OKRES NOWORODKOWY

Okres noworodkowy trwa do 28 dnia życia dziecka. Zarówno cechy fizyczne jak i funkcje organizmu zależą od tego, w którym tygodniu ciąży nastąpiło rozwiązanie. Noworodek donoszony, czyli urodzony między 38. a 40. tygodniem ciąży waży około 3300-3600 g, jego długość ciała wynosi 50-52 cm, obwód głowy to 35 cm. W pierwszych dniach życia masa ciała spada o 6-10%. Spowodowane jest to utratą płynu zewnątrzkomórkowego. W większości przypadków noworodki osiągają masę urodzeniową około 10. dnia życia. Ciało noworodków cechuje się dużą głową, krótką szyją, długim tułowiem, klatką piersiową o okrągłym kształcie i krótkimi kończynami dolnymi. Środek ciężkości ciała znajduje się na wysokości pępka.Początkowo dziecko przyjmuje pozycje zgięciową, następnie grzbietowo-wyprostną. Jego aktywność związana jest z zaspokajaniem głodu - płacze, odwraca głowę, układa usta pod wpływem bodźców w okolicy ust.Noworodki cechuje nieporadność ruchowa. Ich reakcje ruchowe są uogólnione - na pobudzenie jednej części ciała reaguje cały organizm. U noworodków występują odruchy bezwarunkowe. Można je podzielić na niezbędne do życia, dające początek rozwojowi odruchów warunkowych oraz atawistyczne. . Okres noworodkowy trwa od momentu urodzenia się do 28 dnia życia, a okres niemowlęcy to czas późniejszy do końca 12 miesiąca życia. Wychowanie dziecka to ogromne szczęście dla rodziców oraz odpowiedzialność i poświęcenie. Zebrane poniżej informacje mogą przydać się tym, którzy chcą, by ich dziecko było zdrowe.W Polsce oraz w wieku krajach Europy pierwsza ocena stanu noworodka po porodzie nazywa się skalą APGAR. Zaletą tego badania jest to, że jest ono bardzo proste. Pod koniec pierwszej, piątej i dziesiątej minuty życia ocenia się u dziecka pięć parametrów: czynność serca, charakter oddechu, kolor skóry, reakcje na bodziec, napięcie mięśni. Maksymalna ocena rozwoju dziecka wynosi 10; ocenia się każdy podany w schemacie objaw w skali od 0 do 2, a następnie wszystko się sumuje. Wyniki: od 8 do 10 - dziecko urodziło się w dobrym stanie, jest zdrowe i przygotowane do życia, od 4 do 7 - dziecko wymaga pomocy po porodzie w przystosowaniu się do nowych warunków, poniżej 4 - stan noworodka po porodzie jest niepokojący i dziecko wymaga następnych zabiegów ratujących. Okres noworodkowy Jest to okres przystosowania się do całkowicie odmiennych warunków. Podczas tej adaptacji zachodzą przemiany we wszystkich narządach wewnętrznych dzieci. W tym czasie w wyglądzie i zachowaniu dziecka można zauważyć wiele odrębności, które odróżniają ten etap od okresu niemowlęcego: skóra w plamki i kropki przybiera kolor bladoróżowy, pokryta jest mazią płodową, która stanowi naturalną warstwę organizmu; w pierwszej dobie mazi nie należy ścierać ani zdejmować, na skórze mogą pojawić się potówki (najczęściej ustępują samoistnie), mogą występować czerwone plamy na czole, powiekach, pod nosem oraz z tyłu głowy, ciało pokryte jest delikatnymi włoskami, które wycierają się w ciągu pierwszych 2 tygodni życia, pępowina usycha stopniowo i odpada zwykle po czternastu dniach, na główce noworodka czasem widoczny jest obrzęk tkanki miękkiej - nosi on nazwę przedgłowia, noworodkom zdarza się tzw. ulewanie (z ust dziecka wypływa wtedy wąska stróżka spożytego pokarmu), pierwszy stolec noworodka to smółka - jest gęstą, ciągnącą się masą, w skład której wchodzą połknięte wody płodowe, noworodek może mieć wahania temperatury ciała. Badania przesiewowe u noworodków to badania diagnostyczne, które pozwalają wyodrębnić dwie choroby: fenyloketonurię (wrodzone zaburzenie przemian aminokwasów) i hipotyreozę (wrodzoną niedoczynność tarczycy). Tylko wczesne rozpoczęcie leczenia daje dzieciom szansę na zdrowie i dalszy, prawidłowy rozwój. Wszystkie noworodki w pierwszych dniach życia powinny mieć badane stawy biodrowe, aby wykluczyć ich uszkodzenie. Aby staw mógł funkcjonować prawidłowo, główka kości musi być umieszczona w panewce. Wada wrodzona występuje najczęściej u dziewczynek. W przypadku, gdy wada ta nie zostaje dostrzeżona, może prowadzić do zwichnięcia stawu, a nawet do trwałego kalectwa. Noworodek a niemowlę - okazuje się, że jest różnica między tymi pojęciami. Z pewnością w okresie noworodkowym u prawie wszystkich dzieci występują pewne zjawiska, które same w sobie nie są chorobą. W okresie niemowlęcym owe zmiany ulegną stabilizacji, a dziecko zacznie systematycznie rozwijać się. Okres noworodkowy Jest to pierwsze cztery tygodnie od urodzenia. To bardzo trudny czas, w którym w organizmie dziecka zachodzą poważne zmiany w układzie krążenia, oddechowym, pokarmowym oraz inne, które umożliwiają przeżycie w nowych warunkach. Ogólny stan zdrowia dziecka oznaczany jest z pomocą skali Apgar. Maksymalną ilość punktów, jaką można uzyskać jest 10. Oceniany jest szereg podstawowych parametrów: ilość oddechów, tętno, zabarwienie skóry, reakcja na bodźce i napięcie mięśni. Za każdą z tych cech można uzyskać 0-2 punkty. Pomiaru dokonuje się najczęściej w pierwszej, trzeciej, piatj i dziesiątej minucie życia dziecka. Smółkę noworodki najczęściej oddają maksymalnie do 48 godzin. Jest to pierwszy stolec, w skład którego wchodzą połknięte wody płodowe, złuszczone komórki nabłonkowe, biliwerdyna, bilirubina oraz inne. U noworodków urodzonych o czasie i przedwcześnie, nie od razu, ale po kilku dniach występuje żółte zabarwienie skóry - jest to żółtaczka fizjologiczna i jest stanem normalnym, ustępuje po kilku dniach. Noworodek charakteryzuje się dużą głową, krótką szyją, jego klatka piersiowa ma kształt beczkowaty, a oddycha tylko nosem. Takie uwarunkowania anatomiczne powodują ciężki przebieg katarów i łatwość wystąpienia duszności. W pierwszych dniach życia dziecko traci na wadze nawet 10%. Związane jest to z fizjologiczną utratą płynów i mija samoczynnie, szybko wracając do masy urodzeniowej. Nowo urodzone dziecko ma najczęściej dwa ciemiączka: przednie, które jest większe i później zarasta oraz tylne. Ważne jest, by obserwować, czy są one w poziomie czaszki, czy nie są wpadnięte ani nie wypuklają się ponad powierzchnię. Napięcie ciemiączka stanowi dobry wskaźnik nawodnienia organizmu. I młodsze dziecko, tym ma szybszy oddech - u noworodków może się wahać między 40 a 6- oddechów/minutę. W okresie noworodkowym dziecko odwraca głowę, po nawet najmniejszym podrażnieniu okolicy ust, robi „ryjek” z warg i porozumiewa się z otoczeniem za pomocą płaczu. Noworodek - dziecko urodzone po 22. tygodniu ciąży. Noworodkiem jest dziecko do ukończenia 28 dnia życia,. Prawidłowa waga noworodka urodzonego o czasie waha się w granicach od 2,5 kg do 4,5 kg, a długość od 50 cm do 62 cm. Dziecko po urodzeniu przechodzi swój pierwszy i najcięższy kryzys życia. Przejście od życia płodowego, w którym wszystkie jego potrzeby były zaspakajane przez organizm matki, do życia poza jej organizmem połączone jest z przekształceniem w okresie noworodkowym wielu czynności życiowych. Są to: uruchomienie samodzielnych mechanizmów oddychania, krążenia, wydalania, trawienia, regulacji temperatury itp. Te czynności przystosowawcze określa się mianem adaptacji noworodka. Dziecko rodzi się z krzykiem, po którym powietrze po raz pierwszy wchodzi do płuc i wypełnia sklejone pęcherzyki płucne. Płuca rozprężają się, w naczyniach płucnych zaczyna krążyć krew. Od tego momentu zapotrzebowanie organizmu w tlen odbywa się poprzez drogi oddechowe, około 75% noworodków zaczyna oddychać w pierwszej minucie życia. Okres noworodkowy charakteryzuje pewien zastój rozwoju przy jednoczesnym intensywnym przystosowaniu się wielu funkcji organizmu do czynników otaczającego środowiska zewnętrznego. Noworodek przejawia ogólną aktywność ruchową. Ruchy są chaotyczne nieskoordynowane i występują spontanicznie na bodźce zewnętrzne. Ze względu na ogromne przemiany, jakie zachodzą w organizmie dziecka, okres noworodkowy zaliczany jest do okresów przełomu. Noworodek śpi około 21 godzin na dobę (występują jednak duże odchylenia osobnicze), budząc się tylko w porach karmienia. Wyodrębnienie tego okresu z niemowlęctwa jest konieczne ze względu na trwający w tym czasie okres adaptacji młodego organizmu do życia w nowym środowisku. Noworodek jest bezsilny i bezbronny wobec otoczenia. Po ok. 2 tygodniach życia rozpoznaje głosy bliskich. Zachodzi przełom hormonalny, zmiana obrazu krwi, przepuszczalność błony jelitowej. Dziecko jest podatne na infekcje, ma podwyższoną ciepłotę ciała. Ma wrodzone odruchy chwytne i ssania. Okres ten kończy się wraz ze stabilizacją układów oddychania, krążenia, wydalania i gdy następuje wyrównanie urodzeniowej masy ciała, później odpada pępowina, występuje obfita podściółka tłuszczowa.

OKRES NIEMOWLĘCY

Okres niemowlęcy trwa od 28 dnia życia do 12 miesiąca. W tym czasie obserwuje się najintensywniejszy rozwój somatyczny i motoryczny. Długość ciała zwiększa się o 25 cm, masa ciała rośnie o 6-7 kg. Około 12 miesiąca wyrównują się obwody głowy i klatki piersiowej. Około 6 miesiąca zmniejsza się ciemiączko i zamyka się między 9. a 18. mż. Jako pierwsze wyrzynają się dolne siekacze. Następuje to około 6 miesiąca życia. Zęby wyrzynają się w różnym czasie, w końcu 1 roku życia dziecko ma już 6-8 zębów. W tym okresie kształtują się krzywizny kręgosłupa - lordozy szyjnej w 3-4 miesiącu, co przejawia się unoszeniem głowy oraz kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej (siadanie i wstawanie). Rozwijają się ruchy lokomocyjne i pionizacja ciała. Dzięki ukształtowaniu chwytu „obcęgowego”, z przeciwstawieniem kciuka możliwy jest dalszy rozwój ruchów manipulacyjnych. Zaczyna rozwijać się mowa. W 7 miesiącu życia dziecko wokalizuje dźwięki spółgłoskowe, a pod koniec 1 roku życia potrafi ze zrozumieniem wypowiedzieć kilka słów. Ruchy zaczynają przechodzić od mimowolnych, nieskładnych, bez związku z bodźcem do ruchów manipulacyjnych związanych z poznawaniem świata. Okres niemowlęcy obejmuje pierwszy rok życia dziecka i wy­różnią się w nim stadium noworodka oraz niemowlęctwa. Czas trwania stadium noworodka jest określany różnie przez poszcze­gólnych autorów. Biorąc jednak pod uwagę zmiany, jakie zacho­dzą w funkcjonowaniu kory mózgu w pierwszym miesiącu życia, jak również przystosowanie dziecka do życia pozamacicznego, wiele argumentów przemawia za tym, że pierwszy miesiąc życia obejmuje stadium noworodka. Ogólna charakterystyka fizyczna noworodka jest następująca: proporcje ciała inne niż u dorosłego, głowa i mózg duże, twarz mała, kończyny krótkie, tułów długi (M. Żebrowska, 1966). Układ kostny noworodka przypomina raczej chrząstkę. Najbardziej twarde są kości czaszki połączone na spojeniach chrząstką. Przy zetknięciu kości ciemieniowych i czołowych znaj­duje się ciemiączko przednie, a między kośćmi ciemieniowymi i kością potyliczną ciemiączko tylne. Układ mięśniowy ukształtowany jest ogólnie i dopiero z czasem rozwinie się pod względem budowy i funkcjonowania. Daje się zauważyć wśród mięśni przewagę zginaczy. Odruchy bezwarunkowe są u noworodka mechaniz­mem regulującym jego stosunek do świata otaczającego. Są to reakcje wrodzone na określone bodźce i dzięki nim noworodek może się dostosować do nowego środowiska pozamacicznego. U noworodka obserwuje się również reakcje ruchowe na cało­kształt bodźców. Nazywamy je ruchami błędnymi, są to ruchy całego ciała poruszającego się w sposób nie skoordy­nowany. Odruchy bezwarunkowe noworodka dzielimy na trzy rodzaje:

a) odruchy występujące tylko u noworodka,

b) odruchy wspólne dla noworodka i dorosłego,

c) odruchy prawidłowe u noworodka i niemowlęcia, a patolo­giczne u człowieka dorosłego

Przykładem odruchów pierwszej grupy jest odruch chwytny, występujący przy dotknięciu powierzchni dłoni noworodka jakimś przedmiotem. Palce i dłoń tak zaciskają się na przedmiocie, że można dziecko unieść do góry. W tej grupie znajduje się wiele innych odruchów bezwarunkowych, których tutaj nie będziemy omawiali. Druga grupa odruchów ma zasadnicze znaczenie dla życia i funkcjonowania niemowlęcia. Stanowi ono również bazę, na której formują się odruchy warunkowe. Do tej grupy odruchów należą przede wszystkim odruchy najbardziej niezbęd­ne do utrzymania noworodka przy życiu. Są to: odruch ssa­nia, oddychania, wydzielania śliny, wydala­nia moczu i kału. Do tej grupy należą również: od­ruch źrenicowy oraz mrugania. Przykładem trzeciej grupy jest odruch Babińskiego, polegający na tym, że gdy drażnimy stopę niemowlęcia, duży palec podnosi się do góry. W 9 miesiącu życia odruch ten ustę­puje i obserwujemy odruch podeszwowy, polegający na tym, że w czasie drażnienia stopy duży palec razem z małymi odchyla się w dół, ku podeszwie. Występowanie odruchu Babiń­skiego u człowieka dorosłego jest objawem patologicznym i świadczy o zmianach w ośrodkowym układzie nerwowym. W okresie noworodkowym związki korowe tworzą się powoli, kora szybko się męczy i noworodek potrzebuje dużo wypoczyn­ku. Dlatego śpi 4/j doby, a okresy czuwania są bardzo krótkie i łatwo przechodzą w drzemkę. Noworodek wykazuje dużą wraż­liwość na ułożenie ciała, uspokaja się w czasie kołysania, huś­tania, noszenia go na rękach. Na słabe i średnie bodźce dźwięko­we noworodek nie reaguje, a na silne odpowiada wstrząsem ciała. Wykazuje natomiast dużą wrażliwość na bodźce wzrokowe, ale tylko na duże, jaskrawe, świecące i poruszające się plamy. Dziecko rodząc się waży prawidłowo 2800 ? 3500 g i chociaż przyrosty ciała nie są tak duże, jak w życiu płodowym, to jednak w ciągu roku jego masa zwiększa się 3?4-krotnie i przeciętnie jednoroczne dziecko waży 10,2 kg. Wzrostu nie przybywa tak dużo i jeśli długość ciała wynosiła po urodzeniu 50 ? 52 cm, to roczne dziecko przeciętnie ma 76 cm. Zmienia się również pro­porcja poszczególnych części ciała i ich masa (M. Żebrowska, 1966). Odruchy warunkowe. Poza odruchami bezwarunko­wymi u niemowlęcia zaczynają się wytwarzać dosyć szybko od­ruchy warunkowe. Szybkość wytwarzania ich zależy od dojrza­łości mózgowej części analizatora. Początkowo odruchy warun­kowe nie są trwałe, stopniowo osiągają stadium trwałego związ­ku czasowego. Najczęściej pojawiają się u niemowlęcia odruchy warunkowe jako reakcje negatywne, a niezależnie od nich również pozytyw­ne. Już u dwutygodniowych dzieci stwierdzono występowanie ruchów ssania przy ułożeniu do karmienia. Później warunkowy odruch ssania pojawia się na bodźce spostrzegane z odległości, jak widok piersi matki lub butelki z pokarmem. Początkowe reak­cje warunkowe dziecka powstają na podłożu bezwarunkowych odruchów pokarmowych, następnie wytwarzają się na słowa do­rosłego. Postawa ciała i lokomocja. Zmiany postawy ciała wywołuje nie tylko rozwój ruchów, ale i zachodzące zmiany w napięciu mięśniowym. Dziecko początkowo leży na plecach, a jego główka chwieje się przy każdej zmianie pozycji. Trzymie­sięczne dziecko już trzyma główkę sztywno, a położone na brzu­szku unosi główkę i może ją utrzymać przez krótki czas. Nie może jeszcze unosić swego tułowia, dopiero dziecko sześciomiesięczne może siedzieć i poruszać tułowiem. Z pozycji siedzącej stara się przenieść do stojącej, ale dopiero dziecko 9?10-miesięczne unosi swoje ciało do pozycji pionowej. Okres chodzenia poprzedza raczkowanie, to jest przesuwanie . się ciała opartego na rączkach i nóżkach przy poziomym ułożeniu tułowia. Raczkowanie jest spowodowane słabszym rozwojem koń­czyn dolnych, które nie są w stanie utrzymać ciała w pozycji stojącej. Rozwój lokomocji i postawy ciała zależy w dużej mierze od cech indywidualnych dziecka. Mimo dużych wahań indywi­dualnych przyjmuje się następujące normy, a odchylenia od nich uważa się za objaw patologiczny. Dziecko 10-miesięczne po­winno samodzielnie siedzieć, 18?28-miesięczne samodzielnie chodzić. Ruchy manipulacyjne. U małego dziecka najpierw rozwijają się ruchy głowy, a potem ruchy rąk, pozwalające na chwytanie przedmiotów i manipulowanie nimi. W dalszej kolej­ności kształtują się ruchy pozwalające na utrzymanie ciała w po­zycji pionowej. Najbardziej wyraźnie występuje u niemowlęcia chwytanie, najpierw obydwiema rączkami, a potem każdą od­dzielnie. W wieku 5?7 miesięcy, a więc pod koniec II i na począt­ku III kwartału, dziecko chwyta przedmioty całą dłonią nie prze­ciwstawiając dużego palca czterem pozostałym. W III kwartale' dziecko zaczyna przeciwstawiać kciuk pozostałym palcom a szcze­gólnie wskazującemu. W tym czasie chwyty się doskonalą i są coraz dokładniejsze. Dziecko zaczyna manipulować pochwycony­mi przedmiotami, obracać je w rączkach, wkładać przedmioty mniejsze do większych, rzucać nimi. W czwartym kwartale nie­mowlę zaczyna posługiwać się przedmiotami w sposób specyficz­nie ludzki. Zabawy manipulacyjne są charakterystyczne dla te­go wieku. Polegają one na stukaniu przedmiotem o jakąś pod­stawę, uderzaniu jednym przedmiotem w drugi, naciskaniu piszczących laleczek i zwierzątek, wsłuchiwaniu się w powstałe dźwięki, obmacywaniu przedmiotów. Naśladując dorosłych dziecko robi rączką ,,pa”, klaszcze w rączki i robi ,,kosi-kosi łapki”, bawi się przy tym dobrze, wybu­cha śmiechem, a zadowolenie wyraża reakcjami mimicznymi. Z zabaw manipulacyjnych rozwijają się późniejsze rodzaje zabaw przypadające na okres poniemowlęcy. Rozwój spostrzeżeń i wrażeń, jest bardzo inten­sywny w okresie niemowlęcym. Rozwój spostrzeżeń wzrokowych obserwuje się u dziecka na podstawie reakcji na twarz ludzką. Dziecko 3-miesięczne odróżnia twarz matki w masce i bez maski, a czteromiesięczne twarze osób bliskich od obcych, 7-miesięczne odróżnia wyraz mimiczny gniewu od przyjaźni u tej samej osoby. Wiadomo również, że pod koniec pierwszego roku dzieci potrafią rozróżnić wzrokowo przedmioty, z którymi się stykały. W IV kwartale zaczynają szukać oczami przedmiotów nazywanych przez dorosłego. Rozwój mowy niemowlęcia przechodzi przez kolejne etapy i jest wstępnym przygotowaniem do rozwoju mowy artykułowa­nej. W 2, 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać dźwięki artykułowane o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym. Okres ten nazywa się okresem gruchania, które spełnia wiele funkcji, między innymi, ćwiczy aparat artykulacyjny. Około 6 miesiąca życia dziecko zaczyna wymawiać sylaby. Do najczęściej wyma­wianych sylab należą: ma, la, ta, pa, potem łączy je i tworzy całe łańcuchy, nie nadając im żadnego znaczenia. Pod koniec pierw­szego roku życia z wymawianych w gaworzeniu sylab wyłaniają się pierwsze słowa, mające znaczenie i odpowiadające przedmio­tom łub osobom. Najczęściej są to słowa składające się z dwóch takich samych sylab jak: ma-ma, ta-ta, la-la, oznaczające nazwy osób z otoczenia. Roczne dziecko używa sensownie około 3?5 stów. Myślenie niemowlęcia' znajduje się w stadium inte­ligencji umysłowo-ruchowej. Dziecko uczy się słyszeć i widzieć to, co je otacza. Poznaje zmysłami przedmioty wkładając je do ust, liżąc, wąchając. Na podstawie zdobytych doświad­czeń niemowlę uogólnia; roczne dziecko potrafi przyciągnąć za­bawkę za pomocą sznura, wkładać i wyjmować jeden przedmiot z drugiego. Myślenie jego nie stanowi jednak yodrębnionego procesu, lecz jest włączone w działalność spostrzeżeniowo-ruchową. Rozwój kontaktów społecznych. Pierwsze kon­takty społeczne dziecka związane są z zaspokajaniem jego potrzeb fizycznych. W drugim miesiącu życia pojawia się reakcja rados­nego ożywienia na widok osoby dorosłej; dziecko odpowiada uśmiechem na uśmiech. W I kwartale reaguje na dźwięk ludzkie­go głosu i pieszczotliwy ton. Te reakcje są ogromnie ważne dla dalszego rozwoju kontaktów społecznych. Dziecko 7?8-miesięczne osiąga dużą sprawność rąk, potrafi wziąć przedmiot, podnieść, rzucić. Ten ‚sposób posługiwania się przedmiotami sprawia, że za pomocą dostępnych mu przedmiotów zaczyna współdziałać ze starszymi. Starsi podsuwają mu przed­miot, a ono bierze go, rzuca, starsi podnoszą, podają, a ono znów rzuca. Zabawa może trwać długo, a między dzieckiem i starszymi nawiązuje się kontakt zwany obcowaniem przedmiot o w y m. Przedmioty stają się ogniwem łączącym dziecko z do­rosłymi. Obserwując ruchy osób dorosłych dziecko zaczyna je naśladować i to nie tylko zewnętrzną formę ruchów, ale również ich treść podmiotową. Pod koniec tego okresu dziecko zdolne jest do posługiwania się niektórymi przedmiotami w sposób typowy dla ludzi. Opieka nad niemowlęciem. Właściwa organizacja opieki nad niemowlęciem ma duże znaczenie dla jego rozwoju. W tym okresie należy dziecku zapewnić odpowiednią liczbę go­dzin snu i zorganizować czas czuwania. Od 2?3 miesiąca życia dziecko powinno spać 16 godzin, a czuwać 8 godzin na dobę. W miarę rozwoju i wzrostu niemowlęcia okres snu zmniejsza się, a czuwania zwiększa i pod koniec okresu niemowlęcego powinno ono spać 13?14 godzin, a czuwać 10?11 godzin. Czuwanie należy rozdzielić na cztery okresy. W czasie czuwania nie może na dziec­ko działać zbyt dużo ani zbyt mało bodźców z otoczenia. Zbyt dużo bodźców męczy dziecko, a zbyt mało wpływa hamująco na jego rozwój. Dziecko powinno mieć zawieszone nad łóżeczkiem kolorowe, błyszczące zabawki, widoczne dla niego. Należy pod­chodzić do dziecka, uśmiechać się, przemawiać przyjemnym, ła­godnym głosem. W II i III kwartale zabawki powinny być w za­sięgu ręki dziecka, aby mogło nimi manipulować. W IV kwartale należy mówić do dziecka, dając mu polecenia: pokaż, daj, zrób ?pa”, podawać przedmioty, poruszać nimi itp. Nie bez znaczenia dla rozwoju dziecka jest utrzymanie go w czystości, przestrzeganie godzin karmienia, właściwy dobór pokarmów i utrzymanie higieny zarówno dziecka, jak i pomiesz­czenia, w którym przebywa. Pobyt na świeżym powietrzu z nie­mowlęciem, wietrzenie pomieszczeń, dostosowanie ubioru do temperatury otoczenia, to wszystko wpływa na jego rozwój. Pierwszy rok życia jest okresem zdumiewającego wzrostu i rozwoju. Niemowlę ma charakterystyczny wygląd. Posiada ono stosunkowo dużą głowę, krótką szyję, duży tułów. Dziecko w tym okresie ma obfitą tkankę tłuszczową, która nadaje mu okrągłe zarysy. Niemowlę jest bardzo wrażliwe na wpływy zewnętrzne. Dla prawidłowego rozwoju musi być prawidłowo żywione. Pierwszy okres życia jest okresem, w którym szczególne często zagrażają dziecku choroby wynikające z niedoboru, na przykład krzywica (z niedoboru witaminy D), oraz niedokrwistość (brak żelaza). Dlatego prawidłowe żywienie jest bardzo ważne. Najwłaściwszym pokarmem dla niemowlęcia jest pokarm matki. Pokarm matki jest sterylny, bezpośrednio z miejsca produkcji przekazywany do spożycia. Zawiera on składniki, które odgrywają istotną rolę w procesach odporności przeciw zakaźnej. Karmienie piersią stwarza także okazję do bezpośredniego, intymnego kontaktu dziecka z matką. Rozwój w okresie niemowlęcym jest szczególnie intensywny. Mówimy o rozwoju psychoruchowym, ponieważ w tym okresie nie można odróżnić tych dwóch komponentów rozwoju. Noworodek to człowiek kompletnie zależny od otoczenia - bezradny, mało ruchliwy, niezdolny do samodzielnego poruszania. Nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem. Nie rozumie ludzkiej mowy i nie mówi. W pierwszym roku życia dziecko przede wszystkim osiąga spionizowaną postawę ciała. Niemowlę osiągając pionizację uczy się manipulować ręką. Nie jest to wcale takie proste. Dłoń ludzka skoordynowana ze wzrokiem stanowi niedoścignionej doskonałości narzędzie pracy. Pionizacja ciała pozwala na opanowanie lokomocji. Co prawda w pierwszym okresie niemowlęta poruszają się „na czworakach”, raczkując, ale jest to przejściowa faza rozwoju. Pod koniec roku zazwyczaj dziecko już staje i chodzi. Nie jest to jeszcze chód zbyt pewny, ale pierwszy krok na drodze rozwoju motorycznego w tym zakresie. Dziecko uczy się poznawać otoczenie - wykształca w sobie zdolność emocjonalnego reagowania na osoby bliskie, przede wszystkim na matkę. Zdolność poznawania i co istotne, zdolność przywiązywania się do matki jest bardzo ważną cechą. W tym właśnie okresie kształtują się zasadnicze elementy rozwoju uczuciowego. W ciągu pierwszego roku życia dziecko opanowuje mowę. Rozumie, co do niego się mówi po intonacji głosu, po wyrazie twarzy rozmówcy, uczy się poznawać zabarwienie uczuciowe ludzkiej mowy. Pod koniec roku zazwyczaj samo mówi i choć rozwój mowy trwać będzie jeszcze długo, to jest to istotny postęp. Równie ważną cechą okresu niemowlęcego jest umiejętność opanowania zwieraczy - dziecko uczy się sygnalizować potrzeby fizjologiczne. Rozwój niemowlęcia odbywa się dzięki właściwym warunkom higieniczno - zdrowotnym, ale także dzięki wpływom środowiska. Trzeba pamiętać, że bodźcem do rozwoju dziecka, do pokonywania wielkich i różnorodnych trudności jest przykład człowieka dorosłego. Dziecko wychowywane bez dorosłych nie nauczy się chodzić, mówić ani rozumieć ludzkiej mowy. Dlatego ten okres jest bardzo ważny i wymaga wiele troski i starań ze strony rodziców.

OKRES PONIEMOWLĘCY

Cechy charakterystyczne dla tego okresu: Zwolnienie tempa wzrostu i rozrostu, Przyśpieszenie rozwoju psychoruchowego, Pełne uzębienie mleczne, Częstsze zachorowania na choroby zakaźne oraz niebezpieczeństwo nieszczęśliwych wypadków i zatruć. W drugim roku życia przyrost długości ciała wynosi 10 -12 cm a wagi ok. 2,5 kg. W trzecim roku życia długość ciała zwiększa się o ok. 7 cm a waga o ok. 2 kg. Matki zazwyczaj martwią się, że dziecko traci na wadze, a to tylko pozorne chudnięcie zależne od zmian proporcji ciała. Wzrasta sprawność rąk i precyzja ruchów. Dziecko 2-letnie otwiera pudełka, je łyżeczką i pije z kubka. Ruchy stopniowo automatyzują się , to znaczy, że pewne czynności dziecko wykonuje bez kontroli wzroku. Układ nerwowy jest jeszcze niepełnosprawny , stąd zmienność usposobienia dziecka ( płacz-śmiech) i skłonność do pewnych odchyleń jak krzyki nocne, bezsenność czy tiki. Dziecko w wieku 15 miesięcy używa około 5 słów, naśladuje głosy zwierząt, rozumie zakaz; 18 miesięcy używa 10 - 20 słów, 2 lata buduje już proste zdania; 3 lata potrafi powiedzieć krótki wierszyk, a następnie krótkie opowiadanie. Nadmiar nowych słów i coraz dłuższe wypowiedzi prowadzą do zacinania się lub jąkania. Są to zjawiska przemijające. W 3 roku życia dziecko zaczyna zadawać pytania. W tym okresie dziecko powinno już załatwiać się samodzielnie, a uzębienie mleczne jest pełne czyli ma 20 zębów. Wiek poniemowlęcy to drugi i trzeci rok życia. Tempo rozwoju somatycznego jest teraz znacznie wolniejsze, mniejsze jest zapotrzebowanie na pokarmy, znika podskórna tkanka tłuszczowa, dziecko staje się znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Dziecko doskonali swoją motorykę i mowę, przez co staje się bardziej niezależne, samodzielne, poznaje otoczenie. Charakterystyczną cechą dziecka w tym okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch. Nazywamy to „głodem ruchu i wrażeń”. Dzieci źle znoszą monotonne zajęcia - z trudem skupiają się nad jedną czynnością na dłużej. Wielka ruchliwość prowadzi do zmęczenia, trzeba więc dbać, by dziecko dużo spało. W okresie poniemowlęcym dzieci chorują zazwyczaj na choroby zakaźne. Obecnie szczepienia wyeliminowały większość tych chorób. Zwiększają się także ilości urazów. Dziecko ruchliwe pozbawione doświadczenia wykazuje brak rozwagi i na przykład dotyka płomienia świecy, czy skacze ze znacznej wysokości, ponieważ nie umie jej ocenić. W trzecim roku życia dziecko zaczyna stawiać pytania: „ co to jest?”

W tym okresie dziecko powinno już opanować świadome oddawanie moczu i kału. Uzębienie mleczne ustala się w pełnym zakresie (20 zębów). W związku z tym zmienia się sposób żywienia dziecka, które coraz bardziej przechodzi z pokarmów papkowatych i półstałych na stałe. ROZWÓJ FIZYCZNY I PSYCHICZNY DZIECKA

• od drugiego roku życia dziecko nie tylko umie stać, ale także ćwiczy chodzenie - tak, że staje się ono początkiem jego podstawowego przemieszczania się w przestrzeni • na początku 3 r.ż. chód jest na tyle zautomatyzowany, że chodząc dziecko może wykonywać inne czynności - np. nieść naczynie z wodą, rzucać piłeczką, klaskać dłonie

• od 13 miesiąca dziecko intensywnie kształci sprawność rąk - znajduje to wyraz w opanowywaniu umiejętności posługiwania się przedmiotami codziennego użytku i wykonywaniu prostych czynności samoobsługowych (np. jedzenia), a także w zabawach

• ruchy dziecka są coraz płynniejsze i pewniejsze - ma ono coraz większe możliwości eksplorowania otoczenia

• ruchliwość dziecka sprawia, że rodzice są bardzo zaabsorbowani dzieckiem, przemieszczając się wraz z nim, dbając jego bezpieczeństwo • rozwój mowy - na początku 2 r.ż. łączenie sylab w dźwięki, u niektórych dzieci coraz bardziej świadome wypowiadanie słów • coraz lepszy kontakt z otoczeniem, odpowiadanie na gesty, wyraz twarzy, dźwięki, powtarzanie prostych sylab • rozwój mowy przebiega u dzieci w bardzo zindywidualizowanym tempie - jedne w trzecim roku życia zaczynają budować zdania, inne natomiast wypowiadają kilka słów • zmienność stanów uczuciowych, brak powściągliwości w ich wyrażaniu

• ludzie znaczą dla dziecka coraz więcej (doświadcza przyjemności z przebywania z innymi, potrafi sprawić przyjemność innym, ale nie potrafi się dzielić) • upór • 2,5 roku - napady złości (frustracja z powodu niemożności przekazania słowem informacji, odkrycie, że istnieją pewne zasady, które należy szanować)

• 3 r.ż - pogłębianie się życia uczuciowego, głównie dzięki doskonaleniu mowy • powolne, stopniowe ujawnianie potrzeb w zakresie kontaktów z rówieśnikami • potrafi oddać zabawkę czy ustąpić, by pozostać kimś w dobrych stosunkach

• w końcowej fazie okresu niemowlęcego dziecko wchodzi w fazę pytań typu „co to?”, „kto to?”, dlaczego?”

• wzrasta egocentryzm, negatywizm i upór

Rodzice w stosunku do dziecka, szczególnie w 2. i 3. r.ż., muszą w swym postępowaniu zmierzać do:

• wyrobienia orientacji dziecka w najbliższym otoczeniu • rozwijania funkcji poznawczych, mowy i myślenia

• kształtowania umiejętności współżycia społecznego z dorosłymi i rówieśnikami • kształtowania pozytywnych form zachowania się w stosunku do ludzi, zwierząt i przedmiotów • pobudzania rozwoju ruchowego w zakresie poruszania się i kontroli postawy

• wyrabiania sprawności manualnych i koordynacji wzrokowo-ruchowej, kształtowania wielu umiejętności związanych z potrzebami życia codziennego dla osiągnięcia tych celów należy:

• stwarzać dziecku warunki do rozwoju aktywności własnej

• dbać o zapewnienie pogodnego nastroju

• zapewnić nieskrępowaną zabawę

• organizować i świadomie tworzyć różnorodne sytuacje zabawowe (zabawy ruchowe, manipulacyjne, tematyczne, konstrukcyjne) • poświęcać uwagę rozwojowi biernej i czynnej mowy dziecka

• doskonalić spostrzeżenia wzrokowe, słuchowe i dotykowe • rozwijać wyobrażenia o otaczających przedmiotach i zjawiskach

• wyrabiać umiejętność koncentracji uwagi i zdolność do naśladowania słów i działań dorosłych

• rozwijać pierwsze wrażenia estetyczne dziecka • kierować uwagę na przeżycia i działania innych ludzi

• przyzwyczajać do wypełniania poleceń i do posłuszeństwa wobec dorosłych • kształtować właściwy stosunek do innych dzieci

• ćwiczyć u dziecka ruchy związane z przemieszczaniem ciała w przestrzeni

• uczyć posługiwania się przedmiotami codziennego użytku i zabawkami, zgodnie z ich przeznaczeniem

• dawać możliwość naśladowania w zabawie zaobserwowanych działań ludzi dorosłych

• kształtować podstawowe nawyki utrzymania porządku w najbliższym otoczeniu dziecka

• uczyć podstawowych umiejętności w zakresie samoobsługi

• zachować cierpliwość wobec przekornych zachowań dziecka (wykorzystać uwagę mimowolną)

Aby rozwój mowy dziecka przebiegał w sposób prawidłowy:

• rozmawiaj ze swoim dzieckiem • podczas zabawy pokazuj mu obrazkowe książeczki i powtarzaj proste wierszyki

• słuchaj, co mówi, okazuj zainteresowanie, tym, co próbuje powiedzieć i staraj się je zrozumieć

• nie przerywaj mu, prosząc, by prawidłowo powtórzyło jakieś słowo - dziecko może mieć początkowo kłopoty z wymową

• gdy rozmawiasz z dzieckiem używaj dorosłego języka, aby słyszało słowa wypowiedziane prawidłowo - unikaj spieszczania

• mów prostymi słowami; dziecko lepiej z pewnością zrozumie polecenie rodziców „Połóż ten klocek na wierzchu” niż „A teraz zobaczymy, czy Jacusiowi uda się ten ładny, czerwony klocuszek położyć na samej górze”

• mów powoli i wyraźnie • zadawaj dziecku dodatkowe pytania • nie poprawiaj wymowy dziecka

• w razie nieprawidłowej budowy narządów mowy (np. przy wadzie zgryzu), zapewnij opiekę lekarza specjalisty

• sprawdzaj, czy dziecko reaguje na aktywność słowną otoczenia (w przypadku braku reakcji, można podejrzewać niedosłuch)

• nie zaniedbuj chorób uszu - nieleczone mogą powodować niedosłuch, a w następstwie zaburzenia mowy

Potrzeby dziecka w wieku poniemowlęcym

• właściwy rozwój fizyczny dziecka warunkuje prawidłowy i całościowy rozwój psychiczny

• bardzo istotna potrzeba wieku poniemowlęcego - potrzeba miłości

 czuła rozmowa, pieszczoty  współdziałanie z dzieckiem  uczestniczenie w jego zabawach

 nie można uzależniać postępowania rodzicielskiego z dzieckiem od swojego nastroju

 brak odczuwanej miłości lęk i poczucie zagrożenia, nieco później - poczucie krzywdy i osamotnienie

 „sieroctwo duchowe”  nadmierna miłość - ciągłe trzymanie dziecka na ręku, ustawiczne skupianie na nim uwagi, nadmierne pieszczoty  hamowanie spontaniczności dziecka, rozwoju jego indywidualizmu, samodzielności

 najbardziej pożądane zachowanie - kontrolowanie własnych stanów emocjonalnych, sprawowanie racjonalnej opieki nad dzieckiem, pozwalanie mu na samodzielność

• potrzeba kontaktu emocjonalnego

 nadal bardzo duża  kontakt fizyczny stopniowo zastępowany jest przez kontakt wzrokowy, słuchowy, dotykowy

 narasta znaczenie kontaktu słownego

• potrzeba bezpieczeństwa

 odgrywa istotną rolę w życiu dziecka - poczucie bezpieczeństwa decyduje o tym, jak dziecko będzie postrzegało świat (źródło zagrożenia-przedmiot poznawania)  źródło poczucia bezpieczeństwa - pozytywny stosunek rodziców do dziecka

 obecność fizyczna rodziców  nowe sytuacje

OKRES PRZEDSZKOLNY

Wiek przedszkolny to niezmiernie ważny okres w życiu jednostki. Kształtuje się tu bowiem osobowość dziecka, pojawiają się pierwsze doświadczenia, następują duże procesy rozwojowe (rozwój fizyczny, umysłowy i emocjonalno - społeczny). Jest to okres charakteryzujący się specyficznymi właściwościami, z których za najważniejsze można uznać: potrzebę ruchu, działania, impulsywność, zmienność reakcji uczuciowych, zaciekawienie przejawiające się w stawianiu pytań, naśladownictwo z tendencją do odtwarzania i twórczego przetwarzania otaczającej dziecko rzeczywistości oraz myślenie konkretno - wyobrażeniowe. Wiek przedszkolny to przejście dziecka ze środowiska domowego do życia w środowisku nowym, przedszkolnym, w którym przygotuje się ono do podjęcia nauki w szkole. Warunkiem tego jest pewna gotowość do opuszczenia domu rodzinnego oraz do radzenia sobie z typowymi sytuacjami szkolnymi. Jeżeli dziecko ma się bez większych trudności uczyć w szkole, musi być fizycznie, społecznie i emocjonalnie gotowe do spędzenia kilku godzin poza domem w otoczeniu obcych ludzi i, przynajmniej na początku, nieznanych przestrzeni i przedmiotów. Wymaga to od niego niemałej samodzielności. Uzyskanie jej jest możliwe, jeżeli w okresie przedszkolnym dziecko ma szanse sprawdzenia się w niej i doskonalenia. Okres ten jest również związany z przejściem od prymitywnych form działania do form bardziej rozwiniętych. Dziecko w przedszkolu uczy się przekształcać wyniesione z domu wzory działania, a jest to możliwe, gdy pozna i zrozumie sens samego wzoru działania. Poszerzeniu ulegają również zainteresowania dziecka. Zainteresowania te przesuwają się z tego, co zewnętrzne i dostępne zmysłom, na to, co wewnętrzne i niedostępne w bezpośrednim poznaniu. Dziecko w wieku przedszkolnym jest bardzo zainteresowane otaczającym je światem i przedmiotów. W okresie tym musi nauczyć się właściwych form działania oraz kontroli nad własnymi procesami psychicznymi, by dobrze funkcjonować w nowym środowisku. Okres przedszkolny, ze względu na charakterystyczne właściwości wieku, określany jest czasami wiekiem zabaw, bo to właśnie zabawa jest podstawową formą działalności dziecka w wieku 3-7 lat. We wszelkiego rodzaju zabawach dziecko zdobywa różne informacje i umiejętności, doskonali wszystkie procesy psychiczne, a także uczy się dowolnie sterować własnym zachowaniem. Poznanie świata odbywa się w tym wieku poprzez swobodne, mimowolne uczenie się w różnorodnych nowych sytuacjach życiowych. Dla dziecka w tym wieku zabawy są dobrą szkołą społecznego uczenia się, są bogate w treści, zorganizowane i zbiorowe. Do głównych rodzajów zabaw dziecka należą zabawy tematyczne, konstrukcyjne, ruchowe i dydaktyczne. Szczególnie ważne są zabawy w role, przyjmowane przez dzieci na ogól zgodnie z płcią. Dzieje się tak, bowiem płeć jest biologicznym atrybutem roli społecznej. Cały okres przedszkolny to pierwszy szczebel nauczania, tak istotny dla każdego dziecka. Jednak w naszym systemie oświatowym, ze względu na słabo rozbudowaną sieć przedszkoli, tylko 40 % dzieci w wieku 3-7 lat objętych jest wychowaniem przedszkolnym. Granice tego wieku rozwojowego określa, która pisze, że w Polsce operuje się podziałem, w którym okres przedszkolny obejmuje dzieci między 3 a 7 rokiem życia. Odpowiada to także zasadom przyjętym w naszym systemie szkolnym, którego ogniwem jest przedszkole, przeznaczone dla dzieci w wieku od 3 do 7 lat. Granice chronologiczne wieku przedszkolnego są oczywiście płynne i umowne. Już potoczne obserwacje wskazują na to, że bywają dzieci 3-letnie nie przystosowane do udziału w grupie przedszkolnej oraz dzieci, które mogą uczęszczać do szkoły przed ukończeniem 7 lat. Jednak reforma systemu edukacji w 2009 roku obniżyła wiek szkolny. Zgodnie z tą reformą dzieci sześcioletnie mogą już uczęszczać do szkoły. Dzieci, których rodzice nie zdecydowali się jeszcze na posłanie syna/córki do szkoły będą objęte obowiązkowym wychowaniem przedszkolnym. Jak powszechnie wiadomo - każde dziecko rozwija się w innym tempie, w rozmaitych warunkach środowiskowych i wychowawczych. Dzieci różnią się od siebie osobowością oraz rozlicznymi cechami fizycznymi i psychicznymi. Jednakże u wszystkich dzieci w tym okresie - pomiędzy 3 a 7 rokiem życia - zachodzą pewne istotne zmiany w psychice, zmiany typowe i charakterystyczne wyłącznie dla wieku przedszkolnego, pozwalające wyodrębnić ten okres od innych okresów rozwojowych.

Rozwój fizyczny dziecka w wieku przedszkolnym charakteryzuje się powolnymi, stopniowymi zmianami. Nagłe zmiany w dziecięcych organizmach występują ponownie dopiero w wieku dorastania. U dziecka przedszkolnego zmienia się przede wszystkim sylwetka: w wyniku szybkiego wzrostu kończyn i tułowia następuje wydłużenie ciała, dziecko w tym okresie traci też podskórna tkankę tłuszczową, a to wszystko nadaje sylwetce bardziej smukły wygląd; klatka piersiowa poszerza się, czaszka powiększa się nieznacznie, natomiast zwiększa się wyraźnie część twarzowa. W układzie kostnym dziecka w wieku 3-7 lat następują duże zmiany. Według na początku okresu przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, a krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone. Stawy cechuje duża ruchomość, wiązadła stawowe są słabe i rozciągliwe. Bardzo słaba jest też muskulatura: włókna mięśniowe zawierają dużo wody, są wiotkie i cienkie, niezdolne do silnych i długotrwałych skurczów. Dlatego dziecko jest niewytrzymałe na wysiłek fizyczny, męczy go jednostajna pozycja, a także monotonny ruch, np. daleki spacer. W tej fazie łatwo wytworzyć się może wadliwa postawa ciała, a to zarówno wskutek pozostawania dziecka zbyt długo w jednakowej pozycji, jak też wskutek nieodpowiedniego, ciasnego ubrania, obuwia itp. Dalsza część rozwoju układu kostnego to zmiany w kościach nadgarstka. Owe zmiany powodują lepszą sprawność dłoni pięciolatków, które zręczniej manipulują drobnymi przedmiotami i narzędziami, coraz lepiej rysują i malują. W trzecim stadium, czyli pod koniec wieku przedszkolnego, wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oraz ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa: szyjna, grzbietowa i lędźwiowa. Dziecko 6-7 -letnie potrafi swobodnie władać mięśniami, lecz proces ich różnicowania nie jest jeszcze zakończony. Zaczynają też wyrzynać się zęby stałe. Lata przedszkolne to również wzrastająca sprawność narządów wewnętrznych: serca i płuc, które pracują u dziecka wydajniej, jednak przy szybkim tętnie i oddechu. Gdy już masa i siła dużych grup mięśniowych rozrośnie się (około 5 roku życia) - pojemność płuc wzrasta, oddech staje się głębszy. Zmiany zachodzą też w przewodzie pokarmowym, który osiąga już w drugim roku życia pełną sprawność trawienną, jest on jednak bardziej wrażliwy na działanie czynników uszkadzających, takich jak zarazki, niewłaściwa dieta, nieświeże pokarmy. W wolniejszym tempie niż w pierwszych trzech latach życia, rozwija się układ nerwowy przedszkolaka. Jednak konstrukcja i funkcje tego układu stale się doskonalą. Oto ogólne kierunki rozwoju procesów nerwowych w okresie przedszkolnym:

- zwiększa się ogólna wydolność komórek nerwowych, co wyraża się tym, że dziecko wraz z wiekiem mniej się nuży i męczy podczas wysiłku. Niemniej dziecko nie jest jeszcze zdolne do dłuższego wysiłku, ponieważ układ nerwowy jest podatny na zmęczenie;

- wraz z wiekiem wzrasta wpływ kory mózgowej na niższe części układu nerwowego. Dzięki temu czynności dziecka stają się lepiej skoordynowane, mniej impulsywne;

- wzrasta zdolność uczenia się, przejawiająca się w szybkim tempie powstawania odruchów warunkowych, które mogą wytwarzać się również za pomocą instrukcji słownej, czyli wydawania dziecku prostych i zrozumiałych poleceń, przez uogólniania jego poprzednich doświadczeń itp. Umożliwia to dorosłym szersze oddziaływanie na dziecko;

- rozwijają się też takie procesy nerwowe, jak pobudzenia i hamowania. Trzeba jednak podkreślić, że procesy pobudzenia są silniejsze niż procesy hamowania, dlatego m.in. dzieci w tym wieku cechuje na ogół znaczna pobudliwość nerwowa. Przejawia się ona w ich zachowaniu: wrażliwości emocjonalnej, kaprysach, a niekiedy w przejściowych tikach lub innych przy ruchach, jąkaniu się, zacinaniu itp.

Dzieci przedszkolne cechują się bardzo duża ruchliwością: chętnie biegają, skaczą, przysiadają, wspinają się, podnoszą i przenoszą rozmaite rzeczy, ciągle się czymś zajmując. Między 5-6 rokiem życia ogromnie nasila się potrzeba ruchu, a to za sprawą szybkiego przyrostu masy mięśniowej. Owa potrzeba ruchu to tzw. głód ruchu. Przedszkolak opanowuje swobodny chód i bieg, a czynności te cechują się właściwym rytmem, płynnością i harmonią. Nadal jednak czynnościom dziecka brak elastyczności, dokładności i przewidywania. Dzieci w tym wieku przyswajają kilka umiejętności ruchowych jednocześnie. Kształtują się kombinacje różnych form ruchu: biegu i skoku, biegu i kopnięcia piłki, chwytu i rzutu. Zaznacza się duża zmienność ruchów i niska zdolność do koncentracji na jednej czynności. W wieku przedszkolnym wzrastają również umiejętność utrzymywania ciała w równowadze oraz czynności manualne. Dziecko w toku posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku podczas ubierania się, mycia, jedzenia i prac plastyczno-konstrukcyjnych zdobywa wprawę w czynnościach ręcznych. W toku manipulacji rozwija się koordynacja wzrokowo-mięśniowa, podporządkowanie ruchów spostrzeżeniom wzrokowym, a w związku z tym wzrasta celowość ruchów dziecka, umożliwiająca mu działanie w nowych sytuacjach, realizowanie pomysłów, wykonywanie prac użytecznych . Ukształtowanie fizycznych cech dziecka zależne jest od całego szeregu czynników, przede wszystkim natury biologicznej i środowiskowej. Czynnikiem biologicznym są pewne predyspozycje, które dzieci dziedziczą po swoich rodzicach. Są one czynnikami warunkującymi osiągnięcie dużych lub małych wymiarów ciała, przyczyniają się do szybkiego lub wolniejszego tempa procesów rozwojowych. Na to dziedziczne podłoże nakładają się warunki środowiskowe, w jakich dziecko wzrasta. Jeżeli od urodzenia otoczone jest ono właściwą, racjonalną opieką, która zaspokaja jego potrzeby fizyczne i psychiczne - rozwój będzie przebiegał zgodnie z zadatkami dziedzicznymi. Dziecko przebywające w złych warunkach środowiskowych, nieodpowiednio żywione, źle pielęgnowane, wychowujące się w złej atmosferze rodzinnej - rośnie gorzej, rozwija się wolniej, nie ma szans realizowania swych genetycznych przesłanek. Rozwój nie przebiega w jednakowym tempie i rytmie. Są w życiu dziecka okresy przyśpieszonego i zwolnionego wzrastania, nasilonych i osłabionych procesów dojrzewania poszczególnych organów oraz ich funkcji.

Dziecko podczas pobytu w przedszkolu powinno osiągnąć gotowość szkolną. Aby do tego doszło, konieczny jest prawidłowy rozwój fizyczny, a także dojrzałość umysłowa. Podstawą owej dojrzałości umysłowej jest rozwój procesów poznawczych: rozwój wrażeń i spostrzeżeń, uwagi, pamięci, mowy i myślenia. W zakresie bezpośredniego, sensorycznego oraz bezpośredniego, umysłowego poznawania świata zachodzą w wieku przedszkolnym duże zmiany, które prowadzą do tego, że dziecko coraz lepiej dostosowuje się do swego środowiska i zyskuje szersze możliwości działania. Dzięki stopniowemu doskonaleniu się funkcji poznawczych i czynności umysłowych dziecko osiąga pod koniec wieku przedszkolnego wyższy jakościowo poziom rozwoju psychicznego. Ogromną rolę w doskonaleniu w/w funkcji odgrywa zmysł wzroku i słuchu. Jest rzeczą oczywistą, że dzieci kolory umieją rozróżniać wcześniej niż właściwie je nazywać. Dzieci 3-letnie odróżniają cztery barwy podstawowe (czerwony, żółty, zielony, niebieski), potrafią je wyróżnić spośród innych i prawidłowo dobrać według wzoru. Jednak dopiero 5-latki nabywają umiejętności poprawnego używania określeń przymiotnikowych na oznaczenie tych kolorów. Zwiększa się też zdolność rozróżniania odcieni barw. Poza tym, w wieku przedszkolnym, wzrasta znacznie ostrość wzroku i wrażliwość na barwy. Badania psychologiczne wykazały, iż wrażliwość wzrokowa dzieci przedszkolnych jest wyższa, jeśli sytuacja ma charakter zabawowy. Podczas badań psychologowie stwierdzili, że gdy zadanie było podawane w formie zabawy, następował przyrost wskaźników ostrości wzroku w stosunku do sytuacji zwykłego ćwiczenia sensorycznego. U dzieci w wieku przedszkolnym wzrasta również wrażliwość na bodźce akustyczne - rozwija się słuch muzyczny i fonetyczny werbalny twierdzi: Najwcześniej wykazuje dziecko wrażliwość na rytm, wyrażającą się w rytmicznym klaskaniu, tupaniu, uderzaniu w takt muzyki. Dzieci przedszkolne maja tendencję do upraszczania bardziej skomplikowanych figur rytmicznych, podobnie jak sprowadzają melodię do jej głównego motywu. Przejawem zaś rozwoju wrażliwości muzycznej jest reagowanie na kierunek linii melodycznej, a w zakresie rytmu - przyswajanie taktów najpierw dwumiarowych, potem trójmiarowych. Stopniowo rozwija się też umiejętność rozróżniania tonów pod względem ich wysokości, nasilenia i barwy, a także zdolność rozpoznawania różnych odgłosów. Dużym zainteresowaniem dzieci cieszy się melodia. Młodszy przedszkolak śpiewa proste melodie, ale z wiekiem rośnie umiejętność panowania nad swoim głosem, zwłaszcza, jeśli w przedszkolu przeprowadzane są odpowiednie zajęcia umuzykalniające. Poznanie rzeczywistości opiera się na odbiorze spostrzeżeń, które w wieku przedszkolnym są nadal ujmowane w sposób globalny i ogólnikowy. Dziecko nie ma zdolności do analizy, a następnie do syntezy, bo spostrzega całość przed częściami. Na temat rzeczywistości a pozorności pisze H. Flavell badał ten problem na różne sposoby. Podświetlał przedmioty kolorowym światłem, żeby pozornie zmienić ich barwę, lub nakładał zwierzętom maski, by upodobnić je do innych stworzeń. Odkrył, że dwu- i trzylatki nadal oceniają obiekty na podstawie ich obecnego wyglądu. Dopiero około piątego roku życia dziecko zaczyna odróżniać wrażenie od cech rzeczywistych. Pomimo, że spostrzeżenia dziecka są zwykle chaotyczne i nieuporządkowane, to jednak dziecko może dostrzec drobiazgi, szczegóły na przedmiotach czy w zjawiskach. Wiąże się to nie tylko z dużą sprawnością analizatorów, lecz także z subiektywizmem spostrzeżeń dziecięcych, dzieci wyodrębniają bowiem w przedmiotach i na obrazkach przede wszystkim te szczegóły, które wywołują w nich określone przeżycia emocjonalne. Kolejną cechą spostrzeżeń dziecięcych jest ich zależność od konkretnej czynności. Dziecko na początku okresu przedszkolnego zwraca uwagę na te przedmioty (części i składniki przedmiotów), które odgrywają bezpośrednią rolę w wykonywanej przez nie czynności. W następnej fazie dziecko przewiduje już w spostrzeżeniu poszczególne elementy czynności. W wieku przedszkolnym dzieci robią również postępy w wyodrębnianiu przedmiotu z tła, rozpoznawaniu go na podstawie kształtu. Z łatwością rozpoznają rysunki konturowe i sylwetowe. Badania polskiego psychologa S. Szumana dowiodły, iż dziecko, z figur geometrycznych, najpierw odtwarza koło, a gdy z wiekiem spostrzegawczość dziecka staje się dokładniejsza - odtwarza ono kwadrat (5-6-latki), potem trójkąt (6-7-latki). Spostrzeganie kształtu ma jeszcze inna cechę, mianowicie to, że dzieci potrafią identyfikować kształty znanych sobie rzeczy i figur mimo zmiany ich położenia, np. dziecko może oglądać rysunek leżącego wazonu „przekręcając” głową na ten bok, na którym leżał wazon, może też oglądać ilustracje w książkach „do góry nogami”, pisać litery i liczby pismem lustrzanym. Rozwój spostrzeżeń dzieci przedszkolnych to również bardziej złożone procesy. Można wyróżnić trzy stadia ujmowania zdarzeń na obrazku, odpowiadające coraz wyższym fazom spostrzegania rzeczywistości: stadium przedmiotów, czynności i stosunków. W pierwszym stadium dziecko wylicza przedmioty i istoty, w drugim - opisuje obrazek wymieniając czynności osób i proste relacje przestrzenne, w trzecim - interpretuje obrazek jako całość logicznie powiązanych sytuacji i ciąg zdarzeń. Podsumowując można stwierdzić, że spostrzeganie staje się coraz pełniejsze dzięki wykonywaniu przez dziecko coraz bardziej specyficznych czynności, które zachodzą po zetknięciu z bodźcami (oglądanie, przysłuchiwanie się itp.). Ogromne znaczenie w rozwoju umysłowym dziecka w okresie przedszkolnym mają: uwaga, wyobraźnia i pamięć. Uwaga dziecka współpracuje i z czynnościami spostrzegania, i z innymi procesami poznawczymi. Uwaga jest przede wszystkim mimowolna. Nie jest natomiast ani zbyt trwała, ani też podzielna. Przykuwają ją mocne i interesujące bodźce w trakcie zabawy, ale nowe zjawiska lub przedmioty mogą spowodować, że dziecko skupi się na kolejnych bodźcach, ponieważ nie potrafi ono podzielić swej uwagi. Uwaga przedszkolaka nie jest też przerzutna - z jednej strony dziecko zaaferowane jakąś czynnością, nie potrafi bez protestów oderwać się od niej, a z drugiej strony, pod wpływem rozmaitych czynników (hałas, zmęczenie), odwraca od niej uwagę. Pod koniec okresu przedszkolnego kształtuje się u dziecka uwaga dowolna, sterowana wysiłkiem woli. Rozwija się ona pod wpływem zadań i poleceń stawianych dzieciom przez dorosłych, których wypełnianie jest obiektywną koniecznością, choć nie zawsze łączy się z subiektywną przyjemnością. Uwaga dowolna rozwija się lepiej pod wpływem gier i zabaw dydaktycznych i ruchowych, bowiem wymagają one od dziecka przestrzegania różnych reguł oraz pokonywania przeszkód. Sprzyjającym czynnikiem rozwoju uwagi dowolnej jest jeszcze własne zainteresowanie dziecka, jego indywidualne zamiłowanie. Wyobraźnia to wynik dziecięcych spostrzeżeń. O dzieciach w wieku przedszkolnym mówi się często jako o istotach obdarzonych bujną wyobraźnią. Potrafią one zmyślać najrozmaitsze fakty i zdarzenia, które nie miały miejsca w rzeczywistości, przeżywają czytane im bajki lub opowiadania tak, jakby działy się one naprawdę, a w zabawach tematycznych utożsamiają się nawet z fantastycznymi postaciami z bajek czy baśni. Dzieci lubią też ożywiać przedmioty martwe, nadawać zwierzętom i roślinom cechy ludzkie. Jednocześnie, przedszkolaki do 5 roku życia, dobrze odbierają przede wszystkim to, co konkretne, co można dotknąć i zobaczyć. Lubią też naśladownictwo innych osób. Te, na pozór sprzeczne cechy wyobraźni, zrozumiemy, jeśli uwzględnimy tendencje rozwoju wyobraźni w wieku przedszkolnym. Gdy spostrzeżenia dziecka stają się coraz precyzyjniejsze i dokładniejsze, równocześnie potrafi ono coraz lepiej dokonywać uogólnień o szerokim zakresie, a w wyobrażeniach odrywa się od konkretów poznawanych zmysłowo, bardzo dobrze je przekształcając. Inny kierunek rozwojowy wyobrażeń w wieku przedszkolnym to przetwarzanie wyobraźni mimowolnej w wyobraźnię dowolną. Małe dziecko posiada wyobraźnię mimowolną, polegającą na snuciu luźnych obrazów i skojarzeń, dlatego mówi się, że takie dziecko ma bujną wyobraźnię. Wraz z wiekiem dziecka, czyli pod koniec okresu przedszkolnego, cecha ta poddaje się świadomej kontroli, więc mówimy tu już o wyobraźni dowolnej. Fantazjowanie nie staje się wtedy uboższe czy mniej wybujałe, ale dziecko liczy się już z pewnymi regułami, np. przedstawia swoje wyobrażenia w postaci wytworów na określony temat. Rozwój wyobrażeń silnie wiąże się z procesami pamięciowymi. Dzięki pamięci człowiek ma zdolność do zmieniania zachowania pod wpływem minionych doświadczeń. Dziecko również gromadzi ogromne zasoby doświadczeń, a dzieje się to w różnych sferach: ruchowej, poznawczej, emocjonalnej i społecznej. Funkcją pamięci jest zbieranie i przechowywanie informacji o otaczającym świecie. W okresie przedszkolnym pamięć jest na etapie bardzo intensywnego rozwoju. Pamięć dzieci w wieku od 3 do 7 lat ma charakter mimowolny, podobnie jak wyobraźnia i uwaga. Dziecko nie stawia sobie jeszcze specjalnego zadania zapamiętania jakiegoś materiału w tym celu, aby go później odtworzyć. Zarówno zapamiętywanie jak też przypominanie nie stają się odrębnym zadaniem pamięciowym, lecz włączają się w rozmaite formy aktywności dziecięcej. Pamięć mimowolna sprawia, że podczas zabawy dziecko pozornie nie interesuje się rozmową rodziców, a jednak po jakimś czasie potrafi powtórzyć uwagi zasłyszane w trakcie tej pogawędki. Zdolność świadomego zapamiętywania i przypominania, czyli pamięć dowolna, rozwija się pod koniec okresu przedszkolnego. Ciekawą prawidłowością jest to, że zamiar przypomnienia sobie czegoś jest wcześniejszy od chęci zapamiętania, a więc dziecko nie zdaje sobie sprawy, że pragnąc jakieś informacje wykorzystać, musie je najpierw zapamiętać. Przedszkolak podczas samorzutnej zabawy przypadkowo utrwala w pamięci sporo nowych informacji, które są zapamiętywane trwale. Jest to przejaw rozwoju pamięci świeżej (bezpośredniej) i trwałej. W okresie przedszkolnym czas, jaki mija od momentu zetknięcia się z przedmiotem czy zjawiskiem, a jego późniejszym rozpoznaniem, bardzo wydłuża się. Tak więc 3-latki znajdują i rozpoznają ukryte dwa przedmioty po ok. 20 minutach, dzieci 4-letnie robią to z trzema przedmiotami po 30 minutach, natomiast 5-7-latki po 30 minutach odnajdują i nazywają od czterech do sześciu przedmiotów. Pamięć dziecka ma charakter emocjonalny, co oznacza, że przechowuje ono głównie doświadczenia zabarwione uczuciowo. Niektóre z nich - te szczególnie silne, mogą być przechowywane w postaci wspomnień. Najdawniejsze dziecięce wspomnienia nie mogą jednak sięgać wcześniejszych okresów niż 3 rok życia. Bardzo interesującym i trudnym zjawiskiem u dziecka przedszkolnego jest pewna prawidłowość procesów pamięciowych, tj. reminiscencja. Polega ona na polepszeniu zapamiętywania po upływie pewnego czasu od momentu zetknięcia się z danym zjawiskiem, przedmiotem itp. Widać to bardzo wyraźnie w momentach, gdy dziecko, np. zaraz po wycieczce opowiada jej przebieg fragmentarycznie, chaotycznie. Natomiast po pewnym czasie, będąc w tych samych miejscach, wracając pamięcią do tych samych sytuacji, dziecko opowiada już logicznie i szczegółowo. Na zakończenie informacji o procesach pamięciowych dziecka można stwierdzić, że zjawiska i wiadomości, utrwalone w pamięci w wieku przedszkolnym, zachowują się w niej na dłuższy czas; jednak człowiek dorosły umiejętniej potrafi materiał pamięciowy organizować i porządkować. W rozwoju umysłowym przedszkolaka wielkie znaczenie mają wyższe procesy poznawcze, czyli mowa i myślenie. Mowa jest formą języka, w której dla przekazania znaczeń używa się artykułowanych dźwięków lub słów. Nauka mowy to wymawianie słów poprzez naśladownictwo. W okresie od trzech do czterech lat następuje gwałtowny rozwój języka, dziecko posługuje się prostymi, krótkimi zdaniami. Potem rozwija się gramatyka i dziecko zaczyna budować zdania złożone. Dzieci w początkowym okresie przedszkolnym, jeśli najbliższe otoczenie prawidłowo na nie oddziałuje, opanowują podstawy mowy ojczystej (gramatycznie i leksykalnie). Bogate słownictwo, a potem łatwość łączenia słów z coraz dłuższe zdania o prawidłowej strukturze gramatycznej, będzie efektem częstych rozmów dorosłych dziećmi, czytania książeczek, poprawnego zwracania się do dzieci. Dzięki bogatemu słownictwu i poprawnej gramatyce przedszkolak potrafi umiejętnie wyrażać swoje sądy i opinie, rozmawiać z innymi osobami. Podczas okresu przedszkolnego dziecko stopniowo poszerza swój słownik i posługuje się coraz lepiej zasadami fonetyki i gramatyki języka. Jednak bywają różnice w słownictwie dzieci. Różnice indywidualne w zasobie słownictwa na każdym poziomie wieku zależą od inteligencji dzieci, od wpływu środowiska, od okazji do uczenia się i od motywacji. I dalej czytamy dzieci zdolne oraz pochodzące z zamożniejszych środowisk układają zdania dłuższe i pełniejsze, bardziej kompletne. Mowa przedszkolaka spełnia funkcję egocentryczną, ponieważ dziecko nie dba o to, do kogo mówi i czy jest przez kogoś słuchane, mówi dla samej przyjemności mówienia, a monologi, to jakby głośne myślenie. Najnowsze badania nad funkcjonowaniem poznawczym przedszkolaków wykazały, że nie są one tak egocentryczne. Na początku okresu przedszkolnego dziecko mówi podczas każdej swej aktywności, pod koniec - posługuje się mową w trakcie planowania czynności, a ostatecznie mowa przekształca się w czynność wewnętrzną, czyli myślenie, które służy do kierowania własnymi działaniami. Myślenie to proces, który umożliwia coraz pełniejsze poznanie rzeczywistości. Mówiąc o specyfice myślenia dziecka w wieku przedszkolnym nie wolno pominąć dynamicznego związku tego procesu ze zmysłowymi, bezpośrednimi czynnościami poznawczymi. U dzieci w wieku przedszkolnym najbardziej typowe jest myślenie konkretno-wyobrażeniowe, chociaż w określonych sytuacjach dziecko może zastosować również myślenie zmysłowo-ruchowe lub słowno-logiczne. Myślenie konkretno-wyobrażeniowe powstaje dzięki rozwojowi pamięci i wyobraźni. Dziecko myśli i o tym, co się aktualnie dzieje wokół niego, i o tym, co zdarzyło się wcześniej, i o tym, co nastąpi. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w projektach dziecięcych zabaw, w pytaniach i rozmowach. Dziecięce myślenie ma ścisły związek z działalnością, bowiem dziecko posługuje się nim podczas rozwiązywania problemów w codziennej swej aktywności, podczas zabaw i każdej innej czynności. Nie jest więc początkowo samodzielnym, wewnętrznym procesem umysłowym, w jaki przekształci się w toku dalszego rozwoju. Aby dziecko, w swojej działalności praktycznej osiągnęło swój cel, musi zastanowić się nad najbardziej dogodnymi środkami i metodami, by go zrealizować. Myślenie stopniowo przekształca się w czynność wewnętrzną, która staje się planem przyszłego działania. Ten proces uwewnętrzniania czynności zewnętrznej nosi miano interioryzacji. Wszystko to razem sprawia, iż dziecko staje się gotowe do nauki w szkole, to znaczy do uczenia się według zewnętrznego względem siebie programu i pod kierunkiem nauczyciela. Rozwój myślenia dziecka jest oparty nie tylko na bezpośrednich spostrzeżeniach, ale i na wyobrażeniach. J. Piaget nazywa to stadium rozwoju umysłowego dziecka podokresem wyobrażeń przedoperacyjnych. Należy przez to rozumieć fakt, że u dziecka kształtują się wówczas wyobrażeniowe symbole przedmiotów i zjawisk, tzw. obrazy umysłowe. Wyobrażenia dotyczą, zdaniem Piageta, nie tylko przedmiotów statycznych, lecz także przedmiotów znajdujących się w ruchu albo też zmian zachodzących w zjawiskach. Myślenie konkretno-wyobrażeniowe, które rozwija się w stadium przedoperacyjnym, Piaget nazwał też myśleniem intuicyjnym. Ta konkretność polega na wykonywaniu czynności umysłowych za pośrednictwem obrazów, które są wyobrażeniową reprezentacją czynności zewnętrznych. Słynne eksperymenty Piageta nad rozwojem zasady zachowania stałości przedmiotu mimo jego przekształceń dowiodły, że dzieci w wieku przedszkolnym, oceniają masę, ciężar i objętość na podstawie zewnętrznego wyglądu przedmiotów, zaś wielkość zbioru na postawie statycznego układu obiektów w przestrzeni. Badania te wskazują na fakt, że czynności umysłowe u przedszkolaka nie są operacjami myślowymi, ponieważ dziecko nie potrafi uchwycić związku między stanem jakiegoś przedmiotu a jego przekształceniem. W wieku przedszkolnym dziecko posługuje się całym szeregiem pojęć, które rozwijają się w powiązaniu z przyswajaniem i utrwalaniem mowy. Dziecko 3-letnie, tworząc pierwsze pojęcia, sugeruje się głównie cechami zewnętrznymi rzeczy i zjawisk. Dziecko 4-letnie opiera się już na cechach ważniejszych i charakterystycznych. Natomiast 6-latek myśli już bardziej logicznie, tworzy definicje opisowe, w których wylicza cechy, ważne i mniej istotne, jakiegoś zjawiska. Z kształtujących się stopniowo w okresie przedszkolnym pojęć dziecko powoli konstruuje własny, niepowtarzalny obraz otaczającego świata. Mimo, iż bywa on w dużym stopniu zniekształcony, bo wyznaczony przez niedojrzałe formy poznawania rzeczywistości, jest prawdziwie fascynujący dla dorosłego. Psychologowie twierdzą (a Piaget zgadzał się z tym stanowiskiem), że myślenie dziecka ma charakter magiczny: ponieważ przedszkolak nie potrafi rozumować logicznie, więc zjawiska z otoczenia wyjaśnia sobie, przypisując rzeczom i przedmiotom martwym cechy życia (animizm) oraz nadaje przyrodzie cechy specyficznie ludzkie (antropomorfizm). Jednak takie cechy myślenia szybko zanikają, a obraz świata staje się bardziej realistyczny, ponieważ dziecko staje się bogatsze w doświadczenia, a dorośli stymulują jego rozwój. Wiek przedszkolny to rosnąca ciekawość dziecka i wiążąca się z tym ogromna liczba stawianych pytań. Pytania te pełnia funkcję przede wszystkim poznawczą, ale stopniowo nabierają ogólnego charakteru i w końcu przybierają postać problemów. Treść pytań dziecięcych jest niezwykłe bogata i zróżnicowana, dotyczy wielu przedmiotów, zjawisk i zagadnień. Dziecko przede wszystkim dzięki pytaniom zdobywa wiedzę o rzeczach, ich cechach. Stawiając pytanie dąży do zdobycia informacji także o dynamicznych właściwościach przedmiotów, a więc o zmianach i przekształceniach przedmiotów, jakim podlegają, czy wreszcie o fazach zjawisk itp. Pytania dziecka wiążą się też ściśle z umiejętnością rozumowania i możliwością uchwycenia związków przyczynowo-skutkowych. Psychologowie stwierdzili, że u dzieci od 3 do 7 lat rozumowanie sytuacyjne i czynnościowe na konkretnym materiale (np. konstrukcyjnym) jest sprawniejsze niż słowne wnioski. Ale wraz z rozwojem rozumowania i czynności poznawczych następuje u dzieci przejście od myślenia chaotycznego, pochopnego do rozumowania ciągłego, uwzględniającego związki przyczynowo-skutkowe.

Podczas badań pedagogicznych i psychologicznych (omawianie historyjek obrazkowych) okazało się, że najwięcej dziecięcych pytań związanych jest z nowością oraz zawiłością historyjek. Stwierdzono także, że wszystkie pozostałe elementy występujące w badaniu, a więc udziwnienia, niezgodności, wywoływały więcej pytań niż obrazki proste i znane. Przedszkolak na swoje pytania oczekuje odpowiedzi krótkiej i prawdziwej, podanej w jasny, zrozumiały sposób. A dorośli analizując pytania dzieci mogą zorientować, jak przebiega ich rozwój umysłowy.

Charakteryzując wiek przedszkolny nie można pominąć ważniejszych momentów w rozwoju emocjonalno-społecznym. Wiek ten cechuje się bardzo bogatym i zróżnicowanym życiem uczuciowym, a uspołecznienie dziecka stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego. Między 2. a 6. rokiem życia dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, nabiera zdolności regulowania ekspresji emocji, nabywa umiejętności zaradczych, które pozwalają mu kształtować pozytywne kontakty z dorosłymi i rówieśnikami. Z typowych emocji, które pojawiły się już w wieku poniemowlęcym, a obserwowanych również w zachowaniu dzieci w wieku przedszkolnym wymienić można: strach, gniew, złość, radość, wstyd, niechęć czy też zazdrość. Ale właśnie w okresie przedszkolnym uczucia te stają się bardzo wyraziste, zaś ekspresyjność (mimika i pantomimika) wielu czynności służy wyrażaniu przeżyć emocjonalnych. Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i niewykształconych jeszcze procesów hamowania - dziecko jest bardzo pobudliwe. Niedojrzałość układu nerwowego przyczynia się również do tego, że emocje dziecka są krótkotrwałe, łatwo powstają i szybko się kończą. Poza tym dziecko bardzo szybko przechodzi z jednego stanu emocjonalnego w drugi, zupełnie od niego różny. Ta zmienność i niestałość uczuć dziecięcych to labilność uczuciowa. W miarę jak dzieci wzrastają, ich sposób wyrażania emocji staje się mniej gwałtowny, co jest związane z faktem, że widzą, jak dorośli reagują na gwałtowne wybuchy emocjonalne, nawet takie, które wyrażają radość i inne przyjemne emocje. Jednocześnie hamowane emocje nie są już tak krótkotrwałe. Właśnie pod koniec okresu przedszkolnego następuje widoczny rozwój uczuć wyższych - intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Dzieci dojrzewają emocjonalnie, bo uczą się opanowywać swe afekty oraz ich uzewnętrznianie. Pod koniec wieku przedszkolnego zmienia się rola przeżyć emocjonalnych w działanie. Najmłodsze dzieci cieszy samo wykonywanie czynności. U dziecka w czwartym i piątym roku życia uczucia pojawiają się już w końcowej fazie działania, w momencie osiągnięcia przez nie celu (M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1974, s. 115). Dziecko więc cieszy się z tego, do czego doszło w efekcie swojego działania. Pozytywne uczucia rodzą się też podczas planowania czynności, gdy dziecko stawia przed sobą odległe cele, realizując np. zabawę konstrukcyjną, etapami. Okres przedszkolny to duże zmiany w sposobie przeżywania emocji i ich wyrażania. Obok przejawów fizjologicznych (czerwienienie się i pocenie) obserwuje się wiele ruchowych przejawów emocji , takich jak klaskanie, poskakiwanie. Pod wpływem oddziaływań społecznych następuje ograniczenie ekspresji emocji, przede wszystkim hamowanie przejawów emocji negatywnych (gniewu, strachu) Od trzeciego roku życia wzrasta u dzieci umiejętność mówienia o emocjach oraz chęć zastanawiania się nad nimi. Dzięki takim zdolnościom dzieci potrafią dzielić się swymi doświadczeniami i pozostawać w bliskich kontaktach dorosłymi. Dzieci bardzo dobrze radzą sobie również w manipulowaniu zachowaniami i uczuciami innych, a czynią to poprzez własne emocje (np. przytulanie się). Dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób. Zaznacza się wyraźny wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach i refleksji nad nimi. W okresie przedszkolnym u dzieci kształci się także zdolność do pocieszania innych., do dzielenia wspólnych przeżyć i do pomagania, gdy zachodzi taka potrzeba. Zdolność do empatii zależy od poziomu rozwoju poznawczego i językowego dziecka oraz od jego doświadczeń. Badania wykazują, że dzieci rodziców empatycznych reagują troską na zmartwienie innych, dzieci karane zaś wykazują mniej zachowań empatycznych, natomiast często reagują gniewem, lękiem, atakiem fizycznym. Tak więc w rozwoju emocjonalnym przedszkolak przechodzi drogę od emocji związanych jedynie z osobistymi potrzebami i pragnieniami do uczuć, które uwzględniają stany innych ludzi, co jest dowodem na uspołeczniony charakter emocji. Wraz z rozwojem fizycznym, rozwojem procesów poznawczych oraz postępami w rozumieniu uczuć i sposobu myślenia innych osób, następują ogromne zmiany w kształtowaniu się umiejętności społecznych. Rozwój społeczny oznacza nabywanie umiejętności zachowania się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami. Stawanie się osobą uspołecznioną opiera się na trzech procesach, które mimo, że odrębne i odmienne, są ściśle ze sobą powiązane, tak, że niepowodzenie w którymkolwiek z nich obniża poziom uspołecznienia jednostki. Oto te trzy procesy socjalizacji: Uczenie się zachowań społecznie aprobowanych Pełnienie ról społecznie aprobowanych Rozwój postaw społecznych. Dziecko w wieku przedszkolnym przechodzi głęboką przemianę w procesie socjalizacji - staje się jednostką społecznie dostosowaną do otoczenia, zdolną do uczestnictwa we wspólnym działaniu (zabawach, zajęciach) oraz przygotowaną do włączenia się w życie szkolne. Owa socjalizacja dotyczy rozmaitych kontaktów społecznych, które dzieci nawiązują zarówno w domu rodzinnym, jak i w środowisku przedszkolnym. Oddziaływania w rodzinie to przede kontakty z rodzicami i rodzeństwem, rzadziej z dziadkami. Dorośli w rodzinie stanowią dla dzieci wzór do naśladowania. Ich sposób reagowania i stosunek do świata są odzwierciedlone w dziecięcych zachowaniach. Wzajemne stosunki między rodzicami a dziećmi zależą od postaw rodzicielskich (postawy te szczegółowo omówię w rozdziale 2), wieku i wykształcenia rodziców, od cech ich osobowości oraz wzorów wychowawczych, panujących w danej kulturze. Nieprawidłowe kontakty z rodzicami zawsze znajdują odbicie w zachowaniu dziecka w postaci zaburzeń sfery emocjonalnej. Kontakty społeczne w rodzinie to również kontakty z rodzeństwem, a uzależnione są one od kolejności urodzenia, płci, różnicy wieku. Prawidłowe kontakty w rodzinie wielodzietnej przyczyniają się do życzliwych relacji między dziećmi. Natomiast problemem w takiej rodzinie może być zazdrość dzieci o uczucia rodziców. Jednak czas, cierpliwość i takt rodziców powodują, iż dzieci są społecznie przygotowane do nowych sytuacji (np. narodziny brata czy siostry). Różne są też emocje w stosunku do rodzeństwa. Rzecz jasna, dzieci w wieku przedszkolnym odnoszą się inaczej do starszego, a inaczej do młodszego rodzeństwa. Dla młodszego rodzeństwa przygotowany przedszkolak stanie się opiekunem. Pozytywne kontakty społeczne ze starszym rodzeństwem wyrażają się we współdziałaniu w zajęciach lub zabawach oraz zgodnym podporządkowaniu się ich kierownictwu. Całkowicie inaczej układają się kontakty społeczne dziecka w wieku przedszkolnym z rówieśnikami. Dziecko 3-letnie, które było przez rodziców przygotowane do zetknięcia się z nowym środowiskiem, nie przeżyje szoku po rozstaniu się z rodzicem w przedszkolu i szybciej przystosuje się do nowego trybu życia. Kontakty społeczne w przedszkolu stwarzają dziecku nowe warunki rozwoju, a wpływ grupy rówieśniczej to wspaniała szkoła uspołecznienia. W miarę rozwoju świadomości i umiejętności komunikacyjnych oraz rozumienia uczuć i sposobu myślenia innych osób szybko wzrastają umiejętności społeczne dzieci w średnim dzieciństwie. Najbardziej widoczne jest to podczas zabaw z rówieśnikami, kiedy to: rodzą się pierwsze przyjaźnie, zaczyna się współpraca między dziećmi, następuje wspólne planowanie i ustalanie celów zabaw. Kontakty społeczne w zabawie przyjmują różną postać: od zabaw samotnych, w których dziecko nie przejawia jeszcze aktywności społecznej, poprzez zabawy równoległe, oparte na naśladownictwie zachowań rówieśników, do społecznych form zabawy. Zabawy samotne są charakterystyczne dla dzieci młodszych (3-, 4-latków), natomiast 5-latki są już bardziej uspołecznione, więc podejmują częściej społeczne formy zabawy. Dzieci bardzo lubią bawić się w odgrywanie różnych sytuacji i przeżyć, a poprzez zabawę uczą się współpracy, umiejętności negocjowania, poznają role społeczne oraz sposoby postępowania w określonych sytuacjach społecznych. W uspołecznianiu istotną rolę odgrywają także pierwsze przyjaźnie. Jednak nie są one jeszcze trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu. Dzieci spostrzegają przyjaźń jako relację opartą na przyjemnej zabawie i dzieleniu się zabawkami. Socjalizacja dzieci zależy przede wszystkim od ich własnych doświadczeń w rodzinie i w przedszkolu. Istotną rolę spełniają w tym liczne okazje do uspołeczniania, umiejętność posługiwania się mową uspołecznioną, czerpanie zadowolenia z aktywności społecznej oraz efektywne naśladowanie innych. Uspołecznienie dziecka, tzn. przystosowanie form jego zachowania do wymagań środowiska społecznego, stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego. Wiek przedszkolny, trwający od trzeciego do siódmego roku życia, cechuje dalsza stopniowa zmiana sylwetki dziecka. Głowa powiększa się nieznacznie, wzrasta natomiast tułów i kończyny, które wydłużają się wyraźnie. Pod koniec szóstego roku życia sylwetka dziecka nabiera pewnych cech typowych dla danej płci: u chłopców ulega rozrostowi pas barkowy, u dziewcząt pas biodrowy. Kości i mięśnie rosną szybko, wzrasta także siła mięśniowa i sprawność motoryczna. W dalszym ciągu jednak słabsze są więzadła, co bywa przyczyną występowania urazów i wad postawy, zwłaszcza skrzywień kręgosłupa. Rozwojowi i usprawnieniu ulegają narządy wewnętrzne: serce, płuca, układ pokarmowy, których czynności bardziej zbliżają się do funkcji organizmu dojrzałego. Normalizuje się tętno i ciśnienie krwi, zmienia się liczba oddechów. Układ limfatyczny w wieku 3 - 7 lat ulega znacznemu przerostowi, co można tłumaczyć samoobrona organizmu przed częstymi w tym wieku zakażeniami. Wzmożona praca układu limfatycznego objawia się powiększeniem migdałków, węzłów chłonnych. W następnym okresie rozwojowy układ limfatyczny ulega regresji. Pod koniec wieku przedszkolnego rozpoczyna się zmiana uzębienia mlecznego na stałe. Prawidłowo rozwijające się dziecko we wczesnym wieku przedszkolnym powinno posiadać zdolność koordynacji ruchów. Dotyczy to zarówno koordynacji ruchów głowy, tułowia i kończyn. W miarę dorastania dziecko stopniowo udoskonala i usprawnia się ruchowo. W okresie przedszkolnym ustala się prawo - lub lewostronna lateralizacja, to znaczy przewaga lewej lub prawej ręki, nogi i oka. Do tego wieku małe dziecko jest zazwyczaj oburęczne, choć już wykształca zwykle większą sprawność ręki prawej, predysponowanej u przeważającej większości osobników do wykonywania codziennych czynności. Ręka lewa spełnia na ogół funkcje pomocnicze. Większość istniejących urządzeń do zabawy, sportów, gier, pracy zawodowej i domowej, przystosowana jest dla ludzi praworęcznych. Jeżeli jednak leworęczność już się utrwaliła, nie należy dążyć do zmiany, gdyż u dziecka leworęcznego przestawionego na rękę prawą mogą powstać reakcje nerwowe. Dynamikę rozwoju psychicznego dzieci w wieku przedszkolnym charakteryzują przede wszystkim przemiany w sferze społecznej, emocjonalnej i dynamice procesów poznawczych. W połowie wieku przedszkolnego zwiększa się aktywność intelektualna, dociekliwość, następuje rozkwit wyobraźni i zdolności fantazjowania. Wydłuża się możliwość skupiania uwagi w czasie zajęć dydaktyczno - rozwojowych w przedszkolu. Pojawia się twórczość plastyczna, która jest źródłem wrażeń i przeżyć estetycznych. Życie emocjonalne charakteryzuje się żywą dynamiką, impulsywnością i chwiejnością równowagi. Typowymi zachowaniami dziecka w wieku przedszkolnym w 3,5 roku życia dzieci często się popisują, okazują dumę z osiągnięcia celu, umieją współdziałać w grupie (dzielą się zabawkami, nie przeszkadzają w zabawie innym dzieciom). Widoczne są także początki posługiwania się widelcem, szczoteczką do zębów. Czwarty rok życia to okazywanie radości w sposób gwałtowny i przesadny. Hałaśliwość, częste objawy agresji, niecierpliwość, niedbałość, egocentryzm (ja, dla mnie, moje itp.). Zadawanie wielu pytań „po co”, „dlaczego”. Piąty rok życia to małe wyczucie niebezpieczeństwa przy dobrej sprawności ruchowej. Bieganie po schodach bez trzymania się poręczy lub ściany. Dożo fantazjowania w wypowiedziach. Znajomość dni tygodnia. Umiejętność rozpoznania i nazwania co najmniej czterech kolorów. Orientacja z czego są zrobione niektóre przedmioty. Szósty rok życia to wykonywanie najprostszych czynności porządkowych w domu. Sprawne chwytanie i odrzucanie piłki. Budowanie zdań złożonych z 6 - 7 słów. Odróżnianie prawej i lewej strony ciała. Dziecko, które ukończyło trzeci rok życia, rozpoczyna nowy etap rozwojowy, który nazywany okresem przedszkolnym. Okres ten obejmuje lata od 3 do 6 r. życia i stanowi fazę przygotowawczą do rozpoczęcia nauki szkolnej a zatem do podejmowania obowiązków wynikających z pełnienia roli ucznia. Cechą rozwoju dziecka jest występowanie każdej następnej fazy rozwoju w ścisłym związku z okresem poprzedzającym i jako etapu przygotowawczego do okresu następującego.

Zatem wyposażenie intelektualne, ruchowe, emocjonalne, społeczne dziecka w wieku przedszkolnym zależne jest od jego wcześniejszego poziomu rozwoju osiągniętego w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym. Niektórzy autorzy dla podkreślenia współzależności z wcześniejszym okresem życia dziecka a wiekiem przedszkolnym używają pojęcia „dojrzałość przedszkolna” - rozumiejąc przez to Osiągnięcie takiego stopnia rozwoju fizycznego, umysłowego i społeczno- emocjonalnego, jaki pozwala mu na pozostawanie w ciągu kilku godzin dziennie, pod opieką personelu przedszkola i współuczestniczenie w zajęciach tam organizowanych. Przyjęcie tego terminu, zakłada, że nie wszystkie dzieci trzyletnie osiągają stopień rozwoju odpowiadający wiekowi chronologicznemu. Różnice mogą być znaczne, a zatem niektóre dzieci pomimo ukończenia 3 r. życia nie potrafią wykonywać określonych, odpowiednich dla 3-latka zadań, inne natomiast doskonale dają sobie radę, wcześniej osiągając granicę dojrzałości przedszkolnej. Ponadto wśród dzieci, które osiągnęły poziom rozwoju odpowiadający ich wiekowi życia, także istnieją różnice. Każde dziecko jest bowiem odrębną indywidualnością, charakteryzuje się właściwymi tylko dla niego, specyficznymi układami cech psychicznych i fizycznych. Zależą one od wielu różnych czynników działających na niego w poszczególnych okresach życia. Wśród czynników należy wymienić:

1.Wyposażenie biologiczne, z jakimi dziecko przychodzi na świat, czyli wrodzone zadatki anatomiczno-fizyczne, a zwłaszcza typ układu nerwowego. Właśnie jego siła, równowaga i ruchliwość procesów pobudzenia i hamowania komórek nerwowych wyznacza różne sposoby reagowania dziecka i jest też podłożem temperamentu (flegmatyk, melancholik, sangwinik, choleryk)

2. Własna aktywność dziecka uzależniona zarówno od cech biologicznych jak

i otoczenia decyduje o poznaniu otaczającego świata. Dzięki temu dziecko przygotowuje się do niego i przekształca zgodnie z własnymi pragnieniami

i potrzebami. Wszystko to prowadzi do coraz bogatszego zasobu doświadczeń indywidualnych.

3. Szeroko rozumiane środowisko, w więc nie tylko dom rodzinny (chociaż gra on podstawową rolę w rozwoju dziecka), ale także i inne kręgi środowiskowe: nauczyciele, dziadkowie, znajomi rodziców. Znaczenie mają kontakty nawiązywane w sklepie, na podwórku, wpływ telewizji, gier komputerowych itp.

4. Wychowanie i nauczanie polegające na planowym organizowaniu trybu życia dziecka i jego działalności, odpowiednim stymulowaniu jego rozwoju przez dostarczenie bodźców dostosowanych do wieku. Wszystko to ma służyć ukształtowaniu osobowości dziecka zgodnie z przyjętym celem wychowawczym.

Ukończenie 3 roku życia jest bardzo ważnym, wręcz przełomowym punktem w rozwoju dziecka. Do tego czasu bowiem uczyło się ono w sposób bardziej spontaniczny niż kierowany. Obecnie rozpoczyna się etap przyswajania wiadomości i umiejętności, w którym ma znaczenie nie tylko jego własna spontaniczna aktywność, ale uczenie się bardziej zorganizowane, naznaczone mu przez oddziaływania wychowawcze. Dotyczy to w szczególności dzieci, które po raz pierwszy stykają się w przedszkolu z systemem nowych wymagań, ukierunkowanych na osiągnięcie określonych umiejętności. Pojawia się konieczność dostosowania aktywności do norm społecznych, uwzględnianie nakazów i zakazów, z którymi dziecko w domu mogło się nie spotkać.

Dotyczą one między innymi rodzaju aktywności, sposobu nawiązywania kontaktów w grupie rówieśniczej, umiejętności podporządkowania się zasadom wspólnej zabawy. Zwiększona częstotliwość kontaktów z innymi dziećmi prowadzi do zmniejszenia się sytuacji kontrolowanych przez osoby dorosłe, maleje więc ich bezpośredni wpływ na każde zachowanie dziecka. Prowadzi to z kolei do wzrostu samodzielności, umiejętności dawania sobie rady bez stałego angażowania rodziców czy nauczycieli. Jakie można zaobserwować w tym okresie zmiany :

 Następuje żywy rozwój procesów poznawczych, społecznych i emocjonalnych.

Doskonalą się spostrzeżenia dziecka począwszy od spostrzeżeń czynionych podczas bezpośrednich działań do celowego obserwowania zachodzących zjawisk.

Mowa się uniezależnia - dziecko potrafi opisać zdarzenie, które zaszło w czasie przeszłym.

wzbogaca się jego słownik zarówno ilościowo (liczba słów wzrasta do 4000)

i jakościowo - do używanych w poprzednim okresie rzeczowników i czasowników dochodzą inne części mowy przymiotniki, przysłówki, zaimki, liczebniki,

dziecko opanowuje formy gramatyczne, uczy się prawidłowo budować zdania, poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki,

Rozwija się myślenie, przedtem bardziej sytuacyjne teraz dziecko potrafi zestawiać

i porównywać istotne właściwości przedmiotów i zjawisk, wyciągać wnioski, zastanawiać się nad przyczynami. Jest to tak zwany wiek pytań, dociekanie przyczyn podyktowane ciekawością poznania, prowadzi do rozwoju procesów uogólnienia, doskonalą się pojęcia, kształtują się procesy analizy i syntezy.

Pamięć i uwaga początkowo jeszcze mimowolna, stopniowo pod koniec okresu przedszkolnego zaczyna nabierać cech dowolności.

Doskonali się sprawność ruchowa zarówno w zakresie mięśni małych jak i dużych. Jest to ważny moment przygotowujący do podejmowania działań wymagających odpowiedniego poziomu rozwoju sprawności manualnej, umiejętności posługiwania się ołówkiem przy odwzorowaniu drobnych form graficznych, jakimi są litery.

Nadal bardzo żywą aktywnością jest zabawa. Poprzez nią dziecko uczy się, zdobywa nowe doświadczenia, gromadzi wiadomości o otaczającym świecie. Rozwija swoją pomysłowość i działania twórcze.

Zmiany w okresie przedszkolnym dotyczą również sfery emocjonalnej, które w stosunku do wcześniejszych faz rozwojowych cechuje się zróżnicowaniem życia uczuciowego dziecka. Związane jest to zarówno z dojrzewaniem układu nerwowego jak i wpływem oddziaływań środowiskowych. Już w okresach poprzednich można zaobserwować strach, gniew, przyjemność - ale teraz to prawdziwy rozkwit uczuć, właśnie ich bogactwo przypada na ten okres. Dziecko przeżywa zazdrość, gniew, strach i lęk, radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie, ciekawość. Zaczynają także kształtować się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne. Zazdrość pojawia się wtedy, gdy grozi dziecku utrata miłości osób z najbliższego otoczenia. Demonstruje ją w bardzo różny sposób:

od gniewu do odwracania się od osoby wywołującej zazdrość, do form zachowań, które mają na celu zwrócenie na siebie uwagi,

bywa, że zachowuje się podobnie jak dziecko wywołujące zainteresowanie matki (starsze reaguje tak jak młodsze), często te zachowania nie akceptowane są przez osoby dorosłe, wywołują ich gniew i kary. Pomimo tego spełniają swoje zadanie, powodują przejściowe choćby zainteresowanie dzieckiem. Podobnie, różnorodne formy mogą przybierać reakcje gniewu dziecka.

Gniew często wywołany jest istnieniem przeszkody na drodze aktywności dziecka - przeszkody fizycznej lub występującej pod postacią wydanej przez matkę lub ojca zakazu stojącej na drodze do realizacji podjętego działania E. Franus wyróżnia trzy formy wyrażania gniewu:

a) łagodne: dąsanie się, boczenie, bierny opór, krzywienie się, sprzeciw

b) demonstracji i prowokacji: głośny krzyk, wymachiwanie rękami, kopanie nogami, wyzywanie, rzucanie się na ziemię

c) ostre: atakowanie, wymierzanie ciosów, niszczenie przedmiotów.

Niekiedy dziecko spostrzega, że dorośli ustępują, gdy przejawia ono reakcję gniewu. Rezygnacja dorosłych w momencie gniewu dziecka staje się wzmocnieniem jego zachowań. Wówczas reakcje gniewu mogą być częstsze w jego zachowaniu. Gniew może być skierowany albo na bezpośrednią jego przyczynę albo przeniesiony na inne mniej zagrażające osoby lub przedmioty.

np. dziecko któremu matka przerwała zabawę i nakazała ubierać się, aby wyjść na spacer, może uderzyć matkę (atak bezpośredni) albo zniszczyć jakąś część ubrania (przeniesienie złości) W okresie przedszkolnym najwięcej napadów złości występuje między 2 a 4 r.ż., potem obserwuje się spadek częstotliwości reakcji gniewu a także osłabienie ich intensywności. Dłuższe utrzymywanie się reakcji złości świadczy o nieprawidłowym systemie wychowawczym często o nieświadomym wzmacnianiu przez rodziców takiego zachowania dziecka (np. zwracanie na dziecko uwagi w momencie, gdy ono złości się, gdy można było wyjść z pokoju podczas ataku złości). Często przeżywanym w tym wieku uczuciem jest strach i lęk. Sytuacje wywołujące strach: to zwierzęta, pojawianie się osób obcych, hałas. Stopniowo reakcje strachu na konkretne przedmioty czy sytuacje maleją, natomiast obawy wzbudzają zjawiska przeżywane w wyobraźni. A więc strach może być wywołany przeczytanym opowiadaniem, oglądanym filmem. Pojawiają się także obawy przed brakiem akceptacji, odtrąceniem, drwiną a więc uwarunkowane sytuacjami społecznymi.

Dziecko w tym wieku nie potrafi maskować swoich uczuć, uzewnętrznia je w sposób wyraźny i czytelny dla otoczenia. Przeżycia dziecka odzwierciedlają się nie tylko w słowach, ale również w gestach, mimice i ruchach całego ciała. Reakcje jego są przy tym niewspółmierne do bodźca, cechują się dużą pobudliwością i impulsywnością. Gwałtowność reakcji emocjonalnych powoduje, że dziecko łatwo popada w konflikty z rówieśnikami w przedszkolu czy rodzeństwem. Cechą charakterystyczną dla emocji w tym okresie jest także ich krótkotrwałość i labilność przechodzenia z jednego stanu uczuciowego w inny. Nieumiejętność opanowania swoich reakcji wynika z niedojrzałości systemu nerwowego dziecka, z nie wykształceniem procesów hamowania, stopniowo jednak wraz z dojrzewaniem układu nerwowego wzrasta wpływ kory mózgowej na niższe piętra układu nerwowego

i rozwija się proces hamowania czynnego. Pozwala to na częściowe kontrolowanie reakcji i zrównoważenie zachowań.

OKRES MŁODSZY SZKOLNY

Rozwój dziecka od jego urodzenia do dojrzałości - zarówno pod względem fizycznym jak i psychicznym - przebiega różnorodnie. "W rozwoju tym występują jednak podobne i charakterystyczne cechy dla poszczególnych okresów życia dziecka, zwane właściwościami wieku". Pedagodzy i psycholodzy ukazują typowe cechy fizyczne i psychiczne człowieka w różnych okresach, etapach lub fazach rozwojowych. Brak było i nadal nie ma zgodności, co do określenia granic chronologicznych wyróżnionych etapów. Twórczość literacka rozwija się w wieku 6-9 lat. Warunkami sprzyjającymi jej powstawaniu są: odpowiednia kultura słowa w środowisku rodzinnym dziecka, oddziaływanie nauczyciela realizowane poprzez dobry poziom jego słownictwa i celowe stosowanie metod pracy kształtujących i ukierunkowujących rozwój mowy pisanej oraz czytelnictwa. W wypadkach, kiedy wyżej wymienione zespoły czynników działają pobudzająco na rozwój wypowiedzi ustnej i pisanej, rozwija się też wyobraźnia, doskonali myślenie, poszerza zasób pojęć i wiedza o świecie. Wypowiedzi pisemne stają się nie tylko poprawne, ale bogatsze treściowo i językowo. W sformułowanych przez uczniów słowach występują krytyczne, szczere wypowiedzi. Dzieci oznajmiają o swoich uczuciach, wrażeniach, spostrzeżeniach. W prezentowaniu tego, co czytelnicy odczuwają pomaga im szkoła, a szczególnie nauka języka ojczystego uwzględniająca specyficzne właściwości dziecięcej psychiki i zachowania w tym okresie rozwojowym.

7 a 10 rok życia nazywamy młodszym wiekiem szkolnym, istotnym dla rozwoju dziecka. Szkoła pełni wobec młodego pokolenia funkcje kształcące, przygotowujące do życia i pracy zawodowej oraz w dużej mierze opiekuńczo-wychowawcze, stając się dla ucznia czynnikiem stymulującym rozwój. W młodszym wieku szkolnym można wyróżnić dwie fazy rozwojowe.

Pierwsza obejmuje 7 i 8 rok życia. Okres ten wymaga dużego wysiłku fizycznego i psychicznego. Bardzo intensywne są w tej fazie przeżycia natury społeczne jednak młody człowiek obserwuje zachowanie i działanie osób dorosłych ze szczególnym uwzględnieniem postępowanie nauczyciela-wychowawcy. Druga faza przypada na 9 i 10 rok życia. W tym okresie występują zmiany w sferze intelektualnej dziecka. Rozwija się intensywnie mowa i myślenie, następuje zwiększenie aktywności i samodzielności, rozwój umiejętności współżycia i współpracy w zespole. W młodszym wieku szkolnym następuje intensywny rozwój całego organizmu. Zachodzi proces dojrzewania komórek mózgowych. Prawie zakończony zostaje wzrost mózgu. Następuje rozwój mięśni, szybciej rozwijają się mięśnie duże niż drobne. Ruchy dziecka w pierwszych latach nauki są zdecydowanie bardziej harmonijne i płynne niż przedszkolaka. Kościec jest nadal miękki i plastyczny, umożliwia, więc wzrost organizmu, ale powoduje też dużą podatność na zniekształcenia w przypadku prowadzenia niewłaściwego trybu życie, np. przyjmowanie niewłaściwej pozycji przy siedzeniu. Następuje rozwój ruchów wykonywanych z udziałem świadomości. Rozwój ten "można rozpatrywać od strony uzdolnień, tj. wrodzonych możliwości w zakresie wykonywania czynności ruchowych, i od strony sprawności psychomotorycznych, których poziom ściśle determinują ćwiczenia". W omawianym okresie rozwijają się narządy wewnętrzne, doskonalą ich funkcje. "Wyraźnie wzrasta ostrość wzroku i precyzja w odbiorze bodźców słuchowych". Doskonali się koordynacja wzrokowo-ruchowa, polegająca na wykonywaniu poszczególnych ruchów ciała pod kontrolą wzroku. Następuje rozwój procesów poznawczych, takich jak spostrzeganie, uwaga, pamięć, mowa, myślenie. Spostrzeganie jest dokładniejsze, przekształca się w obserwację. Świat poznawany jest nie tylko za pomocą wzroku, lecz także słuchu, dotyku, węchu, smaku, a więc różnymi zmysłami, dzięki którym spostrzeżenia są odzwierciedleniem rzeczywistości. "Aktywizowanie narządów, prowokowanie do werbalizacji treści spostrzeżeń, dostarczanie różnorodnego materiału do obserwacji, dyskretne sterowanie spostrzeganiem to istotne warunki sprzyjające treningowi procesów spostrzegania. W początkowym okresie dominuje uwaga mimowolna, stopniowo jednak, pod wpływem nauki szkolnej rozwija się świadomość dowolna, czyli koncentrowanie myśli na przedmiotach, zadaniach, które niekoniecznie muszą wywoływać zaciekawienie. Wraz z koncentracją świadomości kształtuje się spostrzegawczość, doskonali pamięć. W młodszym wieku szkolnym, kiedy uczeń zdobywa wiadomości

i umiejętności następuje dynamiczny rozwój pamięci. Szybkość zapamiętywania i trwałości przechowywania wyuczonych treści wzrasta dwukrotnie w porównaniu z wiekiem przedszkolnym. Dziecko łatwiej i trwałej zapamiętuje to, co przyciąga jego uwagę, a przestaje i w konsekwencji niewiele pamięta z tego, co jest nie atrakcyjne lub nużące. Istotne jest, więc kształtowanie i odwoływanie się w procesie nauczania do zamiłowań, zainteresowań, preferencji, będących bogatym źródłem motywacji do poznawania świata. Dziecko w młodszym wieku szkolnym znajduje się w stadium "operacji konkretnych", a więc nie radzi sobie jeszcze z wykonywaniem czynności myślowych bez działania, doświadczenia percepcji. Dopiero w drugiej fazie młodszego wieku szkolnego uczeń operując bardziej złożonymi pojęciami, potrafi nie tylko przeprowadzić rozumowanie, ale i wrócić

do "punktu wyjścia". Odwracalność operacji myślowych dziecka, które potrafi ująć konkretny materiał z różnych punktów widzenia, stanowi kryterium osiągnięcia przezeń poziomu operacyjności tej funkcji. U osób, które w pełni opanowały umiejętność dokonywania operacji konkretnych, odwracalnych oraz posługują się złożonymi pojęciami, zaczyna się działanie, posługiwanie i manipulowanie symbolami w umyśle. Młodszy wiek szkolny cechuje również wysokie tempo rozwoju mowy, które dotyczy gromadzenia zasobu słownictwa, różnicowania części mowy, rozumienia znaczenia słów oraz sposobów tworzenia i formułowanie wypowiedzi. Potężnym czynnikiem pobudzającym sferę przeżyć estetycznych i inspirującym twórczość artystyczną dzieci szkolnych jest czytelnictwo, które z jednej strony pobudza wyobraźnię twórczą, a z drugiej stanowi nieustanne źródło wiedzy i informacji. Książki i czasopisma są "przewodnikiem" w zdobywaniu wiedzy o świecie rozwijaniu myślenia i działania, inspirowaniu różnych rodzajów działalności zabawowej, kształtowaniu postawy społeczno-moralnej, itp. Czytanie książek i czasopism przez młode osoby staje się czynnikiem pobudzającym rozwój ich zainteresowań. Uczniowie uczestniczący w procesie nauczania dysponują czasem wolnym od zajęć szkolnych, który wypełniają nie tylko różnorodnymi zabawa mi,

ale i lekturą. W drugiej fazie młodszego wieku szkolnego dzieci posiadają umiejętność czytania w takim stopniu, iż większość sięga po książkę dla przyjemności i dokonuje wyboru tematyki. Dobór lektury, lista czytanych przez ucznia książek zależy: "od opanowania sztuki czytania, od poziomu ogólnego rozwoju.

OKRES STARSZY SZKOLNY

Właściwa diagnoza rozwoju fizycznego i motorycznego ma duże znaczenie dla prawidłowego kierowania procesem wychowania fizycznego. Znając tę diagnozę można prognozować możliwości rozwojowe. Im wcześniej nauczyciel jej dokona, tym łatwiej i celniej można sterować procesem rozwoju dziecka. Rozwój jest nieodłączną właściwością każdego żywego organizmu. Wszystkie żywe istoty ulegają stałym przekształceniom progresywnym lub regresywnym, a tempo tych zmian jest zależne od indywidualnych właściwości genetycznych, warunków środowiska zewnętrznego i od trybu życia. Przez rozwój fizyczny rozumiemy całokształt procesów biologicznych (biofizycznych i biochemicznych), które są charakterystyczne dla organizmów żywych. Rozwój ten dotyczy zarówno aparatu ruchu, a więc kośćca, stawów, mięśni i układu nerwowego, jak i innych układów organizmu oraz kształtowania się tych właściwości funkcjonalnych, które nazywamy motoryką. Rozwój motoryczny dziecka wyraża się w tym, że wraz ze wzrastaniem, różnicowaniem i dojrzewaniem jego narządów pojawiają się nowe ruchy, dziecko uczy się złożonych czynności, a jego motoryczne zachowanie jest coraz bardziej celowe i inteligentne. Rozwój ruchów dziecka jest jednak tylko zewnętrznym wyrazem złożonych procesów i mechanizmów, które są powiązane z licznymi funkcjami organizmu i zmieniających się w ontogenezie. Okres szkolny starszy, zwany także okresem dojrzewania, płciowego, zaczyna się około 12 roku życia, lecz indywidualne odchylenia są stosunkowo duże; u chłopców zaczyna się on zwykle około dwa lata później niż u dziewcząt. Okres ten trwa do zakończenia dojrzewania płciowego. Obserwuje się wtedy całkowity zanik grasicy, zmniejszanie czynności tarczycy, a zakończenie rozwoju gruczołów płciowych, przy zaznaczeniu przewagi ich działania w stosunku do innych gruczołów dokrewnych. Kończy się funkcjonalny rozwój kory mózgowej, a czynność ośrodków podkorowych i wegetatywnych doskonali się. Pod koniec tego okresu układ krążenia zbliża się do rozmiarów właściwych osobnikom dorosłym. Jednak dysharmonia w tempie rozrostu serca i naczyń krwionośnych prowadzi do zaburzeń w krążeniu, a uwzględnienie tego faktu jest szczególnie ważne przy obciążeniu organizmu dziecka wysiłkiem fizycznym. Okres dojrzewania płciowego rozpoczyna bardzo intensywny przyrost długości ciała, określany przez niektórych autorów jako „skok pokwitaniowy”, a wynoszący średnio rocznie 6 - 9 cm wobec 3 - 4 cm w innych latach. Skok pokwitaniowy doprowadza do zmiany proporcji ciała i innego wyglądu sylwetki. W tym skoku bierze udział każdy mięśniowy i kostny wymiar ciała. U większości osobników przyspiesza się nawet nieco wzrastanie głowy. Szczególnie powiększają się narządy rozrodcze i uderzająco zmienia się wygląd twarzy. Równocześnie zmniejsza się tkanka limfatyczna, a u chłopców także tkanka tłuszczowa podskórna w obrębie kończyn. Objawy przyspieszonego rozrostu somatycznego, nie równoczesnego dla poszczególnych elementów budowy, doprowadzają do charakterystycznych zmian w wyglądzie dojrzewających osobników. Po przedpokwitaniowym przyroście podskórnej tkanki tłuszczowej i osiągnięciu harmonijnej budowy w młodszym wieku szkolnym, następuje teraz szybki wzrost kończyn oraz stóp i dłoni. Równocześnie z tym zmniejsza się grubość podskórnej tkanki tłuszczowej, co zmienia dotychczasowe proporcje ciała. Dziecko jest w tej fazie pokwitania wychudzone, niezgrabne, dopóki opóźnione nieco powiększanie się ciężaru ciała nie wyrówna tego stanu. Zmiany występują także w innych częściach ciała, chociaż te zmiany somatyczne nie są trwałe. Wkrótce następuje intensywniejszy przyrost ciężaru ciała, wzrost kości, przy czym u chłopców zaznacza się większy wzrost obręczy barkowej, u dziewcząt pasa miednicy, co znacząco zmienia sylwetkę. W tej fazie rozwojowej notuje się, obok rozrostu kości, również znaczniejsze powiększanie się miękkich tkanek ciała, z wyraźną przewagą umięśnienia u chłopców, a tkanki tłuszczowej u dziewcząt - co jeszcze silniej zaznacza różnice, dymorfizm płciowy. Stopniowo sylwetki chłopców zaczynają się coraz bardziej upodabniać do męskich, a sylwetki dziewcząt do dziewczęcych. Proporcje budowy, nieco zachwiane w pierwszej fazie pokwitania, zaczynają się wyrównywać, głównie na skutek mniejszego przyrostu kończyn, a większego tułowia, i uzyskują ostateczny kształt około osiemnastego roku życia. Przebieg dojrzewania płciowego ocenia się zwykle na podstawie zmian zachodzących w owłosieniu płciowym, w wielkości oraz wyglądzie narządów płciowych zewnętrznych, a także gruczołu piersiowego, menarche u dziewcząt, a ejakulacji u chłopców. W okresie dojrzewania aktywność dziecka zwiększa się, często dochodząc do agresywności, znamionuje je nadmierna ciekawość i ambicja (często przewrażliwiona), zwiększa się pobudliwość i znaczna zmienność nastrojów - często występuje przygnębienie, niepewność postępowania itp. W motoryce dziecka w tym okresie zaobserwować można znaczną niezgrabność ruchów. Zahamowania i konflikty, typowe dla sfery emocjonalnej, obijają się jak w lustrze w ruchach zewnętrznych, które stają się sztywne, kanciaste, niezręczne, skrępowane. Ogólnie znany jest groteskowy obraz „podlotka”, zażenowanego własną niezręcznością, podlotka, który nie wie co zrobić z rękoma i nogami, który wszystko tłucze i o wszystko zaczepia. Jego ciało jest jakby nowym ubraniem, w którym właściciel nie czuje się swobodnie. Jako cechy charakterystyczne dla tego etapu rozwojowego wymienić można: spadek koordynacji ruchów, celności, precyzji, wzmożenie napięcia mięśniowego, obawę przed ruchem trudnym lub nowym. W tym okresie - mimo niechęci do wysiłku - powraca rozrzutność ruchowa z powodu licznych przyruchów towarzyszących ruchowi zasadniczemu. Często obserwuje się niepokój motoryczny, a nawet utratę kontroli nad ruchami, aż do występowania ruchów mimowolnych, jak przeróżne tiki: grymasy twarzy, potrząsanie głową, ramionami itp.

Na ogół panuje przekonanie, że okres pokwitania powoduje obniżenie odporności organizmu i większą podatność na szkodliwe wpływy zewnętrzne. Ponadto uważa się, że organizm znajdujący się w tym wieku ujawnia nieraz niedostrzegalne dotychczas wady rozwojowe. Jednakże większość objawów charakterystycznych dla tego okresu ustępuje wraz z ustaleniem się równowagi fizjologicznej i dojrzałych proporcji ciała oraz z przyjęciem nowej roli społecznej związanej z okresem młodzieńczym.

OKRES MŁODZIEŃCZY

Okres ten nie należy zasadniczo do tematu tego podręcznika, ale omówimy go krótko. Podstawą działalności dziecka w tym okresie jest nadal nauka i tylko u nielicznych dorastających po ukończeniu szkoły podstawowej miejsce nauki zajmuje praca. Biologiczne zmiany rozwojowe wywierają potężny wpływ przede wszystkim na sferę życia emocjonalno-uczuciowego dorastających. Cechuje ich duża chwiejność i ruchliwość emocjonalna. Wzmaga się pobudliwość układu nerwowego, rozwija się silnie popęd płciowy i związane z nim zainteresowania, skłonność do kokieterii i flirtowania, dbałość o wygląd zewnętrzny. Jednocześnie u większości dorastającej młodzieży wyobraźnia staje, się coraz bardziej produktywna, spostrzeżenia są dokładniejsze i bardziej wielostronne, pamięć z mechanicznej przekształca się w logiczną, a myślenie staje się hipotetyczno-dedukcyjne (młodzież zastanawia się nie tylko nad tym, co jest i co było, ale i co mogłoby być). Wszystkie korzystne zmiany w psychice dorastających są wynikiem umiejętnie prowadzonej pracy wychowawczej środowiska. Przy błędach wychowawczych okres dorastania może przebiegać burzliwie, w konfliktach z otoczeniem i z aspołecznymi wybrykami. W ostatnich dziesiątkach lat do określania norm rozwojowych wprowadzono zagadnienie akceleracji, tj. zagadnienie przyśpieszenia tempa rozwoju całego organizmu dziecka od najwcześniejszego okresu jego życia. Proces akceleracji najwyraźniej występuje w zakresie pomiarów wzrostu i wagi, wieku szkieletowego i dojrzewania płciowego, dotyczy obu płci i różnych warstw społecznych na całej kuli ziemskiej. Przyczyny akceleracji nie są dostatecznie udowodnione. Większość badaczy tłumaczy to zjawisko stopniową poprawą warunków życia dziecka (lepsze odżywianie, lepsze warunki mieszkaniowe, wzrost higieny dnia codziennego, spadek chorób zakaźnych itd.). Nie wykluczone też są wpływy genetyczne i kosmiczne warunkujące rozwój istot żywych na ziemi.

OKRES STABILIZACJI ŻYCIOWEJ

W okresie wczesnej dorosłości następuje sporo ważnych wydarzeń życiowych, zwykle pozytywnych, choć ich kwalifikacja zależy od tego, jak są spostrzegane przez jednostkę. Okres właściwej dorosłości rozpoczyna się po 30 roku życia. Cechuje się względną stabilizacją, wiąże się z kreatywnością, potrzebą dokonań, rozszerzeniem kręgów społecznych, pracą zawodową i pełnieniem różnych ról zawodowych oraz życiem rodzinnym i wzrostem odpowiedzialności jednostki, specyficznym wzorcem aktywności i powiązań jednostki z otoczeniem. Osoba dorosła podejmuje i realizuje wiele zadań życiowych. Pomaga nastoletnim dzieciom stać się szczęśliwymi i odpowiedzialnymi dorosłymi. Osiąga pełną dojrzałość społeczną i obywatelską odpowiedzialność. Osiąga i stara się utrzymać satysfakcjonującą działalność w karierze zawodowej. Rozwija zainteresowania i hobby stosowne do wieku dojrzałego. Przed jednostką stoi zadanie zaakceptowania fizjologicznych zmian wieku średniego oraz przystosowania się do nich oraz do przystosowania się do starzenia się rodziców. Okres życia dorosłego można podzielić na trzy podstawowe fazy. W pierwszej i drugiej fazie jednostka realizuje swój plan życiowy, który nakreślił w wczesnej dorosłości, o czym wspominałem wyżej. Okres ten cechuje zwiększony wysiłek, ogólna koncentracja, ukierunkowanie sił oraz dążenie do osiągnięcia celu. Chodzi tu o poznanie nowych dziedzin, tworzenie i doskonalenie siebie. Występują różne postawy ludzkie. Jedni żyją dla innych, inni uważają „ja jestem celem ostatecznym". Bywają również przypadki pośrednie. Każdy jednak typ człowieka ma w życiu swoim punkt kulminacyjny - dokonanie czegoś, co uważa za swoje „opus magnum", czyli dzieło życia. Okres od ustabilizowania planu życiowego do osiągnięcia szczytu jego realizacji przyjmuje się jako drugą fazę dojrzałości człowieka - okres progresywnej ekspansji dzieła życiowego u szczytu. W okresie tym występuje nastawienie przyszłościowe, dokonywanie dzieła jest przeżywane jako samorealizacja, powołanie, jako spełnienie przeznaczenia. Człowiek zrealizowany patrząc na swoje dokonania w określonym momencie życia uświadamia sobie, że ma już za sobą swoje opus magnum. Nie oznacza to jednak przerwania działalności ani zmniejszenia jej intensywności, lecz przeżycia dokonania swego największego dzieła życia. Jest to punkt przełomowy w życiu dorosłego człowieka. Coraz wyraźniej zaznacza się spadek, zaczyna dominować w życiu kategoria przeszłości. Rozpoczyna się okres starzenia się. Produkcja nie ustaje, ale nie jest to „już to samo". Obniżające się tępo zależy w dużym stopniu od ogólnego stanu organizmu, jak również od wewnętrznej odporności człowieka. Schyłek jest przeżywany od wewnątrz i od zewnątrz. Faza ta to trzeci okres w życiu człowieka dorosłego. Czas, gdy dorosły człowiek wyłącza się z głównego nurtu działania, to ostatni okres zwany schyłkowym lub właściwej starości. Nasila się bilansowanie własnego życia. Na podstawie własnej oceny i innych ludzi kształtuje się ostateczny rezultat życia: udane lub nie. Powyżej przedstawiłem fazy biegu życia człowieka dorosłego. Od chwili uczenia się dorosłości, aż do jego schyłku. Trzeba jednak zaznaczyć, że fazy te są zależne od warunków historycznych, środowiska wychowawczego, stanu zdrowia, wysiłku indywidualnego włożonego w pracę człowieka. W różnych zawodach potrzebne są inne różne dokonania, aby osiągnąć dzieło życia - a to przecież jest doraźnym celem człowieka dorosłego. Następnie młody człowiek wchodzi w fazę debiutu w świecie dorosłych (ang. entering the adult world), która trwa od 22 do 28 roku życia. Debiut w świecie dorosłych jest raczej budowaniem nowej struktury, niż jej zmienianiem. Podstawy dorosłego życia, zainicjowane w poprzedniej fazie, są teraz dalej testowane, redefiniowane i konsolidowane. Priorytetowy cel stanowi w tym czasie zaangażowanie nowo powstałej struktury we współpracujący układ między wartościami „ja” a społecznością dorosłych. Cel ten młody dorosły osiąga przy pomocy pracy w obszarze dwóch zadań. Pierwsze zadanie to eksploracja możliwości. Wymaga to otwartości na różne opcje, unikania silnych zobowiązań i znajdowania potencjalnych alternatyw. Drugie zadanie natomiast to stworzenie stabilnej struktury życia. Niestety, w opozycji do pierwszego, wymaga to dokonywania wyborów, zawierania przymierzy i podejmowania zobowiązań. Młody dorosły staje w ten sposób przed koniecznością częstego balansowania na granicy zależności i niezależności, otwierania i zamykania, poszukiwania i sankcjonowania, poszerzania i zawężania, wreszcie niszczenia i tworzenia. Ponieważ trudno jest jednocześnie realizować dwie opcje, dlatego jednostka może wybrać podejmowanie wysiłku bardziej w jednym kierunku, co owocuje dominacją jednego stylu funkcjonowania nad drugim. Zarówno jednak styl ryzykowny i wolnościowy, jak i zakorzeniony i ustabilizowany, zawierają pewne rodzaje ryzyka. Jeżeli młody dorosły wybierze zainwestowanie energii psychicznej w pierwsze zadanie, to może jego życie zostać pozbawione wartości zakorzenienia i osadzenia w pewnej tradycji kulturowej, co może w konsekwencji prowadzić do poczucia alienacji i osamotnienia. W przypadku wyboru realizacji drugiego zadania należy się liczyć z ryzykiem utraty możliwości poszerzenia granic i doświadczeń jednostkowych, zubożeniem treści życia i podejmowaniem się ról i funkcji, nie wynikających z autentycznego powołania, lecz automatycznego powielania i konformizmu. Młody dorosły najczęściej szuka kompromisu między tymi dwoma opcjami, co może, ale nie musi kończyć się poczuciem sukcesu w tej fazie rozwojowej. Kolejna faza ery wczesnej dorosłości, to wejście w lata trzydzieste (ang. age thirty transition). Jest to czas (29 - 33 lata), kiedy pojawia się szansa przemiany pierwszej „wersji” dorosłej struktury życia. Dorosły człowiek może wtedy skorygować i poprawić swoje ograniczenia i słabe punkty w funkcjonowaniu. Często pojawia się w tym czasie refleksja, że dotychczasowe profity z wcześniejszych rozwiązań zaczynają się wyczerpywać, tymczasowe strategie nie wystarczają do osiągania satysfakcji, a zadania życiowe są coraz poważniejsze. Pojawia się poczucie presji czasu - rodzaj doświadczania, że, jeżeli chce się coś zmienić w życiu, to trzeba to zrobić teraz, bo potem będzie za późno. Mogą w takich okolicznościach pojawić się pewne znamiona kryzysu - destabilizacji funkcjonowania. Faza ta bywa okresem przekształceń i modernizacji, a czasem wysokiego poziomu stresu. Dalej w życiu dorosłego można mówić o fazie stabilizacji (ang. setting down), trwającej mniej więcej do 40 roku życia, kiedy struktura życiowa zostaje w końcu skonsolidowana ustabilizowana, co określić można mianem ustatkowania się. Priorytetem staje się wtedy zatwierdzenie i osadzenie w kilku kluczowych kwestiach, obudowanie ich i ugruntowanie poprzez zainwestowanie w możliwie największą liczbę detali i komponentów utrwalających to, co zostało osiągnięte. Tymi kluczowymi tematami są: rodzina, kariera zawodowa, przyjaźnie, hobby, przynależność do określonej grupy społecznej. Dorosły, w ramach tych głównych tematów, dąży do realizowania długo-terminowych planów i czerpania zysków oraz satysfakcji w ich obrębie. W fazie stabilizacji też można mówić o dwóch zadaniach, które potencjalnie mogą być przeciwstawne, jednak ich antynomia jest słabiej zaznaczona, niż w fazie debiutu w świecie dorosłych. Pierwsze zadanie polega na koncentracji w usankcjonowaniu swojego istnienia w ramach określonej niszy w społeczeństwie, czyli zakotwiczeniu się i ugruntowaniu w odpowiednim dla siebie miejscu poprzez oddanie się rodzinie, profesji, czy społeczności. Drugie zadanie koncentruje się na wspieraniu i dbaniu o progresywne profity w ramach stabilnej struktury, która jest owocem pracy dokonanej podczas realizacji pierwszego zadania. Kiedy pierwsze zadanie to usankcjonowanie swojego miejsca w życiu, wymagające nierzadko nakładu energii, to drugie jest bardziej spokojnym czerpaniem korzyści z tego miejsca, już wcześniej ustabilizowanego. Rozwój człowieka w perspektywie life - span z reguły zawiera ujmowanie przemian odnoszących się do okresów kryzysów rozwojowych, przedzielonych okresami stabilizacji. Odwołując się do analizy pojęcia kryzysu, okres dorosłości można opisać w kategoriach normatywnych kryzysów intymności versus izolacji (wczesna dorosłość), oraz generacyjności versus stagnacji na etapie średniej dorosłości (Erikson, 1968; Hall, Lindzey, 1990). Pierwszy z nich jest szczególnie interesujący ze względu na tematykę niniejszej rozprawy, ponieważ odnosi się do doświadczenia młodych dorosłych osób, próbujących nawiązać stosunki z innymi ludźmi nacechowane dużą dozą bliskości. E. Erikson (Erikson, 1997), rozważając rozwój we wczesnej dorosłości w aspekcie rozwiązywania dylematu intymność versus izolacja, kładzie nacisk ma to, że młody dorosły, który w poprzednim okresie zbudował i odnalazł swoją tożsamość, na obecnym etapie, pragnie złączyć ją z tożsamością innych. Jest to początek gotowości do angażowania się w związki i wspólnoty. Rozwija się wtedy prawdziwy genitalizm, który cechuje się charakterem poszukująco-tożsamościowym. Rozwijanie takiego typu relacji, kiedy partnerzy dążą do odnajdowania złączenia i jedności, wymaga odwagi w podejmowaniu prób nawiązania intymnych związków. Unikanie kontaktów, wycofywanie się, lub wręcz zakazywanie sobie lub przez innych, tego typu aktywności, prowadzić może do izolacji, która oprócz poczucia samotności, niepotrzebności i braku wartości, utrudniać będzie w następnej fazie osiągnięcie kreatywności. Analizując czynniki tworzenia i powodzenia związków Z. Nęcki (Nęcki, 1990, 1992), wykazał, że podobieństwo cech osobowości jest silniejszym predyktorem satysfakcjonujących relacji interpersonalnych, niż ich przeciwieństwo czy komplementarność. Dodatkową, lecz istotną rolę odgrywają takie czynniki jak: wiek, wykształcenie, atrakcyjność fizyczna, rodzaj wykonywanej pracy, status finansowy, wyznanie, przynależność etniczna, które to czynniki są istotnym kryterium wyboru stałego partnera (Buss, 2001). G. Levinger (Kielar-Turska, 2000), w budowaniu długotrwałego układu, wyróżnił pięć faz:

zauważenie się nawzajem i powstanie gotowości do nawiązania znajomości,

rozpoczęcie znajomości i podjęcie bezpośrednich kontaktów,

pogłębienie wzajemnego zaangażowania,

pojawienie się kryzysów grożących rozpadem, i współwystępowanie tendencji „do” i „od”,

rozpad układu wskutek rezygnacji lub śmierci jednego z partnerów.

We wczesnej dorosłości najczęściej należy spodziewać się wystąpienia trzech pierwszych faz. Okres bycia młodym dorosłym to także czas tworzenia rodziny i prokreacja. Młodzi dorośli uczą się pełnienia ról żony i matki, męża i ojca. Wymaga to umiejętności poszukiwania kompromisów oraz uwzględniania szerszej perspektywy nie tylko pary, ale całej rodziny (Zubrzycka, 1993). Momentem kluczowym w cyklu rodzinnym zdaje się być pojawienie się pierwszego dziecka, które rewolucjonizuje funkcjonowanie partnerów w domu (Matuszewska, 1993), natomiast kolejne dzieci mają mniejszy wpływ na przebudowywanie sposobów funkcjonowania młodych dorosłych. Innym elementem charakterystycznym dla funkcjonowania młodych dorosłych jest podjęcie pracy zawodowej i rozwijanie kariery zawodowej. Podjęcie pracy i jej sposób wykonywania zależy od rodzaju orientacji zawodowej. B. Lievegoed (Pietrasiński, 1990), wyróżnił sześć nastawień życiowych, które uwidoczniają się podczas aktywności zawodowych, i występują we wszystkich rodzajach zawodów. Są to następujące nastawienia:

badawcze,

refleksyjne,

organizacyjne,

opiekuńcze,

innowacyjne,

utrwalające.

Każde nastawienie zawiera dwie modalności: twórczą i nietwórczą, co owocuje w sumie 12 orientacjami zawodowymi. W każdym zawodzie, podczas kariery zawodowej konkretnej osoby, ujawnić się mogą różne typy orientacji, i jedna lub obie modalności. Podstawowe nastawienie wpływa na wybór zawodu przez młodych dorosłych, co, według B. Lievegoeda, stanowi klucz do biografii nie tylko zawodowej danej jednostki, jednak najpełniej uwidacznia się w przebiegu kariery zawodowej.

Badania wykazują, że w okresie wczesnej dorosłości, mamy do czynienia z kontynuacją dalszego rozwoju intelektualnego. Rozwój ten opisywać można w kategoriach myślenia postformalnego. Myślenie postformalne ma charakter relatywistyczny, dialektyczny i metasystemowy. Relatywizm polega na umiejętności ujmowania problemu w ramach różnych systemów odniesień i konstruowania wielu równoważnych rozwiązań. Myślenie relatywistyczne pozwala kształtować świadomość własnych przekonań i zapewnia lepszą jakość komunikacji z innymi osobami, co jest niezwykle ważną umiejętnością w okresie wczesnej dorosłości, kiedy bycie w kontakcie z innymi jest bardzo ważne. Myślenie młodych dorosłych zaczyna także charakteryzować dialektyka. Dzięki temu osoba dorosła może oceniać i dostrzegać przeciwieństwa, co ułatwia działanie w stale zmieniającej się rzeczywistości. Poza tym rozwija się myślenie postformalne, czyli umiejętność przekroczenia logiki operacji formalnych, kiedy operacje formalne stanowią konieczny, ale już niewystarczający warunek myślenia dorosłego. Rozwijają się w związku z tym operacje systemowe, metasystemowe i paradygmatyczne, które wprowadzają myślenie osoby dorosłej na nowy, zdecydowanie bardziej złożony poziom przeprowadzania operacji umysłowych. Jednostka w fazie wczesnej dorosłości przystępuje do realizacji ogólnego planu życiowego, czyli pewnej linii biograficznej, będącej niepowtarzalnym, indywidualnym wyrazem potrzeby samorealizacji. Związane to jest z koniecznością podejmowania wielu, często nieodwracalnych w skutkach decyzji, co obciążone jest ryzykiem egzystencjalnym i utratą szansy na optymalny przebieg cyklu życia (Levinson i inni, 1978), dlatego ważną rolę w życiu młodego dorosłego może odegrać mądry doradca, mentor. D. Levinson uważał znalezienie mentora i rozwijanie z nim więzi o cechach relacji mistrz - uczeń, za bardzo ważne zadanie rozwojowe młodego dorosłego. Mentor ma pomagać w sposób moralny, kompetentny i rzeczowy, pomagać w precyzowaniu planów i stymulować do dokonywania pozytywnych wyborów, co ma służyć osiągnięciu nadrzędnego celu, czyli marzenia życia. Jeżeli młody dorosły zdoła znaleźć nauczyciela - przewodnika, to może w pełni realizować swoją dorosłość i budować podwaliny do późniejszych etapów w życiu, kiedy to on być może stanie się mentorem dla następnych pokoleń. D. Levinson w swojej koncepcji rozwoju analizuje też zadania związane z seksualnością człowieka. Wczesna dorosłość, zdaniem tego autora, obfituje właśnie w zachowania o charakterze seksualnym i jest okresem zaistnienia początkowego sposobu realizacji potrzeby seksualnej w dorosły, dojrzały sposób. We wcześniejszym okresie adolescencji i przejścia do dorosłości następuje budowanie sposobów ekspresji seksualnej, natomiast w erze wczesnej dorosłości, szczególnie w fazie debiutu w świecie dorosłych, młody człowiek testuje, klaruje i wybiera charakterystyczne indywidualnie zachowania i postawy seksualne. W obszarze aktywności seksualnej faza debiutu w świecie dorosłych naznaczona bywa tendencjami do poszerzania swych kompetencji seksualnych, eksperymentowania i maksymalizowania sposobów uzyskiwania rozkoszy. Opiera się to na realizowaniu pierwszego zadania tego czasu (eksploracji możliwości). Młodzi dorośli, którzy pragną realizować to zadanie, są otwarci na nowe sposoby osiągania zaspokojenia seksualnego, częściej podejmują próby zachowań nowatorskich i niekonwencjonalnych, sprawdzając w ten sposób granice swoich możliwości i preferencji. Częściej też zmieniają partnerów seksualnych w ramach poszukiwań doznań i zachowań optymalizujących satysfakcję seksualną. Z tego też powodu osoby w okresie debiutu w świecie dorosłych, realizujące pierwsze zadanie, częściej mogą nawiązywać przelotne kontakty seksualne, i mieć mniejsza ochotę na zawieranie trwałych związków psychoseksualnych. Istnieje jednak konieczność realizowania drugiego zadania (stworzenia stabilnej struktury), w tym samym czasie. Młody dorosły, bardziej stawiający na realizację tego zadania, raczej cechować się będzie mniejszym zakresem poszukiwań erotycznych, może mniej eksperymentować i bardziej nastawiać się na podtrzymywanie tego poziomu satysfakcji seksualnej, który wydaje się możliwy do realizacji, bez konieczności podejmowania ryzyka, na przykład poszukiwania nowego partnera, lub zdecydowanych zmian w sposobie zachowań seksualnych. Konsekwencją takiej strategii powinna być mniejsza liczba partnerów, i/lub mniejsze zróżnicowanie form ekspresji płciowej. Młodzi dorośli, nastawieni na realizację drugiego zadania, jako główny cel wczesnej dorosłości, częściej inwestują w stworzenie współpracującego układu między cechami indywidualnymi jednostki a społeczeństwem. Grupa ta charakteryzuje się tendencją do podtrzymywania i rozbudowywania więzi interpersonalnych, a co za tym idzie, szybciej decydują się na stworzenie stałego związku psychoseksualnego. Jest to zgodne z tym, co D. Levinson opisuje, jako podstawowe zadania rozwojowe wczesnej dorosłości. Autor wymienia na pierwszym planie znalezienie partnera i nawiązanie z nim więzi seksualnej. Młodzi dorośli czynią to poprzez eksplorowanie swoich możliwości i konfrontowanie ich z innymi dorosłymi, oraz tworzenie stabilnego, zorganizowanego funkcjonowania w grupach społecznych. W sferze seksualnej oznacza to rozwijanie więzi intymnej i ustabilizowanie się kontaktów seksualnych. Współżycie płciowe ujawnia wtedy indywidualne preferencje i przyjmuje charakterystyczne formy wyrazu. Miłość, podstawowa siła tego stadium, ułatwia ekspresję seksualności osób, które w okresie adolescencji przede wszystkim inicjowały i oswajały się z określonymi formami zachowań w rolach płciowych, a obecnie poszerzają swoje doświadczenia seksualne, nawiązują i utrwalają relacje interpersonalne o charakterze erotycznym. Można zatem powiedzieć, że czas bycia młodym dorosłym pozostaje pod presją potrzeby znalezienia partnera - obiektu miłości. Kolejną prawidłowością charakterystyczną dla okresu wczesnej dorosłości jest kwestia generacyjności. Kobieta i mężczyzna w tym aspekcie uzyskują zdolność do projektowania własnej tożsamości w nowe pokolenie, podejmując rolę rodzica lub mentora. U kobiet jest to naturalny przejaw świadomości możliwości macierzyństwa, poczucia „wewnętrznej przestrzeni”, mężczyźni mają być natomiast zorientowani na opiekę. Kobiety łatwiej wyrażają swoją genercyjność poprzez macierzyństwo, a mężczyźni osiągają ten rozwojowy efekt przez intelektualne lub profesjonalne zaangażowanie. Kolejnym zadaniem tego wieku jest skonkretyzowanie innych marzeń zarysowanych w fazie dorastania. Chodzi tu głównie o zdobycie umiejętności satysfakcjonującego sposobu spędzania wolnego czasu, realizowania zainteresowań, upodobań, różnych przejawów hobby. R. Havinghurst (Havinghurst, 1972, 1981) wyróżnia dla opisywanego tu okresu następujące zadania rozwojowe:

Wybór małżonka; Uczenie się współżycia z nim; Powiększenie własnej rodziny; Wychowywanie dzieci; Kierowanie domem; Podjęcie pracy zawodowej; Podjęcie obowiązków obywatelskich; Znalezienie odpowiadającej sobie grupy społecznej. Jak widać, w wyliczeniu przedstawionym powyżej zawierają się także tezy koncepcji E. Eriksona i D. Levinsona, co potwierdza powszechność spojrzenia na rozwój młodych dorosłych w ujęciu life -span. Podsumowując, okres wczesnej dorosłości jest nie tylko okresem największej żywotności, pełni sił fizycznych i sprawności intelektualnej, twórczej ekspansji, prowadzącej do samorealizacji w rodzinie i pracy, ale i czasem największego spiętrzenia wielu zadań, obowiązków, dylematów i ambicji, które zwykle trudno pogodzić. Dlatego jest to epoka zwykle najbardziej dramatyczna, dużych sukcesów, ale i wielkich napięć. W aspekcie seksualnym wczesna dorosłość, a szczególnie debiut w świecie dorosłych (lata 22 - 28), są czasem dużej intensywności zachowań seksualnych, poszukiwania najefektywniejszych sposobów osiągania satysfakcji (realizacja osobistych preferencji seksualnych), budowania związków psychoseksualnych i rozwijania więzi z wybranym partnerem - obiektem miłości. Wydaje się badawczo uzasadnione i poznawczo ciekawe, w jaki sposób funkcjonują seksualnie młodzi dorośli wchodzący w okres życia, kiedy pojawiają się przed nimi różnorodne, nierzadko wykluczające się zadania rozwojowe. Może to mieć znaczenie dla działań wychowawczych i jednocześnie wyzwaniem dla współczesnej pedagogiki, jak przygotowywać jednostki, znajdujące się na wcześniejszych etapach życia (dzieciństwo i dorastanie, oraz wchodzenie we wczesną dorosłość w terminologii Levinsona), do podejmowania adekwatnych, nie narażonych na ryzyko urazu i frustracji, zachowań seksualnych, oraz, w jaki sposób rozwijać umiejętności umożliwiające w miarę możliwości harmonijne realizowanie zadań rozwojowych, charakterystycznych dla młodych dorosłych.

OKRES STAROŚCI

Starość i starzenie się - to pojęcia, które nie zostały jeszcze jednoznacznie zdefiniowane, zarówno przez nauki biologiczne jak i społeczne. Pierwsze z tych pojęć traktowane jest jako zjawisko, faza życiowa, drugie natomiast jest procesem.

Starość jako etap, stan w życiu człowieka ma charakter statyczny, starzenie się natomiast, traktowane jako proces rozwojowy jest zjawiskiem dynamicznym. Postępujące zmiany społeczno - ekonomiczne, coraz szybszy postęp techniczno - informatyczny, wzrost stopy życiowej ludności, rozwój i osiągnięcia medycyny, przyczyniają się do wydłużenia życia ludzkiego. Konsekwencją tego jest szybszy wzrost liczby osób w podeszłym wieku, niż liczby osób nowo narodzonych. O tym, że starość jest nieunikniona wie każdy z nas, starzejemy się wszyscy. Starość (zależnie od jednostki, od społeczeństwa) przebiega w różny sposób, ma różne oblicza. Starość nie powinna być utożsamiana z chorobą, gdyż jest etapem rozwoju osobniczego następującym po okresie dojrzałości. W przeszłości utożsamiano starzenie się z pojawiającą się i stopniowo postępującą niewydolnością ważnych dla życia narządów. Czym jest dokładnie starzenie się? Oznacza ono stopniowe zmniejszenie rezerwy czynnościowej narządów, które zmniejszają możliwość zachowania równowagi wewnątrzustrojowej. Jest to proces ciągły i nieodwracalny. Starzenie się ma duże znaczenie indywidualne i społeczne, ponieważ zbliża człowieka do okresu starości. Granice starości są bardzo płynne a sam proces starzenia się przebiega etapami. Najpierw jest etap starzenia się społecznego, dopiero póŸniej następuje starzenie fizyczne. Starzenie zależy od sposobu i warunków życia. Odmiennie będzie przebiegało u mężczyzn i kobiet, inaczej na wsi i w mieście.

Do najczęściej spotykanych zalicza się 4 okresy starości:

- 60-69 lat - wiek początkowej starości,

- 70-74 lata - wiek przejściowy między początkową starością a wiekiem ograniczonej sprawności fizycznej i umysłowej,

- 75-84 lata - wiek zaawansowanej starości,

- 85 lat i więcej - niedołężna starość.

Jednakże wiek kalendarzowy nie jest jednak najwłaściwszym miernikiem nasilenia się procesów starzenia.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), za początek starości uznaje 60 rok życia. Wyróżnia w niej trzy zasadnicze etapy:

od 60 - 75 r. ż. - wiek podeszły ( tzw. wczesna starość);

od 75 - 90 r. ż. - wiek starczy ( tzw. póŸna starość);

90 r. ż. i powyżej - wiek sędziwy ( tzw. długowieczność).

Za podstawowe cechy starości uważa się:

- znaczny spadek zdolności adaptacyjnych człowieka w wymiarze biologicznym, psychospołecznym;

- postępujące ograniczenie samodzielności życiowej;

- stopniowe nasilenie się zależności od otoczenia

Do najważniejszych problemów ludzi starszych można zaliczyć samotność, chorobę, inwalidztwo, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności. Wszystkie te problemy wskazują na istniejącą marginalizację osób starszych jako zbiorowości, czego przykładem może być stopniowe eliminowanie ich z aktywnego życia zawodowego i społecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego. Osoby starsze boją się nie tylko chorób i niepełnosprawności, ale także osamotnienia i nietolerancji, gdyż w dzisiejszych czasach panuje "kult młodości". Wiadomym jest, że wraz z wiekiem człowiek słabnie. Ma to swój negatywny skutek nie tylko dla osoby starzejącej się. Jest to dla niej samej zagrożenie ze względu na osoby i przedmioty ją otaczające, gdyż może ona stać się potencjalną ofiarą napaści, kradzieży, itp. oraz nie radzić sobie z niektórymi czynnościami wymagającymi użycia większej siły. Proces starzenia się społeczeństw obserwowany jest od ponad ćwierć wieku, polega na systematycznym wzroście udziału ludzi starszych w całej populacji. W literaturze przedmiotu proces starzenia się rozpatrywany jest w trzech głównych aspektach: biologicznym czas biologicznego starzenia się warunkują także (poza genami) warunki zewnętrzne: przyrodnicze, społeczno - ekonomiczne, kulturowe), psychologicznym (starzenie się psychiczne to działanie czasu na osobowość człowieka oraz na jego życie emocjonalne i duchowe) oraz społecznym (stopniowe wycofanie się z życia społeczno - zawodowego). Starość jest okresem trudnym, człowiek musi zostać do niej odpowiednio przygotowany. Na to, jak jest ten okres przeżywany, mają wpływ różne czynniki zarówno indywidualne, w tym genetyczne, jak i społeczne. Ludzie starsi staja się coraz mniej sprawni, coraz więcej chorują. Rozwój geriatrii i gerontologii przyczyniają się do postępu w działaniach na rzecz poprawy jakości życia w okresie starości. Powszechne przygotowanie się do starości stanowi nowe wyzwanie dla współczesnych społeczeństw. Zasadnicze znaczenie w procesie edukacji dla dobrego przeżywania starości ma motywowanie ludzi do aktywności: tak fizycznej, jak i intelektualnej. W miarę przybywania lat potrzeby człowieka się zmieniają, gdyż zmienia się perspektywa życiowa. Z jednej strony ogromnej wagi nabierają banalne sprawy dnia codziennego, z którymi starszy człowiek boryka się z coraz większymi trudnościami na skutek postępującej słabości własnego organizmu, a z drugiej strony ambicje i motywacje, które kierowały zachowaniem i dążeniami w latach wcześniejszych, odchodzą powoli w cień. Pojawia się refleksja dotycząca przeszłości. Coraz częściej myśli się o przyszłości i końcu własnego życia. Pojawiają się smutek i strach.

Największym problemem społecznym ludzi starszych jest samotność. Często człowiek starszy znajduje się w niekorzystnej sytuacji we własnej rodzinie. W toku licznych i szybkich przemian przeobrażeniu ulega także model rodziny. Znikają dwu-, trzypokoleniowe rodziny, w których osoby starsze mogły liczyć na opiekę, zainteresowanie. Rodzina, która w sferze emocjonalnej wypełniała całe życie usamodzielnia się, często partner umiera. Seniorzy polscy żyją najczęściej w rodzinach swych dzieci. Rodziny korzystają z obecności oraz pomocy babci czy dziadka, tym bardziej, że instytucje opieki nad dziećmi są słabo rozwinięte, a na wsi prawie ich nie ma. Problem pojawia się wówczas, gdy starszy człowiek staje się niesprawny, iż zaczyna to obarczać rodzinę. W polskiej rzeczywistości rodzina nie znajduje dostatecznej pomocy instytucjonalnej w sprawowaniu opieki i pielęgnacji nad człowiekiem starszym i niepełnosprawnym. Na miejsce w domu pomocy społecznej muszą czekać latami, gdyż jest ich wciąż za mało. Marginalnym zjawiskiem obecnych czasów jest również fakt, że osoby starsze stają się niepotrzebne, a pozwala się im egzystować ze względu na comiesięczną emeryturę, którą się im "zabiera". Starość to specyficzny okres, ostatni z siedmiu etapów życia człowieka, wywołujący często lęk przed tym co nieuniknione i nieznane. Okres ten przebiega w różnicowany sposób, jest to proces całkowicie zindywidualizowany w stosunku do każdej jednostki. Jest to zarazem jedno z pojęć, które nie zostały jednoznacznie zdefiniowane zarówno przez nauki społeczne jak i biologiczne. Starość utożsamiana jest ze spadkiem wydolności organizmu, pogarszającym się stanem zdrowia, zmianą i utratą ról społecznych, redukcją więzi. Starość to kontaminacja zmian biologicznych, psychicznych, społecznych. „Związek składających się na starość procesów biologicznych (soma) i psychicznych (psyche) oraz zmian w sferze społecznych zachowań (ethos, polis) ma charakter dynamiczny i synergiczny. Dynamiczny gdyż zmienia się w czasie. Synergiczny, gdyż te różne procesy wpływają na siebie wzajemnie, przyspieszając lub spowalniając proces starzenia się jednostki. Złożoność procesów, które składają się na omawianą fazę sprawia, że niełatwe staje się wyznaczenie progów starości. Różne dyscypliny w odmienny sposób określają jej etapy i moment rozpoczęcia. Wiek biologiczny jest to stopień utraty przez organizm sprawności. Jest to proces zindywidualizowany i przebiegający w odmienny sposób w stosunku do każdego osobnika, w związku z tym bardzo trudne staje się określenie czasu w którym osoba przekracza próg starości. Wiek demograficzny stanowi liczbę przeżytych lat. Najwięcej uczonych, uznaje za próg starości wiek 60 lub

65 lat. Tenże wiek stanowi w Polsce moment przechodzenia na emeryturę. Faktem jest, że na całym świecie wiek ten zaczyna być wydłużany, przyczyną tego jest ogromny przyrost demograficzny ludzi w podeszłym wieku i zarazem niepokojąco niski przyrost naturalny. Kazimierz Dzienino za okres „starości początkowej uznaje wiek od 60 do 69 lat, wiek przejściowy między początkową starością, a wiekiem ograniczonej sprawności od 70 do 74 lat, starość zaawansowana od 75 do 84 roku życia, natomiast starość niedołężna po 85 roku życia. Dzielenie życia człowieka na fazy, czy też jednostek na grupy wiekowe ewoluuje w czasie, jest ściśle uzależnione od uwarunkowań. Najistotniejszym z takowych są uwarunkowania biologiczne. Od długiego czasu podejmowane są wyzwania wydłużenia życia, gdyż sprzyja ono rozwojowi społeczności, pozwalając młodym ludziom maksymalnie opóźniać moment wejścia w dorosłe życie, a tym samym zwiększa ich czas na zgłębianie tajników wiedzy. Znaczące są również czynniki kulturowe, z którymi wiążą się rytuały przechodzenia do kolejnych faz rozwojowych. Jednym z takich rytuałów jest w naszej kulturze huczne obchodzenie osiemnastych urodzin. Istotną rolę pełnią również uwarunkowania społeczno - ekonomiczne, które niejako określają nasze miejsce na rynku pracy. Dzisiejsze realia zmuszają do całożyciowego,

ustawicznego kształcenia, przyczyną tego jest ogromny postęp technologiczny, zmuszający ludzi aktywnych zawodowo do systematycznego zwiększania swych kwalifikacji zawodowych. Czynnik polityczny, to akcentowanie faz życia przez państwo. Nabywanie praw obywatelskich wyznacza dorosłość, dzieciństwo jest natomiast kojarzone z obowiązkiem szkolnym, a przejście na emeryturę ze starością. Od zarania dziejów wielcy myśliciele i lekarze próbowali odpowiedzieć na pytanie dlaczego organizm

człowieka się starzeje. Dziś uważa się, że przyczyna tkwi w stu tysiącach miliardów komórek, z których składa się organizm człowieka, a które wraz z wiekiem tracą zdolności podziału. Istniało wiele hipotez dotyczących tej tematyki i powstało wiele teorii starzenia się organizmów faktem jest, że żadna z nich nie jest kompletna i nie wyjaśnia tego zjawiska w pełni. Analizowane teorie pozwalają stwierdzić, że starzenie się jest uwarunkowane wieloczynnikowo, a „starcza inwolucja ma za przyczynę przewagę procesów katabolicznych nad anabolicznymi (niszczenia nad odnową). Kolejnym zagadnieniem, jakie pragnę omówić są kryzysy w fazie starości. Kryzys jest pojęciem dość często używanym przez ludzi, w celu określenia różnego rodzaju sytuacji. Jest to zarazem jedno z pojęć noszących znamiona niedookreślenia. Zgodnie z aktualnymi koncepcjami psychologicznymi kryzys to „przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej, wywołany przez krytyczne wydarzenie bądź wydarzenia życiowe, wymagający istotnych zmian i rozstrzygnięć. Krytyczne wydarzenia życiowe:

· Przejście na emeryturę

· Opuszczenie domu przez ostanie dziecko

· Wdowieństwo

· Przewlekła choroba

· Zmiana miejsca zamieszkania

Przechodzenie na emeryturę, jest dla wielu osób bardzo trudnym okresem, gdyż przez wielu uważane jest za początek starości. Utrata pracy gdzie spędził człowiek większość swego życia jest dla wielu wydarzeniem krytycznym. Stan ten ściśle wiąże się z przymusem zupełnej reorganizacji trybu życia, zrezygnowania z wcześniej pełnionych ról społecznych i przystosowania się do nowych. Niekiedy osoby przeżywają szok związany ze spadkiem dochodów, co powoduje zmniejszenie stopy życiowej nowego

emeryta. Zdarza się, że emerytura daje możliwość rozwoju, gdyż osoba ma znacznie więcej czasu na realizację swoich pragnień, dla innych natomiast jest zdarzeniem wywołującym niechęć do życia, generującym przygnębienie i depresję. Atchley wyodrębnił siedem faz przechodzenia na emeryturę, oczywiście nie wszyscy przechodzą je w podanej poniżej kolejności:

I. Faza oddalona w czasie. Odnosi się do wieku średniego. Osoby pracują w tym czasie zawodowo, okres przejścia na emeryturę odczuwają jako bardzo odległą perspektywę. W tym okresie nie przygotowują się do tego faktu, gdyż wypierają ze świadomości mający nadejść czas emerytury. II. Faza przedemerytalna. Osoby zdają sobie sprawę z rychłego przejścia na emeryturę. Myślą o

przyszłości, planują co będą robić partycypują zbliżający się okres.

III. Faza miesiąca miodowego. Okres tuż po przejściu na emeryturę. Osoby są szczęśliwe, czują się wolne, zaczynają spełniać swoje marzenia. Wyjeżdżają do rodziny, znajomych, podróżują, robią to, na co nie mogli sobie pozwolić pracując.

IV. Faza rozczarowania. Emeryci są zawiedzeni, dociera do nich, że ten okres nie jest cudownym spełnieniem ich marzeń. Życie bez konkretnego celu jakim niewątpliwie była praca, sprawia że pojawia się zniechęcenie, smutek. Do osób dociera, że nie jest to okres tak absorbujący jak im się poprzednio wydawało.

V. Faza zmiany kierunku. Osoba zaczyna rozumieć, faktyczny obraz emerytury. Zastanawia się co zmienić w swoim życiu by ponownie nabrało ono sensu. Innym czynnikiem kryzysogennym jest opuszczenie domu przez dzieci, okres tak zwanego „pustego

gniazda”. Małżonkowie muszą nauczyć się na nowo jak żyć tylko we dwoje, wymaga to przeorganizowania życia. Stosunki miedzy nimi mogą ulec polepszeniu lub pogorszeniu, dlatego bardzo ważne jest opracowanie nowego, pozytywnego sposobu bycia razem.

Kolejnym okresem kryzysowym jest wdowieństwo. Jest to okres bardzo trudny dla kobiety, czas wszechobecnej pustki. Reakcje na śmierć partnera są bardzo różne, może nastąpić gwałtowne pogorszenie stanu zdrowia, depresja, niekiedy szybki zgon. Utrata partnera to osamotnienie, prowadzące często do rezygnacji, cierpienia. Jest to okres bardzo trudny do przeżycia dla osoby w podeszłym wieku. Następnym czynnikiem jest utrata zdrowia. Choroba może prowadzić do depresji, braku chęci do życia.

Osoba czuje się uzależniona od innych, czuje że jest ciężarem dla bliskich osób, budzi w niej to duży stres. „Koncepcja własnej choroby przyjęta przez chorego, rzutuje na postawę wobec choroby i leczenia oraz wpływa na wychodzenie z kryzysu, na powrót do zdrowia lub dalsze funkcjonowanie.

Ostatnim czynnikiem kryzysogennym jest zmiana miejsca zamieszkania. Przymus przeprowadzki do dzieci lub domu pomocy społecznej zmusza osobę starszą do przeorganizowania dotychczasowego życia. Prowadzi to często do zerwania więzi z sąsiadami i innymi bliskimi osobami. Pobyt w domu pomocy społecznej zapewnia godne warunki do życia jednak generuje inne problemy, osoba musi się na nowo przystosować do środowiska i uczyć życia w grupie. Pojawiają się w tym czasie częste nieporozumienia

dotyczące wzajemnych oczekiwań i potrzeb.

Ostatnia faza życia dla wszystkich stanowi wyzwanie. Adaptacja do nowych warunków, przystosowanie do ograniczeń jest dużym problemem. „Czynnikami, które od strony psychologicznej warunkują przystosowanie się są: posiadany obraz starości oraz samoocena. S. Richard wyodrębnił pięć typów przystosowania do starości:

· Postawa konstruktywna. „Osobnik jest wewnętrznie zintegrowany, cieszy się życiem, a jego stosunki z innymi są dobre, nacechowane ciepłymi uczuciami. Jest to człowiek pełen humoru, tolerancyjny, układny, świadomie oceniający siebie, swe osiągnięcia i błędy oraz własną przyszłość. Osoby akceptują swoją starość, nie przeraża ich perspektywa śmierci, są wolni, cieszą się dniem dzisiejszym, wierzą w siebie, nie odrzucają pomocy ze strony najbliższych im osób.

· Postawa zależności. Osoby przyjmują postawę bierną wobec środowiska. Choć są sprawne fizycznie i psychicznie żądają opieki, stale absorbują uwagę bliskich i opiekunów „przypominają w zachowaniu dzieci, są bezbronne, nieufne, nie radzą sobie z najmniejszymi problemami życiowymi. Chcą pozostawać cały czas w centrum uwagi. Najchętniej przebywają w domowym zaciszu. Stosunki z innymi ludźmi opierają się na podejrzliwości i biernej tolerancji.

· Postawa obronna. Przyjmują ją ludzie, zbytnio opanowani, bojący się wszystkiego co nowe mają problemy z adaptacją, innowacyjnymi rozwiązaniami. Cechuje ich pewna doza zazdrości w stosunku do młodych osób. W codziennym życiu są samowystarczalni.

Postawa wrogości wobec otoczenia. Przyjmują ją osoby które nie akceptują własnej starości, są to osoby nerwowe, agresywne, konfliktowe. Starość dla nich to niejako koniec życia, nie potrafią odnaleźć się w tej fazie życia.

· Postawa wrogości skierowanej na siebie. Ludzie są „krytycznie i niechętnie ustosunkowani do historii własnego życia, jednak nie wyrażają ochoty przeżycia go jeszcze raz, inaczej, bardziej ambitnie. Przepełnia ich niechęć do własnego losu, odczucie osamotnienia, bycia nieprzydatnym. Nie mają celu w życiu, są pesymistami. Osoby, które pozytywnie przystosowują się do starości potrafią korzystać z jej zalet ponieważ „człowiek stary ma większą niż poprzednio szansę pogłębiania życia wewnętrznego, ale by było co pogłębiać , życie to musi istnieć wcześniej. Starość może być ukoronowaniem życia ale trudno by było jego początkiem. Do najważniejszych problemów ludzi starszych zaliczyć można samotność, chorobę, inwalidztwo, życie

w ubóstwie, poczucie nieprzydatności. Wszystkie te problemy wskazują na istniejącą marginalizację osób starszych jako zbiorowości, czego przykładem może być stopniowe eliminowanie ich z aktywnego życia zawodowego i społecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego. Starość jest okresem trudnym, do którego człowiek powinien być wcześniej przygotowywany. Na to, jak jest ten okres przeżywany, mają wpływ różne czynniki zarówno indywidualne jak i społeczne. „Najważniejsze obecnie sposoby walki z procesem starzenia się nie mają na celu wydłużania czasu naszego życia za wszelka cenę. Zamiast tego, stawiają sobie one za cel poprawę jakości życia, aby starość przestała oznaczać bolesny schyłek życia, lecz stała się godnym jego ukoronowaniem. W miarę przybywania lat potrzeby człowieka się zmieniają, gdyż zmienia się perspektywa życiowa. Z jednej strony ogromnej wagi nabierają banalne sprawy dnia codziennego, z którymi starszy człowiek boryka się z coraz większymi trudnościami na skutek postępującej słabości własnego organizmu, a z drugiej strony

ambicje i motywacje, które kierowały zachowaniem i dążeniami w latach wcześniejszych. Człowiek starszy coraz więcej myśli o końcu swojego życia, o przemijaniu. Pojawia się wtedy ogromny smutek i żal. W okresie starości zaczyna się rozumieć „jak niewiele znaczą ludzkie, tak namiętne nieraz i tak wielkim kosztem realizowane, ziemskie pragnienia i dążenia, gdy podstawowym prawem tego świata, jego nieubłaganą koniecznością jest odejście.

---