Jerzy Miziołek

KULTURA ARTYSTYCZNA OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI

STAROŻYTNOŚĆ

Zamiast Wstępu: Sztuka starożytnego Bliskiego Wschodu i sztuka nowoczesna

W szkicowniku głównego przedstawiciela Fowizmu Henri Matisse'a, (1869-1954) z 1913 roku znajduje się rysunek ukazujący siedzącą kobietę i stojącego na przeciw niej mężczyznę, podczas gdy w sferze nieba jaśnieją słońce, księżyc i ośmioramienna gwiazda - symbol bogini Isztar (il. 1). Rysunek jest przerysem kompozycji, która zdobi babilońskie kudurru - rzeźbiony słup graniczny z bazaltu - przechowywany w Luwrze; jest to jeden z przykładów „życia” sztuki starożytnego Orientu w kulturze artystycznej Europy na progu XX wieku. Podobną kompozycję jak na rysunku, odnaleźć można w jednym z najsłynniejszych dzieł Matisse'a „Rozmowie” (il. 28; Ermitaż, Sankt Petersburg). Obraz ten, jak napisał Roger Fry, „stał się łagodny, monumentalny i wyważony, jak starożytna rzeźba asyryjska”. Sztuka starożytnego Orientu - babilońska, syryjska i asyryjska, a zwłaszcza egipska, weszły od czasów wyprawy Napoleona do Egiptu pod koniec XVIII wieku na stałe do nowoczesnej i współczesnej komunikacji wizualnej. Bodaj najbardziej znanym symbolem, który narodził się w Egipcie jest obelisk [słowo to znaczy po grecku rożen (sic!)]. Swoje drugie życie, wpisane w kontekst cywilizacji rzymskiej zaczęły obeliski w Rzymie czasów Oktawiana Augusta i jego następców (il. 10). Symbol boga Ra (Re) stał się symbolem Apollina; od XVI wieku symbolizuje Chrystusa - Światłość świata. Obecnie motywy egipskie i nieco rzadziej asyryjskie można widzieć nie tylko na fasadach kościołów i pałaców, na Powązkach i w…domach handlowych. Globalizacja, internet i technologie cyfrowe spowodowały, że świat współczesnej komunikacji wizualnej karmi się motywami i tematami z kultury artystycznej całego świata. W tej szkicowej, w części encyklopedycznej prezentacji kultury artystycznej świata mowa jest jednak przede wszystkim o sztuce europejskiej i o oddziaływaniu sztuki śródziemnomorskiej - grecko-rzymskiej. Warto jednak pamiętać, że od czasów odkrycia Troi i Myken (opiewanych w arcydziełach Homera) przez Schliemanna i Knossos przez Evansa wiemy doskonale, że nawet to co niegdyś uważano za legendę czy mit nabrało realnego kształtu. Wystarczy rzut oka na plan pałacu w Knossos, by sobie uświadomić, że labirynt nie jest wymysłem poetów i litografów, choć zapewne Minotaur, wracający bez końca w rozmaitych tekstach i obrazach, m.in. na okładce jednego z pism surrealistów, jest raczej tworem fantazji i niekiedy nieco posępnej wizji. Grecy czasów Peryklesa nie stronili od ukazywania morskich potworów Scylli, Charybdy i Syren, ale stworzyli jednocześnie kanon piękna, do którego powracano przez wieki w najrozmaitszych konfiguracjach. Jeden z takich nawrotów obserwujemy obecnie w twórczości polskiego artysty Igora (Jerzego) Mitoraja, urodzonego w 1942 roku. Ten uczeń Tadeusza Kantora, tworzący obecnie głównie w Pietrasanta (miejscu, w którym sam Michał Anioł wybierał marmur na swoje arcydzieła) zyskał międzynarodową sławę tworząc m.in. „Ikarię” (il. 141), „Herosów światła”, „Tors zimowy” i „Ikara” wzorowane na greckich kurosach i Nike.

Sztuka grecka: twórczość artystyczna Greków rozwijała się między XII a I w. przed Chr. na terenie dzisiejszej Grecji, w zachodniej części Azji Mniejszej, w południowej Italii i na Sycylii (tzw. Wielka Grecja) oraz w północnej Afryce (Cyrenajka) i w basenie Morza Czarnego. Jej dzieje można podzielić na trzy podstawowe okresy: 1/ archaiczny do 480 roku, 2/ klasyczny 480-323, 3/ hellenistyczny - 323-30. Pierwszy z tych okresów dzieli się z kolei na 3 podokresy: geometryczny -1050-700, orientalizujący - 700-620, późnoarchaiczny - 620-480. Szczytowe osiągnięcie dekoracji geometrycznej stanowią ogromne wazy, zwane dipylońskimi wytwarzane w attyckich warsztatach. W wyniku wielkiej kolonizacji rozwijającej się od poł. VIII w. Grecy weszli w kontakt z kulturami starożytnego Wschodu. Wpływ egipskich posągów jest widoczny w przedstawieniach tzw. kurosów (il. 25), z których najbardziej interesujące powstały w VI w. (np. tzw. Apollo z Tenei), już w okresie późnoarchaicznym. Ten typ przedstawień nagich młodzieńców, ukazanych frontalnie i z rękoma ułożonymi wzdłuż ciała, inspirował niekiedy artystów na początku XX w. (występują m.in. w obrazach Picassa, np. „Na plaży”, il. 24). Rzeźba późnarchaiczna, sumarycznie traktująca muskulaturę i fryzurę oddziałała też na rzeźbę Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929) - twórcę słynnego Heraklesa strzelającego z łuku i pomnika Mickiewicza w Paryżu (il. 139). Odpowiednikiem kurosów są kory (il. 25)- to rzeźby kobiet ubranych w długie suknie, z uczesaniem, które przypomina w układzie egipski klaft (charakterystyczne nakrycie głowy). W VII/VI w., zapewne także pod wpływem architektury egipskiej, wykształca się monumentalna architektura grecka. Powstały wtedy najstarsze świątynie greckie w stylach doryckim i jońskim. Znakomite przykłady świątyń w porządku doryckim z okresu późnoarchaicznego i wczesnoklasycznego znajdują się w Paestum (południowa Italia). W XVIII w. stały się one źródłem zachwytów i inspiracji dla wielu architektów; najbardziej znane są one poprzez ryciny Giovanniego Battisty Piranesiego. Każdy z tych porządków architektonicznych charakteryzuje się odrębnym systemem proporcji i własnym repertuarem motywów zdobniczych. Kolumna dorycka nie ma bazy, a jej żłobkowany trzon ma 18-20 kanelur. Porządek joński (il. 22), znacznie smuklejszy od doryckiego, wykształcił się zapewne w Azji Mniejszej. Kolumny tego stylu ustawiane są na bogato profilowanej bazie, a ich trzon jest żłobkowany 24 kanelurami. Zamiast głowicy (kapitelu) składającego się z echinusa i abakusa, jak w porządku doryckim, w porządku jońskim mamy tylko echinus składający się z dwóch połączonych wolut. W okresie późnoarchaicznym do niezwykłego rozwoju dochodzi malarstwo wazowe wykonywane w technice czarnofigurowej, która z czasem zostanie wyparta przez technikę czerwonofigurową. Znane są nawet nazwiska wielu ateńskich malarzy waz: Ekzekias, Eufronios, Eutymides.

Od końca VI wieku po czasy Peryklesa w sztuce greckiej zachodzi proces, który niekiedy bywa określany jako „cud grecki” lub „grecka rewolucja”. Oto sztywne dotąd, zamarłe w bezruchu postacie kurosów i kor wysuwają najpierw do przodu jedną nogę, następnie zginają ramiona, ich ruchy i ciała nabierają miękkości. Wreszcie w czasach wojen perskich łamie się symetria wyprostowanych postaci, ciała ukazywane są w skręcie dając wrażenie, że marmur ożywa. Zatem wyobrażeni ludzi, które w sztuce starożytnego Wschodu ukazywane były przez 2 tysiąclecia mniej lub bardziej schematycznie i w bezruchu, ożyły. Narodziła się sztuka, którą za Platonem można nazwać mimetyczną, oddającą całą urodę człowieka, jego muskulaturę, miękkość włosów i szat. Pod koniec V w. pod dłutem Fidiasza i jemu współczesnych wytworzy się styl tzw. mokrych szat. Od tego czasu, po przełom II i III w. po Chr., a niekiedy także w IV wieku taka koncepcja ukazywania człowieka, wzbogacana systematycznie o nowe elementy, będzie dominowała w sztuce. Do jej ideałów - po długim okresie średniowiecza - powrócą artyści włoskiego Renesansu. Dzieła starożytne, a zwłaszcza greckie wyznaczyły kryteria piękna ciała ludzkiego, które wpłynęły na stosunek Europejczyków do samych siebie i przedstawicieli ludów innych kontynentów.

W V w. Ateny stają się głównym centrum sztuki greckiej. Powstają wtedy wybitne dzieła rzeźbiarskie i malarskie, z których te ostatnie znane są tylko z opisów. W połowie V wieku działał Myron, twórca słynnego „Dyskobola”, którego twórczo adaptował w swoich dziełach m.in. S. Dali (il. 23). Właściwa sztuka klasyczna obejmuje lata 445-404. Zostają wtedy wzniesione Hefajstejon na Agorze ateńskiej, a na Akropolis Propyleje - dzieło Mnesiklesa, Partenon - dzieło Iktinosa, który zostaje uznany za najznakomitsze dzieło architektury greckiej, oraz Erechtejon (il. 22, por. il. 21). Głównym rzeźbiarzem tego czasu jest Fidiasz, twórca m.in. Ateny Partenos, Zeusa Olimpijskiego i dekoracji rzeźbiarskiej Partenonu. Za dzieła tego artysty uważane są słynne brązy z Riace (koło Reggio di Calabria, w południowej Italii) ukazujące w doskonały sposób dwóch atletów. Rzeźby te wydobyto dekadę temu z dna morza z wraku okrętu, który płynął z Grecji do Rzymu i zatonął w czasie burzy. Równocześnie na Peloponezie tworzy Poliklet, autor takich rzeźb jak Doryforos i Diadumenos. Najsłynniejszym malarzem tego czasu jest Zeuksis, autor m.in. „Rodziny Centaurów”. [Obraz ten, jak całe greckie malarstwo sztalugowe nie zachował się do naszych czasów, ale znany jest z opisu, dzięki któremu dokonano kilku jego rekonstrukcji. Jedna z nich, w dwóch wersjach, znajduje się w pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie, a druga w pałacu Prezydenckim na Krakowskim Przedmieściu, il. 14]. W okresie późnoklasycznym (IV w.) tworzą m.in. tacy rzeźbiarze jak Praksyteles (twórca Afrodyty Knidyjskiej i Apollina Sauroktonosa), Lizyp (twórca nowego, uwysmuklonego kanonu, którego najlepszym przykładem jest Apoksyomenos). Innym arcydziełem tego rzeźbiarza jest portret Aleksandra Wielkiego Herakles Farnese, w którym dostrzec można wnikliwość wizerunku i pełnię doznań psychicznych. Wykonana w XVIII w. kopia tego dzieła, jak również kopia Apollina Belwederskiego - dzieło Leocharesa, znajdują się w Sali Balowej Łazieniek Królewskich w Warszawie. W IV w. wykształci się trzeci z greckich stylów architektonicznych - styl koryncki. Echinus głowicy korynckiej ma formę kosza, w którego wychylają się dwa rzędy stylizowanych liści akantu. O jego narodzinach opowiada pewna legenda, która głosi, że porzucony przypadkowo kosz oplotły liście akantu wprawiając w zachwyt przechodzącego obok architekta (il. 20); ten wykonał szybko rysunek przeniesiony niebawem w świat form architektonicznych. W czasach rzymskich głowicę koryncką uzupełniono 4 wolutami i w ten sposób stworzono porządek kompozytowy.

W okresie hellenistycznym (323-30) sztuka grecka, przeszczepiona w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego m.in. na tereny Egiptu, Syrii i Mezopotamii nabrała cech uniwersalnych, asymilując także elementy zewnętrzne. Założono wówczas wiele miast, m.in. Aleksandrię i Antiochię. Epoka ta do wcześniejszych tzw. siedmiu cudów architektury (takich jak grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie, Piramidy w Giza, il. 26) dorzuciła koleje w postaci słynnej latarni w Aleksandrii (Faros, il. 19). Pełny triumf w architekturze sakralnej odnosi teraz porządek joński: powstaje wtedy m.in. świątynia Artemidy w Magnezji; częstsze zastosowanie znajduje też styl koryncki, w którym zbudowano m.in. Olimpiejon w Atenach. Rzeźba hellenistyczna interesowała się wszechstronnie osobowością człowieka ukazując rozmaite fazy jego życia i stosując bardzo szeroki repertuar tematów. To właśnie dzieła tej epoki lub ich kopie będą podziwiane w epoce Renesansu i będą kształtowały styl i formy takich mistrzów jak Rafael Santi i Michał Anioł. W tej epoce zostały wykonane: słynna Nike z Samotraki (obecnie w Luwrze), Wenus z Milo (do obydwu tych dzieł nawiązywał w swojej twórczości S. Dali, il. 15 i 17) Śpiąca Ariadna, Umierający Gal (kopie tych dwóch ostatnich dzieł znajdują się w amfiteatrze w Łazienkach), Laokoon, tzw. Torso belwederskie. Słynny Kolos Rodyjski (il. 18), odlany w brązie, o wysokości 37 m., został uznany za jeden z siedmiu cudów świata . Do słynnych dzieł epoki hellenistycznej należy też Przykucnięta Afrodyta Doidalsesa - jej XVIII w. kopia znajduje się w jednej z sal w Łazienkach. Najsłynniejszym malarzem tej epoki był Apelles, m.in. twórca Kalumni (Oszczerstwo). Dzieło to nie zachowało się, ale zostało dokładnie opisane przez greckiego pisarza Lukiana, tworzącego w II w. po Chr. Było ono wielokrotnie rekonstruowane przez malarzy czasów nowożytnych, m.in. przez Botticellego i Antona Moellera (Dwór Artusa w Gdański, około 1600). W epoce hellenistycznej rozwinęła się też inna technika zdobienia ścian i posadzek w postaci mozaiki, którega polega na układaniu wzorów i scen figuralnych z małych cząstek marmuru i innych kamieni, nazywanych tesserami. Jedną z najsłynniejszych jest ogromna mozaika ukazująca Bitwę Aleksandra Wielkiego z Dariuszem.

Sztuka rzymska: wykształciła się pod przemożnym wpływem sztuki greckiej, z którą Rzymianie zapoznali się w okresie kolejnych podbojów miast greckich, szczególnie w II i I w. przed Chr. Do Rzymu sprowadzano wówczas masowo arcydzieła greckiej rzeźby i malarstwa. Na oblicze tej sztuki złożyły się też pewne elementy sztuki etruskiej (m.in. budowanie świątyń na wysokim podium/podeście). W sztuce rzymskiej wyróżnić można 3 główne okresy: okres republiki, do 30 r. przed Chr., okres pryncypatu (Cesarstwa), do końca III w. po Chr., okres dominatu (późny antyk), IV-V w.

W rzymskiej architekturze monumentalnej dominowały porządki koryncki i kompozytowy. Dzięki zastosowaniu doskonałych technik budowlanych Rzymianie potrafili wznosić też budowle przykryte wielkimi kopułami, czego najlepszym przykładem jest słynny Panteon w Rzymie (, il. 6; jego portyk pochodzi z czasów Augusta, ale główna bryła, nakryta kopułą o średnicy 36 m., została wzniesiona w czasach Hadriana (1 połowa II w. po Chr.). Liczne przykłady jego naśladowania odszukać można w Warszawie [kościół św. Aleksandra], Puławach i Waszyngtonie [mauzoleum T. Jeffersona, il. 5]). Nawet konstrukcje użyteczności publicznej, jak mosty i akwedukty, stawały się dziełami sztuki i są po dziś dzień symbolami trwałości. Najlepszym tego przykładem jest słynny Pont du Gard na terenie południowej Francji z I w. przed Chr., który zreprodukowano ostatnio na banknocie 5 euro (il. 12). Tak więc stał się niejako symbolem świata starożytnego. Szczególne znaczenie w sztuce rzymskiej mają okazałe fora cesarskie. Pierwsze z nich ufundował Juliusz Cezar, a następnie August, Nerwa i Trajan. Wraz z Forum Romanum stanowią po dziś dzień jeden z najbardziej charakterystycznych obszarów archeologicznych Rzymu. Istotnym ich elementem stały się łuki triumfalne (Tytusa, Septimiusza Sewera, Konstantyna Wielkiego), których symbolika została przejęta, w mniej lub bardziej schrystianizowanej formie przez architekturę średniowieczna, a przede wszystkim w czasach nowożytnych, kiedy to władcy odbywali triumfy na wzór rzymskich cesarzy. Kolejnym monumentem z czasów Cesarstwa związanym z forami są kolumny z ustawionymi na nich posągami (Kolumny Trajana, Marka Aureliusza, Fokasa). Zarówno łuki triumfalne, jak i kolumny były naśladowane w czasach nowożytnych w całej Europie, m.in. w Paryżu, Londynie i Warszawie. Najlepszym tego przykładem jest kolumna Zygmunta III w Warszawie z 1644 r.; motyw łuku triumfalnego występuje z kolei w fasadzie pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Tam właśnie nasz wielki monarcha i wojownik jest przedstawiony niczym rzymski cesarz w reliefach rzymskich łuków triumfalnych, a więc jadący na rydwanie ciągnionym przez 4 rumaki. Nie zrealizowano nigdy do końca pomysłu Forum Wazów w Warszawie (il. 7), na którym miały być wystawione: łuk triumfalny ku czci Jana Kazimierza, obelisk ku czci Władysława IV i kolumna ku czci Zygmunta III - wzniesiono tylko tą ostatnią - jest swoistym unikum w sztuce Europy północnej. W Gisleniego, autora projektu Forum Wazów, Warszawa miała się stać „nowym Rzymem” Krakowskie Przedmieście zaś traktem triumfalnym. Dodać tu trzeba, że obeliski w czasach nowożytnych na ogół symbolizowały Chrystusa „Światłość Świata”, stąd ustawione są m.in. przed bazyliką św. Piotra na Watykanie i kościołem św. Jana na Lateranie.

Za symbol architektury rzymskiej mogą też uchodzić budowle, które nazywamy amfiteatrami. Najsłynniejszym z nich jest Koloseum z 2 poł. I w po Chr.(nazwa od ogromnej brązowej statui Nerona `kolosa', która stała w pobliżu). Koloseum stało się w czasach źródłem inspiracji; dostarcza bowiem przykładu spiętrzenia porządków architektonicznych w dekoracji ścian: ponad doryckimi pókolumnami, występują pilastry w jońskim porządku, a ponad nimi z kolei pilastry w porządku korynckim. Inne budynki użyteczności publicznej - termy i cyrki (służące do wyścigów zaprzęgów konnych)- do dziś zadziwiają swoim ogromem, aspektem artystycznym i niezwykłą inżynierią. W dziedzinie rzeźby Rzymianie na ogół powielali greckie wzory, ale osiągnęli wielkie sukcesy w zakresie rzeźby portretowej. Byli też mistrzami w propagowaniu osoby cesarza, stąd ogromne ilości zachowanych do dziś posągów kolejnych imperatorów; jednym z najlepszych jest słynna statua z Prima Porta przedstawiająca Oktawiana Augusta (il. 11). Niezwykle rozpowszechnione były też posągi cesarzy jako jeźdźców. Z pośród wielu takich monumentów wystawionych w Rzymie zachował się tylko posąg Marka Aureliusza (II wiek po Chr.), który stał się wzorem m.in. posągu księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie, będący dziełem Bertela Thorvaldsena z 1 ćwierci XIX wieku. Za czasów Oktawiana Augusta, w latach 13 - 9 przed. Chrystusem został wystawiony w Rzymie słynny, zachowany do dziś ołtarz ofiarny tzw. Ara Pacis przedstawiający m.in. procesje z udziałem członków rodziny cesarskiej. Ważne miejsce w sztuce rzymskiej zajmuje rzeźba sepulkralna: urny i sarkofagi oraz mauzolea. Do najsłynniejszych mauzoleów w Rzymie należą: grobowiec Cecylii Metelli (naśladowany w Łazienkach w wystawionym tam wodozbiorze), mauzoleum Augusta i mauzoleum Hadriana (w średniowieczu przekształcone w fortecę i nazwane Zamkiem Anioła; na jego szczycie stoi statua Archanioła Michała, który wielokrotnie ratował Rzym od zarazy). Do dziś zachowały się ogromne ilości sarkofagów (sarkofagos znaczy po grecku tyle co zjadający ciała) ozdobionych reliefami ukazującymi m.in. sceny mitologiczne, które odnoszą się do życia pozagrobowego (Porwanie Prozerpiny, Porwanie Ganimedesa) lub zwycięstwa człowieka (często cesarza lub generała) nad dzikimi zwierzętami, symbolizujące pokonanie zła etc. Pierwsze rzymskie sarkofagi pojawiły się na początku II w. po Chr. W epoce Renesansu przedstawione na nich sceny były źródłem inspiracji dla wielu artystów. Rzymianie wznosili wspaniałe domy w miastach i wille w ich okolicach, które dekorowali mozaikami i malowidłami. Znakomite ich przykłady zachowały się m.in. w Pompejach i Herkulanum oraz w okolicach Rzymu (Villa Hadriana w Tivoli).

Rzymianie, którzy opanowali cały basem Morza Śródziemnego oraz Galię (dzisiejsza Francja i Belgia) a nawet Wielką Brytanię dokonali ogromnej dyfuzji kultury grecko-rzymskiej. Na tej bazie wyrośnie w części kultura i sztuka średniowiecza, a w czasach Renesansu kultura grecko-rzymska stanie się głównym punktem odniesienia, najpierw w Italii, a następnie w całej niemal Europie. Do ideałów antyku grecko-rzymskiego nawiązywać będzie w sposób szczególny epoka Oświecenia.

Wczesnochrześcijańska i bizantyńska sztuka: Wczesnochrześcijańska (starochrześcijańska sztuka) to twórczość artyst. pierwszych społeczeństw chrześc., rozwijająca się w dziedzinach architektury, sztuk plast. i rzemiosła artyst. między pocz. III w. a przeł. VI i VII w. na obszarze cesarstwa rzymskiego. Pojawiła się jednocześnie w kilku ośrodkach, m.in. w Rzymie, Aleksandrii i Antiochii, ale do dziś nie rozstrzygnięto, jaką rolę odegrał w jej formowaniu Zachód, skupiający większość zabytków z tego okresu, a jaką Wschód - kolebka chrześcijaństwa. Sz.w. była odgałęzieniem sztuki późnoantycznej — hellenistycznej i rzym.; przejęła jej osiągnięcia w zakresie techniki, stylu i ikonografii, a adaptując istniejące motywy i tematy nadawała im nowe treści. We wczesnej fazie nawiązywała do ideałów sztuki klas., stopniowo tworząc, pod wpływem wzrastającego uduchowienia , nową estetykę (frontalizm, perspektywa odwrócona, szeroko otwarte oczy). W jej dziejach wydzielić można trzy okresy: pierwszy — do 313, kiedy na mocy → edyktu mediolańskiego chrześcijanom przyznano wolność wyznania (tzw. edykt tolerancyjny), drugi — do podziału cesarstwa na wsch. i zach. (395), trzeci — do końca starożytności. Z pierwszego okresu zachowały się nieliczne domus ecclesiae zdobione malowidłami ściennymi (→ Dura Europos) i wielkie kompleksy → katakumb w Rzymie (m.in. św. Sebastiana, Domitylii, św. Kaliksta, św.św. Piotra i Marcelina), Neapolu i Syrakuzach. Składające się na nie pomieszczenia grobowe (loculi), a niekiedy i ściany łączących je korytarzy zdobiono licznymi malowidłami o charakterze symbol. (ryby, kotwice, monogramy, pawie) i narracyjnym (sceny ze Starego i Nowego Testamentu), ukazującymi cuda i boską opiekę nad wyznawcami, a także odnoszącymi się do życia wiecznego (Daniel wśród lwów, historie Zuzanny i Jonasza, hołd Trzech Magów), cud w Kanie Galilejskiej, wskrzeszenie Łazarza, → Dobry Pasterz, → orant) oraz motywami zapożyczonymi z mitologii grecko-rzym. (Orfeusz, Amor, Psyche, Helios). Takie same tematy pojawiały się w płaskorzeźbionych dekoracjach sarkofagów, z których najstarsze datowane są na poł. III w. W okresie tym istniały też cmentarze naziemne; jeden z nich odkryto na Watykanie. W mozaikach znajdującego się tam mauzoleum Juliuszów obok scen z Jonaszem, Dobrym Pasterzem i rybakiem widnieje Chrystus jako nowy Helios - Sol justitiae. Poza malowidłami ściennymi i reliefami wykonywano niekiedy także przedstawienia pełnoplast.; ich przykłady znaleziono w Azji Mniejszej (orant, figurki Jonasza i Dobrego Pasterza).

Od pocz. IV w., kiedy sztuka przybrała bardziej oficjalny charakter, w miejscach uświęconych śmiercią męczenników wznoszono martyria w formie trzy- lub pięcionawowych, orientowanych bazylik w kształcie litery T, lub z obejściem, często poprzedzonych atrium, wzorowanych na aulach cesarskich i bazylikach foralnych (Św. Piotra na Watykanie (il. 043), San Paolo fuori le mura, San Lorenzo fuori le mura, San Sebastiano w Rzymie, martyria w Salonie), niekiedy też w formie rotund (San Lorenzo w Mediolanie, Św. Gereona w Kolonii) i na planie krzyża (kościół Św. Babylasa w Antiochiii, San Nazaro w Mediolanie). Bazylikami były też zwykle kościoły biskupie (San Salvatore, ob. San Giovanni in Laterano w Rzymie). Istotne miejsce, ze względu na oryginalność i hist. znaczenie, przypadło w udziale kościołom wznoszonym w Palestynie, upamiętniającym wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki: Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu z rotundą Zmartwychwstania - Anastasis, w Jerozolimie). Na planie centr. budowano też mauzolea (Św.św. Heleny i Konstancji, ob. Santa Costanza w Rzymie; Konstansa I w Centecelles w Hiszpanii). W Afryce Pn. kościoły miewały niekiedy absydy na obu krótszych bokach (kościół Św. Reparata w Oreansville). W tym czasie nawy gł., apsydy, kopuły, łuki tęczowe, posadzki, a niekiedy także fasady kościołów ozdabiano malowidłami i mozaikami ukazującymi cykle narracyjne ze scenami ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, → teofanie (Santa Pudenziana w Rzymie, Hosios Dawid w Salonikach), sceny → Traditio legis, Traditio clavium (Santa Costanza w Rzymie) i → Maiestas Domini, przedstawiającymi Boga na obraz i podobieństwo majestatu cesarzy. Niezwykle interesujące i świetnie zachowane mozaiki zdobią tzw. mauzoleum Galii Placydii w Rawennie; jedna z nich przedstawia Chrystusa wśród owieczek, a więc jako pasterza (il. 044). Podobnymi tematami, niekiedy umieszczanymi w dwóchpasach dekoracji reliefowej, zdobiono sarkofagi, których ośrodki produkcji znajdowały się w Rzymie, Galii (Marsylia, Narbonne), Hiszpanii i Afryce Pn. Rozwinęło się też rzemiosło artyst. wytwarzające vasa sacra — kielichy i pyksis oraz relikwiarze (tzw. lipsanoteka z Brescii z kości słoniowej, metalowy relikwiarz z kościoła San Nazaro w Mediolanie).

Wielki rozkwit sz.w. nastąpił w wiekach V i VI, zwł. w czasach Justyniana. Zarysowane już wcześniej odrębności w budownictwie sakralnym poszczególnych regionów jeszcze się nasiliły. Na Bliskim Wschodzie przeważały budowle z kamienia, często sklepione; w Syrii występowały bazyliki o trójdzielnej części wsch. (w wyniku dodania → pastoforiów -protesis i diakonikon -po bokach apsydy), niekiedy z dwiema wieżami w fasadzie zach. (Turmanin), w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej niż dłuższej, natomiast w Azji Mniejszej świątynie na planie krzyża gr., lub łac. (kościół Św. Menasa w Abu Mina), często z kopułą na skrzyżowaniu naw (kościół Św. Jana w Efezie). Na planie centr. (koło, czteroliść, oktogon, krzyż gr.) budowano gł. martyria i kościoły od nich się wywodzące (Santo Stefano Rotondo i San Teodoro w Rzymie, Św. Filipa w Hierapolis, Kala'at Seman w Syrii), mauzolea (Galii Placydii i Teodoryka w Rawennie) oraz baptysteria (Ortodoksów i Arian w Rawennie). Do stałego wyposażenia wnętrz kośc. należały ambony, obiegające apsydę ławy dla duchowieństwa z tronem biskupim w środku, wznoszone nad ołtarzem gł. → cyboria, ustawiane na skrzyżowaniu chóru z transeptem i marmurowe cancelli (przegrody oddzielające część kapłańską). Wnętrza kościołów i baptysteriów zdobione były mozaikami, występującymi w apsydach, kopułach (Hosios Georgios w Salonikach) i często, zwł. w Rzymie (Santa Maria Maggiore, Santi Cosma e Damiano), Rawennie (San Apollinare Nuovo, il. 046, San Apollinare in Classe, San Vitale, il. 045) i Salonikach (Św. Demetriusza) na ścianach naw głównych. Znakomite przykłady dekoracji mozaikowych z VI w. zachowały się w kościołach św. Katarzyny na Synaju oraz Panagia Angeloktistos i Panagia Kanakaryja na Cyprze. Wśród tematów ikonograficznych przeważały wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli ewangelistów (Maiestas Domini) lub między apostołami i świętymi. Zachowały się też dwa przedstawienia → Przemienienia Pańskiego (kościół na Synaju i San Apollinare in Classe). W tym okresie pojawiły się ponadto obrazy tablicowe z podobiznami Chrystusa, Marii i świętych (Rzym, Synaj); rozwijało się też malarstwo książkowe ? (Genesis Wiedeńska, Ewangeliarz z Rossano i Biblia Cotton z VI w.) oraz rzeźba w drewnie (drzwi w Sant'Ambrogio w Mediolanie, ok. 400, ze scenami z życia Dawida i w Santa Sabina w Rzymie, ok. 430, ze scenami z Biblii) i w kości słoniowej (puszki, płytki i dyptyki, skrzyneczki). Wśród dzieł złotnictwa wyróżniają się wyroby syryjskie (srebrne patery z Riha, kielich z Antiochii) i cypryjskie. Interesującymi zabytkami sz.w. są także wyroby ceramiczne (gliniane lampki oliwne, → ampułki) i ze szkła złoconego oraz tkaniny. Do najbardziej interesujących zabytków rzemiosła artyst. należą ampułki palestyńskie (największa ich ilość znajduje się w Monzy), które prawdopodobnie ukazują kompozycje mozaikowe, zdobiące niegdyś tamtejsze sanktuaria. Sz.w. wytyczyła drogę rozwoju sztuki średniow. zarówno w zakresie w form, jak i ikonografii; dzięki wypracowanemu zespołowi tematów i motywów stała się na długo narzędziem nie tylko kultu, ale także środkiem nauczania prawd wiary.

We wschodniej części cesarstwa, które w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniego przetrwało kryzys późnego antyku, wykształciła się sztuka bizantyńska, która rozwijała się do upadku Konstantynopola w 1453 roku. Określenie „bizantyńska” (lub `bizantyjska') pochodzi od Bizancjum, greckiego miasta nad Bosforem, które w 330 roku nazwano Konstantynopolem (od imienia założyciela - Konstantyna Wielkiego). Wczesna faza tej sztuki, która może być uważana za sztukę wczesnochrześcijańską, najlepiej reprezentowana jest w kościołach Salonik, Cypru i Rawenny. Właśnie w Rawennie w połowie VI wieku wzniesiono jeden z najbardziej interesujących kościołów tamtych czasów S. Vitale. W tej centralnej budowli zachowały się znakomite mozaiki zdobiące prezbiterium. Ukazują one m.in. portrety cesarza Justyniana i jego żony Teodory (il. 045) kroczących w procesji w otoczeniu dworskiej świty i kapłanów. Po okresie obrazobórstwa (ikonoklazmu) w latach 726-748 sztuka bizantyńska wypracowała konstrukcję budowy świątyń, zwykle na planie centralnym oraz programy ich dekoracji, z których pewna ilość zachowała się do naszych dni. Najlepsze przykłady znajdują się w Grecji: Hosios Lucas w Focydzie, kościół w Dafni koło Aten, Nea Moni na wyspie Hios. Sztuka bizantyńska była niestannym źródłem inspiracji dla sztuki Kościoła zachodniego. Najbardziej spektakularne przykłady takiego oddziaływania to S. Marco w Wenecji i kilka kościołów na Sycylii. W XII wieku właśnie na Sycylii zbudowano m.im. kościoły w Cefalu i Monreale koło Palermo zaś w samym Palermo Martoranę i Cappella Palatina. W Cefalu i Monreale mozaikami w stylu bizantyjskim ozdobiono m.in. apsydy adaptując wyobrażenia brodatego Chrystusa z księgą Biblii w ręku.

ŚREDNIOWIECZE

Zanim wykształcił się romanizm pierwszy, uniwersalny styl obejmujący cała Europę :

Miały miejsce dwa tzw. Renesansy: karoliński (od imienia Karol), ottoński (od imienia Otto/Otton). Były to okresowe, ale niezwykle istotne nawroty do ideałów antyku, tak w ideologii, jak i sztuce. Twórcą pierwszego z nich był Karol Wielki (+814). Dzięki niemu dokonało się Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperi Romani). Został on koronowany na cesarza 25 grudnia 800 roku w bazylice św. Piotra na Watykanie. Główne idee były czerpane jednak z czasów Konstantyna Wielkiego (1 połowa IV wieku) i jego następców, gdy cesarstwo rzymskie było już chrystianizowane. Wykonane w epoce karolińskiej dzieła nawiązywały to form antycznych. Np. Capella Palatina (Kaplica Pałacowa) w Akwizgranie, mieście które było główną rezydencją cesarza Karola, nawiązuje do kościoła San Vitale w Rawennie wzniesionego na planie centralnym. Cesarz ten bił monety wzorowane na antycznych numizmatach, był przedstawiany w posągach konnych, jak Marek Aureliusz (il. 030), został pochowany we wtórnie użytym rzymskim sarkofagu. W Akwizgranie zachowały się do dziś dzieła nawiązujące do słynnych zabytków antycznego Rzymu (lub wiernie je kopiujące): min. drzwi brązowe wzorowane na drzwiach bazyliki Salwatora, obecnie Sw. Jana na Lateranie, Wilczycy na wzór Wilczycy Kapitolińskiej, szyszki, także z brązu, na wzór szyszki z Mauzoleum Hadriana, ustawionej w epoce wczesnochrześcijańskiej w atrium (otoczonym kolumnami dziedzińcu) poprzedzającym bazylikę św. Piotra na Watykanie. Wybitnymi dziełami z czasów karolińskich są Brama w Lorsch (około 780) i tzw. Katedra św. Piotra (z ok. 870 roku); pierwsze z tych dzieł ozdobione jest półkolumnami i pilastrami w porządkach jońskim i korynckim, drugie (od czasów Berniniego wmontowane w watykański ołtarz bazyki Sw. Piotra) pokrywają sceny z mitu Heraklesa/Herkulesa. Od epoki karolińskiej określenie „łuk triumfalny” zaczęło funkcjonować w obrębie architektury chrześcijańskiej; oznacza łuk tęczowy kościoła (między prezbiterium lub apsydą i nawą główną). Umieszczane z czasem na tych łukach krucyfiksy symbolizują triumf Chrystusa nad śmiercią. Jeden z bliskich współpracowników i biograf cesarza Karola - Einhard- posiadał krucyfiks ustawiony na łuku triumfalnym ozdobionym scenami z Nowego Testamentu (il. 031). Tak więc w tej epoce idea cesarstwa chrześcijańskiego została odbudowana, a z nią symbolika cesarska weszła na stałe w obieg cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Karol Wielki z czasem został kanonizowany, a polskie określenie władcy = król, pochodzi właśnie od jego imienia.

Do ideałów z epoki karolińskiej nawiązał tzw. Renesans ottoński (trwający od 962 po początek XI wieku). Wraz z koronacją Ottona I powrócono na Zachodzie ponownie do idei cesarstwa (Cesarstwo Karolińskie przestało istnieć na przełomie IX i X wieku). W czasach Ottona III (994-1002), przedwcześnie zmarłego w wieku 22 lat, który w 1000 roku przybył do Gniezna, do grobu św. Wojciecha, narodziła się idea „wspólnej Europy” z jednym cesarzem wspieranym przez władców poszczególnych państw. Niestety ta idea zakończyła swój żywot wraz z przedwczesną śmiercią jej twórcy. Od tego momentu instytucja cesarstwa, w XIX wieku znacznie „poszerzona” o dwóch jeszcze cesarzy (Francja i Prusy), trwała aż do końca I wojny światowej. Także w epoce ottońskiej nawiązywano do sztuki antycznej, ale już bez takiej finezji, jak w epoce karolińskiej. Jednego z najlepszych przykładów tradycji antyku dostarcza Kolumna Bernrwarda z okło 1020 roku w kościele św Michała w Hildesheim (il. 032). Bernward był sekretarzem Ottona III i wielokrotnie bywał w Rzymie. Jego brązowa kolumna, będąca podstawą pod świecę paschalną, nawiązuje do kolumn Marka Aureliusza i Trajana, ale reliefowe sceny, które spiralnie obiegają jej trzon ukazują sceny z życia Chrystusa. W czasach ottońskich budowano kościoły z dwoma apsydami i wejściem z boku, a więc apsydy zamykają każdy krótszy bok świątyń. Tego typu budowle wznoszono także w Polsce. Najlepszym przykładem jest Tum pod Łęczycą z połowy XII wieku, który należy już do sztuki romańskiej (il. 033).

Romańska sztuka: styl w sztuce rozwijający się w od połowy XI do XIII wieku w Europie, a sięgający nawet - za sprawą wypraw krzyżowych - na Bliski Wschód po Syrię i Palestynę. Termin „romanizm”, „styl romański” został po raz pierwszy użyty ok. 1818 w odniesieniu do architektury, analogicznie do pojęcia języków romańskich i dla podkreślenia więzi łączącej sztukę romańską z cywilizacją rzymską (por. il. 035; widzimy tu wnętrze kościoła w w Southwell z ok. 1150 roku, którego arkady wzorowane są na rozwiązaniach stosowanych w antycznych akweduktach). Sztuka tego okresu wyrosła na podłożu osiągnięć sztuki późnoantycznej, jednakże nie naśladowała form antycznych, lecz świadomie posługiwała się elementami architektury starożytnej dla kształtowania samodzielnego stylu będącego wyrazem potrzeb społecznych i ideowych epoki, stając się pierwszym powszechnym (uniwersalnym) kierunkiem w sztuce średniowiecza. Bezpośrednio sztuka romańska powstała z doświadczeń sztuki pokarolińskiej, także bizantyńskiej, a częściowo także sztuki islamu. Była to niemal wyłącznie sztuka sakralna, związana głównie z działalnością zakonów (zwłaszcza benedyktynów i cystersów), wyróżniająca się jednolitością dążeń artystycznych wynikającą z jednoczącej roli Kościoła; jednocześnie zaznaczyły się w niej pewne odrębności regionalne, których źródłem był m. in. pokaroliński feudalizm. Ukształtowanie się sztuki romańskiej było związane także ze wzrostem znaczenia władzy papieskiej oraz odrodzeniem ekonomicznego i społecznego, które nastąpiło na Zachodzie po najazdach Normanów i Węgrów w X w. Wiek XI uważa się za wczesny okres sztuki romańskiej, jej pełny rozkwit nastąpił w XII w., przy czym we Francji od 1144 równolegle rozwijała się sztuka gotycka; na 1 poł. XIII w. przypada okres sztuki późnoromańskiej, trwającej na niektórych obszarach do końca stulecia, a niekiedy wkraczającej w wiek XIV i XV (tzw. trzecia sztuka romańska). Sztuka romańska znalazła odbicie na początku w architekturze, później zaś dopiero w malarstwie i rzeźbie. Do głównych typów architektonicznych należały kościoły zakonne z zabudowaniami klasztornymi, wznoszono także tzw. kościoły pielgrzymkowe związane z kultem relikwii, kolegiaty i kościoły parafialne. Były to budowle wysokie, masywne, wieloczłonowe o formach prostych, geometrycznych i surowych, o zwartych proporcjach i przejrzystym układzie spiętrzonych brył, podporządkowanych określonej hierarchii. Podstawowym materiałem był kamień w formie starannie opracowanych ciosów (tzw. moyen i grand appareil), o znaczeniu symbolicznym; z ciosów tych wznoszono w technice opus incertum lub opus emplectum. W rzutach budowli stosowano czasem założenia centralne (koliste i wieloboczne), ale głównym typem były podłużne założenia bazylikowe na planie krzyża łacińskiego z rozbudowaną częścią chórową wzniesioną nad kryptą, w części zachodniej z jednym lub trzema portalami, flankowanymi dwiema wieżami, albo także z parą wież na ramionach transeptu i przede wszystkim z główną wieżą na skrzyżowaniu naw. W części wsch. kościoła romańskiego znajdowało się 3,5 lub 7 absyd rozmieszczonych na zakończeniu naw głównej i bocznych i przy ramionach transeptu (tzw. typ benedyktyński) lub wieniec kaplic promienistych otaczających półkolem obejście (kościoły pielgrzymkowe). W architekturze cysterskiej stosowano rzut o prosto zamkniętym prezbiterium, z kaplicami bocznymi przy transepcie, jednakże bez krypty i wież. We wnętrzach romańskich początkowo przeważały otwarte wiązania dachowe lub drewniane stropy, pod koniec XI w. zaczęto stosować powszechnie kolebkowe i krzyżowe, występowały także kopuły na pendentywach i trompach oraz półkopuły w apsydach; przesklepione wnętrza dzielono na kwadratowe lub prostokątne przęsła, stosując często → wiązany system. Podziału na przęsła dokonywano przez wzbogacenie podpór służkami podtrzymującymi gurty i żebra sklepienne, tak że rozczłonkowanie poziome (arkady, empory, triforia i ściany nad nimi) zawsze było podporządkowane rozczłonkowaniu pionowemu. Na zewnątrz budowla romańska była zespołem geometrycznych brył stykających się ze sobą pod kątem prostym i tworzących uskoki; akcenty pionowe stanowiły lizeny i wieże, poziome - cokoły, fryzy arkadkowe, gzymsy i ślepe galeryjki; między stroną zew. a wnętrzem panowała zgodność, tak że po sposobie rozczłonkowania budowli na zewnątrz można było odczytać jej układ wnętrza.

Rzeźba była przeważnie kamienna i podporządkowana prawom ram architektonicznych; zdobiła głowice kolumn, konsole, gzymsy, fryzy, a zwłaszcza portale, wypełniając tympanon, nadproża, archiwolty, filary międzyościeżowe i węgary. Była to rzeźba o dużym ładunku ekspresji, często o wizji niekiedy niemal surrealistycznej (tympanon w Autun); znalazły w niej odbicie zarówno cechy dynamiczne, jak i statyczne, prawie hieratyczne; często stosowano nienaturalne proporcje (wydłużanie tułowia, wyolbrzymianie części ciała) i przesadne pozy; występowały także tendencje realistyczne. Tematykę czerpano głównie ze Starego i Nowego Testamentu, apokryfów i Żywotów Świętych; bardzo liczne są także przedstawienia animalistyczne, wyobrażenia stworów mitycznych i fantastycznych, motywy roślinne, geometryczne, często plecionki. Wszystkie te kompozycje rzeźbiarskie kryjące w sobie znaczenie symboliczne - dobra walczącego ze złem - miały często skomplikowany program ikonograficzny. Niekiedy artyści tej epoki podpisywali swoje dzieła. Jednym z nich był Gislebertus - twóca rzeźb z około 1130 roku, m.in. tympanonu przedstawiającego Sąd Ostateczny i słynną Ewę w katedrze w Autun (Francja).

Malarstwo romańskie, podobnie jak rzeźba, związane z architekturą, przejawiało się przede wszystkim w dekoracjach ściennych pokrywających sklepienia i wolne powierzchnie ścian; było płaskie i linearne; skala barw ograniczała się do ochry żółtej i czerwonej, zieleni i błękitu. Witraże komponowano początkowo jako całopostaciowe wyobrażenia świętych wypełniające całe okna, później przeważały mniejsze sceny, odpowiadające wielkością poszczególnym kwaterom. Duże znaczenie zdobyło także malarstwo miniaturowe, rozwijane gł. w licznych skryptoriach w Anglii, Francji, Niemczech i Austrii, kontynuują tradycje pokarolińskie i ottońskie. W XII w. zapoczątkowano też malarstwo tablicowe (na desce), które rozwinęło się w XIII w. zwłaszcza we Włoszech i Hiszpanii (frontalia, i retabula ołtarzowe). Ważnymi działami sztuki romańskiej było także snycerstwo (krucyfiksy, posągi Marii Królowej z Dzieciątkiem na rękach), z kości słoniowej (warsztaty nadreńskie i angielskie) oraz złotnictwo (krzyże, relikwiarze, naczynia liturgiczne), które wyróżniło się w Nadrenii (m. in. Godefroid de Huy, Mikołaj z Verdun), emalierstwo (warsztaty w Limoges), odlewnictwo w brązie, tkactwo i hafciarstwo figuralne (słynna tkanina z Bayeux).

Sztuka romańska rozwinęła się gł. we Francji, gdzie wykształciło się kilkanaście szkół regionalnych. Do najważniejszych zabytków architektury m. in. należą: opactwo Benedyktów w Cluny (częściowo zburzone w XIX w.), kościoły St. Etienne i La Trinite w Caen, St. Martin w Tours; najważniejsze zespoły rzeźbiarskie znajdują się w: Notre Dame La Grande w Poitiers, St. Sernin w Tuluzie, St. Trophime w Arles, St. Lasare w Autun, w kosciołach w Moissac, Souillac i Vezelay, portal królewski w Chartres; najcenniejsze zachowane malowidła ścienne - w Berze-La-Ville, St. Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic; ośrodki miniatorstwa - St. Denis i Citeaux. We Włoszech najważniejsze zabytki architektury - katedra w Pizie, kościoły S. Miniato we Florencji, S. Ambrogio w Mediolanie, S. Niccolo w Bari, katedry w Modenie, Parmie oraz na Sycylii (wpływy naormandzko-bizantyjskie); rzeźbiarze - B. Antelami, Willigelmo z Modeny, Niccolo (kościół S. Zeno w Weronie); malowidła ścienne - w Galiano, Sant' Angelo in Formis, w S. Clemente w Rzymie; mozaiki - katedry w Moreale, Cefalu, Palermo; miniatorstwo - Monte Cassino; w Anglii - opactwo w St. Albans, katedry w Lincoln i Durham; zamki w Newcastle i Tower w Londynie; portale z dekoracją rzeźbiarską w Chichester i Lincoln; ośrodki miniatorstwa w Canterbury, Bury St. Edmunds, Winchester; w Hiszpanii - katedry w Santiago de Compostela, Jaca, Zamora i Salamance, kościół S. Vicente w Avila; zespoły rzeźbiarskie - S. Maria de Ripoll; katalońskie malowidła ścienne (Tahull, Leon); w Niemczech - katedry w Trewirze, Spirze, Moguncji, Wormacji, kościoły S. Maria in Kapitol i Św. Apostołów w Kolonii; zespoły rzeźbiarskie w katedrze w Bambergu, Münster, Werden; ośrodki miniatorstwa - Kolonia, Ratyzbona.

W Polsce pierwsze katedry romańskie (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty (Opatów, Kruszwica, Tum pod Łęczycą), klasztory (Tyniec), małe kościoły grodowe (Inowłódz); zabytki rzeźby - portale Czerwińsk, Tum pod Łęczycą, kościół św. Magdaleny we Wrocławiu, Trzebnica; malowidła ścienne: w Czerwińsku i Tumie pod Łęczycą (il. 033). Do najznakomitszych dzieł tej epoki w Polsce należą brązowe Drzwi Gnieźnieńskie (w katedrze w Gnieźnie) ze scenami z życia św. Wojciecha z około 1175 roku (il. 034) i rzeźbione kolumny w Strzelnie, ukazujące personifiacje cnót i występków (poł. XII wieku).

(Gotycka sztuka): Gotyk, styl w sztukach plastycznych dojrzałego i późnego średniowiecza, ukształtowany we Francji przed poł. XII w., rozprzestrzenił się już ok. 1170 w Anglii, a w XIII w. Hiszpanii, Niemczech, Skandynawii i Europie Środkowej docierając w czasie wypraw krzyżowych na Cypr i Bliski Wschód i trwał w licznych odmianach do pocz. XVI w.. Niemal zupełnie nie przyjął się we Włoszech, gdzie zbyt silne były tradycje sztuki starożytnej i gdzie został już w początkach XV wieku wyparty przez Renesans. Tak pisze o gotyku z perspektywy XVI wieku Giorgio Vasari, autor tłumaczonych na polski „Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów”: Ten styl budowy został wynaleziony przez Gotów, którzy zniszczyli starożytne gmachy a w wojnie zabili architektów, ci zaś, co pozostali, wznosili budowle w owym stylu. Stawiali sklepienia zaostrzonych segmentów i całe Włochy wypełnili tymi brzydkimi budowlami których styl obecnie został zupełnie odrzucony”. A więc nazwa gotyk miała niegdyś zabarwienie pejoratywne i oczywiście pochodzi od Gotów, jednego z ludów skandynawskich, które m.in. idąc przez tereny Polski dotarły w V wieku do Italii. Tak naprawdę architektura gotycka, o jakże innej estetyce i założeniach niż architektura renesansowa, stworzyła jedne z najpiękniejszych budowli świata. Wyrosła z pobudek mistycznych (symbolika światła), ale konstruowała w oparciu o ogromną wiedzę z zakresu matematyki, geometrii i inżynierii. Gotyk od początku swego istnienia kształtował się jako styl sakralny, związany z doktryną Kościoła, dlatego sztuka religijna wysunęła się w okresie jego trwania na pierwsze miejsce, przewyższając swym znaczeniem sztukę świecką; jednakże głównie był także silnie związany z kulturą rycerską i mieszczańską.

W każdym kraju tworzącym odrębny zasięg terytorialny gotyk ma własny podział na okresy, w których można wyróżnić trzy zasadnicze fazy: gotyk wczesny, (franc. primaire 1150-1200; ang. Early English 1175-1270; niem. Fruhgotik 1230-1300), gotyk pełny czyli dojrzały (franc. Rayonnant 1200-1250; ang. Decorated Style 1270-1350, datowany też 1250-1370 lub 1400; niem. Hochgotik 1300-1350 lub 1400) i gotyk późny (franc. Flamboyant; ang. Perpendicular Style; niem. Spatgotik, także deutsche Sondergotik), trwający od XV/ XVI w. w początkowych okresach dominującą dziedziną była architektura, w gotyku późnym na równorzędne, a często prawie nadrzędne miejsce wysuwało się malarstwo i rzeźba. Zmiany znaczenia poszczególnych dziedzin sztuki wiązały się z przemianami społecznymi; początkowo gotyk był silnie związany z kulturą rycerską i tworzony przez wędrowne zespoły zwane strzechami, w późniejszym okresie przez osiadłe w miastach warsztaty cechowe. Mimo wyraźnych odrębności narodowych w późnym średniowieczu zaznaczają się w poszczególnych środowiskach cechy wspólne tzw. styl międzynarodowy (1370-90 do 1430-50) mający swe źródło w dworskiej kulturze Burgundii, Francji, Austrii i Czech, a we Włoszech w upodobaniach wyższych warstw zamożnego społeczeństwa, wyrażał się głównie w nastrojowym i wytwornym malarstwie i rzeźbie. Gotyk był od początku stylem architektury, co znalazło wyraz w konstrukcji o zwartym i konsekwentnym systemie szkieletowym, na który złożyły się: sklepienia krzyżowe-żebrowe, przypory i łuki przyporowe (przyporowy system) oraz łuk ostry w konstrukcji i dekoracji. Każdy z tych elementów miał tradycję starszą od gotyku, ale dopiero połączenie wszystkich trzech w czasie przebudowy wschodniego chóru w opactwie St. Denis (św. Dionizego) koło Paryża ( obecnie już w obrębie wielkiego Paryża) w latach 1140-43 , z inicjatywy opata Sugera, doprowadziło do powstania gotyku. Kościół św. Dionizego jest zatem pierwszą i jednocześnie modelową świątynią nowego stylu. Zastosowanie sytemu szkieletowego pozwoliło na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi (il. 037). Na zewnątrz świątynię gotycką otaczał zespół przypór, pojedynczych lub podwójnych łuków przyporowych, arkad, wimperg, maswerków, pinakli, baldachimów, sterczyn, potęgujących wrażenie koronkowej lekkości. Nad wszystkim panowała scholastyczna reguła nadrzędności i podporządkowania, która znalazła odbicie we współzależnym układzie naw i przęseł, obejmujących wszystkie człony rzutu poziomego, jak i w równoważeniu arkad międzynawowych, empor, triforiów i ścian nawowych ponad nimi, wreszcie w rozkładzie filarów, gurtów, służek i żeber. Wszystkie te elementy podlegały w ciągu całego gotyku stałym przemianom w kierunku coraz większej dekoracyjności. Materiałem dominującym była cegła, na niektórych obszarach stosowano jednak także kamień i drewno; rzuty poziome były zróżnicowane - wielonawowe, podłużne założenia z transeptem (czasem podwójnym) lub bez, z wieńcem kaplic i obejściem lub zamknięte proste; wykształciła się także wielka rozmaitość sklepień (cztero- i sześciodzielne, gwiaździste, sieciowe, kryształowe); zróżnicowana była także ilość wież; podstawowymi układami przestrzennymi była bazylika i halowy kościół. Najwyższym osiągnięciem artystycznym architektury gotyku była katedra, urzeczywistniająca średniowieczny ideał „Jeruzalem Niebieskiego”; najsłynniejsze katedry: w Chartres, Paryżu, Amiens, Reims, Beauvais, Strasburgu, Fryburgu Bryzgowijskim, Magdeburgu, Kolonii (ukończona w XIX w.), Ratyzbonie, Mediolanie i Pradze. Obok katedr do najczęstszych typów budowli sakralnych należały kościoły klasztorne (cystersów, głównie franciszkanów i dominikanów) wznoszono także kościoły miejskie (fary). W okresie gotyku powstało również wiele założeń miejskich (Oxford, Gandawa, Siena, Bolonia), ratuszy (Louvain, Bruksela, Wrocław, Toruń), sukiennic (Ypres, Kraków), szpitali (Gandawa, Lubeka), kamienic mieszczańskich, także murów miejskich z basztami i barbakanami (Carcasonne, Kraków) oraz liczne zamki królewskie, rycerskie i zakonne (Malbork). Ażurowość, strzelistość i „ostry łuk” gotyku, jak również uroda witraży może być podziwiana m.in. na banknocie 20 euro (il. 036).

W sztukach wizualnych dominowała tematyka religijna, często o bardzo skomplikowanym programie ikonograficznym (zwłaszcza cykle malarsko-rzeźbiarskie wielkich katedr, układy typologiczne wątków Starego i Nowego Testamentu); ewolucja formalna prowadziła od stylizacji i idealizacji, ku realizmowi i coraz większej ekspresji. Rzeźba arch. (głównie kamienna) była początkowo silnie związana z architekturą skupiając się na zewnątrz w portalach, ościeżach, archiwoltach, nadprożach i tympanonach, wewnątrz zdobiła lektoria, głowice i zworniki. Do największych osiągnięć rzeźby gotyckiej należy wprowadzenie wielkości postaci ludzkiej umieszczonej przy kolumnach w portalach; z biegiem czasu posągi coraz bardziej były samodzielne i odrywały się od architektury. Rozwijała się także rzeźba sepulkralna (płyty nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe); pojawiły się także tematy dewocyjne - rzeźba kamienna, a zwłaszcza drewniana polichromowana - Pieta, grupa Chrystusa ze Św. Janem, Chrystus Bolesny, krucyfiksy; do najpopularniejszych tematów gotyku należała Madonna z Dzieciątkiem na ręku (w XV w. przedstawienie tzw. Pięknej Madonny). Do głównych twórców należeli Peter Parler, Claus Sluter, Michał Pacher, Tilman Riemenschneider, Nicola Pisano i jego syn Giovanni. W epoce gotyku wykształcił się typ wielkiego dzieła sztuki sakralnej: retabulum czyli nastawa ołtarzowa, w skrócie nazywana ołtarzem. Jednym z najokazalszych z nich jest ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie. Jest to pentaptyk o ruchomych skrzydłach, którego główna scena przedstawia Zaśnięcie Matki Boskiej (Matka Boska bowiem nie umarła, a zasnęła i w takim stanie została wzięta do nieba; Wniebowzięcie ukazane jest powyżej, a Koronacja na Królową Niebios wieńczy całość). Jest dziełem Wita Stwosza, który pracował nad nim w latach 1477-1489).

W dziedzinie malarstwa gotyk był okresem wielkiego rozkwitu witrażownictwa. Wielobarwne figuralne witraże o intensywnych kolorach (purpura, fiolet, zieleń) stały się niezwykle ważnym elementem wnętrz kościołów gotyckich (Chartres, sainte Chapelle w Paryżu, Bourges, Strasburg, Kolonia). W Polsce dobrej klasy zespół witraży zachował się m.in. w kościele Mariackim we Krakowie. Malarstwo ścienne utraciło wówczas znaczenie, wysuwając się na przodujące miejsce jedynie na terenie Włoch. Nadal intensywnie rozwijało się natomiast malarstwo miniaturowe, które zerwało z płaską i linearną stylizacją na rzecz trójwymiarowego i przestrzennego ujęcia wnętrz i krajobrazów (J. Pucelle, A. Beauneveu, bracia Limbourg, J. Fouquet). Do rozkwitu doszło malarstwo tablicowe, które wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach wieloskrzydłowych ołtarzy (m.in. cykle z życia Jezusa i Marii). Główni twórcy: w Niderlandach - Jan i Hubert van Eyck, mistrz z Flemalle (il. 039), van der Weyden, Hans Memling (najsłynniejsze jego dzieło - tryptyk z przedstawieniem Sądu Ostatecznego z ok. 1470 r. - znajduje się w Muzeum Narodowym w Gdańsku, il. 039); w Burgundii - M. Broederlam, we Francji - J. Malouel, Mistrz Piety Awiniońskiej, E. Chronton; w Niemczech - S. Lochner, M. Wohlgemuth; we Włoszech - Cimabue, Duccio, Giotto, S. Martini, bracia Lorenzetti; w Szwajcarii - K. Witz; w Czechach - Mistrz z Trebonia; w Polsce - szkoła małopolska (tryptyki krakowskie, z których wiele przechowywanych jest w oddziale Muzeum Narodowego, w Domu Szołajskich w Krakowie). Na okres późnego gotyku przypadają początki rozwoju grafiki, którą tworzy m.in. Martin Schongauer (drzeworyt). Wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne (zwłaszcza złotnictwo i emalia, wyroby z kości słoniowej, tkactwo i meblarstwo).

Od XIV wieku coraz częściej pojawiają też sceny świeckie, czerpane z mitologii lub ze średniowiecznych romansów i legend. Przykładem jest francuska skrzyneczka (połowa XIV wieku) z kości słoniowej na Wawelu, która miała należeć do królowej Jadwigi. Wyrzeźbione na niej sceny ukazują min. historię Pyrama i Tyzbe (wzór dla późniejszej historii Romea i Julii) i Filis na Arystotelesie. W tym ostatnim przypadku zobrazowano legendę średniowieczną, według której słynny filozof wiedziony chucią dał się dosiąść, niczym koń, pięknej i przebiegłej niewieście o imieniu Filis lub Kampaspe. To jest exemplum (przykład) zaślepiającej mocy pożądania i dominacji kobiet nad mężczyznami. Ta sama scena zdobi też jeden z rzeźbionych wsporników zewnętrznych kościoła Mariackiego w Krakowie z poł. XIV wieku. Częstym tematem jest historia wojny trojańskiej znana w romansowej wersji z dzieł późnoantycznych i średniowiecznych pisarzy (Dares, Diktys, Guido delle Colonne), a szczególnie Sąd Parysa. Jedno z jego przedstawień udało się ostatnio zidentyfikować na kaflu piecowym z 2 poł. XV wieku, odnalezionym niedawno w czasie wykopalisk prowadzonych w Gnieźnie u podnóża Wzgórza Lecha, na której stoi katedra. Tematyka miłosna trafiała też często na arrasy; jeden z nich, z początku XV wieku (jest to okres tzw. gotyku międzynarodowego), przedstawia Ofiarowanie serca ukochanej (il. 040).

Renesans. Ten kolejny styl w sztukach plastycznych i architekturze ukształtował się we Włoszech w l. połowie XV w. W innych krajach Europy rozwijających się gł. od XVI w., kontynuowany na niektórych obszarach w 1 poł. XVII w. (często równolegle z formami manierystycznymi i barokowymi). We Włoszech wczesny Renesans określa się terminem „quattrocento”, dojrzały - „cinquecento”. Powstanie tego stylu wiąże się nierozerwalnie z ogólnymi prądami epoki odrodzenia, którą cechuje, w opozycji do światopoglądu średniowiecza, nasilenie tendencji humanistycznych i laickich, zainteresowanie starożytnością i nawrót do kultury antycznej, rozwój myśli racjonalistycznej, rozkwit nauk, zarówno przyrodniczych i technicznych, jak i filozoficznych, historycznych, politycznych oraz innych dziedzin sztuki (literatura, muzyka). Dawno już jednak odrzucono pogląd o pogańskim charakterze Odrodzenia; obecnie przyjmuje się, że była to epoka głęboko religijna, próbująca dokonać połączenia (fuzji) idei przedchrześcijańskich z chrześcijańskimi. Najlepszym tego wyrazem w sztuce są freski Rafaela z lat 1508-10 w Stanza della Segnatura (bibliotece papieża Juliusza II na Watykanie), które ukazują „Triumf Najświętszego Sakramentu” = Teologia, „Parnas” = Poezja, „Szkołę Ateńską = Filozofia. W tych czasach dokonały się także ważne przemiany społeczne i polityczne, które wywarły wpływ na wszystkie dziedziny życia, a w sztuce zaznaczyły się m. in. w nowej formie świeckiego mecenatu i podniesieniu rangi artysty z rzemieślnika cechowego do samodzielnego twórcy. Dante i Petrarka jako pierwsi mówią z admiracją o twórczości artystycznej; Dante o Giotto, Petrarka o Simone Martinim, twórcy portretu Laury, ukochanej Petrarki. Wiele myśli i idei, które złożyły się na koncepcję Renesansu, a więc odrodzenia (chodziło o odrodzenie kultury starożytnej) zawdzięczamy właśnie Petrarce (+1373). Był on pierwszym poetą czasów nowożytnych uhonorowanym wieńcem laurowym (w 1341 roku na Kapitolu w Rzymie), który dokonał podziału dziejów na starożytność, wieki średnie i czasy nowe. Jego osiągnięcia jako poety, myśliciela, zachwyty nad wielką starożytnością pozwalają w nim widzieć niejako głównego ideologa i twórcę koncepcji Odrodzenia.

Kolebką sztuki renesansowej była Florencja, która stała się gł. ośrodkiem nowej myśli, rozkwitając zwłaszcza w ostatniej ćwierci XV w. dzięki Medyceuszom - wielkim mecenasom sztuki i nauki. Twórcze nawiązanie do antyku wyrażające się m. in. w poszukiwaniu nowego ideału zmysłowego piękna oraz jasności i harmonii kompozycji znalazło odbicie we wszystkich dziedzinach sztuk plast. Rozwinęła się bujnie teoria sztuki. Pierwszymi nowożytnymi traktatami z zakresu malarstwa i architektury były dwa dzieła Leone Battisty Alberti'ego „O malarstwie” 1435, „Ksiąg dziesięć o sztuce budowania” 1443-52. Jego dzieło na tym polu kontynuowali Piero della Francesca „De prospectiva pingendi”, Leonardo da Vinci „Traktat o malarstwie” -(pośmiertnie zestawiony z notatek, wyd. 1-wsze 1651), Andrea Palladio - „Cztery księgi o architekturze „ 1570. W architekturze wraz z badaniami nad perspektywą i poszukiwaniami idealnych proporcji i przejrzystych podziałów przejmowano wiele rozwiązań przestrzennych (centralne budowle przekrywane kopułą), elementów architektury i ornamentyki antycznej (porządki arch., kompozycja oparta na łuku triumfalnym, motywy dekoracyjne). Obok architektury sakralnej (kościoły, często kaplice na planie centralnym) rozwijała się architektura świecka. Ważnym osiągnięciem architektury wczesnego renesansu było wykształcenie nowoż. pałacu miejskiego - zwykle 3-kondygnacjowego o prostej bryle z wewnętrznym czworobocznym dziedzińcem otoczonym krużgankami. Za inicjatora architektury renesansowej uważa się Filippo Brunelleschiego (Ospedale degli Innocenti z 1419 roku, kopuła katedry, kaplica Pazzich - we Florencji); do wybitnych twórców należeli także m. in. Michelozzo di Bartolomeo (pałac Medici - Riccardi we Florencji), ponadto wszechstronny humanista Leone B. Alberti (mauzoleum Malatestów w Rimini, pałac Rucellaich we Florencji (w którym po raz pierwszy w czasach nowożytnych zastosował spiętrzenie porządków architektonicznych - zob. Koloseum) i kościół S. Andrea w Mantui). G. da Maiano, S. Pollaiuolo; a później w Wenecji - M. Coducci i P. Lombardi.

W sztukach wizualnych ważną rolę w rozwoju nowego kierunku odegrały badania nad perspektywą oraz nad proporcjami, mechanika ruchów i anatomią ciała ludzkiego; zapoczątkowało to kierunek cechujący zwrot ku naturze, oparte na realistycznej obserwacji. dominowała tematyka mityczna i religijna, często temat religijny był tylko pretekstem do przedstawienia życia współczesnego; rozwinął się też portret. w rzeźbie pojawił się w nawiązaniu do starożytnej sztuki rzymskiej - portret popiersiowy, posąg konny (Donatello, Gattamellata w Padwie) i akt, rozwinęła się również rzeźba nagrobkowa. Rzeźbę renesansową zapoczątkowali Donatello, Filippo Brunelleschi, Nanni di Banco i Lorenzo Ghiberti (tzw. „Drzwi Raju” - drugie drzwi do baptysterium florenckiego), indywidualnie rozwinął nowy styl i pogłębił w kierunku heroicznym (np. wspomniany pomnik Gattamelaty) i ekspresyjnym („Maria Magdalena”) - Donatello. Inni przedstawiciele rzeźby: rodzina della Robiów (rzeźby ceramiczne), B. i A. Rossellino, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole (przyścienne nagrobki niszowe, popiersia poertretowe), Andrea del Verrochio - mistrz Leonarda da Vinci i twórca kolejnego pomnika konnego (kondotiera Colleoniego w Wenecji). Verrocchio uprawiał również malarstwo; jego dziełem namalowanym wspólnie z młodym Leonardem jest słynny Chrzest Chrystusa (il. 053)

W malarstwie artyści dążyli do bryłowatego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, ich prawidłowego ustosunkowania do tła, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie; prowadzili doświadczenia w zakresie technik malarskich przechodząc od stosowania tempery do malarstwa olejnego. Obok malarstwa sztalugowego rozwinęło się także ścienne (gł. fresk). Pionierem nowego malarstwa był Masaccio (il. 049: freski: „Trójca Św.” w kościele S. Maria Novella - pierwszy przykład zastosowania perspektywy zbieżnej (geometrycznej) oraz w kaplicy Brancaccich w kościele S. Maria del Carmine we Florencji, il. 050); inni wybitni malarze to Paolo Uccello, Filippo Lippi, Andrea del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, Domenico Ghirlandajo, Sandro Botticelli (il. 051), Filippino Lippi, L. di Credi; Antonio i Pietro Pollaiuolo (Walka nagich mężczyzn, il. 0.52); Umbryjczycy - P. della Francesca, Pinturicchio i Perugino, L. Signorelli, w Padwie - Andrea Mantegna, a w Wenecji - rodziny malarskie Vivarinich, Bellinich i V. Carpaccio. W ostatniej ćwierci XV w. do znaczenia jako ośrodek doszedł też Mediolan pod rządami Lodovica Sforzy il Moro, na którego dworze działał m. in. najwybitniejszy i najwszechstronniejszy artysta, teoretyk i uczony renesansu - Leonardo da Vinci („Dama z gronostajem” (il 050) w zbiorach Czartoryskich w Krakowie (ok. 1490) „Ostatnia Wieczerza” - malowidło w klasztorze S. Maria della Grazie w Mediolanie (1495-97); słynna „Mona Lisa” pocz. XVI wieku); jego projekty arch. podjęte w praktyce przez następców ukształtowały ideał centralnej świątyni jako najdoskonalszego budynku sakralnego (Cola di Caprarola, Antonio da Sangallo). Krótka faza dojrzałego r. rozstrzygała się gł. w Rzymie (pontyfikat i mecenat Juliusza II i Leona X) i Wenecji. Powaga, statyka i harmonia były charakterystycznymi cechami czynnych wówczas w Rzymie Bramantego (Tempietto przy kościele S. Pietro in Montorio (zob. uzupełnienie o Rzymie poniżej), przebudowa Watykanu) i Rafaela, który ukształtował monumentalny styl malarstwa ściennego (Loggie i Stanze Watykańskie, m.in. z przedstawieniem Szkoły Ateńskiej, il. 057), dając jednocześnie w swym malarstwie sztalugowym przykład intymnego, nastrojowego (il. 060) przedstawienia tematu religijnego (liczne Madonny, il. 058) i pogłębionego psychologicznego portretu. Jedyny obraz Rafaela jaki kiedykolwiek znajdował się w zbiorach polskich (kolekcja Czartoryskich) zaginął w czasie ostatniej wojny światowej; przedstawiał portret młodzieńca (prawdopodobne był autoportretem artysty, il. 056).

Różnorodna i wielka sztuka Michała Anioła („Dawid”, rzeźby do grobowca Juliusza II, freski w kaplicy Sykstyńskiej (m.in. sceny Stworzenia świata na sklepieniu z lat 1508-1512, il. 059), projekt Placu Kapitolińskiego w Rzymie), wprowadzała obok monumentalności elementy dynamiki i dysharmonii, odchodząc zwłaszcza pod koniec swej twórczości od renesansowej prostoty i harmonii (Sąd Ostateczny” w kaplicy Sykstyńskiej (1536-41), „Pieta Rondanini”). Po Sacco di Roma (1527) Rzym utracił swoje znaczenie jako główny ośrodek artystyczny. Sztuka rozwijała się natomiast na północy - m. in. w Parmie (malarstwo Correggia), Ferrarze (Dosso Dossi, L.Costa). Najznakomitszy obraz Dosso Dossiego „Zeus malujący motyle” (ok. 1530) od dwóch lat znajduje się w Zamku Królewskim na Wawelu. Znalazł się tam wraz z innymi dziełami ofiarowanymi przez prof. Karolinę Lanckorońską. Znakomita szkoła malarska wykształciła się Wenecji, w której tworzą uczniowie Belliniego - Giorgione („Burza”, „Koncert wiejski”) i Tycjan („Miłość niebiańska i ziemska”, liczne portrety). Artyści ci mają wielkie osiągnięcia w dziedzinie koloru i światła, które wywarły wielki wpływ na malarstwo renesansowe całej Italii. Architekturę dojrzałego renesansu w Wenecji reprezentują J. Sansovino i M. Sanmicheli. W Wenecji i Vicenzy działał także Andrea Palladio (Villa Rotnda koło Vicenzy kościół Il Redentore w Wenecji); sformułował on odmianę późnorenesansowej architektury o tendencjach klasycznych, która wywarła wpływ we Francji, Anglii i Holandii w XVII i XVIII w. (także w Polsce). W okresie Renesansu rozwinęło się również bujnie rzemiosło artystyczne, głównie meblarstwo (nowe typy mebli z bogatą dekoracją malarska i rzeźbiarską (cassoni=skrzynie wyprawne), medalierstwo, tkactwo, szkło artystystyczne (Murano) i ceramika (fajanse z Faenzy, Deruty, Gubbio i Urbino). W XVI w. sztuka renesansowa zaczęła rozprzestrzeniać się poza Włochy, docierając do innych krajów europejskich w wyniku różnych wydarzeń historycznych, a zwłaszcza dzięki licznym podróżom artystów włoskich, a także wędrówkom artystów obcych do Italii.

W Niderlandach tendencje bliskie Renesansowi znalazły odbicie już w twórczości wielkich realistów XV w. W XVI w. sztuka niderlandzka odznaczała się odrębnością i dużą różnorodnością łącząc tradycje późnogotyckie z wpływami wł. renesansu i manieryzmu. Malarze: Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, J. Van Scorel, Lucas van Leyden, J. Patinir, P. Aersten oraz oryginalna sztuka H. Boscha i przełomowa twórczość największego artysty niderlandzkiego tego okresu - P. Bruegela Starszego (il. 065 i 066; Upadek Ikara). W rzeźbie - J. Mone i C. Floris (także architekt - ratusz w Antwerpii) oraz jego uczeń - malarz, rysownik i architekt H. Vredemann de Vries. Rozwinęło się także rzemiosło artyst. (słynne arrasy). We F r a n c j i, w architekturze końca XV i 1 poł. XVI w. łączono konstrukcję gotycką z dekoracją renesansową (kościół St. Pierre w Caen), co znalazło odbicie zwłaszcza w malowniczych zamkach nad Loarą (Chambord), w późniejszym okresie zaznaczyły się tendencje klasycyzujące i manierystyczne - P. Lescot (Cour Carre w Luwrze), P. Delorme (Tuileries w Paryżu). Rzeźbę reprezentowali: J. Goujon (Fontanna Niwiniątek) i G. Pilon. Wielkie znaczenie dla sztuki francuskiej miało sprowadzenie artystów włoskich (Rosso, Primaticcio) do dekoracji pałacu w Fontainebleau, dzięki czemu przyswojono zdobycze włoskiego renesansu i manieryzmu (tzw. Szkoła z Fontainebleau). W malarstwie wyróżniała się ponadto twórczość portrecistów J. i F. Clouetów i ich naśladowców. W architekturze hiszpańskiej wpływy włoskiego renesansu w połączeniu z elementami stylów Ⴎ mudejar i izabelińskiego stworzyły dekoracyjny styl zw. plateresco (fasada Collegio de S. Cruz w Valladolid i uniwersytetu w Salamance); malarstwo reprezentowali m. in. L. de Morales, F. Navarrete; rzeźbę: A. Berruguete i J. de Juni. Niemiecki Renesans, podobnie jak we Francji, wykształcił formy będące połączeniem tradycji późnogotyckich z wpływami włoskimi. W architekturze obok nielicznych dzieł o czysto renesansowym charakterze (kaplica Fuggerów w Augsburgu, loggia ratusza w Kolonii) przeważają budowle o bogatej dekoracji komponowanej samodzielnie z elementów włosko-niemieckich (skrzydło zamku w Heidelbergu, ratusz w Augsburgu - E. Holl). W rzeźbie tendencje renesansowe zaznaczyły się w twórczości warsztatu Vischerów oraz w dziełach A. Dauchera, H. Schwarza i K. Merta. Do rozkwitu doszło malarstwo dzięki działalności wielkiego malarza, grafika i teoretyka sztuki - Albrechta Dürera (autoportret, il. 061); obok niego działali H. Suess z Kulumbachu, H. Burgkmair, H. Baldung (zw. H. Holbein. (mł.).Grien); wybitnymi malarzami byli też A. Altdorfer, Łukasz Cranach Starszy (il. 062).

W P o l s c e styl renesansowy przynieśli na początku XVI w. na dwór Zygmunta I - Włosi - m. in. Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berecci (Zamek Królewski z dziedzińcem arkadowym i kaplica Zygmuntowska [dzieło Bartolomeo Berecciego] - na Wawelu w Krakowie). Pierwszym dziełem nowego stylu w Polsce jest nagrobek króla Jana Olbrachta w katedrze na Wawelu z lat 1502-1505. W ciągu XVI i XVII w. wykształciły się swoiste cechy polskiego renesansu (attyka) w połączeniu z wpływami włoskimi i niderlandzkimi; uwidoczniło się to zwłaszcza w architekturze świeckiej (zamki w Baranowie, Brzegu i Krasiczynie, kamienice mieszczańskie, ratusze w Tarnowie i Poznaniu, dwory w Szymbarku i Pabianicach), a także w centralnych kaplicach grobowych i kościołach ze stiukową dekoracją sklepień (Radzyń Podlaski, Lublin); wybitnym dziełem urbanistyki i architektury renesansowej było założenie Zamościa (B. Morando). Wysoki poziom osiągnęłą rzeźba, zwłaszcza nagrobna (typ pol. nagrobka piętrowego - Gianmaria Mosca zwany Padovano (il. 064; tabernakulum w kościele Mariackim w Krakowie), H. Canavesi, Santi Gucci). W malarstwie cechy r. pojawiły się w krakowskich obrazach tablicowych i minaturach („Kodeks Baltazara Behema”), S. Samostrzelnika; tworzono też dekoracje ścienne w rezydencjach i kościołach; zapoczątkowano malarstwo hist. („Bitwa pod Orszą”) i portretowe. Wybitnym artystą tego czasu (architektem i rzeźbiarzem jednocześnie) był Polak - Jan Michałowicz z Urzędowa (+1581) - twórca kaplic Padniewskiego i Zebrzydowskiego na Wawlu, oraz Uchańskiego w Łowiczu, do których wykonał nagrobki fundatorów. Do najcenniejszych dzieł z tej epoki należą arrasy w Zamku na Wawelu (il. 063), które Zygmunt August zamówił we Flandrii.

Uzupełnienie informacji o sztuce renesansowej w Rzymie

Za pontyfikatu papieża Sykstusa IV przebudowana zostaje ok. 1480 Kaplica Sykstyńska, a do jej ozdobienia wezwani zostają m.in. mistrzowie z Toskanii i Umbrii Signorelli, Perugino, Botticelli i Ghirlandaio. Niebawem w Rzymie tworzą kolejni florentyńczycy: Filippino Lippi (freski w kaplicy Carafów przy S. Maria sopra Minerwa), bracia Pollaiolo (watykańskie nagrobki papieży Sykstusa IV i Innocentego VIII). Dekoracja Sykstyny i kaplicy Carafów oraz wzniesienie kościołów S. Maria del Popolo, S. Agostino i S. Pietro in Montorio są preludium do dojrzałego Renesansu w R. Od 1490 r rozpoczyna tu swoją działalność Bramante, który pracuje przy S. Maria della Pace, S. Maria del Popolo; w 1502 wznosi jeden z symboli Renesasu - tempietto (centralną budowlę upamiętniającą śmierć św. Piotra na Janikulum i rozpoczyna przebudowę Watykanu (zob. s.v). Ze zbieranych pieczołowicie rzeźb antycznych (wśród których są Laokoon, słynne Torso i Apollo -obydwa znane jako Belwederskie - Śpiąca Kleopatra/Ariadna, Venus Felix) powstaje w czasach papieża Juliusza II (1503-13) imponująca kolekcja w watykańskim Cortile del Belvedere, która ma ogromne oddziaływanie na ówczesnych artystów. Poczynając od Juliusza II i jego następców R staje się głównym centrum sztuki, do którego przybywają Michał Anioł, Rafael Santi, Pinturicchio, Baldassare Peruzzi. Ten ostatni wznosi dla bankiera papieży Agostino Chigi słynną Farnesinę, którą freskami ozdobi Rafael (m.in. scenami z histori Amora i Psyche). Rafael maluje dla Chigiego również w S. Maria della Pace i wznosi kaplicę w S. Maria del Popolo. Jest też twórcą projektów kościoła S. Eligio degli Orefici i Villa Madama. Słynny memoriał w sprawie budowli antycznych w Rzymie, napisany przez artystę wspieranego przez Castiglione dla papieża Leona X ukazuje go jako prawdziwego znawcę antyku. W połowie wieku Michał Anioł kontynuuje budowę bazyliki S. Piotra, tworzy plany zabudowy Kapitolu i bramy miejskiej znanej jako Porta Pia oraz przekształcenia części term Dioklecjana w kościół S. Maria degli Angeli

Sztuka manierystyczna (Manieryzm): rodzaj kontynuacji i rozwinięcie pewnych trendów sztuki dojrzałego Renesansu. Równolegle do późnego Renesansu, a zwłaszcza od ok. 1520 w sztuce włoskiej zaznaczyły się tendencje do odejścia od ideałów harmonii i norm klasycznych renesansowych, na rzecz dramatycznej ekspresji formy, wzrostu cech abstrakcyjno-dekoracyjnych, spirytualizmu, fantastyki, wyrafinowania i subiektywizmu, które noszą miano m a n i e r y z m u. Cechy te reprezentowali w architekturze Giuliano Romano (który był także znakomitym malarzem), B. Peruzzi, w malarstwie - Parmigianino (il. 068: Madonna z długą szyją), A. Bronzino, Rosso Fiorentino (il. 067), Beccafumi (il. 070) i G. Vasari (także architekt, teoretyk i historyk sztuki), Primaticio oraz w rzeźbie - B. Ammanati, Giovanni da Bologna (il. 069) i Benvenuto Cellini (słynna Solniczka (niedawno skradziona z Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, której wartość obliczana jest na 50 mln dolarów USA), Perseusz z głową Meduzy.W sztuce tej epoki pojawia się często figura serpentinata (np. Giovanni da Bologna Porwanie Sabinki). Wybitne dzieła tej epoki powstały również na terenie Rzeczypospolitej, m.in. w Gdańsku - w ratuszu i Dworze Artusa. Wykonali je m.in. Hans Vredeman de Vries (około 1594, m.in. „Orfeusz” w Dworze Artusa i liczne obrazy w Sali Czerwonej ratusza) i Anton Moeller (1588-1602, m.in. „Kalumnia Apellesa” i „Sąd Ostateczny” w Dworze Artusa). W Dworze Artusa poniżej „Orfeusza” Vredemana de Vries znajduje unikatowy cykl scen egzemplarnych przedstawiający m.in. „Ukaranie Licyniusa Krassusa” (wlewanie roztopionego zlota do ust), „Sprawiedliwość Kambizesa” (władcy z VI wieku przed Chr., który kazał obedrzeć ze skóry nieuczciwego sędziego i obić nią fotel dla jego następcy), „Sąd Salomona”. Te sceny egzemplarne (od łacińskiego exemplum =wzór) wykonano w 1568 roku kiedy Dwór Artusa pełnił rolę trybunału; sądzono w nim za największe przestępstwa, także finasowe); malowidła miały więc charakter moralizujący (zob. mój artykuł „Kalumnia Apellesa i inne exempla iustitiae w Dworze Artusa w Gdańsku” w: „Dwór Artusa. Sztuka i sztuka konserwacji, Warszawa 2004).

Barok jest tym stylem w sztukach plastycznych, który występuje od końca XVI do poł. XVIII w. Wykształcił się we Włoszech, skąd rozprzestrzenił się na całą Europę i kraje Ameryki Łacińskiej; wyróżnia się Barok wczesny (surowy i poważny), dojrzały (o formach bujnych i dynamicznych) oraz późny, w którym zaznaczyły się tendencje do uspokojenia i większej statyczności form. Końcowa faza tego stylu jest wydzielona jako osobna zw. Ⴎ rokoko. B. jest pojęciem stylistycznym bardzo wieloznacznym, łączącym często przeciwstawne prądy artystyczne, co wiązało się z bardzo zróżnicowanym w tej epoce charakterem społeczeństwa, ideologii, religii i światopoglądów. Wielkie znaczenie dla rozwoju sztuki w okresie Baroku miał wynikający z ruchu reformacji fakt podziału Europy na kraje katolickie i protestanckie oraz zróżnicowanie krajów rządzonych monarchicznie i tych, w którym nastąpiły pierwsze próby obalenia tego systemu. W związku z tym można w dobie b. wyróżnić nurt sztuki katolicko-dworskiej (Włochy, Hiszpania, Francja, pd. Niemcy) i mieszczańsko-protestanckiej (Holandia, Anglia), mimo zdecydowanych różnic (np. przewaga w pierwszym nurcie cech fantastyczno-mistycznych i dekoracyjno-monumentalnych, w drugim - obserwacji rzeczywistości i wierności naturze), różne elementy przenikały wzajemnie do poszczególnych środowisk artystycznych, łącząc się razem lub występując obok siebie, jak np. nurt mieszczański w absolutystycznej Francji. Geneza baroku wiąże się z ruchem kontrreformacji i z szeroką działalnością jezuitów, którzy zgodnie z nakazami soboru trydenckiego nadali sztuce funkcje propagandowe, sprowadzające się zarówno do walki z reformacją, jak do utwierdzenia w wierze poprzez wrażenia wizualne, stąd też barok narodził się w krajach katolickich i tam przybrał wyraz najbardziej typowy i charakterystyczny. Kolebką Baroku był Rzym, w którym skupiała się działalność największych twórców epoki; do rozkwitu doszły wszystkie dziedziny sztuk plast., przy czym jedną z gł. cech b. było dążenie do powiązania w jedną całość kompozycyjną architektury, malarstwa i rzeźby.

Już w 2 połowie wieku powstaje w Rzymie modelowy dla epoki baroku kościół Il Gesu (Imienia Jezus)- dzieło Vignoli i Giacomo della Porta. Reprezentuje on nowy typ rozwiązania przestrzennego, będącego syntezą budowli centralnej z podłużną. Jego rzut (plan krzyża łac. nawa gł. sklepiona kolebkowo z lunetami, na skrzyżowaniu z transeptem - kopuła, nawy boczne w formie rzędu kaplic połączone ze sobą), fasada (dwie kondygnacje nierównej wysokości połączone spływami wolutowymi; całość zwieńczona trójkątnym frontonem) i bogato dekorowane wnętrze stały się wzorem dla kościołów jezuickich we wszystkich krajach. Jednocześnie w Rzymie tworzy Domenico Fontana (m.in. autor przebudowy Pałacu na Lateranie i przeniesienia obelisku na plac przed bazyliką na Watykanie). Plany uporządkowania urbanistyki Rzymu w czasach papieża Juliusza II kontynuujeje teraz papież Sykstus V, za którego czasów zostaje wytyczony ciąg ulic od Piazza del Popolo do S. Maria Maggiore i Lateranu znaczony obeliskami symbolizującymi Chrystusa. Najważniejsza z tych ulic to Via Sistina. Przed końcem wieku do Rzymu docierają Annibale Caracci (il. 086) i Caravaggio- twórcy dwóch nurtów malarstwa epoki baroku. Pierwszy z nich jest wykonawcą słynnych fresków o tematyce mitologicznej w Palazzo Farnese, drugi jest m.in. autorem obrazów w kaplicach Contarellich przy S. Luigi degli Francesi (il. 088), Cerasich przy Santa Maria del Popolo. Jednym z najznakomitszych płócien Caravaggia w Rzymie jest Matka Boska Loretańska (zwana też Madonna dei Pellegrini, il. 089) w kościele San Agostino. O prymacie Rzymu w sztuce epoki baroku decyduje przede wszystkim działalność trzech artystów: Berniniego, Borrominiego i Pietro da Cortona. Poza dziełami wykonanymi w Watykanie Bernini tworzy słynne rzeźby do Villa Borghese (Apollo i Dafne, Porwanie Prozerpiny), do kościołów S. Maria della Vittoria (Ekstaza św. Teresy; il. 091), S. Francesco a Ripa i projektuje liczne fontanny (Fontana del Tritone) oraz kościół S. Andrea al. Quirinale na planie elipsy. Bernini jest też twórcą słynnej Konfesji św Piotra (1628), tzw Tronu św Piotra (1657) [obydwa w bazylice św. Piotra na Watykanie] i spektakularnej kolumnady przed tą bazyliką. Jedynym rzeźbiarzem, który mógłby być porównywany z Berninim w tym czasie był Alessandro Algardi -twórca nagrobka papieża Leona XII, reliefu ukazującego Spotkanie papieża Leona Wielkiego z Atyllą - obydwa w S. Pietro in Vaticano. Architektem, który stworzy język architektury dojrzałego i późnego baroku jest Borromini, którego `falujące' fasady i finezyjne detale (jak w zaprojektowanych przez niego S. Carlo alle Quattro Fontane, S. Ivo alla Sapienza) zapłodnią wyobraźnię architektów całej katolickiej Europy. W 2 poł wieku na bazie wcześniejszych dokonań Guercino i Domenichino szczyty osiągnie malarstwo iluzjonistyczne (kwadraturowe). Najwybitniejszymi jego twórcami są Pietro da Cortona (freski w Palazzo Barberinii w S. Maria in Vallicella), Baccicia (freski w Il Gesu) i przede wszystkim Andrea del Pozzo (freski w S. Ignazio). W 1 poł XVIII wykonano w R wiele znakomitych realizacji architektonicznych m.in. fasadę S. Giovanni in Laterano (Alessandro Gallilei), fasada S. Maria Maggiore (Ferdinando Fuga), Fontana Trevi (Nicola Salvi), Schody Hiszpańskie (Francesco de Sanctis, il. 093).

Główny nurt architektury barokowej cechuje monumentalizm, dynamizm, malowniczość, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, podwajanie elementów (np. kolumn, pilastrów), przerywanie gzymsów i efekty malarskie (stiuki, różnokolorowe marmury); wnętrza były bogato dekorowane sztukateriami i malowidłami ściennymi, często iluzjonistycznymi. W architekturze sakralnej stosowano różnorodne rzuty kościołów (plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne), urozmaicone rozwiązania elewacji i brył (kolumnowe, często z wielkim porządkiem, wieże, kopuły); założenia klasztorne, monumentalne były często zbliżone do pałacowych. W okresie baroku nastąpił rozkwit architektury p a ł a c o w e j; wykształcił się (zapoczątkowany we Francji w Wersalu naśladowany w całej Europie) typ pałacu „między dziedzińcem a ogrodem” (entre cour et jardin), odznaczający się symetrią i zwykle wielką skalą, składający się z korpusu głównego (często ze środkowym ryzalitem) i zagiętych pod kątem prostym skrzydeł, między którymi znajdował się reprezentacyjny dziedziniec (cour d`honneur); po przeciwnej stronie pałacu rozciągał się ogród o układzie osiowo-geometrycznym (Ⴎ francuski styl ogrodowy). Wysoki poziom osiągnęła też urbanistyka, w której zaznaczyło się także dążenie do monumentalnych, reprezentacyjnych rozwiązań (m. in. owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii). Główne ośrodki: Włochy - G. B. Vignola i G. della Porta (Il Gesu w Rzymie), G. L. Bernini (jeden z najwybitniejszych artystów epoki; kolumnada przed bazyliką św. Piotra w Rzymie), C. Maderna, F. Borromini (twórca b. o płynnych formach; S. Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie), B. Longhena (kościół S. Maria della Salute w Wenecji), G. Guarini (kaplica S.Sudario przy katedrze w Turynie), F. Juvara (kościół i klasztor Superga k. Turynu) L. Vanvitelli (pałac w Casercie); Niemcy i Austria - J. Fischer von Erlach (kosciół Sw. Karola Boromeusza w Wiedniu, il. 084), L. Hildebrandt (Belveder w Wiedniu), B. Neumann, rodzina Dientzenhoferów, bracia Asam; we Francji - nurt klasycyzujący - tzw. styl Ludwika XIV - gł. przedstawiciele - Jules Hardouin-Mansart (pałac Wersalski il. 074, Grand Trianon w Wersalu, kosciół Inwalidów w Paryżu), C. Perrault (fasada kolumnowa Luwru, il. 073), L. Le Vau, A. Le Notre (założenia ogrodowe w Wersalu i Vaux-Le-Vicomte, il. 075; w Anglii - styl królowej Anny - J. Vanbrugh (Blenheim Palace). W okresie b. rozwinęła się znacznie r z e ź b a dekoracyjna w stiuku stając się istotnym elementem wnętrz kościelnych (sklepienia, ołtarze, dekoracje ścian) i pałacowych (plafony); ważnym działem było także snycerstwo (często polichromowane), które przejawiło się zwłaszcza w monumentalnych dekoracyjnych kompozycjach ołtarzy; rozwijała się także rzeźba religijna, często o zabarwieniu mistycznym, i alegoryczno-symboliczna rzeźba sepulkralna. Charakterystyczne dla baroku były grupy rzeźbiarskie o tematyce mit. i alegorycznej komponowane często w otoczeniu ogrodowym i z urządzeniami wodnymi (fontanny, także ustawiane na placach miejskich); popularna była także rzeźba pomnikowa (m. in. pomniki konne). Głównymi cechami rzeźby barokowej był dynamizm i patos, teatralność gestu, układy kontrapostowe, często zwłaszcza w tematyce religijnej dążenie do oddania silnej ekspresji i stanów ekstazy. Do najwybitniejszych rzeźbiarzy epoki należeli: we Francji - P. Puget, Ch. Coysevox, F. Girardon; w Hiszpanii - A. Cano i G. Hernandez.

W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret; występował także pejzaż, martwa natura i tematyka rodzajowa (zwł. Holandia, Hiszpania, Flandria). Od strony formalnej malarstwo barok cechowało stosowanie schematu kompozycyjnego opartego na diagonali, również światłocienia i efektów luminizmu, w malarstwie ściennym obowiązywała zasada iluzjonizmu perspektywicznego (P. da Cortona, A. Pozzo). We Włoszech tendencje eklektyczne oparte na wzorach dawnych mistrzów reprezentowała rodzina Carraccich, założycieli Akademii Bolońskiej, która zapoczątkowała nurt akademizmu; z tego środowiska wywodzili się: Domenichino, Guido Reni (il. 087), Guercino, D. Feti; przeciwstawny nurt realistyczny i charakterystyczny kontrastowy światłocień reprezentowało malarstwo Caravaggia. Te dwa prądy przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznnymi i nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach monarchii kat.) - były najważniejszymi kierunkami malarstwa barokowego. Innymi wielkimi ośrodkami malarstwa b. były: Hiszpania - J. de Ribera, F. Zurbaran, B. E. Murillo i przede wszystkim D. Velazquez („Poddanie Bredy”, „Las Meninas”, „Prządki”); Flandria - głównie P.P. Rubens („Zdjęcie z krzyża”, „Historia Marii Medici”, portrety, il. 094), A. van Dyck (portrety), F. Snyders, D. Teniers; Holandia - wybitna indywidualność Rembrandta („Lekcja anatomii doktora Tulpa”, Wieczerza w Emaus il. 096, portrety, Syn marnotrawny - il. 098; Pejzaż z miłosiernym samarytaninem- il. 097), Vermeer van Delft (il. 095), F. Hals; pejzażyści J. van Goyen , J. Ruisdael; Francja - nurt klasycyzujący Nicolas Poussin (il. 077; pejzaże arkadyjskie, kompozycje mit.), Claude Lorrain (il. 078); także G. de la Tour, bracia Le Nain, P. de Champaigne, Ch. Le Brun. Od kilku lat Zamek Królewski w Warszawie jest w posiadaniu dwóch obrazów Rembrandta - tzw ”Żydowska narzeczona” i tzw „Ojciec żydowskiej narzeczonej” (il. 099) - obydwa z daru prof. Lanckorońskiej.

W g r a f i c e dominował miedzioryt i akwaforta (jednym z mistrzów w tych technikach jest Rembrandt); nastąpił też rozkwit r z e m i o s ł a artystycznego (powstanie słynnych manufaktur), zwłaszcza ceramiki (m. in. fajanse z Delft, Rouen, Nevers), meblarstwa (A. Ch. Boulle) i tkactwa (m. in. gobeliny wg projektów Le Bruna).

W Polsce najwybitniejszymi architektami tej epoki są G. B. Trevano (kościół Św. Piotra i Pawła w Krakowie), Tylman z Gameren (kościół Św. Anny w Krakowie i Sakramentek w Warszawie, oraz pałac Krasińskich, tamże), A. Locci (pałac króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie), Pompeo Ferrari (kościół w Gostyniu, niemal wiernie powtarzający projekt weneckiego kościoła S. Maria della Salute). Tworzy też wtedy wybitny polski architekt Kacper Bażanka (kościół i klasztor w Imbramowicach, kościólł Misjonarzy w Krakowie). Malarstwo Baroku w Polsce reprezentują m. in. Tomasz Dolabella, Franciszek Lekszycki, Michelangelo A. Palloni, Jerzy E. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Tretko. Trzej ostatnio wymienieni tworzą m.in. w Wilanowie. Palloni jest autorem scen z „Odysei” i „Eneidy” na fasadzie ogrodowej pałacu i scen z historii Psyche we wnętrzach, zaś Siemiginowski, którego Jan III wysłał na studia do Rzymu jest autorem scen z Owidiusza „Metamorfozy” (m.in. Apollo i Sybilla Kumejska oraz Apollo i Issa - obydwa w tzw. Gabinecie al fersco malowanym). Wysoki poziom osiągnęła twórczość Szymona Czechowicza (1689-1775), który podobnie jak Smuglewicz studiował Akademii Sw. Łukasza w Rzymie. W swojej twórczośći wzorował się na dziełach Guido Reni'ego, Carla Maratty i Rafaela Santi. Jednym z jego najbardziej interesujących dzieł jest „Przemienienie Pańskie” w kościele Misjonarzy w Lublinie, inspirowane obrazem Rafaela o tym samym temacie. W dziedzinie rzeźby godni odnotowania są Andreas Schlüter (rzeźby w Wilanowie, w tympanonach pałacu Krasińskich), G. B. Falconi (stiuki w kościele św. Piorta i Pawła w Krakowie) i Baltazar Fontana (znakomita dekoracja stiukowa w kościele św. Anny w Krakowie).

Rokoko, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w Europie od ok. 1720 do ok. 1770-80, uważany często za ostatnią fazę baroku. Rozwinął się przede wszystkim we Francji, skąd rozprzestrzenił się na inne kraje, tworząc tam liczne odmiany regionalne. Zaczątkiem rokoka był styl regencji (związany z okresem regencji Filipa Orleańskiego 1715-23), który cechowały w porównaniu ze stylem Ludwika XIV lżejsze proporcje, większa swoboda i dekoracyjność. Okresem rozkwitu rokoka były lata panowania Ludwika XV (stąd francuska. odmiana rokoka zwana jest często stylem Ludwika XV). Rokoko wiąże się z kulturą dworską będąc typowym przejawem jej schyłkowej fazy, która nastąpiła po pompatycznym barokowym klasycyzmie stylu Ludwika XIV. Sztywny ceremoniał tamtego okresu zastąpiło w czasach rokoka bujne, swobodne życie towarzyskie, w którym wielką rolę odgrywały bale, maskarady, koncerty, przedstawienia teatralne lekkich komedii włoskich oraz zabawy na łonie natury. Zmysłowość, erotyzm, wyrafinowany smak artystyczny, dążenie do komfortu i sentymentalna nastrojowość - oddziałały na sztukę rokokową.

W a r c h i t e k t u r z e rokoko wyraziło się głównie w dekoracji wnętrz; w zewnętrznym wyglądzie budowli dominowały nadal formy klasycyzujące i późnobarokowe, aczkolwiek nie wznoszono już monumentalnych, wielkich założeń pałacowych, które ustąpiły obecnie miejsca mniejszym pałacykom, willom czy pawilonom parkowym. Wnętrz stały się mniejsze, intymne, ściany dzielone na asymetryczne pola ujęte w fantazyjne ramy; stosowano chętnie sztukaterie, lustra, boazerie, złocenia, panneaux (czyt. pano) malarskie i gobeliny; meble odznaczały się niewielkimi rozmiarami, lekką formą, używano jasnych tkanin obiciowych, popularnym elementem zdobniczym stała się porcelana i cyzelowane brązy. W ornamentyce przeważał, motyw muszli (Ⴎ rocaille), tworzący wraz z formami przypominającymi płomienie lub kogucie grzebienie liczne odmiany; często też stosowano motywy kwiatów, wodorostów, girland i wici roślinnych oraz emblematy pasterskie i atrybuty miłości, a także egzotyczne wątki ornamentalne (Ⴎ chinoiseries, czyt. szinuazeri). Wszystkie te elementy przeplatały się nawzajem tworząc układy asymetryczne, o kapryśnie wygiętych, miękkich i płynnych liniach.

Rozwinęła się również rzeźba, zwłaszcza dekoracyjna w stiuku i polichromowanym drewnie, ruchliwa, elegancka, o lekkich formach, związana z wystrojem wnętrz pałacowych, kościelnych (wolnostojące figury, ołtarze o formach ażurowych i układzie kulisowym), także ogrodową; wielką popularność zdobyła drobna plastyka w porcelanie, produkowana masowo w manufakturach. W malarstwie dominowały sceny Ⴎ pasterskie i zabaw parkowych (Ⴎ fêtes galantes), popularne były również frywolne scenki rodzajowe, sceny z commedia dell`arte i maskarad karnawałowych oraz Ⴎ weduty; w portrecie dążono do intymności i bezpośredniości. Jednym z twórców malarstwa rokokowego był Jean-Antoine Watteau (czyt. Wato) m.in. autor słynnego „Odjazdu na Cyterę” (czyli na wyspę miłości, il. 101). Obrazy miały zwykle małe formaty, koloryt był jasny i stonowany; do rozkwitu doszła technika pastelu; popularne było też malarstwo miniaturowe; wysoki poziom osiągnęła grafika, zwłaszcza książkowa.

Rokoko było okresem wspaniałego rozkwitu rzemiosła artystycznego. Duże znaczenie miało wynalezienie sposobu produkcji porcelany w Europie, co wpłynęło na powstanie licznych manufaktur (Sèvres, Miśnia, Nymphenburg, Capodimonte); rozwinęło się także t k a c t w o artyst. (ośrodki w Beauvais i Aubusson), a zwłaszcza meblarstwo we Francji (Ch. Cressent, J. F. Oeben) i Anglii (Chippendale`a meble).

Do głównych przedstawicieli rokoka należeli we Francji: architekci - G. Boffrand (wnętrza Hotel Soubise w Paryżu), J. A. Meissonier (także projekty dla Polski), rzeźbiarze - G. Coustou, J. B. Pigalle, E. Falconet (pomnik Piotra W. w Leningradzie), malarze - przede wszystkim J. A. Watteau, a także J. B. Pater, N. Lancret, F. Boucher, J. H. Fragonard (il. 102), J. M. Natier, J. E. Liotard, J. B. Porronneau, M. Q. de La Tour. W Niemczech: architekci - F. de Cuvillies (pałac Amalienburg w Monachium), M. D. Pöppelmann (Zwinger w Dreżnie). J. Ch. Knöffel, G. Knobelsdorf (pałac Sans-Souci k. Poczdamu); rzeźba bawarska - I. Günther, Faichtmayrowie, J. J. Kändler (figurki porcelanowe); we Włoszech - wenecka szkoła malarska (G. B. Piazetta, G. B. Tiepolo, A. Canale, F. Guardi); w Rosji - B. Rastrelli (Pałac Zimowy w Leningradzie i pałac w Carskim Siole, dziś. Puszkino).

W Polsce działali architekci sascy (przebudowa Zamku król. w Warszawie) i rodzina Fontanów (pałac w Radzyniu Podlaskim), J. K. Glaubitz (kościół św. Katarzyny w Wilnie), rzeźba, głównie kościelna, J. B. Plersch, J. Ch. Redler, Fesingerowie, A. Osiński, M. Polejowski; w malarstwie - Szymon Czechowicz i Tadeusz Kuntze. Reprezentantem rokoka był też, niemal do końca lat 80-tych Jan Piotr Norblin, który został w 1774 roku sprowadzony do Polski przez Czrtoryskich.

Klasycyzm był kierunkiem w sztukach plastycznych, który ukształtował się pod wpływem klasycznej kultury grecko-rzymskiej. We Francji objawił się już w połowie XVII, w całej Europie dominował w 2 poł. XVIII i pierwszym 30-leciu XIX w. (w tym okresie nazywany jest na ogół neoklasycyzmem), niekiedy (zwłaszcza w architekturze) trwający jeszcze w drugiej połowie stulecia.

Nurt klasyczny dążący do harmonii, symetrii i rytmu, którego celem było osiągnięcie wrażenia ładu, równowagi i spokoju, występował w sztuce różnych okresów i stylów. W starożytnej sztuce greckiej okresem klasycznym jest V w. przed Chr., a zwłaszcza sztuka czasów Peryklesa, sztuką klasyczną nazywa się też czasem w ogóle całą sztukę grecko-rzymską. Tendencje klasyczne były jedną z głównych podstaw sztuki Renesansu, a przede wszystkim twórczość Rafeala, Bramantego i Palladia. Budowle i dzieła teoretyczne Palladia wpłynęły na kształtowanie się nurtu klasycyzującego w architekturze ostatniej ćwierci XVI w. oraz XVIII w. w Anglii (twórczość Inigo Jonesa i Christophera Wrena). Silny nurt klasyczny, zwany sztuką barokowego klasycyzmu (styl Ludwika XIV) zaznaczył się we Francji w XVII w.; jego przedstawicielami byli w malarstwie N. Poussin, w architekturze m.in. F. Mansart i C. Perrault.

W poł. XVIII w. zaczął się kształtować nowy klasycyzm (zwany neoklasycyzmem), który stopniowo objął wszystkie kraje Europy, a następnie także Amerykę Północną (Jednym z najwybitniejszych architektów- amatorów w USA był trzeci prezydent tego kraju - Thomas Jefferson). Czynnikami, które wpłynęły na formowanie nowego kierunku były wzmożone zainteresowanie starożytną sztuką grecką i rzymską (1711 odkrycie Herkulanum, 1748 - Pompejów), oddziaływanie sztuki dojrzałego renesansu i dzieła J.J. Winckelmann'a - „Myśli o naśladowaniu dzieł sztuki greckiej', 1755; „Geschichte der Kunst der Altertums” (Historia sztuki starożytnej, 1764; polski przekład, dokonany przez Stanisława Kostkę Potockiego, ukazał się w 1815 roku w Warszawie); ważną rolę odegrały także przemiany w życiu społecznym, politycznym, gospodarczym i umysłowym (zwłaszcza francuski racjonalizm). Periodyzacja rozwoju klasycyzmu nie jest dotąd ostatecznie ustalona, ogólnie dzieli się na wczesny klasycyzm (do ok. 1800) i późny klasycyzm. W ramach kierunku wyróżnia się we Francji wczesny klasycyzm - styl Ludwika XVI, w Anglii w l. 1720-1820 tzw. Georgian (od imion panujących królów Jerzego I, Jerzego II i Jerzego III) oraz w 2 poł. XVIII w. styl Adamów. Styl empire (styl cesarstwa); późna surowa i monumentalna odmiana klasycyzmu związana początkowo z okresem panowania Napoleona I, następnie znalazła odbicie w całej sztuce europejskiej. Dla architektury i rzeźby pierwszego 30-lecia XIX w. używa się też czasem terminu - pseudoklasycyzm, ze względu na silniejsze niż poprzednio tendencje naśladowcze w stosunku do antyku. W Anglii sztukę tego okresu nazywa się także stylem regencji (czasy regencji późniejszego króla Jerzego IV).

Klasycyzm jest wykładnikiem ideologii Oświecenia, najbardziej wiążąc się z ideą nawrotu do antyku, jako do sztuki stanowiącej wyraz starożytnego racjonalizmu. Nowy stosunek do antyku - archeologiczny, poznawczy i naśladowczy - znalazł odbicie w badaniach wykopaliskowych i studiach nad kulturą i sztuką starożytną. Głównym ośrodkiem zainteresowania stały się w 2 poł. XVIII w. Włochy, a zwłaszcza Rzym (zob. Uzupełnienie: Rola Rzymu, poniżej), w którym działał Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca definicji najistotniejszych cech tej sztuki w terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”, oraz malarz i teoretyk sztuki Anton Raphael Mengs, wokół którego skupiała się międzynarodowa szkoła malarska. Liczni artyści i miłośnicy sztuki z różnych krajów przyjeżdżali do słynnych miejsc starożytnych mierzyć i rysować zabytki, czego owocem były liczne ilustrowane publikacje (m.in. „Ruins of Palmyra” 1753, „Ruins of Balbec” 1757-R.Wooda i J. Dawkinsa; „Antiquities of Athens” 1762 - J. Stuarta i N. Revetta; „Ruins of Spalato” 1764 - R. Adama); największe znaczenie w rozpowszechnianiu idei klasycyzmu zdobyły zbiory sztychów włoskiego grafika Giovanniego Battisty Piranesiego, przedstawiające widoki i fantazje arch. Na temat starożytnych zabytków rzymskich („Vedute di Roma” od 1746, „Le Antichita romane” 1756). Mimo wielkiego międzynarodowego skupiska artystów we Włoszech, głównym ogniskiem sztuki była jednak Francja, a przede wszystkim Paryż.

Klasycyzm przejawił się zwłaszcza w architekturze, dla której szukano inspiracji w słynnych budowlach starożytnych (m.in. Panteon w Rzymie, świątynie w Tivoli, Paestum i na Sycylii, rzymskie łuki triumfalne) i renesansowych (Villa Rotonda - Palladia); występowały często centralne plany budowli, głównie oparte na kole i kwadracie; stosowano powszechnie klasyczne porządki arch. I detale, portyki kolumnowe i trójkątne frontony. Powstały i rozwinęły się nowe typy budowli; szkoły, teatry, kamienice wielkomiejskie, domy handlowe i bankowe; w urbanistyce projektowano zespoły arch. O wielkich placach i szerokich arteriach. Ogólnie w architekturze klasycyzmu zaznaczyła się ewolucja form od lekkich, eleganckich i dekoracyjnych we wczesnej fazie, do surowych, monumentalnych i reprezentacyjnych w późniejszym etapie. Do głównych przedstawicieli należeli: we Francji J.A. Gabriel (Petit Trianon w Wersalu, pałace na Place de la Concorde w Paryżu), C.N. Ledoux (rogatki paryskie, prekursorskie plany miasta idealnego), J.G. Soufflot (Panteon w Paryżu), J.F. Chalgrin (Łuk Triumfalny na Place de I'Etoile w Paryżu), C.Percier i P.F. Fontaine (główni twórcy empire'u - m.in. dekoracje wnętrz pałaców cesarskich); w Anglii - bracia J. I R. Adam (liczne rezydencje miejskie i wiejskie m.in. Osterley House k. Londynu, J. Soane (Bank of England), R. Smirke (British Museum); w Niemczech- F. Gilly, C.G. Langhans (Brama Brandeburska), K.F.Schinkel (Nowy Odwach i Stare Muzeum w Berlinie), L. Von Klenze (Gliptoteka w Monachium); we Włoszech - G. Piermarini (La Scala w Mediolanie); w Rosji - W. Bażenow, M. Kazakow (Gmach Senatu na Kremlu), G. Quarenghi (Instytut Smolny w Leningradzie), A. Zacharow (Admiralicja w Leningradzie), K.Rossi (urbanistyka).

W rzeźbie klasycystycznej szukano harmonijnych proporcji, ideału piękna i doskonałości na wzór rzeźb starożytnych i niejednokrotnie powtarzano kompozycje antyczne (np. posąg Marka Aureliusza jako pierwowzór pomników konnych); dążono do wirtuozerii techn., chętnie stosowano marmur, także stiuk (głównie w rzeźbie dekoracyjnej). Dominowała rzeźba figuralna o tematyce mitologicznej i alegorycznej, rozwinął się portret, także rzeźba arch. (tympanony, fryzy) i sepulkralna (nagrobki, często o skomplikowanych układach alegoryczno-symbolicznych). Do najwybitniejszych rzeźbiarzy należeli włoch A. Canova („Paulina Borghese jako Wenus”' „Henryk Lubomirski jako Amor”) oraz twórca kierunku silnie antykizującego - Duńczyk B. Thorvaldsen, osiadły w Rzymie, autor warszawskich pomników ks. Józefa Poniatowskiego i Mikołaja Kopernika. We Francji wyróżnił się J.A. Houdon, w Niemczech - G. Schadow i Ch. Rauch; w Anglii - J. Flaxman (także rysownik i projektant wzorów ceramiki. Malarstwo wyraziło się głównie w tematyce historycznej (zwłaszcza z dziejów starożytnych), mitycznych, alegor. (pojęcia państwa, narodu, wolności) i portrecie, pojawiła się także tematyka współczesna związana z rozwijającym się mecenatem mieszczańskim. Charakterystycznym rysem dla malarstwa klasycyzmu jest wydźwięk moralizatorsko - dydaktyczny związany zarówno z ideologią oświecenia, jak i wydarzeniami historycznymi (m.in. Wielka Rewolucja Francuska). Obok sztalugowego występowało także malarstwo dekoracyjne związane z wystrojem bogato zdobionych wnętrz pałacowych, najczęściej stosowano motywy groteski i arabeski; rozwinęło się także malarstwo miniaturowe (głównie portrety). Malarze klasycyzmu dążyli przede wszystkim do racjonalnej, przejrzystej kompozycji i doskonałości rysunku, i zgodnie z założeniami estetycznymi kierunku podporządkowali formie kolor. Doniosłe znaczenie miała twórczość wybitnego malarza francuskiego Jacques Louis Davida („ Przysiega Horacjuszy”, „Śmierć Marata”); przywódcą klasyków aż do poł. XIX w. był J.D. Ingres, aczkolwiek w jego malarstwie pojawiały się też cechy właściwe dla romantyzmu. We Francji działali także J.B. Greuze, E. Vigee-Lebrun, F. Gerard, A. Gros, J.B. Isabey; w Szwajcarii - Angelika Kauffman; w Niemczech - A. R. Mengs; w Anglii - rozwój malarstwa portretowego i krajobrazowego - J.Reynolds, T. Gainsborough, G. Rommey; w Rosji - D. Lewicki i O. Kiprienski.

W okresie klasycyzmu zaznaczył się także intensywny rozwój wszystkich dziedzin rzemiosła artystycznego związanych z wyposażeniem wnętrz; meblarstwa (w Anglii T. Sheraton, G. Hepplewhite; we Francji - A.D. Roentgen, G. Jacob, F.H. Jacob-Desmalter; w Polsce meble kolbuszowskie), ceramiki ( w Anglii - manufaktura J. Wedgwooda, we Francji - servres, w Austrii- Wiedeń, w Niemczech - Berlin, w Polsce - Belweder w Warszawie, Korzec< Baranówka), tkactwa artystycznego (we Francji słynne tkaniny obiciowe z Lyonu; w Polsce.

W Polsce sztukę wczesnego klasycyzmu nazywamy stylem Stanisława Augusta, od imienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wielkiego mecenasa sztuki tego okresu. Znakomite przykłady jego mecenatu to Łazienki i Zamek Królewski w Warszawie. Głownymi architektami w jego czasach byli Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer i E. Schroeger (fasada kościoła Karmelitów w Warszawie), Szymon B. Zug (kościół ewangelicki Warszawie, 1777). Architekci dojrzałego klasycyzmu byli: Jakub Kubicki (Belweder), Piotr Aigner (kościół św. Aleksandra w Warszawie, świątynia Sybilli w Puławach, wzorowana na świątyni Sybilli w Tivoli), Antonio Corazzi (teatr Wielki, Pałac Staszica w Warszawie), Stanisław Zawadzki (Lubostroń). W dziedzinie malarstwa najważniejszymi twórcami byli artyści nadworni Stanisława Augusta - zwłaszcza kierownik malarnii na Zamku, autor dekoracji malarskich do Zamku i Łazienek, portretów królewskich i obrazów historycznych - M. Bacciarelli; J.B. Plersch (malowidła dekoracyjne na Zamku i w Łazienkach), B.Belotto, zw. Canaletto (liczne weduty warszawskie), portreciści G.B. Lampi i J. Grassi; Jan Piotr Norblin (plafon „Jutrzenka” w Arkadii, rysunki i grafiki o tematyce współczesnej), F. Smuglewicz (głównie obrazy historyczne, mityczne i biblijne), A. Orłowski (tematyka historyczna i batalistyczna), rysownicy i graficy Zygmunt Vogel i Michał Płoński; główny klasycysta warszawski - Antoni Brodowski (portrety, tematy historyczne i mityczne), A. Kokular, A. Blank, F. Lampi, Wincenty Kasprzycki (weduty). ). W dziedzinie rzeźby, podobnie jak w przypadku malarstwa, do końca XVIII wieku dominowali głównie cudzoziemcy, w XIX wieku ich miejsce zajmowali stopniowo artyści domorości. Wybitni rzeźbiarze tej epoki to: A Le Bran (autor rzeźb dla Zamku Królewskiego i Łazienek), G. Monaldi, T. Righi, P. Maliński (fryz na teatrze wielkim w Warszawie), L. Kauffmann, Konstanty Hegel i Jakub Tatarkiewicz.

Godny odnotowania jest fakt, że Brodowski, Tatarkiewicz, Hegel i Maliński byli profesorami, albo uczniami Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego założonego w 1816 roku, pierwszej warszwskiej szkoły artystycznej. Dla tego Wydziału uczelni zakupiono od spadkobierców króla Stanisława Augusta przeszło 500 odlewów najsłynniejszych rzeźb antycznych, oraz około 70 tys. Rycin i rysunków najlepszych szkół europejskich. Działalność Uniwersytetu w tym zakresie reprezentują obrazy i rzeźby przechowywane obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie („Gniew Saula na Dawida”, „Edyp i Antygona” Brodowskiego, „Edyp i Antygona Kokulara etc.) Pierwsza na ziemiach Polski wystawa artystyczna odbyła się na kampusie UW w 1819 roku, kolejne otwierano co dwa lata. Jedną z nich, z 1828 roku, uwiecznił na swoim płótnie wspomniany już Wincenty Kasprzycki. Obraz przechowywany w Muzeum Narodowym jest zbiorowym portretem malarzy i prezentacją wystawionych wówczas płócien. Do dziś zachowały się też obrazy i rysunki ukazujące pracownię artystyczną Uniwersytetu. Twórczość wspomnianych artystów i ich uczniów była fundamentem sztuki narodowej. Ich działalność odmieniła też oblicze Warszawy. Szczególne zasługi na tym polu mają Jakub Tatarkiewicz i Konstanty Hegel, twórca słynnego pomnika Syrenki ustawionego obecnie po środku Rynku Starego Miasta.

Uzupełnienie: Rola Rzymu w sztuce XVIII wieku

W 2 połowie XVII wieku Rzym utracił swój prymat w sztuce. W XVIII wieku, ze względu na wielką ilość monumentów antycznych stał się po raz kolejny jednym z centrów twórczości, ale przede wszystkim celem grand tour - podróży/piegrzymek do źródeł inspiracji na poły sentymentalnej i naukowej. W twórczości malarskiej szczególne znaczenie odgrywają Sebastiano Conca (freski w S. Cecilia), Marco Benefial (mistrz Bacciarellego) i Pompeo Battoni, którzy skłaniają się ku klasycyzmowi. W tym czasie tworzą w Rzymie również dwaj przybysze z pn Italii Giovani Battista Piranesi i Gianpaolo Panini, których sztychy i obrazy ukażą, jak nikt dotąd urodę R i jego monumentów. Piranesi jest też autorem słynnego kościoła na Awentynie S. Maria del Priorato. Innym kościołem z epoki neoklasycyzmu w R jest S. Pantaleo. Do dobrej znajomości antycznych monumentów R przyczynił się również Antonio Chichi, twórca modeli z korka, które trafiały także do Polski. Na początku drugiej połowy wieku działa w R niemiecki historyk sztuki starożytnej, konserwator starożytności rzymskich i bibliotekarz Watykanu - J.J. Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca definicji najistotniejszych cech tej sztuki w terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”. Jest tu również obecny niemiecki malarz i teoretyk sztuki A.R.Mengs, autor Parnasu w Villa Albani (1861) i słynnego fałszerstwa Zeus i Ganimedes. Na przełomie XVIII i XIX wieku w Rzymie ulokowali swoje pracownie Canova i Thorvaldsem; szczególnie pierwszy z nich zasłynie w Rzymie jako twórca pięknych nagrobków w S. Pietro in Vaticano i w S. Apostoli. Jednym z ważniejszych osiągnieć na polu urbanistyki w tym czasie jest uporządkowanie Piazza del Popolo przez G. Valadiera.

Romantyzm był dominującym prądem w sztuce europejskiej w okresie 1820-60. Jego początki sięgają co najmniej poł. XVIII w.: prąd ten najpełniej przejawił się w malarstwie oraz w grafice, głównie ilustracyjnej; przesłanki rozwojowe romantyzmu były niezwykle złożone i różnorodne, a najważniejszą z nich była Wielka Rewolucja Francuska niosąca za sobą ideały wolnościowe i demokratyczne. Romantyzm w sztukach plastycznych nie wykształcił jedności stylowej w znaczeniu formy, odznaczając się wielością nurtów, a jedynie wspólnotę podstawy ideowej. Sztukę romantyzmu cechował indywidualizm, dążenie do wyrażenia własnej osobowości, swoboda formalna i bogactwo wątków tematycznych. Romantycy byli propagatorami historycyzmu (głównie średniowiecza), a równocześnie dążyli do nowoczesności i świadomie nawiązywali do współczesnych wydarzeń; charakteryzował ich kontemplatywny stosunek do natury, nastrojowość i religijny mistycyzm; dzieła romantyczne odznaczały się swobodnym dynamizmem układów kompozycyjnych, bogactwem kolorytu i efektów świetlnych oraz silną ekspresją; ważnym elementem postawy romantyzmu był zwrot do natury, której piękno obserwowane było w grozie żywiołów i tajemniczości. Generalizując można powiedzieć, że w stosunku do klasycyzmu w romantyźmie nastąpiło przesunięcie głównego akcentu z heroizmu na cierpienie, a zwycięzców zastąpiono pokonanymi.

Już w 2.połowie XVIII wieku Giovanni B. Piranesi w fantastycznych wizjach architektury, a C.J. Vernet i Hubert Robert w widokach ruin na tle pejzażu oraz P.P. Prud'hon i Anne Louis Girodet w lirycznych kompozycjach figuralnych otwierali drogę romantycznej uczuciowości. W Anglii elementy mistycyzmu, wizjonerstwa i fantastyki znalazły odzwierciedlenia w twórczości J.H. Fussliego i Williama Blake'a; zwrot ku naturze przejawił się w rozwoju tematyki pejzażowej ( Th. Gainsborough, J. Crome ); romantyczną wizję natury w pejzażu ang. Przyniosła twórczośc J. Constable'a ( „Zatoka w Weymouth” 1816 ) i R.P. Boningtona oraz W. Turnera ( „Deszcz, para i szybkość” 1844 ), niosąca już zapowiedź impresjonalizmu. Pierwiastki dramatyczne doby rewolucyjnej doszły do głosu w Hiszpanii w twórczości F. Goyi; w obrazach ( `Rozstrzelanie powstańców madryckich” ok. 1814 ) i cyklach graficznych ( „Kaprysy” 1796-98, :Okrucieństwa wojny” 1810-15 ) stworzył on w pełni romantyczną problematykę tak co do treści, jak formy o wielkim ładunku ekspresji i dramatyzmu. Problematykę współczesną podjął również we Francji, w obrazie „Śmierć Marata” (1793) surowy klasycysta - Jacques L. David; rodzajem manifestu stał się obraz T. Gericaulta (Żeriko)- „Tratwa Meduzy” (1812-1819), który przedstawia prawdziwe wydarzenie, napiętnowane ogromem cierpienia; twórczość Gericaulta oddziałała na sztukę największego z romantyków - E. Delacroix (Delakruła) („Masakra na Chios” 1824, „ Wolność wiodąca lud na barykady” 1830, „Grecja ginąca na ruinach Missolungi” 1827); cechy jego dzieł: patos, dynamika, ekspresja kolorystyczna, aktualizacja, zainteresowanie dla egzotyki, zwłaszcza zaś zaangażowanie w ideały narodowościowych walk o wolność - wyznaczały linię rozwojową romantyzmu ideowego. Grafika doby romantyzmu podejmowała aktualne sprawy polityczne, społeczne i obyczajowe; jej najwybitniejszym reprezentantem był w l. 70-tych H. Daumier (Domie). Obok niego działali; A. Decamps, P. Gavarni i G. Dore. Wczesne zainteresowania pejzażem podjęli i pogłębili malarze z tzw. szkoły barbizońskiej (T. Rousseau, Ch. F. Daubigny, N. Diaz de la Pena. J. Dupre, P. Huet, C. Troyon), których obserwacje z przyrody przygotowało drogę impresjonizmowi. Osobną pozycję w pejzażowym malarstwie francuskim między romantyzmem a impresjonizmem zajmował J. B. Corot.

Pionierami romantyzmu w Niemczech byli nazareńczycy (działający od 1810 w Rzymie), próbujący wskrzeszać tradycje dawnych warsztatów cechowych, realizujących program odnowy sztuki religijnej i narodowościowej, łączący w swej twórczości romantycznej sentymentalizm z klasycystyczną formą. Do nazareńczyków należeli m. in. Johann F. Overbeck, Franz Pforr (autor m.in słynnej kompozycji „Rafael i Durer przed tronem Sztuki”, Wilhelm von Schadow („Salome z głową Sw. Jana Chrzciciela” {MN w Poznaniu}, „Portret braci Potockich” {MN w Warszawie} - wzorowany na słynnych aniołkach przedstawionych w „Madonnie Sykstyńskiej Rafaela), bracia Franz i Johannes Riepenhausenowie {„Sen Rafaela”, 1821, MN, Poznań}, P. von Cornelius i J. Schnorr („ Portret rodziców” 1806), który tworzył też nastrojowe kompozycje figuralne, często związane z pejzażem, o elementach mistycznych i symbolicznych. Niezwykle oryginalną i sugestywną wizję romantycznego pejzażu zawarł w swych płótnach najwybitniejszy z romantyków niemieckich Caspar D. Friedrich ( „Krzyż w górach”, „Grób Huttena” ); znakomitym twórcą tej epoki był również Philipp O. Runge {„Ucieczka św. Rodziny w drodze do Egiptu”, „Poranek”}. W malarstwie rodzajowym zaznaczyli się: M. Von Schwind i K. Spitzweg. Jako grafik znaczną rolę odegrał A. Rethel. Z romantyzmu wywodzą się również malarze, którzy wywarli poważny wpływ na sztukę niemiecką w 2 poł. XIX w.; A. Böcklin, A. Feuerbach, H. Von Marees i H. Thoma.

W rozwoju romantyzmu znaczną rolę odegrały kraje słowiańskie. W tym czasie rozwinęła się samodzielna szkoła malarstwa rosyjskiego, której drogę utorowali m.in. K.P. Briułłow, A.I. Iwanow i A.G. Wenecjanow. Z romantyzmu zaczerpnęli inspirację także założyciele narodowej szkoły malarstwa czeskiego - J. Manes i M. Ales. Szczególne znaczenie miał romantyzm dla sztuki polskiej, która zawdzięczała swą siłę i bogactwo związaniu z ideologią walki narodowo-wyzwoleńczej; kierunek romantyczny reprezentowali uczniowie J. P. Norblina, A. Orłowski i Michał Płoński. W 2 ćw. XIX w. wielka popularność uzyskało malarstwo polskich „nazareńczyków”, którzy zgodnie z założeniami swych niemieckich kolegów nawiązywali do sztuki włoskiej XV w.; głównym reprezentantem tego kierunku był Wojciech K. Stattler, ze swym programowym obrazem „Machabeusze” (1830-42). Najwybitniejszym malarzem polskiego romantyzmu był Piotr Michałowski, którego twórczość stanowi jedno ze szczytowych osiągnięć w skali europejskiej; był piewcą epoki napoleońskiej („Samosierra” ok. 1837), batalistą i portrecistą („Dzieci artysty na kucu i ośle” 1843) o niezwykłej indywidualności; obrazy jego cechuje swoboda w sposobie ujęcia kompozycji, szkicowa faktura, syntetyczna, lecz zarazem ekspresyjna dzięki barwie, forma. U szeregu malarzy działających ok. poł. XIX w. przejawił się historyzm, którego przedstawicielem był m.in. Józef Simmler („Śmierć Barbary Radziwiłłówny”); zjawiskiem równoległym był rozwój sztuki portretowej, której najwybitniejszym reprezentantem był Henryk Rodakowski („Portret generała Dembińskiego” 1852, „Portret matki” 1853); romantyzm wchodzący coraz częściej w powiązanie z tendencjami realistycznymi, w obliczu klęski powstania styczniowego, wyraził się w twórczości malarskiej i graficznej Artura Grottgera (cykl grafik, np. „Polonia” i „Wojna” 1866-67).

Rzeźba w okresie romantyzmu odznaczała się aktualizacją tematyki i dynamiką form; najwybitniejszymi jej przedstawicielami we Francji byli: F. Rude (relief „ Marsylianka” na łuku triumfalnym na Place de I'Etoile (Gwiazdy) w Paryzu 1833-36 i pomnik „Napoleon Bonaparte budzący się do sławy”), P.J. David d'Angers, A.L. Barye, A.A. Preault. Romantyczny spełnił ideał rzeźby spełnił najbardziej dopiero Auguste Rodin (1840-1917), który wzorował się na późnych, nieukończonych dziełach Michała Anioła. Do najsłynniejszych dzieł Rodina należą: „Człowiek ze złamanym nosem”, „Mieszczanie z Calais”, „Brama piekła”. Obecność pierwiastków romantycznych w rzeźbie akcentuje się również w niektórych dziełach Antonio Canovy i Bertela Thorvaldsena. Romantyzm w rzeźbie polskiej przejawił się w późnych dziełach Jakuba Tatarkiewicza oraz w twórczości T.O. Sosnowskiego i Władysława Oleszyńskiego.

Architekturę doby romantyzmu cechował eklektyczny nawrót do form klasycznych starożytnej Grecji i Rzymu, włoskiego renesansu, ale przede wszystkim do form średniowiecznej (głównie neogotyk ) oraz do architektury egzotycznej; zainteresowanie wzbudzały formy budownictwa lokalnego (wiejska chata), malowniczość wiejskiej willi włoskiej. Kolebką romantyzmu w architekturze była Anglia, gdzie już w 1 poł. XVIII w. Zakładano krajobrazowe parki z historyczną i egzotyczną architekturą. Głównymi propagatorami nowego stylu opartego na motywach krajobrazowych byli W. Kent i L. Brown. Silny wpływ wywarła działalność W. Chambersa. W 1751 Horace Walpole (autor „Zamczyska w Otranto”) zbudował w Strawberry Hill pierwszą neogotycką rezydencję; w tym samym stylu wniesiono gmach Parlamentu w Londynie (A. Pugon). W latach 30-tych pojawiły się formy neorenesansowe oraz architektura typu nieregularnego (J. Nostia). W Niemczech najwybitniejszym przedstawicielem architektury romantycznej był Karl F. Schinkel, działający również na obszarze Polski; obok niego tworzyli m.in.: F. Weinbrener i L. Persius. We Francji idee romantyzmu pojawiają się w niektórych utopijnych projektach C.N. Ledoux i E.L. Boulle'a; ok. poł. XIX w. działał E. Viollet-le-Duc, entuzjasta gotyku, który przeprowadził konserwację m.in. katedry Notre-Dame w Paryzu.

W Polsce pierwszymi przejawami romantyzmu w architekturze były pawilony w parkach krajobrazowych zakładanych począwszy od 70-tych l. XVIII w. (np. Powązki - S.B. Zug); podobnie jak w innych krajach dominującym stylem był neogotyk (rzadziej neorenesans) oraz architektura malownicza typu nieregularnego, polegająca na komponowaniu odmiennych struktur w ramach jednej budowli. Najsłynniejszym i najlepiej zachowanym parkiem typu angielskiego w Polsce jest Arkadia pod Łowiczem założona w 1778 roku, w której na szczególną uwagę zasługują: Dom Arcykapłana, Dom Burgrabiego i Domek Gotycki. W neo- stylach projektowali m.in. H. Marconi, F.M.Lanci, S.B. Zug, oraz J.Ch. Kamsetzer, Ch.P. Aigner i A. Idzikowski.

SYMBOLIZM

Rozumienie świata w symbolach jest warunkiem wielkiej sztuki.

F. Nietsche, „Niewinności powstawania”

Tylko niektórzy badacze zgadzają się z opinią, że Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika Wilhelma H. Wackenroder z 1798 r. można uznać za rodzaj manifestu romantyzmu, de facto na przełomie XVIII i XIX wieku powstało kilka innych tekstów, które pretendują do tego miana (zob. „Manifesty romantyzmu”, 1975). Symbolizm, owoc romantyzmu, lub według niektórych badaczy jego późno-dziewiętnastowieczna faza, może się pochwalić manifestem niemal par excellence. Ukazał się w „Le Figaro” 18 września 1886 i jest dziełem Jean'a Moreas (1856-1910), który był Grekiem piszącym po francusku - naprawdę nazywał się Joanis Papandiamandopoulos (zob. Encyklopedia symbolizmu, 1997, s. 242-3). W jednej ze swoich stanc z około 1900 J.M = J.P. tak pisze:

„A dziś obłęd ponury życie me oplata:

Oto struny twe, drgając, krwawią palce moje.

Inaczej niż impresjonizm, który był przede wszystkim nurtem malarskim, symbolizm w sztukach wizualnych jest wyrazem prądu literackiego i intelektualnego. Jego estetyka porusza się w sferach rzadko dotąd eksplorowanych a więc w tym co fantastyczne, irrealne, ezoteryczne, dotyka obszarów marzenia i imaginacji oraz tajemnic snu i śmierci. Arnold Böcklin (1827-1901), wieki szwajcarski malarz wypowiedział takie słowa: „Obraz powinien o czymś opowiadać, i pozostawić mu wrażenie, jak utwór muzyczny”. Zaś Odilon Redon (1840-1916) zapytywał: „Czy sztuka nie czerpie swoich sił z wymowy, blasku i wielkich rzeczy, wyobraźni pozostawiając troskę o ich określenie”. Z kolei Nietsche w „Narodzinach tragedii” mówiąc o antyku apollińskim i dionizyjskim pisał” „To dionizyjskie tętno, które potęgując się sprawia, że subiektywność ginie w całkowitym zapomnieniu własnej istoty czy to pod działaniem narkotycznego napoju........czy przy potężnym zbliżaniu się wiosny. Objawi się niedoznawane .... nastąpi utożsamienie z geniuszem gatunku, a nawet natury. Odtąd dla jej esencji trzeba będzie wyrazu symbolicznego: nowy świat symboli jest zatem konieczny [...] Na krótką chwilę dzieła sztuki pragną oderwać chorych i śmiertelnych nieszczęśników od długiej, żałobnej drogi, ofiarowując im odrobinę upojenia i szaleństwa ”. I oto ........pociąg do tajemnicy, pomieszanie elementu erotycznego i mistycznego: sztuka Alfonsa M. Muchy, Gustava Klimta, Edvarda Muncha, Jamesa Ensora, Redona i Gustave Moreau (1826-1898) - ucznia Delacroix'a oraz kilku Anglików, którzy nazwali się prerafaelitami: Dante Gabriel Rossetti'ego, Williama H. Hunt'a (1827-1910), Johna E. Millais'a i kontynuatora ich sztuki: Edwarda Burne-Jones'a (1833-1898). Prekursorzy: Goya, Blake (1757-1827), Füssli (1741-1825), ale też Chasseriau (1819-1856), którego uczniem był Puvis de Chavannes ..... Bez sztuki symbolistów - artystów obrazujących świat marzeń i sny - narodziny surrealizmu miałyby miejsce w wiele lat później.

A w Polsce: Xawery Dunikowski, Józef Mehffer, Jacek Malczewski ...........

Obrazowanie muzyki i Lucien Levy-Dhurmer (1865-1953): Beethoven, Appasionata, Hymn do radości zob. „Encyklopedia symbolizmu”, s. 109-110.

BIBLIOGRAFIA:

-Hugh Honour, Neoklasycyzm, przeł. W. Juszczak, Warszawa 1972.

-Arnold Hauser, Społeczna historia sztuki, przeł. J. Ruszczycówna, t. 2, Warszawa 1974.

Władysław Tomkiewicz, Rokoko, Warszawa 1988.

Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978 i nowe wyd. 2002

-Romantyzm. Malarstwo w czasach Fryderyka Chopina, katalog wystawy w Zamku Królewskim w Warszawie, red. A. Morawińska, Warszawa 1999

-Wilhelm H. Wackenroder, Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika, w: Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, Warszawa 1974, 231-247

--Edouard Schure', Wielcy wtajemniczeni, przeł. R. Cetnerszwerowa, Warszawa 1923

- Mario Praz, Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej, przeł. K. Żaboklicki, Warszawa 1974

- Manifesty romantyzmu 1790-1830. Anglia, Niemcy, Francja, oprac. A. Kowalczykowa, Warszawa 1975

- Tematy, tradycje i teorie w sztuce doby romantyzmu, seria Idee i sztuka pod red. J. Białostockiego, Warszawa 1981

Adam Konopacki, Prerafaelici, Warszawa 1989

Juliusz Starzyński, O romantycznej syntezie sztuk: Delacroix, Chopin, Baudelaire, Warszawa 1965

Juliusz Starzyński, Romantyzm i narodziny nowoczesności: Stendal, Delacroix, Baudelaire, Warszawa 1972

Ikonografia romantyczna. Materiały z sympozjum, pod red. M. Poprzęckiej, Warszawa 1977.

Wiesław Juszczak, Fakty i wyobraźnia, Warszawa 1979, tu m.in. w rozdz. „Oświecenie romantyczne”, „Laokkon Blake'a”.

Hans H. Hofstätter, Symbolizm, przeł. Swarszawa 1987 i wcześniejsze wyd.

Francis Claudion, Encyklopedia Romantyzmu: malarstwo, rzeźba, literatura, muzyka, przeł. H. Kęszycka, Warszawa 1997

- Jean Cassou, Encyklopedia symbolizmu, przeł. J. Guze, Warszawa 1997

KIERUNKI I TENDENCJE ARTYSTYCZNE W SZTUCE NOWOCZESNEJ

Impresjonizm: nazwa pochodzi od obrazu Claude Moneta (1840-1926)

Pt. „Impresja, wschód słońca” il. 125 (1872). Można go uznać za najwcześniejszy obraz tego kierunku. Pierwsza wystawa tego kierunku miała miejsce w 1874 roku, w sumie do 1888 roku było ich osiem. Sztuka impresjonistów odrzucała tradycyjną sztukę akademizmu tworzoną w pracowniach artystycznych i podejmującą tzw. wzniosłe tematy w tym sceny z antyku i tematy historyczne. Impresjonisci malują w plenerze - na przedmieściach Paryża, na wsi nad morzem. Oczarowani są ruchem, naturą, refleksami światła. Wykluczyli ze swej palety ciemne kolory - czernie i brązy, aby wyrazić naturalne wrażenie pleneru, używają kolorów słonecznego widma: niebieskiego, żółtego, czerwonego. Poza Monetem głównymi przedstawicielami impresjonizmu są: Camille Pissarro (1830-1903), Alfred Sisley (1839-1899),Auguste Renoir(1841-1919)- m.in. płótno pt. „Bal w Moulin de la Galette”, il. 126, (1876 ; artysta ten był, podobnie jak Matisse i Picasso również rzeźbiarzem, il. 127, 130), Berthe Morisot (1841-1895), Mary Cassat (1844-1926). Wg. Picassa „Impresjoniści malowali pogodę”.

Neoimpresjonizm: określenie zostało użyte po raz pierwszy w 1886 roku na oznaczenie stylu wywodzącego się od impresjonizmu. Chodzi o sposób malowania zwany dywizjonizmem lub pointylizmem, który próbuje obiektywizować ulotne i subiektywne doświadczenia impresjonistów. Do tematów podejmowanych przez impresjonistów (życie miasta, krajobrazy, sceny rozrywkowe) Seurat i jego naśladowcy wnieśli nastrój tajemniczości, monumentalizm i niekiedy nawet strukturę geometryczną.Przedstawiciele tego stylu studiowali dzieła naukowe rozważające problematykę percepcji kolorów. Główni przedstawiciele: Georges-Pierre Seurat (1859-1891), Paul Signac (1863-1935).

Postimpresjonizm : główni przedstawiciele: Gauguin, Van Gogh, Cezanne.

-Paul Gauguin (1848-1903); jego twórczość bywa określana jako syntetyczny symbolizm. Artysta wzorując się na średniowiecznych witrażach i sztuce ludowej upraszczał formy, otaczając je czarnym konturem. Swe obrazy malował w mocnych, obdarzonych symbolicznym znaczeniem barwach. W 1888 maluje „Wizję po kazaniu”, a rok później „Żółtego Chrystusa” stosując stylizowane płaskie formy; w 1891 wyjechał na Thaiti poszukując tam egzotyki, prymitywizmu i prostoty. Malowane tam płótna są nierealne i magiczne; najsłynniejsze z nich to: „Marzenie”, „Skąd przychodzimy? czym jesteśmy? Dokąd idziemy?”, il. 128, z 1897, „Egzotyczna legenda”, 1902.

-Vincent van Gogh (1853-1890), czyli symbolista ekspresyjny. Wszystkie obrazy, które uczyniły go jednym z najsłynniejszych artystów wszystkich czasów powstały w latach 1886-189o.

-Paul Cezanne (1839-1906), czyli malarz, który zrekonstruował świat, autor m.in. kilku wersji obrazu „Góra st. Victoire” - ostatnie „podejścia” do tego tematu są zapowiedzią kubizmu. W liście do Emila Bernard z 1904 roku napisał: „..traktować naturę jako walec, kulę, stożek, w całości perspektywicznej, to znaczy, że każdy bok przedmiotu, planu, kieruje się ku punktowi centralnemu.................a więc wycinek natury”

Fowizm: wykształcił się około 1905 roku, a jego nazwa pochodzi od słowa fauves=dzikie zwierzęta: jego twórcy zapragneli oddzielić kolor od związku z przedmiotem oraz uwolnić jego siłę ekspresji. Estetyka fowizmu czerpie ze sztuki późnoantycznej (koptyjskiej), bizantyńskiej (il. 041) oraz sztuki Afryki i Oceanii. Obrazy Fowistów są płaskie, a przedstawiane formy, tak przedmioty jak i ludzie są obwiedzione konturem. Główni przedstawiciele: Henri Matisse, il. 129 (1869-1954), który wraz z Picassem należy do najwybitniejszych twórców XX wieku, Georges Rouault, il. 131, (1871-1958), Raoul Dufy (1877-1953), Kees van Dongen (1877-1968), Andre Derain (1880-1954).

RZEŻBA XIX i XX wieku:

-Auguste Rodin (1840-1917), na którego wielki wpływ wywrze późna twórczość Michała Anioła, a zwłaszcza jego nieukończone dzieła o chropowatej fakturze, il. 138; pobyt w Italii w latach 1875/6)

-Aristide Maillol (1861-1944) czyli powrót do klasycyzmu

-Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929), twórca pomnika Mickiewicza w Paryżu, il. 139, artysta który wzorował się na sztuce (rzeźbie) greckiej okresu archaicznego;-Umbero Boccioni 1882-1916-futurysta,”Unikatowa forma w ruchu”; Constantin Brancusi 1876-1957 -abstracja organiczna, Alexander Calder 1898-1976- sztuka kinetyczna; Barbara Hepworth +1975; Henry Moore +1986.

Ekspresjonizm: uformował się około 1905 i trwał co najmniej 20 lat. Jego przedstawiciele odchodzą od zainteresowań czysto plastycznych i odrzucają, podobnie jak Fowiści, beztroskie odtwarzanie rzeczywistości przez Impresjonistów. Ich dzieła malowane barwami przejaskrawionymi, o symbolicznym znaczeniu są napastliwe i szokujące, często przedstawiają człowieka w żałosnym położeniu, ukazują fizyczną i moralną brzydotę, sięgają po deformację i powiększenie pewnych części ciała. Próbowano oddawać mroczne i ponure zakamarki ludzkiej duszy. Główni przedstawiciele: Ernst L. Kirchner (1880-1930), Karl Schmidt-Rottluff (1844-1976), Oskar Kokoschka (1886-1980), Emil Nolde (1867-1956), Max Beckmann (1884-1950), Georges Rouault (1871-1958), który bywa też zaliczany także do Fowistów, z którymi wystawiał. Eksperymenty z kolorem łączyły poszukiwania obydwu grup artystycznych. Kirchner i Schmidt-Rottluff, podobnie jak Renoir, Gauguin i Matisse byli też rzeźbiarzami.

Kubizm: twórcami kierunku są dwaj artyści Pablo Picasso (1881-1973) i Georges Braque (1882-1963). Od 1907 roku artyści Ci ściśle współpracowali badając relacje płaszczyzn i rozmaite aspekty tych samych form/tematów. Niektóre ich obrazy z tego czasu są niemal identyczne. Za pierwszy obraz kubistyczny uchodzą „Panny z Awinionu” Picassa z 1907 roku (il. 132), w którym nieludzkie prawie twarze są świadectwem studiowania przez artystę sztuki Czarnej Afryki. Jak twierdzą krytycy sztuki twórcy „kubizmu próbowali odzwierciedlić boskie spojrzenie na rzeczywistość: ukazując równocześnie wszystkie aspekty rzeczy i ludzi na płaszczyżnie płótna”. Kubizm w istocie zmierzał ku ukazywaniu rzeczywistosci oglądanej jednoczesnie ze wszystkich stron. Już Cezanne w 1904 roku pisał, że „naturę trzeba traktować jako walec, kulę, stożek, w całości perspektywicznej” (zob. supra). Picasso był wielkim eksperymentatorem i dość szybko odszedł od kubizmu, by niekiedy jeszcze korzystać z jego zdobyczy. Artysta wielokrotnie powracał do tematyki klasycznej czerpiąc z „mitu śródziemnomorskiego” ; także forma wielu jego płócien i rysunków z rozmaitych okresów twórczości ma formę klasycyzującą. Kubizm posługiwał się techniką kolażu i klejonek. Na pomysł wklejana kawałków papieru (w tym z gazet) wpadł w 1913 Braque. Technikę tę przejeli m.in. Picasso i Matisse.

Indywidualiści, którzy stworzyli własny styl:

-Marc Chagalle (1887-1985) w Paryżu od 1914: wybitne dzieła „Urodziny”, „Skrzypek”.

-Amadeo Modigliani (1884-1920) - twórca słynnych aktów kobiecych.

-SZTUKA ABSTRAKCYJNA i Ekspresjonizm abstrakcyjny:

-Wassily Kandinsky (1866-1944) - „Abstrakcja- bez tytułu” 1913 ; „Improwizacja 31”

• Jackson Pollock (1912-1956) „ Numer 1 - (Lawendowa mgła)” 1950

- Neoplastycyzm: Piet Mondrian (1872-1944) i czysta abstrakcja (od ok. 1920)

-Futuryzm, 1909, Umbero Boccioni + 1916, Carlo Carra, Gino Severini

-Dadaizm (od „dada” = zabawka, koń na biegunach) od 1916 roku; Marcel Duchamp i „Fontanna” z 1917 roku, „Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak....”

- Surrealizm: od 1923:

„Przyszedł Dali do Freuda”. Choć wiadomości o tym spotkaniu (w Londynie w 1938 roku) są dość enigmatyczne to jednak wydarzenie, w czasie którego kataloński malarz miał pokazać wiedeńskiemu uczonemu swój obraz „Narcyz” przyniosło kilka - jeśli nie kilkanaście obrazów - w tym fascynujące portrety Freuda. Z twórcą psychoanalizy spotkał się zresztą nie tylko Dali, ale również André Breton, twórca kolejnych manifestów surrealizmu. W pierwszym z nich, z 1924 roku, czytamy m.in.: „Całkiem przypadkowo [...] wydobyto niedawno na światło dzienne pewną połać świata intelektualnego, na którą starano się w ogóle nie zwracać [dotąd] uwagi. Zawdzięczamy to odkryciom Freuda [...] Z całą słusznością poddał on krytycznemu badaniu marzenia senne”.

Przedstawiciele : m.in. Rene Magritte, Salvador Dali (il. 135), Max Ernst, Paul Delvaux, Victor Brauner, Paul Klee (1879-1940) - „Senecio”, 1922; -oan Miro (1893-1983) - „Konstelacje”

-Sztuka metafizyczna i Giorgio de Chirico (1888-1974): „Melancholia”, „Zagadka poranka”.

POP-ART. - termin użyty po raz pierwszy w 1958 r., ale pierwsze `dzieła' powstały już w 1950 r. Główni przedstawiciele: Andy Warhol (1928-1987)- kultura popularna, Roy Lichtenstein urodzony w 1923 roku

Powrót do tradycji antycznej - Igor Mitoraj- uczeń Tadeusza Kantora tworzący w Italii (zob. uwagi wstępne) i przeczytaj katalogi wystaw w Krakowie i Warszawie (2004).

ANEKSY DLA AMBITNYCH I PILNYCH STUDENTÓW-MIŁÓŚNIKÓW ITALII:

Rzym. W okresie wczesnochrześć. (III-VI w.) poza murami miasta powstały liczne podziemne cmentarze zw. → katakumbami (m.in. św. Kalista, św. Piotra i Marcelina, św. Pryscylli), a w miejscach śmierci męczenników — martyria w formie 3- lub 5-nawowych bazylik (→ Bazylika Św. Piotra, San Paolo fuori le Mura, Santa Sabina), rzadziej na planie centr. (Santo Stefano Rotondo). Wzniesione wówczas bazyliki biskupie — San Giovanni in Laterano (IV w., do dziś oficjalnie pozostająca najważniejszą świątynią Rz. i całego Kościoła katolickiego) i Santa Maria Maggiore (432-440) — przebudowano w średniowieczu i w czasach nowożytnych. We wczesnym średniowieczu do celów kultu chrześc. zaadaptowano słynne budowle staroż., m.in. Panteon i mauzoleum Konstancji; w XII w. wzniesiono wiele nowych świątyń (m.in. Santa Maria in Cosmedin, Santa Maria in Trastevere, San Clemente), niekiedy z przylegającymi do nich krużgankami (Santi Quattro Coronati, San Lorenzo fuori le Mura) i wysokimi wieżami (m.in. przy Santa Maria Maggiore, San Giovanni a Porta Latina). W poł. XIII w. wzniesiony został dominujący nad Kapitolem kościół Santa Maria Aracoeli, do którego sto lat później dobudowano monumentalne schody. Z epoki gotyku pochodzą m.in.: kościół Santa Maria sopra Minerwa (koniec XIII w.), wieża mieszkalna Contich oraz tzw. Torre delle Milizie (obydwie z XIII w.), a z wczesnej fazy renesansu (2. poł. XV w.) — Palazzo Venezia (1455-62) i Palazzo della Cancelleria (1485) oraz kościoły Santa Maria del Popolo (1472-77) i San Agostino (1479-83). Wraz z przybyciem do Rz. w 1499 D. Bramatego, tworzącego dla papieży Aleksandra VI oraz Juliusza II (m.in. Palazzo Caprini 1501 i słynne Tempietto 1502, przy kościele San Pietro in Montorio), rozpoczął się okres dojrzałego rzym. renesansu. W 1505 Bramante rozpoczął przebudowę pałaców watykańskich (tworząc wielopoziomowy Cortile del Belvedere), rok później budowę nowej Bazyliki Św. Piotra, zaś 1509 — prezbiterium kościoła Santa Maria del Popolo. Wybitne budowle wznieśli również Rafael (San Eligio degli Orefici 1509, willa Madama 1516), B. Peruzzi (willa Farnesina 1511, Palazzo Massimo alle Colonne 1535) i A. da Sangallo Mł. (Palazzo Farnese, ukończony po 1546 przez Michała Anioła). Michał Anioł kontynuował budowę Bazyliki Św. Piotra, wzniósł bramę miejską, znaną jako Porta Pia (1568), przekształcił część Term Dioklecjana w kościół Santa Maria degli Angeli (ok. 1560). W 3. ćwierci XVI w. powstały Villa di Papa Giulio (dzieło G. da Vignoli i G. Vasariego) i modelowy dla epoki baroku kościół Il Gesů (od 1568) projektu Vignoli i G. della Porty. Pod koniec XVI w. w Rz. działał D. Fontana (autor m.in. przebudowy Pałacu na Lateranie 1587-88). Plany uporządkowania urbanistyki Rz. podjęte przez papieży Juliusza II (Bramante — Via Giulia, Via Lungara) i Pawła III (Michał Anioł — plac → Kapitoliński, projekt ok. 1536, zrealizowany pod koniec XVI w.) kontynuował papież Sykstus V, za którego czasów wytyczony został ciąg ulic od Piazza del Popolo do Santa Maria Maggiore i Lateranu, znaczony obeliskami symbolizującymi Chrystusa; najważniejsza z tych ulic to Via Sistina. Znakomitymi osiągnięciami urb. były w kolejnych stuleciach: plac przed Bazyliką św. Piotra z kolumnadą autorstwa G.B. Berniniego (1656-67) i Schody Hiszp. z przyległym placem (1723, F. de Sanctis).

Rz. był kolebką i centrum sztuki baroku, o czym zdecydowała przede wszystkim działalność trzech artystów: Berniniego, F. Borrominiego i P. da Cortony. Poza dziełami wykonanymi w Watykanie Bernini zaprojektował liczne fontanny (m.in. Fontana del Tritone 1642, Fontana dei Fiumi 1648-51), pałace (Palazzo Barberini 1628-33, kontynuując dzieło C. Maderny; Palazzo di Montecitorio, od 1650) oraz kościół San Andrea al Quirinale (1658-70, na planie elipsy). Architektem, który stworzył język architektury dojrzałego i późnego baroku, był Borromini; „falujące” fasady i finezyjne detale, występujące w zaprojektowanych przez niego kościołach San Carlo alle Quattro Fontane (1638-41), San Ivo alla Sapienza (1642-50) i Sant' Agnese przy Piazza Navona (1653-55), zainspirowały architektów całej katol. Europy; 1646-49 architekt ten przekształcił gruntownie wnętrze kościoła San Giovanni in Laterano. P. da Cortona wzniósł m.in. kościół na planie centr. Santi Martina e Luca (1635-50) przy Forum Romanum i fasadę Santa Maria della Pace (1656-57). Wśród dzieł 2. poł. XVII w. szczególnym artyzmem odznaczają się kościoły: Santi Vincenzo ed Anastasio (1656-60, M. Longhi Mł.) i Santa Maria in Campitelli (1663-67, C. Rainaldi). Rainaldi rozpoczął również budowę dwóch kościołów na planie centr. przy Piazza del Popolo - Santa Maria dei Miracoli i Santa Maria di Monte Santo (1662-79). Pod koniec XVII w. autorem wybitnych dzieł architektury rzym. był C. Fontana; jednym z nich jest fasada kościoła San Marcello al Corso (1682-83). W 2. i 3. ćwierci XVIII w. wykonano w Rz. wiele znakomitych realizacji arch., m.in. fasady kościołów San Giovanni in Laterano (1733-36, A. Gallilei) i Santa Maria Maggiore (1741-43, F. Fuga), fasadę Palazzo Doria-Pamphilj (1741-44, P. Ameli), fontannę di Trevi (1732-62, N. Salvi), willę Albani (1743-63, C. Marchioni). To ostatnie dzieło należy już — podobnie jak kościół Santa Maria del Priorato na Awentynie (1764-66, G.B. Piranesi) — do epoki neoklasycyzmu. Jednym z najważniejszych osiągnięć urbanistyki tego okresu było uporządkowanie przez G. Valadiera Piazza del Popolo. Wychodząc od dokonań Rainaldiego architekt ten zaprojektował jeden z najpiękniejszych placów Europy (ozdobiony m.in. monumentalnymi rzeźbami). W 2. poł. XIX w. zbudowano w Rz. Palazzo delle Esposizioni (1878-82, P. Piacentini) oraz eklektyczny Pałac Sprawiedliwości (1889-1910, G. Calderini), usytuowany nad brzegiem Tybru i poprzedzony pl. Garibaldiego. W 1885-1911 wzniesiono pomnik Wiktora Emanuela, zwany też Ołtarzem Ojczyzny - dzieło G. Sacconiego. Z czasów B. Mussoliniego pochodzą Foro Italico, Via dei Fori Imperiali, Cittŕ Universitaria i dzielnica EUR, której jednym z najbardziej monumentalnych gmachów jest Museo della Civiltŕ Romana inspirowane Koloseum. Po II wojnie świat. wytyczono prowadzącą do Watykanu Via della Conciliazione, a 1960 z okazji igrzysk olimpijskich wzniesiono Stadio Flaminio; jego twórca P.L. Nervi zaprojektował również Stazione Termini. Obecnie prowadzone są intensywne prace nad restrukturyzacją terenu wokół Forum Trajana, w wyniku której ma powstać nowoczesna ekspozycja ukazująca historię tego słynnego obiektu bez naruszania jego struktury.

Watykan. W czasach Kaliguli i Nerona był tu cyrk, w którym wg tradycji poniósł śmierć św. Piotr i został pochowany w znajdującej się obok nekropoli. Około 160 na grobie apostoła wystawiono małą edikulę, a 319-29 wzniesiono wielką, pięcionawową bazylikę, poprzedzoną atrium (>Bazylika św. Piotra), w czasach papieża Leona Wielkiego (440-61) ozdobioną mozaikami i malowidłami.

Zaczątkiem pałacu papieskiego był budynek wzniesiony w czasach papieża Innocentego III (1198-1216), otoczony murami, których fragmenty wraz ze słynną Spiżową Bramą przetrwały do naszych czasów; rozbudowany przez papieży Mikołaja III (XIII w.) i Mikołaja V (XV w.); za Mikołaja III założono też na północ od bazyliki ogród, opasany murami. W XIV w. wzniesiono monumentalną kaplicę, przebudowaną 1471-81 na zlecenie papieża Sykstusa IV i od jego imienia nazwaną Kaplicą >Sykstyńską; wewnątrz zdobią ją freski o tematyce staro- i nowotestamentowej (m.in. Michała Anioła: cykl Genesis na sklepieniu, monumentalny Sąd Ostateczny na ścianie ołtarzowej).

Najintensywniejsze prace przy rozbudowie kompleksu watykańskiego podjęto w XVI w. W 1505 D. Bramante rozpoczął, zainicjowaną przez papieża Juliusza II (1503-13), przebudowę pałaców watykańskich, tworząc wielopoziomowy Cortile del Belvedere, a 1506 - budowę nowej Bazyliki św. Piotra. Długie galerie (ob. mieszczące >Muzea Watykańskie) połączyły pałac papieski z niewielkim pałacem Belvedere z czasów Innocentego VIII (G. da Pietrasanta); wzniesiona przez D. Fontanę Biblioteka (1587-89) podzieliła dziedziniec na 2 części: ten przylegający do bazyliki zachował nazwę Cortile del Belvedere, drugi zaś nazwano Cortile della Pigna (od ustawionej tam wielkiej szyszki z brązu). W 1558 P. Ligorio wzniósł w ogrodach watykańskich tzw. Casino Piusa IV (ob. siedziba Papieskiej Akad. Nauk), 1572 Vignola wybudował kościół Santa Anna dei Palafrenieri, pierwszy kościół na planie elipsy.

Budowę nowej bazyliki, którą po śmierci Bramantego (1514) kontynuowali m.in. Rafael, Michał Anioł, P. Ligorio, G. della Porta i C. Maderno, ukończono 1629. W 1656-67 przed bazyliką został utworzony, wg projektu G.L. Berniniego, otoczony kolumnadą plac z obeliskiem pośrodku (ustawiony tu 1586 przez D. Fontanę) i 2 fontannami po bokach (1613, C. Maderno i 1677, C. Fontana).

W ostatnich 3 stuleciach w W. wzniesiono m.in.: przylegającą do bazyliki późnobarok. Zakrystię (1776-84, C. Marchioni), tzw. Braccio Nuovo Muzeów Watykańskich (1817-22, R. Stern), gmach Pinakoteki (1932, L. Beltrami) i słynną Aulę Pawła VI, mogącą pomieścić 12 tys. osób (1971, P.L. Nervi). Za pontyfikatu Jana Pawła II powstały m.in.: nowe, monumentalne wejście do Muzeów Watykańskich oraz nowoczesna aula przeznaczona na przyszłe konklawe.

TOSKANIA jest jednym z najbogatszych regionów sztuki Italii. Pierwsze godne odnotowania monumenty powstały w centrach kultury etruskiej (VIII-III w. p.n.e) m.in w Arezzo, Cortonie, Volterze (mury i bramy miejskie z VII-V w.), Vetulonii, Populonii (grobowce tumulusowe) i Fiesole (tzw. świątynia tuskańska). Z nekropolii pochodzą liczne wyroby z brązu i terakoty z VI i V w. (Cortona, Camucia) i urny ze scenami mitologicznymi z alabastru (Volterra, III-I w.). Z okresu rzymskiego zachowały się m.in. we Florencji (Florentia, założona w I w. p.n.e. na planie castrum - obozu wojskowego z forum w centrum) reszki term, świątyni Izydy, teatru i amfiteatru. Fragmenty amfiteatrów zachowały się również w Arezzo, Luni i Lukce. Najbardziej interesujące kompleksy zabytków przetrwały w Fiesole (teatr, termy, świątynia) i Volterze (teatr i przyległe budowle z I w p.n.e).

Czasy wielkiej świetności sztuki T. otwiera romanizm. Wzniesiono wówczas dziesiątki kościołów i innych budowli kościelnych (baptysteria, dzwonnice) oraz wież mieszkalnych (San Gimignano), z których wiele zyskało międzynarodową sławę m.in. zespół katedralny w Pizie (budowany od 1063 do 1284 r. m.in. przez Buscheto, Rainaldo, Diotisalvi, Nicolę i Giovanniego Pisano), kościół San Miniato al Monte (od 1018 r) i baptysterium (XI-XII w.) we Florencji, kolegiata w San Gimignano (1148), San Pietro in Grado (XI w.), katedra w Massa Marittima (pocz. XIII w.). Kilkanaście kościołów romańskich z XII w. zachowało się w Lukce (m.in. San Martino, San Frediano, San Michele in Foro). Fasady, a niekiedy i boczne elewacje, wielu z nich obłożone są białym i kolorowym marmurem oraz ozdobione eleganckim, wielopoziomowym arkadowaniem. Dekoracja rzeźbiarska dość sporadycznie pojawia się na murach zewnętrznych, ale występuje za to obficie na ambonach (m.in. w S. Andrea w Pistoi i w baptysterium w Pizie). W XIII w. wzniesiono na terenie T. również imponujące budowle obronne m.in. Castello dell'Imperatore w Prato (1237-1247) i malowniczą fortecę w Monterigioni koło Sieny (1219). Z okresu gotyku zachowały się w T. liczne budowle kościelne i świeckie. Do najznakomitszych należą katedry we Florencji (Santa Maria del Fiore - pierwotnie pod wezwaniem Santa Reparata, wznoszona od 1296 przez Arnolfo di Cambio), Sienie (kilkakrotnie przebudowywana w XIII i XIV w. z imponującą fasadą ozdabioną licznymi rzeźbami m.in. przez Giovanniego Pisano od 1284), Arezzo (wznoszona od 1277-8), oraz kościoły i klasztory cystersów (San Galgano z lat 1224-1288, obecnie w postaci imponującej ruiny, Certosa di Galluzzo, XIII w. przebudowana w XV w.), dominikanów (Santa Maria Novella we Florencji od 1279 r., San Domenico, od 1309) i franciszkanów (Santa Croce we Florencji, od 1294-5 i San Francesco w Sienie, od 1326). Nie mniej okazałe są budowle świeckie, jak m.in. Bargello we Florencji (dzieło Arnolfo di Cambio rozpoczęte w 1255 r.), ratusze: Palazzo Vecchio we Florencji (wznoszony od 1299, a następnie w latach 1376-1381), Palazzo Pubblico w Sienie (budowany od 1298), Palazzo Comunale w Montepulciano i Palazzo dei Priori w Volterze (obydwa z 2 poł. XIV w.), loggie (Bigallo, 1352-61; dei Lanzi, 1376-1391 - obydwie we Florencji).

Wraz z narodzinami renesansu Florencja stała się głównym centrum sztuki. Złożyły się na to m.in. pogłębione studium antyku i mecenat artystyczny bogatych cechów (gildii) i zamożnych rodów (m.in. Pazzich, Strozzich, Ruccelaich i przede wszystkim Medyceuszy), dla których tworzyli Filippo Brunelleschi (Ospedale degli Innocenti z lat 1419-1421, kopuła katedry 1420-1436, kościoły San Lorenzo, od 1423 i Santo Spirito, od 1433), Alberti (fasada Santa Maria Novella z lat 1456-1470, Palazzo Rucellai), Michelozzo (Palazzo Medici-Ricardi (1444), biblioteka przy San Marco (1440), Villa w Cafaggiolo (od 1451), Lorenzo Ghiberti > i Donatello >. Wybitnymi osiągnięciami epoki są kościoły na planie krzyża greckiego: Santa Maria delle Carceri w Prato (dzieło Giuliano da Sangallo z lat 1484-95), San Biagio w Montepulciano (dzieło Antonio da Sangallo Starszego, budowany od 1506 r.) i założenie w 1459 r. miasta Pienza (dzieło Bernardo Rossellino), w którym wzniesiono m.in. katedrę, Palazzo Piccolomini i liczne inne budynki. Rossellino jest też autorem Palazzo Piccolomini w Sienie. Do ważnych dzieł renesansu w T. należą fontanny; najsłynniejsze z nich to Fonte Gaia w Sienie (dzieło Jacopo della Quercia z 1406 r.) i Fontana del Nettuno we Florencji (wykonana przez Bartolomeo Ammanatiego w latach 1563-1575). W pierwszej poł. XVI w. Michał Anioł wzniósł przy S. Lorenzo we Florencji Starą Zakrystię z nagrobkami Medyceuszy (1519-1534) i zaprojektował Bibliotekę Laurenzianę (1524, budowaną do 1559). Na początku 2. poł. XVI w. Giorgio Vasari (aktywny również w Arezzo i Pistoi) wzniósł w sercu Florencji słynne Uffizi. Charakterystycznym elementem wielu miast renesansowej T. (m.i.n. Sieny, Arezzo, Grosseto, Lukki i Florencji) są tzw. Forty Medycejskie projektowane głównie przez architektów z rodziny Sangallo. Ważniejszymi wydarzeniami artystycznymi epoki baroku była budowa przez Matteo Nigettiego ogromnej Kaplicy Medyceuszy przy San Lorenzo we Florencji (1603) i przez Filippo Juvarrę Villi Mansi między Lukką a Pizą (pocz. XVIII w.). W XIX w. uporządkowano m.in. centrum Florencji (Piazza della Reppublica, Piazzale Michelangelo, poszerzenie Via Calzaiuoli w latach 1842-44), ukończono fasady Santa Croce w 1853 r. (Nicolò Matas), katedry w 1871 (Emilio de Fabris) zaś XX w. wybudowano Stazione Ferroviaria di Santa Maria Novella (Pier Luigi Nervi, w 1935. Najbardziej interesujące przykłady architektury w stylu Liberty (włoska odmiana Secesji) odnaleźć można w Livorno, Florencji (Villino Caraceni) i nadmorskiego Viareggio, które z małej wioski przekształciło się w XX w jedną z letnich stolic Italii.

Umbria - Do najwcześniejszych zabytków tego regionu należą grobowce kultury protowilanowskiej m.in. w Monteleone (w pobliżu Spoleto) i Panicarola. Liczne są też pozostałości po cywilizacji etruskiej, zwłaszcza w Perugii i Orwieto - mury miejskie (Porta della Mandorla, Porta Marzia, łuk etruski w Perugii) i nekropolie z grobowcami komorowymi wykutymi w skałach z dużą ilością wyrobów ceramicznych i brązowych oraz urn. Z czasów rzymskich zachowały się m.in. w Asyżu: świątynia Minerwy (I w.n.e.), już w średniowieczu przekształcona na kościół, fragmenty teatru i cysterny; w Perugii: fragmenty term z mozaikami posadzkowymi, m.in. z przedstawieniem Orfeusza (II w.n.e.); w Spoleto: ruiny teatru i amfiteatru (II w.n.e.). Najlepiej zachowanymi zabytkami starożytnymi są mury miejskie z bramami (Porta Consolare, Porta Venere) w Spello (I w.p.n.e.) i tzw. tempietto del Clitunno (wczesnochrześcijański kościół S. Salvatore) na przedmieściach Spoleto (IV-V w.n.e.). W epoce romańskiej (głównie w XII w.) wzniesiono w U. liczne i dobrze do dziś zachowane kościoły, m.in. w Asyżu (katedra, S. Rufino), Spoleto (katedra, S. Pietro), Narni (katedra), które charakteryzują się ogromnymi, misternie rzeźbionymi rozetami w fasadach, a niekiedy również figuralną dekoracją rzeźbiarską (S. Pietro w Spoleto). Najsłynniejszy zabytek U. - dwupoziomowy i jednonawowy kościół św. Franciszka w Asyżu (1228-53) łączy elementy romańskie i gotyckie. Na przełomie XIII i XIV w. ozdobiono go wielką ilością fresków wykonanych m.in. przez Cimabuego, Giotta, Pietro Lorenzettiego i Simone Martiniego. Najcenniejszym monumentem architektury gotyckiej U. jest katedra w Orwieto (1290-1330) upamiętniająca słynny cud w Bolsenie z 1264 r.; jej fasada (dzieło m.in. Lorenzo Maitaniego) ozdobiona finezyjnie wykonanymi reliefami ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu należy do arcydzieł sztuki światowej. Kolejnym słynnym monumentem tej epoki jest Fontana Maggiore (1278) w Perugii, dzieło Nicola i Giovanniego Pisanich, z licznymi rzeźbami pełnoplastycznymi i reliefami. W epoce gotyku w wielu miastach U. wzniesiono monumentalne i dobrze do dziś zachowane ratusze, m.in. w Orwieto (Palazzo del Capitano, po 1250), Perugii (Palazzo dei Priori, 1293-7, dzieło G. di Servadio i G. di Benvenuto), Todi (Palazzo del Capitano, ok. 1270), Gubbio (Palazzo del Consoli, po 1322). Najważniejszymi monumentami epoki renesansu są Palazzo Trinci w Foligno (ok. 1400), z licznymi, odrestaurowanymi ostatnio freskami; Collegio del Cambio (1452-57) ozdobione freskami przez Perugina) i oratorium św. Bernardyna (1457-61) z piękną fasadą wykonaną przez Agostino di Duccio (obydwa w Perugii); Palazzo Vitelli alla Cannoniera (1521-32) w Città di Castello, ozdobione charakterystycznymi sgrafitti, dzieło Antonio da Sangallo Mł. Na terenie U. w tym okresie wzniesiono kilka kościołów na planie centralnym, m.in. S. Maria della Rotonda w Spello (1517), Madonna delle Nevi w Norcia (1576-84) i najbardziej monumentalny i imponujący z nich S. Maria della Consolazione w Todi (1508/9-30), przypisywany Coli da Caprarola. W epokach baroku i neoklasycyzmu na terenie U. działali m.in. C. Maderno (rekonstrukcja S. Domenico w Perugii, ok. 1632), L. Vanvitelli , G. Valadier i I. Aleandri (porządkowanie centrów miast - Perugii, Spoleto, Gubbio i Foligno), L. Poletti (teatry miejskie w Orvieto i Terni, 1849).

Sycylia. Początki twórczości artyst. na S. sięgają epoki kamienia (m.in. malowidła i ryty naskalne w jaskiniach Monte Pellegrino i Levanzo, ukazujące sceny polowań). Z XIII w. p.n.e. zachowały się w okolicach Syrakuz ślady budowli typowych dla kultury → mykeńskiej (→ megaron). Pierwszy okres świetności wyspy przyniosła kolonizacja gr. (od VIII w. p.n.e.). Powstały wówczas ośrodki miejskie, m.in. Syrakuzy, Selinunt, Gela, Agrygent i Segesta, w których do dziś zachowały się budowle z VI-V w. p.n.e., wzniesione w porządku doryckim (m.in. świątynie Apollina i Ateny w Syrakuzach, Junony Lacinia, Kastora i Polluksa oraz Concordii w Agrygencie, świątynie na Akropolis w Selinuncie, nieukończona, ale dobrze zachowana świątynia w Segeście). Przykładami gr. rzeźby arch. są metopy ze scenami mitol. z Selinuntu (obecnie w Museo Archeologico w Palermo) i atlanty ze świątyni Zeusa Olimpijskiego w Agrygencie. W tym samym i nieco późniejszym okresie wzniesiono na S. wiele teatrów (m.in. w Syrakuzach i w Taorminie). Najważniejszymi zabytkami z okresu rzym. (od końca III w. p.n.e.) są amfiteatry (np. w Syrakuzach z III lub IV w. n.e) i willa z IV w. n.e. w Piazza Armerina, z kompleksem mozaik posadzkowych. Z okresu wczesnochrześc. przetrwały w Syrakuzach katakumby z malowidłami ściennymi.

Kolejny okres świetności sztuki sycylijskiej przypada na XII w., po zajęciu wyspy przez Normanów. We wzniesionych wówczas kościołach i pałacach przeplatają się elementy rom., bizant. i arabskie. Wznoszona od 1131 katedra w Cefalu jest trójnawową bazyliką z dwiema wieżami w fasadzie, nawiązującą do kościołów w Normandii, ale mozaiki zdobiące apsydę i prezbiterium — dzieło artystów bizant. — są przykładem przeniesienia bizant. ikonografii w rom. strukturę architektoniczną. Podobnie jest w przypadku katedry w Monreale (1174-82), do której przylega krużganek z kolumnami zwieńczonymi rzeźbionymi kapitelami. W poł. XII w. wzniesiono i ozdobiono mozaikami kościół Martorana (Santa Maria dell'Ammiraglio, ufundowana przez admirała Jerzego z Antiochii) i Cappela Palatina w Palermo. Stojąca opodal katedra powstała 1172-85, ale jej wieże pochodzą z czasów dyn. Hohenstaufów (1194-1266). Wewnątrz znajdują się porfirowe, baldachimowe sarkofagi najważniejszych przedstawicieli dynastii, m.in. ces. Fryderyka II. Wpływ architektury arabskiej widoczny jest w kościołach San Giovanni degli Eremitani (1132) i San Cataldo (ok. 1160) oraz w pałacu La Zisa (1164-80), ozdobionym mozaikami o tematyce świeckiej. Ważnymi dziełami architektury got. są kościoły Santa Maria Alemanna w Messynie (pocz. XIII w.) i San Nicola w Agrygencie, zamki w Syrakuzach (castello Maniace) i Catanii (castello Ursino) oraz pałac Lo Steri w Palermo (ok. 1380), którego drewniany sufit zdobią malowidła o tematyce świeckiej. Poza fontanną Oriona w Messynie (1547-53, G. Montorsola i D. Vanello) nie ma na S. szczególnie wybitnych dzieł renesansowych. Trzecim okresem świetności sztuki na S. jest epoka baroku (zwł. 1. poł. XVIII w.). Wzniesiono wówczas w Palermo kilka kościołów (Santa Teresa alla Kalsa, San Domenico, oratorium San Lorenzo ze stiukami G. Serpotty 1698-1720) i liczne wille (willa Palagonia, od 1715, ozdobiona rzeźbami) oraz przebudowano katedrę (F. Fuga). Po trzęsieniu ziemi 1693 zbudowano późnobarok. kościoły z falującymi fasadami m.in. w Ragusie i Modica (oba pod wezwaniem św. Jerzego) i całkowicie odbudowano Noto wg planów G.B. Landolina; jest to jedno z największych osiągnięć nowoż. urbanistyki europejskiej. Przykładami późnego neoklasycyzmu są teatry w Palermo (Teatro Massimo, ok. 1875) i Katanii (Teatro Bellini, 1890, A. Scala i C. Sada). Ważnymi inwestycjami pocz. XX w. było wykonanie kilku fontann w Katanii (m.in. neobarok. Fontanny Prozerpiny 1904) i przebudowa centrum Palermo wzdłuż osi Via Roma.

VENETO. Początki twórczości artyst. w V. sięgają epoki protovillanowskiej, ale dopiero od czasów rzymskich ( IV/III w. p.n.e.) powstały tu dzieła prezentujące wysoki poziom artystyczny. Jednym z najważniejszych miast regionu była wówczas Werona, w której do dziś zachowały się: amfiteatr (jeden z największych, jakie dotrwały do naszych czasów) i łuk rodziny Gawiuszów (obydwa z I w. n.e.) oraz fragmenty teatru, forum i murów obronnych (2. poł. III w. n.e.). Fragmenty budowli rzymskich zachowały się również w Vicenzy i Padwie (Patavium) gdzie do dziś widocznych jest po kilka przęseł dwóch mostów oraz resztki amfiteatru i teatru. W okresie przedromańskim jednym z centrów kultury w V stała się ponownie Vicenza; była stolicą jednego z księstw Longobardów, którzy opasali miasto murami obronnymi, w znacznej części zachowanymi. Do najważniejszych budowli wczesnośredniowiecznych regionu należą kościoły w Torcello: Santa Maria Assunta i Santa Fosca (obydwa wzniesione w VII w. i przebudowywane do XI w.). Na przełomie VII i VIII w. powstały zalążki przyszłej stolicy artystycznej regionu - Wenecji, ale 1-wsza bazylika św. Marka została ukończona dopiero w 883, 2-ga w 976, a 3-cia, do dziś zachowana, podobnie jak poprzednie wzniesiona na planie krzyża greckiego i przykryta charakterystycznymi kopułami, w latach 1063-1094. Zarówno jej wnętrze, jak i fasada oraz elewacje boczne posiadają bogatą dekorację mozaikową i rzeźbiarską inspirowaną sztuką bizantyńską. Jednym z najznakomitszych dzieł romańskich V jest trójnawowa bazylika S. Zeno w Weronie (ok. 1123), ze słynnymi drzwiami brązowymi w portalu głównym, obszerną, trójnawową kryptą i charakterystyczną, stojącą osobno wieżą (campanilla). Wpływy architektury bizantyńskiej (liczne kopuły) widoczne są w V również w epoce gotyku, czego najlepszym przykładem jest bazylika S. Antoniego w Padwie (wznoszona od 1232 do 1290 r.). W budowli tej, podobnie jak w wielu innych kościołach regionu (kościół S. Lorenzo w Vicenzy, ok. 1281, S. Nicolò w Treviso, ok. 1303, katedra w Venzone, ok. 1308, SS. Giovanni e Paolo, S. Maria Gloriosa dei Frari, obydwa w Wenecji, zaczęte ok. 1330) pomimo dominujących cech gotyku dostrzegalne są również elementy romańskie (występowanie łuków okrągłych, filary-kolumny, niekiedy brak sklepienia nawy głównej). Interesujące monumenty epoki gotyku powstały również w Padwie, m.in. Palazzo della Ragione i Cappella Scrovegni (obydwa z pocz. XIV w.), Weronie, m.in. San Fermo Maggiore (ten romański kościół został gruntownie przebudowany w XIV i XV w). i monumentalne, wolnostojące pod gołym niebem grobowce Scaligerów (XIV w.). W XIV i XV, okresie wielkiej prosperity Wenecji wzniesiono tu ogromny Palazzo Ducale (od 1340) i wiele okazałych domów przy Canal Grande (nazywanych Ca - od casa = dom) m.in. Ca D'Oro, Ca Bembo, Ca Giustinian i Ca Dell'Ambasciatore, w których ażurowych fasadach dostrzec można motywy gotyckie, bizantyńskie i mauretańskie (arabskie).

Prawdziwym arcydziełem wczesnego Renesansu w Wenecji jest jednonawowy kościół S. Maria dei Miracoli (1481-1489) wzniesiony przez P. Lombardo, zaś przykładem dojrzałego R jest S. Salvatore (1507-1534), bazylika o schemacie krzyżowo-kopułowym, dzieło T. Lombardo i G. Spavento. Najsłynniejsze dzieła tej epoki wykonali w Wenecji J. Sansovino (autor m.in. Loggetty (1537-1547) i Biblioteki (1537-1554), Vicenzo Scamozzi, którego Nowe Prokuracje (1582-1584) nadały Piazza di San Marco swoistego charakteru i A. Palladio, twórca kościołów S. Francesco della Vigna (1562), S. Giorgio Maggiore (1565) i Il Redentore (1575-1576). Palladio wzniósł również wiele innych znakomitych budowli na terenie V, przede wszystkim w Vicenzy: Palazzo della Ragione (wznoszony od 1549), Loggię del Capitano (ok. 1571), Teatro Olimpico (1580), zaś w okolicach tego miasta liczne wille m.in. Villa Poiana (1548-1549), Villa Emo (1557) i Villa Almerico Capra, zwana Rotundą (1566-1569). Od 1525 r. działał na terenie V, głównie w Weronie, M. Sammichelli, który wzniósł w tym mieście kilka charakterystycznych bram: Porta S. Giorgio (1525), Porta Nuova (1533-1534), Porta S. Zeno (1540), Porta Palio (1542) oraz pałace: Bevilaqua (1535-39), Lavezola Pompei (ok. 1551) i Degli Honorij (1553-54) i kościół S. Maria in Organo (1546).

Barok pozostawił w Wenecji kolejne arcydzieła, są nimi przede wszystkim dzieła B. Longhenny: kościół S. Maria della Salute, przykryty ogromną kopułą (wznoszony od 1631 r.), monumentalne schody w klasztorze przy S. Giorgio Maggiore (1643-45) i Palazzo Pesaro (1652-1710); A. Tirali (s. Nicolò da Tolentino z lat 176-14); G. Massari (Chiesa dei Gesuati, 1726-43, Ca Grassi-Stucky, 1749); G. A. Scalfarotto (kościół SS. Simeone e Giuda, 1718-38).

Krótki okres okupacji Wenecji przez wojska francuskie przyniósł miastu Skrzydło Napoleońskie Nowych Prokuracji (1808), wzniesione przez G. Sogli na miejscu kościoła S. Gimignano; architektura tego gmachu przeznaczonego pierwotnie na rezydencję Napoleona I była wzorowana na konstrukcji Nowych Prokuracji Scamozziego i razem z nimi czyni z Piazza di San Marco „najpiękniejszy salon Europy”. Dziełem dojrzałego klasycyzmu na obszarze Veneto jest również tzw. tempio del Canova w Possagno (miejscu urodzenia artysty), wzorowane na Panteonie, wzniesione wg projektu samego Canovy w latach1819-1830; obecnie jest to kościół parafialny z wieloma dziełami genialnego rzeźbiarza.

1

---