Architektura XX i XXI w.
Modernizm - ogólne określenie prądów w architekturze światowej rozwijających się w latach ok. 1918-1975, zakładających całkowite odejście nie tylko od stylów historycznych, ale również od wszelkiej stylizacji. Architektura modernistyczna opierała się w założeniu na nowej metodzie twórczej, wywodzącej formę, funkcję i konstrukcję budynku niemal wyłącznie z istniejących uwarunkowań materialnych.
Cechy budynku modernistycznego
W przeciwieństwie do stylów historycznych i secesji ruch nowoczesny nie wypracował jednolitych form stylowych ani nigdy nie stawiał sobie takiego celu. Istniało dążenie do unikania wszystkiego, co można określić jako cechy formalne. Szerokie spektrum ideowe modernizmu obejmowało przynajmniej we wczesnej fazie rozwoju ruchu kilka zasad wspólnych dla całego ruchu i to one stanowią raczej wyróżnik architektury powstałej pod jego wpływem. Podstawową zasadą, którą kierowali się architekci modernizmu, było poczucie moralnego obowiązku wobec społeczności - urbanistyka, architektura i przemysł miały spełniać społeczną misję, ich zadaniem miało być demokratyczne i wspólnotowe wychowanie społeczeństwa. Wobec konieczności sprawiedliwego podziału przestrzeni życiowej i związanych z nią dóbr, poszukiwano daleko idącej optymalizacji i ekonomizacji. Owocowało to racjonalizacją rzutu i ogólnej formy architektonicznej. Służyć temu miały także nowe technologie, do których chętnie się uciekano. Za najważniejsze zadanie moderniści uważali zapewnienie ludności godziwych warunków mieszkaniowych, co spowodowało koncentrację na urbanistyce rozumianej jako planowanie osiedli.
Ponieważ zakładano rozumowe podejście do projektowania, powstające formy poszczególnych obiektów miały być rezultatem funkcji i konstrukcji oraz innych warunków brzegowych. Nietrudno dają się jednak zauważyć wspólne cechy formalne dla większości budynków modernizmu. Przede wszystkim dotyczą one dyspozycji przestrzennej budynku: lekka bryła, unikanie symetrii. Niektóre są bezpośrednim skutkiem poszukiwania efektywnej formy. Należą do nich częściowo elementy skodyfikowane przez Le Corbusiera: ściana kurtynowa, wolny plan dzielony lekkimi ścianami działowymi, płaski dach z tarasem, szerokie okna wpuszczające dużo światła i w założeniu mało niszczące przyrodę posadowienie na słupach (pilotis).
Wiele cech powstało jednak niejako w proteście wobec sztuczności form architektury XIX wieku: kubiczna bryła budynku, zdyscyplinowane stosowanie wszelkiego detalu, duże płaskie i jednolite powierzchnie elewacji - białe lub w pastelowych kolorach, okna zlicowane z elewacją i pozbawione wewnętrznych podziałów, stosowanie surowych materiałów (beton, stal), obszerne przeszklenia klatek schodowych, a czasem całych elewacji. Inne, jak np. okrągłe okna (bulaje lub oculusy), posiadały wyłącznie charakter podkreślającej nowoczesny charakter stylizacji.
Z ortogonalnym rygorem formalnym koegzystowały w modernizmie wyszukane, skomplikowane, abstrakcyjne lecz zarazem funkcjonalnie zaplanowane kształty, zwłaszcza w przypadku obiektów mieszczących duże pomieszczenia o specjalnym charakterze (sala widowiskowa, klub). Wiele budynków skomponowanych jest na zasadzie skontrastowania regularnie rozplanowanych skrzydeł biurowych lub mieszkalnych z organicznie ukształtowanymi częściami wspólnymi, posiadającymi charakter autonomicznego obiektu.
W wielu budynkach modernistycznych podane cechy formalne jednak wcale nie występują, wiele jest też budynków o podanych cechach, których nie można zaliczyć do nurtu modernizmu.
Wolny plan
Modernizm wprowadził do architektury Zachodu wolny plan (lub wolny rzut), czyli rzut kondygnacji nie podzielony na zamknięte pomieszczenia. Przestrzeń definiowana była poprzez swobodnie rozmieszczone płaszczyzny, słupy, oświetlenie, elementy wyposażenia. Popularność wolnego rzutu miała kilka przyczyn. Z jednej strony podkreślano rzekome zalety funkcjonalne uniwersalnej przestrzeni dającej się kształtować przy pomocy odpowiedniej aranżacji mebli i nielicznych ekranów ścian (ewentualnie przesuwnych), z drugiej zaś doceniano walory artystyczne takiego wnętrza, zbudowanego z ciągu zmiennych perspektyw.
Modernizm na nowo sformułował pojęcie przestrzeni architektonicznej, zastępując zamknięte i ściśle zdefiniowane, ograniczające się do poszczególnych wnętrz przestrzenie poprzez tzw. kontinuum przestrzenne - ciąg przestrzeni tylko częściowo ograniczonych przez przegrody budowlane. Inspirując się architekturą Dalekiego Wschodu, dążono do zatarcia kontrastu między wnętrzem a zewnętrzem, wciągnięcia przylegającej przestrzeni ogrodu do przestrzeni użytkowej budynku i włączenia wnętrza budynku w środowisko przyrodnicze.
Również stosowanie płaskich dachów było różnie umotywowane. Dążenie do funkcjonalności, a przy tym ekonomiczności, nakazywało rezygnację ze słabo wykorzystanej kubatury budynku. Możliwość urządzenia na dachu zazielenionego tarasu umożliwiała lepsze zespolenie budynku z przyrodą. Przede wszystkim jednak dachy płaskie stanowiły manifestacyjny wyróżnik nowoczesności wyrażający się przez oderwanie od archetypu budynku (zwieńczonego dachem spadzistym), nadanie kubicznym budynkom cech kompozycji abstrakcyjnej oraz demonstrację możliwości nowoczesnej techniki.
Urbanistyka modernistyczna
Kształtowanie stref zabudowy
W odróżnieniu od poprzedzających okresów najistotniejszym zadaniem urbanistyki modernizmu było ekonomiczne oraz sprzyjające zdrowiu i wygodzie mieszkańców projektowanie osiedli, a nie jedynie kształtowanie przestrzeni publicznych i wnętrz ulicznych oraz placów.
Moderniści propagowali rozdział poszczególnych funkcji na obszarze miasta (przemysłu, zabudowy mieszkaniowej, centrum administracyjnego i handlowego), także w zależności od ukształtowania terenu i kierunków wiatru. Szlaki komunikacyjne łączące poszczególne części miasta miały tych części nie rozdzielać, a rolę granic je izolujących miały grać tereny zielone. Postulowano łatwy dostęp do obszarów rekreacyjnych.
Modernizm wykształcił kilka sprzecznych tendencji urbanistycznych: limitację osiedli miejskich wraz z tworzeniem satelitów (Ernst May), również ograniczonej wielkości, oraz rozwój wzdłuż głównych osi witalnych aglomeracji miejskiej. Powstały koncepcje miast gwiaździstych i linearnych (Le Corbusier). Również wysokość zabudowy była sprawą sporną - wielu modernistów protestowało przeciw wieżowcom, widząc w nich rozwiązanie niehumanitarne, podczas gdy inni uważali je za symbol nowoczesności i metodę oszczędzania terenów naturalnych.
Komunikacja
Większość modernistów, szczególnie w początkowej fazie rozwoju nowoczesnej architektury, podzielała fascynację motoryzacją i zaletami indywidualnego transportu. Proponowano model miasta samochodowego, samochód stanowił atrybut nowoczesności, a jego upowszechnianie stało się argumentem przemawiającym za wznoszeniem równie nowoczesnych domów. Po II wojnie światowej zwiększanie się powierzchni przeznaczonej na komunikację i niszczenie więzi przestrzennych wywołało debaty na temat potrzeby stworzenia miasta ludzkiego.
Centrum miasta
Centrum nowoczesnego miasta miało być wydzielonym obszarem usługowym, czasem rozdzielano też administrację i kulturę od handlu. Postulowano tworzenie stref pieszych, obszernych placów oraz parków w bezpośredniej bliskości centrów. Przeważająca większość architektów akceptowała wznoszenie w centrach wieżowców i innych obiektów wielkokubaturowych.
Osiedle modernistyczne
Dużą uwagę przywiązywano do doświetlenia pomieszczeń mieszkalnych bezpośrednim światłem słonecznym oraz przewietrzania układu urbanistycznego. Obiekty lokalizowano swobodnie wśród zieleni lub też przyjmowano radykalny układ rzędowy (linijkowy). Podłużne budynki orientowano w nim na osi północ-południe, przy czym pomieszczenia dzienne orientowano na zachód, a kuchnie na wschód, zaś komunikację kołową przeprowadzano w kierunku poprzecznym do zabudowy.
W urbanistyce późniejszego okresu (od lat 50.) architekci odchodzili od schematycznych rozwiązań w kierunku uznawanych za bardziej humanistyczne swobodnych i organicznych kompozycji, składających się z budynków o zróżnicowanej wysokości i często łamanym narysie (skomplikowanych formach rzutu). Pojawiło się też ponowne zainteresowanie kształtowaniem wnętrz urbanistycznych.
Konserwatywna architektura XX wieku, określana też jako architektura tradycyjna lub antymodernizm - prądy w architekturze XX w. stojące w opozycji do modernizmu i stanowiące reakcję na jego radykalne idee.
Pojawienie się antymodernizmu wynikało z powszechnego wśród społeczeństw Europy i Ameryki przywiązania do wzorców tradycyjnych lub form historycznych, a także niezrozumienia dla jej abstrakcyjnych form. W przeciwieństwie do modernizmu prądy te łączyło odwoływanie się do tradycji lokalnych, korzystanie tradycyjnych materiałów, oraz zamiłowanie do wpisanej w ludzką świadomość symetrii i nierzadko monumentalizmu.
W latach 20. duże znaczenie osiągnęła w Niemczech szkoła stuttgarcka, której najbardziej znanym twórcą był Paul Bonatz. W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii do lat 30. dominowała architektura o cechach historyzmu, zwykle zorientowana na neogotyk włączający motywy art deco.
W latach 30., 40. i 50. w architekturze i urbanistyce miast w dużej części Europy silnie zaznaczyły się ruchy popierane przez reżimy totalitarne - monumentalna architektura III Rzeszy i radziecki socrealizm, a także włoski styl Novecento. Sama ideologia partii nazistowskich i faszystowskich nie rozstrzygała o ich nastawieniu wobec nowoczesnej architektury, w niektórych dziedzinach budownictwa i na niektórych terenach powstawały nadal nowoczesne obiekty. Poparcie, jakim się cieszyli konserwatyści było raczej związane z osobistymi upodobaniami czołowych polityków. Partie komunistyczne natomiast popierały konserwatywną architekturę ze względów czysto populistycznych.
W końcu XX wieku, wraz z nadejściem kolejnej fali krytyki modernizmu, nastąpiło wzmocnienie tradycyjnych nurtów w architekturze. Kontynuację antymodernistycznej tradycji stanowi na przełomie XX i XXI wieku twórczość wielu architektów historyzujących odmian postmodernizmu, m.in. braci Krierów. W Wielkiej Brytanii głównym mecenasem konserwatywnej architektury jest książę Walii Karol.
Tradycjonalizm
Do kierunków konserwatywnych zaliczają się niemiecka Heimatschutzbewegung (Heimatschutzstil) i podobne jej ruchy wernakularne. Architekci odwoływali się do tradycji lokalnej, często ludowej, kontynuując tradycje solidnego rzemiosła i rezygnując z nadawania swojej twórczości cech indywidualnych. W 2. połowie XX wieku prąd ten był szczególnie silny w Szwajcarii (Peter Zumthor), a także na Półwyspie Iberyjskim).
Wybrani przedstawiciele:
Urbanistyka postmodernistyczna
Przestrzeń miejska
Urbanistykę postmodernistyczną cechuje powrót do klasycznych definicji przestrzeni publicznej, wnętrza ulicy i placu, tkanki miejskiej. Przywołuje się wypróbowane historyczne wzorce, zakorzenione w kulturze europejskiej, modyfikując jednak ich znaczenie, przystosowując do ery samochodu. Dąży się do stworzenia przestrzeni przyjaznej człowiekowi, lecz jednocześnie do nierozdzielania funkcji dróg pieszych i kołowych.
Postmodernizm przywraca istniejącą w XIX w. rangę elewacjom i krawędziom przestrzeni. Różnicuje się jej skalę, wprowadzając przewężenia, przejścia itp. Budynkom nadaje się indywidualny rys, nastawiając się jednak przede wszystkim na ich współudział w kreowaniu przestrzeni. Urbanistyka opiera się na grze przestrzeni pustych i tkanki miejskiej, które są wyraźnie rozgraniczone.
Zabudowa mieszkaniowa
Postmodernizm rehabilituje dawne i tradycyjne miasto, przeciwstawiając się modernistycznemu modelowi osiedla i zastępując go kwartałami i dzielnicami. Podkreśla się znaczenie mieszanej struktury miasta, negując większość postanowień Karty Ateńskiej.
W zabudowie mieszkaniowej powszechnym modelem jest zabudowa obrzeżna, odgraniczająca wnętrze kwartału od publicznej ulicy. Przywiązuje się dużą rolę do przestrzeni prywatnej oraz do zdefiniowania tożsamości i przynależności mentalnej przestrzeni, tj. także identyfikacji poszczególnych mieszkańców z najbliższym otoczeniem domu, co przeciwstawia się modernistycznemu duchowi wspólnoty.
Postmodernistyczne osiedle często przyjmuje formę świadomej fikcji, wbrew współczesnej technice i mimo nieprzystawania do stylu życia współczesnych ludzi reaktywując wizualnie miasto średniowieczne czy barokowe lub symulując miasto przyszłości. Model new urbanism rozpowszechnił się szczególnie w USA, a także w Holandii.
Cechy architektury postmodernistycznej
Architektura postmodernistyczna nie posiada jednolitej ideologii. Występują w niej równolegle tendencje do wpisania obiektu w kontekst, często przy eklektyzującym nawiązywaniu do form historycznych, jak i do stylistycznego pluralizmu.
W postmodernizmie występuje najczęściej rozłączne traktowanie funkcji i formy. Twórcy operują powszechnie rozumianymi kodami kulturowymi, traktując czytelność funkcji i idei budynku jako wartość nadrzędną nad kształtowaniem na podstawie uwarunkowań funkcjonalnych. Zewnętrzność obiektu jest świadomą dekoracją i nakładką na jego stylistyczną neutralność, a budynek udekorowaną szopą (ang. decorated shed - wyrażenie Venturiego). Przeciwstawia się go modernistycznemu modelowi budynku-kaczki, czyli wyprowadzonemu z powiązań użytkowych, lecz niezrozumiałemu. Modernistyczna kaczka, której sprzeciwiają się postmoderniści często przybiera formę w istocie przypadkową, stworzoną wbrew uwarunkowaniom kulturowym i przywołującą inne treści, niż zamierzone (np. niektóre kościoły kojarzą się raczej z fabryką). W postmodernizmie elewacja traktowana jest jako odpowiednik stroju u ludzi. Znaczenie budynkowi nadają zarówno klasyczne, jak i nowsze symbole (portal, wieża, cokół, kratownica, szkło), czasem powstają ich kontrastowe zestawienia. Modernistyczne hasła form follows function (Louis Sullivan) i less is more (Mies) zastąpiono hasłami form follows fiction i less is bore, co swobodnie można przetłumaczyć na forma podąża za fikcją i im mniej tym nudniej. Skupienie się na formalnych aspektach architektury prowadzi jednak nierzadko do poważnych niedostatków funkcjonalnych.
Postmodernizm to styl architektoniczny odwołujący się do archetypu i reminiscencji. Modernistyczny bunt wobec tradycji historycznej został zastąpiony odkryciem, że jest ona niewyczerpanym źródłem, z którego można czerpać rozmaite motywy. Cytaty z architektury dawnej nie pełnią jednak tej samej roli, co w historycznych wzorcach, często są do budynku sztucznie dołączone. Postmodernizm nie jest rodzajem historyzmu, gdyż nie naśladuje zazwyczaj konkretnego stylu, lecz swobodnie łączy zapożyczone motywy z własnymi pomysłami twórców i uwarunkowaniami współczesnej funkcji. Niekiedy określa się go jako manieryzm modernizmu.
Fasada budynku postmodernistycznego nadaje mu znaczenia (nieraz symbolicznego) i umieszcza go we właściwej typologii, nie ma zaś bezpośredniego związku z rozmieszczeniem funkcji. Funkcjonalizm jest odrzucany, architektura jest traktowana jako sztuka oderwana od realiów. Ornament i symbol, a także symetria wracają do łask. Środkami kształtowania architektury stają się ironia, zaskoczenie, absurd.
Historyzujące odmiany postmodernizmu
Postmodernizm najczęściej kojarzony z XX-wiecznymi odwołaniami do stylów historycznych. Główny, historyzujący nurt postmodernizmu wywodzi się zarówno z tendencji zachowawczych i nawiązań do tradycji budownictwa europejskiego, jak i z całkowicie swobodnej gry formalnej.
Pośród historyzującego postmodernizmu rozróżnić można:
prąd symboliczny czerpiący cytaty z historii (np. Robert Venturi)
romantyczny prąd współczesnych neostylów (straight revivalism - Hans Hollein)
klasycyzujący prąd nowego wernakularyzmu (np. bracia Krier).
Niektórzy postmoderniści, zwłaszcza z kręgu braci Krierów, świadomie odchodzą od zasad planowania funkcjonalnego i naukowego podejścia do projektowania, twierdząc, że tradycyjnie ukształtowana urbanistyka, rozplanowanie obiektów i detale posiadają głęboki sens, wynikły z kilkusetletnich doświadczeń. Architektura historyczna traktowana jest też jako zbiór ćwiczeń przestrzennych, które także przy odmiennym kontekście obiektu nadal wywierają wrażenie. Historyzujące formy są wreszcie elementem proponowanego przez architektów stylu życia, sielanki w ucieczce przed pełnym skomplikowanej techniki gwarem współczesnego świata. Odtwarzanie atmosfery dawnych epok we współczesnej architekturze ma nierzadko podłoże komercyjne.
Historyzm - nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok.
Początkowo opierał się na przeciwstawieniu klasycyzmowi i zainteresowaniu przeszłością badaną w sposób naukowy. Zbiegł się z romantyzmem w sztuce i literaturze. Powstał z romantycznej tęsknoty za tym co dalekie, za historią i nieskrępowaną naturą. Człowiek nastrojony romantycznie uciekał od zbiorowości, szukał samotności, tego co osobiste, rodzime i ludowe, szukał bezkształtności i dowolności - jako przeciwieństwa przymusu zawodowego i społecznego, prostoty graniczącej z prymitywizmem. Był przeciwny racjonalizmowi, chłodowi, wyniosłości charakterystycznej dla klasycyzmu. Za tym wszystkim stała także niepewność wobec teraźniejszości.
Architektura i sztuka do XVIII wieku były wykładnią określonego porządku społecznego, opierającego się na prawie dziedziczenia, robiącego wrażenie wiecznego trwania, porządku wspieranego autorytetem władzy, kościoła, elit społeczeństwa. Ład ten drastycznie załamał się w czasie rewolucji francuskiej. Głoszone i wprowadzane w życie prawa człowieka, przekształcanie się poddanych w obywateli zniweczyło wielowiekową tradycję. Ciągłość trwania została przerwana. „Sznur naszyjnika pereł został przerwany, teraz miało się garść pełną pereł, którymi można było się swobodnie bawić” (Peter Meyer, Historia sztuki europejskiej, t. 2, Warszawa 1973r., s. 240). Przeszłość stała się skarbnicą, z której dowolnie można było czerpać wzory do naśladowania.
Zainteresowanie przeszłością w architekturze zbiegło się z rozwojem nauk historycznych. Było wynikiem badań nad przeszłością. Od początku XIX stulecia prowadzono intensywne prace nad dziejami architektury. Zaczęto opisywać, rozróżniać, datować budowle początkowo średniowieczne, następnie późniejsze. Podstawy badań nad romanizmem i gotykiem stworzyli de Gerville, Thomas Rickman, Ksawery Kraus, a zwłaszcza Eugène Viollet-le-Duc. Na tych badaniach oparli się architekci, wskrzeszając na całym świecie neostyle (neoromanizm, neogotyk, neorenesans, neobarok).
Fazy rozwojowe
W historii architektury historyzmu można rozróżnić trzy fazy rozwojowe: historyzm romantyczny (do około 1870), ścisły historyzm (około 1870-1890) i późny historyzm (po 1890).
Historyzm romantyczny stopniowo wyparł klasycyzm. Preferowanymi stylami były neogotyk i neorenesans, jednak wiązano ze sobą elementy nie występujące w poszczególnych stylach, tak że twórczość nie oznaczała wiernego naśladowania poszczególnych stylów, lecz subiektywną interpretację. Pojawiały się też motywy pozaeuropejskie (np. bizantyjskie lub mauretańskie).
Ścisły historyzm powstał na podstawie XIX-wiecznych badań naukowych. Projektowano łącząc elementy dozwolone w danym stylu, odrzucając ich swobodną interpretację. Wytworzono kanony opisywalnych neostylów, korzystano z wzorników. Preferowanym stylem stał się neorenesans.
Późny historyzm odchodzi od neorenesansu i orientuje się na neobarok. Ścisłe przepisy poprzedniej fazy zostają zastąpione przez bardzo swobodną interpretację elementów dekoracyjnych, które nie są już organizowane ściśle osiowo. Pojawiają się liczne wykusze, ryzality, kopuły, a także balkony. Można zaobserwować dążność do przepychu i monumentalizmu. Niektóre elementy dekoracyjne, np. kwiatowe, wskazują już na rodzącą się secesję.
Neoromanizm - nurt w architekturze i sztuce XIX- wiecznego historyzmu, nawiązujący do architektury romańskiej.
Neoromanizm rozwinął się w architekturze później niż neogotyk, odwrotnie niż historyczne epoki na których się wzorowały. Największy rozkwit neoromanizmu nastąpił w Niemczech po ich zjednoczeniu, gdzie stanowił on przywołanie nacjonalistycznej romantycznej legendy I Rzeszy Niemieckiej. Faworyzowanie neoromanizmu miało też związek z rosnącą świadomością, że gotyk ma pochodzenie francuskie.Po 1 wojnie swiatowej duzo przykladow tej architektury zaniklo w polsce
W stylu neoromańskim, tak jak i w neogotyku wznoszono głównie kościoły, ponadto - rzadziej - inne budynki użyteczności publicznej, np. teatry. Z europejskimi formami romańskimi nierzadko łączono ozdobne elementy architektury bizantyjskiej. Rzuty kościołów neoromańskich były najczęściej wzorowane na bardziej odpowiadających potrzebom liturgicznym układach kościołów gotyckich lub w przypadku świątyń protestanckich przyjmowały rzut centralny.
Neogotyk, styl w architekturze, a także rzemiośle artystycznym, nawiązujący formalnie do gotyku, powstały około połowy XVIII wieku w Anglii i trwający do początku XX wieku, zaliczany do historyzmu.
Najczęściej spotyka się kościoły nawiązujące do kontynentalnych gotyckich (Kościół św. Michała Archanioła we Wrocławiu) lub rozbudowane gotyckie (katedra w Kolonii, Katedra św. Wita w Pradze) oraz budowle świeckie wzorowane na gotyku angielskim (Zamek w Kórniku).
Pierwszą rezydencją w stylu neogotyckim było Strawberry Hill zbudowane dla pisarza powieści gotyckich Horacego Walpole'a. W Polsce do najbardziej znanych architektów tworzących budowle neogotyckie należeli Józef Pius Dziekoński, Teodor Talowski, Henryk Marconi, Chrystian Piotr Aigner, Feliks Księżarski, Alexis Langer, Ludwig Schneider, Jan Sas Zubrzycki.
Styl neogotycki uważano za odpowiedni do budowy okazałych budynków użyteczności publicznej (w tym m. in. budynki parlamentów Węgier w Budapeszcie i Wielkiej Brytanii w Londynie) oraz kościołów. Na uwagę zasługuje budynek dworca kolejowego we Wrocławiu.
Zamek w Kórniku, jedna z najbardziej znanych budowli polskiego neogotyk
Rybnik, Bazylika św. Antoniego
Neorenesans - nurt w architekturze XIX-wiecznego historyzmu, nawiązujący formalnie do architektury renesansowej. W krajach Europy Środkowej nawiązywano przede wszystkim do tzw. renesansu północnego.
Neorenesans osiągnął największe znaczenie między 1870 i 1890. Formy neorenesansowe były uważane przez architektów ścisłego historyzmu za wiążące, w odróżnieniu od historyzmu romantycznego, który dopuszczał swobodną interpretację. Odwołanie do stylu historycznego odnosiło się jednak najczęściej jedynie do elewacji. Neorenesans był propagowany m.in. przez niemieckiego architekta Gottfrieda Sempera.
W stylu neorenesansowym wznoszono przede wszystkim obiekty użyteczności publicznej, takie jak banki, ratusze czy szkoły, jak również wiele kamienic czynszowych. Styl dotyczył także urządzania wnetrz. Największy zespół architektury neorenesansowej znajduje się w Wiedniu, m.in. większa część budowli Ringu.
Równolegle z neorenesansem rozwijał się neobarok, który około 1885 osiągnął równe mu znaczenie. Około 1900 neorenesans wychodzi ostatecznie z mody.
E. Madurowicz i R. Sławski: Collegium Chemicum w Poznaniu
Neobarok - nurt w architekturze historyzmu, nawiązujacy formalnie do baroku, szczególnie w dekoracji elewacji, rozpowszechniony w końcu XIX w. (od 1880).
W stylu neobaroku wznoszono przede wszyskim budynki użyteczności publicznej (W Warszawie gmach Towarzystwa Zachęty), zwłaszcza teatry, gdyż włoskie i francuskie korzenie baroku kojarzyły się z rozwojem opery i dramatu. Jednocześnie powstawały neobarokowe budynki mieszkalne, jednocześnie z neorenesansowymi. Neobarok niekiedy występował też w architekturze sakralnej (np. Kościół Trójcy Świętej w Korfantowie). W końcowej fazie neobarok współistniał z secesją, style wzajemnie na siebie wpływały. Sporadycznie był spotykany jeszcze do lat 20. XX wieku.
W Austrii neobarok kojarzony był z patriotyzmem, gdyż nawiązywał do stylu panującego w okresie największej potęgi politycznej tego państwa w początku XVIII stulecia.
1. Neobarokowy ratusz w Iławie
Eklektyzm - w architekturze XIX w. łączenie w jednej budowli w sposób swobodny elementów wybranych ze stylów historycznych. Początkowo było to niemal bezkarne łączenie różnych stylów, wchodzących w skład tzw. stylów historyzujących, czyli tych które były popularne jako style "neo-". Style te to: neorenesans, neobarok i neogotyk, czasem obserwuje się elementy klasycystyczne. Potem nastąpił pewiem ład i porządek, w miejskich kamienicach eklektycznych obserwuje się dużo cech renesansowych. Np. okna z charakterystycznymi ozdobami, kolumny i podobne. Z czasem zaczęto budować również tylko w określonym stylu historyzującym.
Eklektyzm trwał od 2 ćwierci wieku XIX do początku wieku XX, w okresie trwania zbiegł się z secesją, i z budownictwem w stylach "
Budowle eklektyczne:
Statua Wolności w Nowym Jorku
Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
Pałac Kryształowy w Londynie
Wieża Eiffla w Paryżu
Opera w Paryżu
Gmach Zachęty w Warszawie
Liceum na Szarych Szeregów w Słupsku
Antoni Gaudí (ur. 25 czerwca 1852 w Reus, zm. 10 czerwca 1926 w Barcelonie), kataloński architekt i inżynier secesyjny słynący z wyjątkowych projektów.
Sztuka i styl
Architekt w pierwszych swych dziełach zgodnie z duchem epoki czerpał z neogotyku (inspirowanym projektami francuskiego architekta, Eugène Viollet-le-Duc). W związku z tym projektował budynki o rysach gotycko-mauretańskich (te style krzyżowały się w Hiszpanii często). Za manifest Gaudiego należy uznać Casa Vicens w Barcelonie (1883-1888), dom dla bogatego przedsięborcy Manuela Vicensa. Widać w tym przykładzie zapowiedź nowego stylu, który już wkrótce Gaudí wypracował.
Styl Gaudiego był bardzo rzeźbiarski oraz secesyjny. Wykorzystywał paraboliczne łuki, fantastyczne formy i zawiłe desenie oraz organiczne kształty podpatrywane w przyrodzie. Nawiązywał niekiedy do płynności podwodnego świata. Dziś jest uważany za prekursora architektury biomorficznej.
Z narastaniem doświadczenia Gaudí zaczął mocniej eksperymentować w projektach. Wykorzystywał regułę równowagi krzywej łańcuchowej, tworząc model przestrzenny budynku i badając na nim siły grawitacji. Testował przy tym wytrzymałość różnych materiałów (bazalt, granit). Testował także różne rodzaje oświetlenia. Dla osiągnięcia ciekawszego efektu do projektowania używał luster, fotografii. Odwoływał się także do geometrii innej niż Euklidesa. Do zdobienia powierzchni wykorzystywał kataloński styl mozaiki trencadis. Z tego okresu pochodzą dzieła uważane za najdojrzalsze, np. Colonia Güell, Casa Milà, czy właśnie Sagrada Familia.
Gaudí miał wielu krytyków swojej pracy wśród społeczeństwa i prasy. Koło sztuki jaką uprawiał nie sposób było przejść bez milczenia, ale nie były to krytyki wielkich rozmiarów. Jeden z ówczesnych filozofów, Francesc Pujol, określił to następująco: W pracach Gaudíego zdumiewało to, że choć nikogo nie zachwycały, to jednak nikt nie ośmielił się powiedzieć tego wprost, ponieważ jego styl sam się broni.
Za kontynuatora architektonicznych idei Gaudiego uznać można wiedeńskiego architekta Friedensreicha Hundertwassera.
Ciekawostki
Pod względem poglądów politycznych był żarliwym katalońskim nacjonalistą. Tak samo zresztą Eusebi Guell, długoletni mecenas i przyjaciel Gaudíego. Architekt w swych budowlach często umieszczał symbole manifestujące przynależność katalońską. Zdarzyło się nawet, że został aresztowany za mówienie po katalońsku (a mówił tylko w tym języku) w sytuacji, w której władze uważały to za nielegalne.
Istnieją przypuszczenia - mało prawdopodobne - że Gaudí był masonem. Uważa się to dość powszechnie za plotkę, ponieważ trudno przyjąć, że człowiek, który z takim zapałem budował i restaurował budynki kościelne, prowadził podwójne życie. Osąd taki wywodzi się z opinii, jakoby artysta obracał się w środowisku masońskim. I owszem Josep Fontseré sympatyzował z masonerią, ale nie świadczy to, że Gaudí, jako jego bliski przyjaciel, był masonem.
Od roku 1992 trwa proces beatyfikacyjny Gaudíego. Zebrano wiele świadectw pobożności architekta. Wyrok jednak - jak w przypadku tego typu wyroków bywa - poprzedzony być musi długą i staranną analizą materiału. Niezależnie od tego już istnieje spory ruch pielgrzymkowy do grobu Gaudíego.
Rok 2002 - w 150 lat po urodzeniu artysty - został ogłoszony przez władze Barcelony międzynarodowym rokiem Gaudíego. W związku z tym powstało wiele opracowań i przewodników dla lepszego poznania tego architekta.
Wśród wielu nie zrealizowanych prac Gaudí pozostawił projekt drapacza chmur - hotelu Attraction w Nowym Jorku. Projekt ten podobno zainspirował wykonany przez Libeskinda projekt rekonstrukcji World Trade Center po katastrofie z 11 września 2001.
W 1987 Gaudiemu zadedykował swą płytę zespół Alan Parsons Project i nazwał ją po prostu Gaudi.
Miasto idealne - założenie z dziedziny projektowania urbanistycznego, zakładające teoretyczne lub praktyczne całościowe planowanie osiedli ludzkich podporządkowane czynnikom gospodarczym, społecznym i politycznym (w tym ideom utopijnym) oraz nierzadko wywiedzione z wyobrażeń estetycznych.
Miasta idealne powstawały przede wszystkim w okresie renesansu - przykładem może być włoska Palma Nova czy polski Zamość. Za ich podstawową wadę uznaje się często występującą alternatywę: albo rozwój aglomeracji albo zachowanie "idealności". Renesansowe miasto miasto projektowano na planie idealnie symetrycznym, który nie ma wiele wspólnego ze strukturą kształtowaną przez bieżące potrzeby miejskiego życia. Jego wszystkie budynki mają klasyczne elementy: arkady oraz kolumnady.
Założenia idealnego miasta:
ma być zbudowane na dwóch niezależnych od siebie poziomach: poziom niższy, który służy do obsługi wszelakiej działalności, zaś poziom wyższy służy szlachcie i mieszczaństwu aby bez przeszkód mogli poruszać się po mieście;
poniżej tych poziomów znajdują się kanały żeglowne dla ułatwienia komunikacji i transportu;
szerokość ulic powinna stanowić co najmniej połowę wysokości przyległych pałaców;
jego piękność powinna być symbolem funkcjonalności.
Wiele miast idealnych powstało także w epoce baroku jako osiedla związane z rezydencją władcy absolutnego lub założenia obronne. Przykładami są tutaj Karlsruhe, Mannheim i Rastatt. Miasta idealne epoki oświecenia i XIX wieku wiązały się z rodzącymi się nowymi ideami społecznymi i postępującą industrializacją.
W wieku XX architektura modernizmu również wydała podobne idee, realizowane na wielką skalę w takich miastach jak brazylijska Brasilia czy indyjski Czandigarh, a na mniejszą w wielu miastach satelickich.
Friedensreich Hundertwasser, właściwie Friedrich Stowasser (ur. 15 grudnia 1928 w Wiedniu, zm. 19 lutego 2000) - słynny austriacki malarz, grafik, rzeźbiarz, performer, wybitny aktywista ochrony środowiska, znany przede wszystkim z realizacji budowlanych; od 1948 studiował w wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych, którą porzucił po 3 miesiącach.
Styl jego charakteryzuje unikanie regularności, symetrii i prostych linii. Do swoich budowli wprowadzał zieleń. Stosował odważne zestawienia kolorów. Bardzo często urozmaicał projekty charakterystycznymi unikatowymi w formie i kolorystyce kolumnami. Jego twórczość bywa uważana za twórczą kontynuację secesji wiedeńskiej, wykazuje też wyraźne wpływy architektury Antoniego Gaudíego.
kościół św. Barbary w Bärnbach (1987-1988)
miejsce odpoczynku przy autostradzie w Bad Fischau (1989-1990)
spiralny dom mieszkalny Waldspirale w Darmstadt (1998-2000)
Grüne Zitadelle - Zielona Cytadela w Magdeburgu (2005)
Manieryzm określa się jako styl w sztuce występujący w okresie późnego renesansu i wczesnego baroku (XV-XVI wiek), zalecający tworzenie bez wzoru naturalnego, na podstawie wyobraźni. Najpierw pojawił się we Włoszech (Florencja, Rzym, Padwa), potem rozpowszechnił się w Europie (Francja- szkoła Fontainebleau, Praga, Gdańsk, Toledo). Ukształtował się ok. 1520 roku i trwał do końca XVI w. W Polsce manieryzm jako styl bardzo popularny wśród szlachty i mieszczaństwa przetrwał aż do lat 50. XVII w., współistniejąc z barokiem.
Nazwa „manieryzm” wywodzi się od łacińskiego „manus” (ręka) i pierwotnie oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości jakiegoś artysty. Począwszy od lat 20 XVI stulecia włoscy twórcy poczęli tworzyć w manierze gigantów odrodzenia, jak Michał Anioł czy Rafael Santi, jednocześnie rezygnując z wielu zdobyczy sztuki renesansu, takich jak perspektywa linearna czy klasyczna kompozycja trójkątna. Ich dzieła stają się niespokojne, intrygujące szokującymi zestawieniami barw, konceptyzmem i dynamizmem kompozycji.
Aż do XX wieku sztuka manieryzmu uznawana była za zwyrodniałą, wynaturzoną formę renesansu. Badania ostatnich 60 lat przyniosły zmianę tego stosunku, przyznając manieryzmowi rangę osobnej, choć trudnej do zdefiniowania epoki w dziejach sztuki.
Cluny to miejscowość i gmina w środkowo-wschodniej Francji, w regionie Burgundia, w departamencie Saône-et-Loire, 25 km na północny zachód od miasta Mâcon.
Według danych na rok 1990 gminę zamieszkiwało 4430 osób, a gęstość zaludnienia wynosiła 187 osób/km² (wśród 2044 gmin Burgundii Cluny plasuje się na 53. miejscu pod względem liczby ludności, natomiast pod względem powierzchni na miejscu 322.).
Cluny słynne jest z istniejącego tu niegdyś opactwa benedyktynów, założonego w 910, z kościołem będącym jedną z największych świątyń chrześcijańskich swego czasu. Klasztor został zamknięty w czasie rewolucji francuskiej i w częściowo rozebrany w 1811 r.
Dziś miasto jest ważnym ośrodkiem turystycznym. Co roku odwiedza je około 70 tys. turystów, dla których główną atrakcją są pozostałości po romańskim opactwie benedyktynów oraz muzeum sztuki i archeologii. Miasto ma odpowiednią bazę noclegową oraz rekreacyjną.
Carcassonne to miasto i gmina we Francji, prefektura departamentu Aude. Położone w Langwedocji, dawnej prowincji, przy drodze łączącej Pireneje z Masywem Centralnym. Jest oddalone o 90 km na południowy wschód od Tuluzy. Liczba mieszkańców: 46 216 2006. Według danych na rok 1990 gęstość zaludnienia wynosiła 668 osób/km² (wśród 1545 gmin Langwedocji-Roussillon Carcassonne plasuje się na 6. miejscu pod względem liczby ludności, natomiast pod względem powierzchni na miejscu 24.).
W nowszej części miasta (Ville), leżącej po drugiej stronie rzeki Aude, wyrabia się buty, gumę i tekstylia. Carcassonne jest także centrum znaczącego obszaru uprawy winorośli. Jednak większą część dochodów miasto uzyskuje dzięki ruchowi turystycznemu związanemu z fortyfikacjami (Cité). Carcassonne odwiedza corocznie około 3 miliony turystów.
Historia
Pierwsze ślady osadnictwa w rejonie Carcassonne są datowane na 3500 lat p.n.e. Około 800 p.n.e. wzgórze Carsac było już ważnym ośrodkiem handlu.
Carcassonne stało się ważnym punktem strategicznym, gdy Rzymianie ufortyfikowali wierzchołek wzgórza około 100 p.n.e., a później obrali je za stolicę kolonii Julia Carsaco (potem Carcasum). Główna część północnych wałów obronnych pochodzi z tamtych czasów.
W VI wieku Carcassonne zostało przejęte przez Wizygotów, którzy następnie rozbudowali fortyfikacje (stojące tu po dzisiejsze czasy). Wizygotom udało się odeprzeć ataki Franków, jednak w 724 Carcassonne uległo Saracenom. W 759, na rzecz Franków, odbił je Pepin Krótki.
Dzięki małżeństwu, w 1067 Carcassonne stało się własnością Raimonda Rogera Trencavela, wicehrabi Albi i Nîmes. W kolejnych stuleciach rodzina Trencavel koligaciła się z dynastiami Barcelony i Tuluzy. Zbudowała Château Comtal (zamek) i bazylikę Saint-Nazaire.
Carcassonne stało się słynne dzięki roli jaką odegrało w trakcie krucjaty przeciw albigensom, gdy miasto stało się ich warownią. W sierpniu 1209 armia pod wodzą Simona de Montforta zmusiła mieszkańców do poddania się. Montfort został nowym wicehrabią, a Trencavela zamordowano. Montfort wzmocnił też fortyfikacje, a Carcassonne stało się twierdzą graniczną między Francją i Aragonią.
W 1240 syn Trencavela wielokrotnie próbował, bezskutecznie, odbić domenę rodu. W 1247 miasto poddało się rządom królestwa francuskiego i Ludwik IX ufundował nową część miasta po drugiej stronie rzeki Aude. On i jego następca, Filip III, zbudowali zewnętrzne wały obronne. Według opinii współczesnych twierdza była nie do zdobycia. Podczas wojny stuletniej, w 1355, Czarnemu Księciu (Edwardowi) nie udało się zdobyć Carcassonne, chociaż jego piechota zniszczyła dolne miasto.
W 1659, zgodnie z zapisem pokoju pirenejskiego, Roussillon, zaanektowane przez Francję, stało się jej prowincją. Odtąd znaczenie militarne Carcassonne zmalało, o fortyfikacje przestano dbać, a miasto stało się głównie ośrodkiem wymiany handlowej i produkcji tekstyliów.
Z czasem ufortyfikowana część Carcassonne uległa takiemu zaniedbaniu, że rząd francuski zaczął poważnie rozważać całkowite zniszczenie twierdzy. Oficjalna decyzja została podjęta w 1849, ale spotkała się z gwałtowną reakcją. Historyk Jean Pierre Cros-Mayrevielle i pisarz Prosper Mérimée poprowadzili kampanię na rzecz zachowania fortecy jako historycznego pomnika. Jeszcze w tym samym roku prace renowacyjne zlecono architektowi Eugène Viollet-le-Duc.
Zabytki
Zabytkowa architektura Carcassonne stanowi największy w Europie średniowieczny kompleks urbanistyczny. Składa się z dwóch części:
Cité - warownego górnego miasta
Miasta dolnego (La Ville Basse)
W ramach miasta górnego znajdują się 2 pasma murów, z bramami i barbakanami. Fortecę tworzą fortyfikacje - podwójny pierścień wałów obronnych i 53 wież. Umieszczono ją na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Ze względu na zachowanie względnie dużych fragmentów średniowiecznych murów miejskich i zabudowy "polskim Carcassonne" bywają nazywane m.in.: Szydłów w (województwie świętokrzyskim), Biecz w (województwie małopolskim), Paczków i Byczyna (w województwie opolskim) oraz Chełmno (w województwie kujawsko-pomorskim).