrwała w heroicznej i prowadzonej z nakładem ogromnych ofiar walce o utrzymanie pozycji dłużnika regulującego w pełni swe zobowiązania. Dekret zapowiadał reglamentację obrotu zagranicznego walutami i złotem, licencjonowanie importu towarów, przymus sprzedaży tzw. waluty eksportowej, prawo wywozu za granicę waluty jedynie w rozmiarach turystycznych oraz wprowadzał ograniczenie obsługi pożyczek zagranicznych. Od 26 kwietnia obrotów walutami i złotem mogły dokonywać jedynie uprawnione do tego banki dewizowe za zezwoleniem Komisji Dewizowej. W 1938 r. wprowadzono obowiązek odsprzedawania państwu za złotówki dewiz znajdujących się na kontach zagranicznych polskich obywateli.

Powołano Komisję Obrotu Towarowego, która po zasięganiu opinii, m.in. izb przemysłowo-handlowych udzielała licencji na import towarów, co było jednoczesną zgodą na zakup odpowiedniej kwoty dewizowej. 1 lutego 1937 r. powołano Polski Instytut Rozrachunkowy, który miał pod okiem Ministerstwa Skarbu dokonywać rozliczeń transakcji z zagranicą. Przy tego typu transakcjach eksporterzy mieli obowiązek odsprzedawania Bankowi Polskiemu różnicy kwot uzyskiwanych z dodatniego salda. Wraz z wprowadzonym już wcześniej przymusem sprzedaży waluty eksportowej pozwalało to na pełną reglamentację handlu zagranicznego. Za granicą, zwłaszcza w USA znajdowało się dużo obligacji różnych polskich pożyczek zaciąganych od 1919r. Obsługa tych pożyczek powodowała odpływ dewiz. Aby temu zapobiec, drogą rokowań z poważniejszymi wierzycielami wynegocjonowano nowe korzystniejsze warunki spłat i obsługi pożyczek. W 1938 r. zadłużenie Polski wynosiło 2515 mln zł. Polska spłacała regularnie pożyczki co ułatwiało uzyskiwanie nowych.

W 1936 r. Kwiatkowski ogłosił czteroletni program rozbudowy przemysłu, w którym inwestycje ulokowane były głównie w przyszłym COP. Program budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego stał się sztandarowym hasłem ekipy rządowej.

Polityka ta przyniosła znaczący wzrost roli sektora publicznego w gospodarce. Obejmując przedsiębiorstwa w sferze produkcji przemysłowej, infrastruktury i leśnictwa, wytwarzał on około 30% produktu krajowego brutto.

---