Orzeczenia ETS

Orzeczenie w sprawie Van Gend en Loos (C-26/62)

Spółka Van Gend & Loos przewoziła w 1960 r. pewną substancję chemiczną (formaldehyd) z Niemiec do Holandii. Holenderski urząd celny nakazał spółce uiścić podwyższoną opłatę celną. Spółka odmówiła zapłaty, wskazując na sprzeczność przepisów celnych z ówczesnym art. 12 TEWG. Rozpatrujący sprawę holenderski sąd administracyjny zwrócił się w związku z tym do ETS z pytaniem prejudycjalnym, w którym chodziło o wyjaśnienie, czy art. 12 TEWG powinien być bezpośrednio stosowany na gruncie prawa krajowego i, w konsekwencji, czy sądy krajowe powinny chronić powstałe na podstawie tego przepisu prawa podmiotowe.

W wyroku w sprawie Van Gend & Loos ETS wyaśnił:

Wspólnota stanowi nowy porządek prawnomiędzynarodowy, na rzecz którego państwa członkowskie ograniczyły w określonym zakresie swoje suwerenne prawa. Podmiotami tego porządku prawnego są zarówno państwa członkowskie, jak i ich obywatele.

Art. 25 [12] TWE zawiera wyraźny i bezwarunkowy zakaz, którego przestrzeganie nie jest uzależnione od przyjęcia przez państwa członkowskie jakiejkolwiek regulacji prawnej stanowiącej jego implementację. W konsekwencji przepis ten jest bezpośrednio skuteczny i kreuje prawa podmiotowe, które powinny być chronione przez sądy narodowe.

Zdaniem Trybunału, podmiotami wspólnotowego porządku prawnego są nie tylko państwa członkowskie, ale również jednostki (osoby fizyczne i prawne), na które można nakładać nie tylko obowiązki, lecz także przyznawać im prawa. Takie prawa jednostek powstają, gdy wynika to wyraźnie z Traktatu o WE, a także gdy na podstawie jednoznacznych zobowiązań, jakie Traktat nakłada na państwa czy na organy Wspólnoty (np. na Komisję Europejską).

Trybunał stwierdził przy tym, iż jeśli przepisy TEWG (obecnie TWE) zawierają jasne i  nieograniczone zobowiązania państw członkowskich do działania, które to zobowiązania nie podlegają żadnym zastrzeżeniom (warunkom) i których implementacja nie wymaga wydania żadnego wewnętrznego, krajowego aktu prawnego, to przepisy te mają bezpośredni skutek i ustalają prawa na korzyść jednostek.

Z powyższego orzeczenia ETS wynika, iż podstawowym instrumentem mającym zapewnić skuteczność prawu wspólnotowemu i jednocześnie ochronę praw jednostek (osób fizycznych i prawnych), jest zasada nadrzędności i bezpośredniej skuteczności prawa wspólnotowego. Podmioty prywatne mogą zatem powoływać się wobec organów (instytucji) publicznych, a w pewnych przypadkach nawet wobec innych podmiotów prywatnych na swoje uprawnienia wynikające z jasnych i bezwarunkowych przepisów prawa wspólnotowego.

Orzeczenie w sprawie Flaminio Costa v. ENEL (C-6/64)

W wyniku wejścia w życie ustawy we Włoszech dokonano upaństwowienia wytwarzania i dystrybuowania energii elektrycznej, poprzez utworzenie przedsiębiorstwa państwowego ENEL. Adwokat Flaminio Costa, akcjonariusz jednej ze spółek, które weszły w skład przedsiębiorstwa, będący jednocześnie odbiorcą energii dostarczanej przez nowoutworzony podmiot, odmówił zapłaty rachunku za energię elektryczną. Przedsiębiorstwo wystąpiło z powództwem o zapłatę. W toku postępowania Costa, podniósł zarzut niezgodności krajowych przepisów nacjonalizacyjnych z regulacjami wspólnotowymi, w zakresie zakazu tworzenia karteli (monopoli państwowych). W związku z tym sąd wystąpił z pytaniem prejudycjalnym do ETS.

Według Trybunału „w przeciwieństwie do umów międzynarodowych Traktat stworzył swój własny system prawny, który z chwilą wejścia w życie stał się integralną częścią systemów prawnych państw członkowskich i musi być stosowany przez sądy tych państw. [...] tworząc Wspólnotę [...] korzystającą z rzeczywistych uprawnień, mających swe źródło w ograniczeniu suwerenności lub w przekazaniu przez państwa członkowskie

swoich uprawnień Wspólnocie, państwa członkowskie ograniczyły, aczkolwiek w niektórych tylko materiach, swoje suwerenne prawa i tym samym stworzyły system prawny, który ma charakter wiążący dla nich samych, jak i dla ich obywateli. Włączenie do systemu prawnego każdego z państw członkowskich przepisów prawnych

wywodzących się od Wspólnot, a także ogólne postanowienia i duch Traktatu uniemożliwiają państwom członkowskim przyznanie pierwszeństwa jednostronnemu i późniejszemu aktowi prawa krajowego kosztem systemu prawnego zaakceptowanego przez nie na zasadzie wzajemności”.

TS był od początku świadom braku wyraźnej podstawy traktatowej dla zasady pierwszeństwa. Trybunał wskazał jednak pięć argumentów, które jego zdaniem uzasadniają przyjęcie, że prawo wspólnotowe taki atrybut posiada.

Orzeczenie w sprawie Defrenne v. Sabena (C-43/75)

1. Zawarta w Traktacie zasada równego wynagrodzenia zawarta w Traktacie ma bezpośredni skutek i można się na nią powoływać w postępowaniu przed sądami krajowymi.

2. Obowiązek sądów zapewnienia ochrony praw wynikających z zasady równego wynagrodzenia przez sądy krajowe odnosi się w szczególności do tych rodzajów dyskryminacji, które wynikają bezpośrednio z przepisów prawa lub zbiorowych układów pracy, jak również do sytuacji, w których mężczyźni i kobiety otrzymują nierówną płacę za taką samą pracę wykonywaną w tym samym przedsiębiorstwie lub w tej samej służbie prywatnej bądź publicznej.

Gabrielle Defrenne wniosła do sądu belgijskiego powództwo o odszkodowanie przeciwko swojemu pracodawcy. Twierdziła, że w latach 1963-1966 jako kobieta była ofiarą dyskryminacji w zakresie wynagrodzenia w porównaniu z mężczyznami wykonującymi taką samą pracę. Sąd belgijski przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości pytanie, czy przepis Traktatu dotyczący zasady równego wynagradzania kobiet i mężczyzn wywiera bezpośredni skutek.

Orzeczenie w sprawie Fratelli Costanzo (C-103/88)

Pytania prejudycjalne zostały podniesione w sporze, w którym spółka Fratelli Costanzo SpA (zwana dalej “Costanzo”), powód w sprawie głównej, wnosiła o unieważnienie decyzji na mocy której mediolańska giunta municipale (gmina) najpierw odrzuciła ofertę złożoną przez Costanzo w procedurze przetargu na roboty budowlane, a następnie udzieliła zamówienia spółce Impresa Ing. Lodigiani SpA (zwanej dalej Lodigiani). W ramach przygotowań do mistrzostw świata w piłce nożnej, mających odbyć się się we Włoszech w 1990 r., gmina Mediolan przeprowadziła przetarg ograniczony na roboty budowlane związane z zagospodarowaniem stadionu piłkarskiego. Przyjętym kryterium udzielenia zamówienia była najniższa cena. Z ogłoszenia o zamówieniu wynikało, że - zgodnie z ww. dekretem - należało uznać za nienormalne i tym samym wykluczyć z procedury przetargowej oferty, które przekroczyły kwotę wyjściową ustaloną jako cena robót budowlanych o więcej niż 10% poniżej średniej wartości procentowej, o którą dopuszczone oferty przekroczyły tą kwotę. Giunta municipale podjęła zatem decyzję o wykluczeniu oferty Costanzo z procedury przetargowej i o udzieleniu zamówienia spółce Lodigiani, która złożyła najniższą ofertę spośród wszystkich spełniających warunek określony w ogłoszeniu o zamówieniu. Costanzo zaskarżył tę decyzję przed tribunale amministrativo regionale per la Lombardia, twierdząc w szczególności, że jest ona bezprawna, ponieważ została wydana w oparciu o dekret z mocą ustawy, który był niezgodny z art. 29 ust. 5 dyrektywy Rady 71/305. To skłoniło sąd do skierowania do Trybunału pytań prejudycjalnych.

Trybunał udzielił pozytywnej odpowiedzi na pytanie, czy organy administracyjne państw członkowskich są zobowiązane do stosowania prawa wspólnotowego i zobowiązane do zaniechania stosowania przepisów krajowych sprzecznych z prawem wspólnotowym. Co więcej, jasno sprecyzował, że również organy administracji publicznej podlegają w tej mierze takim samym zasadom jak sądy krajowe. Trybunał określił, że rozwiązanie przeciwne ograniczyłoby efektywność wypracowanych zasad supremacji i bezpośredniego skutku prawa wspólnotowego. „Władze administracyjne, także władze gmin, podlegają temu samemu obowiązkowi jak sąd krajowy, jeżeli chodzi o stosowanie postanowień (…) oraz powstrzymanie się od stosowania tych krajowych przepisów prawnych, które są z nimi sprzeczne”⁹.

Orzeczenia Solange I, II, w sprawie Traktatu z Maastricht

Dwa znane orzeczenia Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (FTK): Solange I z 1974 r. oraz Solange II z 1986 r. prowadzą do wniosku, iż RFN jest państwem suwerennym, zaś jego członkostwo we Wspólnotach Europejskich jest wyrazem suwerennej woli. Prawo wspólnotowe obowiązuje na terytorium RFN na podstawie zgody parlamentu na ratyfikację europejskiego prawa traktatowego. Zgodnie z orzeczeniem Solange II, FTK uznał, że powstrzyma się od oceny zgodności prawa wspólnotowego z niemiecką Ustawą Zasadniczą, dopóki w prawie wspólnotowym utrzyma się taki poziom ochrony praw podstawowych, jaki gwarantuje niemieckie prawo konstytucyjne. A zatem, FTK ma kompetencje do kontrolowania wszelkich aktów prawnych obowiązujących na terytorium RFN.

Sprawa dotyczyła skargi przeciwko przepisom WE odnośnie importu grzybów, na podstawie których powodom odmówiono przyznania zezwolenia na import. Zdaniem powodów przepisy te ograniczały ich konstytucyjnie chronione prawo wolności handlu. Była to także część skargi na to, że przy rozpatrywaniu ich podań nie zastosowano odpowiednich procedur, w tym prawa wnioskodawców do wypowiedzenia się w związku a decyzjami administracyjnymi i prawo do odpowiednich środków obrony.

Strona skarżąca oczekiwała, że w sprawie “Solange l” sąd zajmie się natychmiast zbadaniem zakwestionowanych przepisów prawnych. Zamiast tego sąd dokonał wstępnego przeglądu rozwoju WE w celu sprawdzenia, czy warunki dotyczące katalogu fundamentalnych praw i gwarancji parlamentarnych pozostają niespełnione.

Po pierwsze, trybunał zauważył, że ETS w kilku przypadkach wykazał, że prawo wspólnotowe chroni fundamentalne prawa. Jednak charakter tych praw nie był całkowicie jasny. Dlatego też z perspektywy niemieckiej konstytucji szczególnie istotne jest wykazanie przez sprawę,17 iż prawo wspólnotowe “ nie zezwala na środki, które nie są zgodne z fundamentalnymi prawami uznanymi i zagwarantowanymi przez konstytucje państw (członkowskich)”. Innymi słowy, prawo wspólnotowe zawiera takie konstytucyjnie uznane i zagwarantowane prawa.

Zwrócono także uwagę na to, że te fundamentalne swobody wpasowywały się logicznie w swobody ekonomiczne Traktatu, zwłaszcza tak zwane cztery swobody oraz, że ETS w swoim prawie precedensowym konsekwentnie stosował zasadę proporcjonalności oraz różne zasady dobrej administracji.

Otóż niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny w zasadzie akceptował zasadę pierwszeństwa i skuteczność bezpośrednią, ale pod pewnymi warunkami (stąd orzeczenia te są znane jako Solange - niem. dopóki)

- Solange I: stanowiące daleko idące warunki, gdyż odmówiono prawu wspólnotowemu bezwarunkowej supremacji w stosunku do prawa niemieckiego, albowiem nie jest ono prawem krajowym ani międzynarodowym. A ponieważ stanowi prawo autonomicznie, którego proces tworzenia nie został jeszcze zakończony, to dopóki Wspólnota nie opracuje katalogu podstawowych praw człowieka i nie będzie posiadała demokratycznie wybranego parlamentu, dopóty ochronę konstytucyjnych praw podstawowych zapewni sąd niemiecki.

- Solange II: stawiające ograniczone warunki i wyrażające postawę prointegracyjną, gdyż uznano, że prawo wspólnotowe zapewnia już odpowiednia ochronę praw podstawowych i jedynie wyjątkowych

przypadkach konieczna będzie ochrona ze strony sądu niemieckiego. Dopóki nie istnieje europejska struktura federalna, dopóty problem ochrony praw człowieka nie będzie rozstrzygnięty ostatecznie.

- Solange III: oznacza powrót do daleko idących warunków, ponieważ uznano, że Wspólnota dostała uprawnienia ograniczone i wtórne, a zatem dopóki nie nastąpi moment przełomowy w procesie

TakŜe przytoczone już sprawy Solange I i Solange II mogą być dowodami na przemożny wpływ prawodawstwa wewnętrznego na proces decyzyjny wspólnoty. To przecież właśnie stanowisko niemieckiego FTK stało się przyczyną przyspieszenia prac nad takimi dokumentami, jak Karta Praw Podstawowych.

Orzeczenie w sprawie Francovich i Bonifacy v. Włochom (C 6-9/90)

Traktat ustanowił swój własny system prawny, który jest połączony z systemami państw członkowskich i który musi być stosowany przez sądy tych państw. Sądy krajowe, których zadaniem jest stosowanie przepisów prawa wspólnotowego, muszą zapewnić pełną skuteczność tym przepisom oraz chronić prawa nadawane na ich podstawie podmiotom prywatnym.

Pełna skuteczność prawa wspólnotowego (art. 10 [5] Traktatu) zostałaby podważona, a ochrona praw nadanych na jego podstawie uległaby osłabieniu, gdyby podmioty prywatne nie byłyby uprawnione do uzyskania ochrony sądowej, kiedy ich prawa nie są respektowane w związku z naruszeniem prawa wspólnotowego, za które państwo członkowskie może ponosić odpowiedzialność. Zasada odpowiedzialności państwa za wyrządzenie szkody osobom prywatnym w rezultacie naruszenia prawa wspólnotowego, za które państwo ponosi odpowiedzialność, jest nieodłączną częścią systemu traktatowego.

Dyrektywa o ochronie pracowników w razie upadłości pracodawcy zawiera w szczególności określone gwarancje dotyczące realizacji roszczeń z tytułu niewypłaconych wynagrodzeń. Państwa członkowskie były zobowiązane wprowadzić postanowienia dyrektywy do krajowych systemów prawnych do 23 października 1983 r. Włochy nie wykonały tego zobowiązania. Andrea Francovich wraz z innymi pracownikami pewnego przedsiębiorstwa nie otrzymali wynagrodzeń z powodu upadłości pracodawcy w 1984 r. W postępowaniu przed sądem włoskim domagali się oni od państwa uzyskania gwarancji przewidzianych w dyrektywie albo zapłaty odszkodowania. Sąd krajowy przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości pytanie prawne dotyczące odpowiedzialności państwa w takim przypadku.

Ze sprawy Francovich wynika, że dyrektywy wspólnotowe, choć zgodnie z Traktatem zobowiązują tylko państwa członkowskie, nie rodząc skutków prawnych dla ich obywateli, mogą niekiedy być źródłem roszczeń obywateli wobec państwa członkowskiego (w tym wypadku - z tytułu naruszenia przez państwo obowiązku implementacji dyrektywy).

Orzeczenie w sprawie P. F. Dori v. Recreb Srl (C-91/92)

1. Zarządzeniem z 24.1.1993 r., [...], Giudice Conciliatore di Firenze (arbiter), Włochy, przedłożył Trybunałowi wniosek o wydanie orzeczenia wstępnego w sprawie pytań dotyczących interpretacji Dyrektywy Rady nr 85/577/EEC oraz możliwości powoływania się na tę Dyrektywę w sporach między przedsiębiorcami a konsumentami.

2. Pytanie podniesiono w toku postępowania pomiędzy Paolą Faccini Dori z Monzy a spółką Recreb Srl (dalej jako: Recreb). 3. Z wniosku o wydanie orzeczenia wstępnego wynika, że 19.1.1989 r., bez wcześniejszego kontaktu ze strony Pani Dori, Interdiffusion Srl zawarło z nią na głównym dworcu kolejowym Mediolanu umowę uczestnictwa w korespondencyjnym kursie języka angielskiego. Zatem umowa została zawarta poza siedzibą Interdiffusion Srl.

4. Kilka dni później, listem poleconym z 23.1.1989 r., Pani Faccini Dori poinformowała firmę o odstąpieniu od umowy. Interdiffusion odpowiedziała 3.6.1989 r., iż przeniosła swoje roszczenie wobec Pani Dori na spółkę Recreb. Pani Dori wystosowała pismo do Recreb oświadczając, iż odstąpiła od umowy, wskazując m.in. na to, że oparła się na prawie odstąpienia przewidzianym w Dyrektywie.

5. Z preambuły Dyrektywy wynika jasno, iż ma ona na celu podniesienie poziomu ochrony konsumenta i wyeliminowanie różnic występujących w przepisach krajowych w tym zakresie, które to różnice mogą mieć wpływ na funkcjonowanie wspólnego rynku. Stosownie do pierwszych czterech akapitów preambuły, w przypadku umów zawieranych poza siedzibą przedsiębiorstwa regułą jest, że to sprzedawca inicjuje negocjacje, zaś konsument jest całkowicie nieprzygotowany i często zaskoczony przedłożoną ofertą. W większości przypadków konsument nie ma możliwości porównania zaproponowanej przez przedsiębiorcę jakości i ceny produktu lub usługi z innymi ofertami. Zgodnie z tym samym akapitem, tego rodzaju element "zaskoczenia" występuje nie tylko w umowach zawieranych w domu konsumenta, ale wszędzie tam, gdzie sprzedawca występuje z inicjatywą zawarcia umowy poza siedzibą przedsiębiorstwa. Celem Dyrektywy jest zatem, co podkreślono w piątym akapicie preambuły, przyznanie konsumentowi prawa do odstąpienia od umowy w ciągu siedmiu dni od daty jej zawarcia, aby umożliwić mu ocenę obowiązków wynikających z umowy.

Art. 1 ust. 1 Dyrektywy stanowi, że stosuje się ona do umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą dostarczającym towary lub usługi a konsumentem, zarówno podczas wycieczki zorganizowanej przez przedsiębiorcę poza siedzibą jego przedsiębiorstwa, jak i podczas wizyty przedsiębiorcy w domu lub miejscu pracy konsumenta, jeżeli do wizyty tej nie doszło na wyraźne żądanie tego ostatniego.

Art. 2 stanowi, że "konsument" oznacza osobę fizyczną, która w transakcjach objętych zakresem zastosowania Dyrektywy nabywa towary lub usługi dla celów, które należy uznać za nie związane z wykonywaniem przez niego działalności zawodowej. Zdefiniowane w tym samym przepisie pojęcie "kupca" oznacza osobę fizyczną lub prawną, która zawiera tego rodzaju umowy w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.

Orzeczenie w sprawie Simmenthal (C-106/77)

Włoska spółka Simmenthal importowała w 1973 r. z Francji do Włoch wołowinę. Zgodnie z włoskimi przepisami na granicy została pobrana opłata za kontrolę weterynaryjną i sanitarną. Zdaniem spółki kontrole te oraz pobrane opłaty stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie towarów i jako takie są zakazane przez Traktat. Spółka wszczęła postępowanie przeciwko włoskiemu Ministrowi Finansów, żądając zwrotu bezpodstawnie pobranych opłat. Sąd włoski przedstawił w 1976 r. pytanie Trybunałowi Sprawiedliwości.

Po wyroku Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Simmenthal I (s. 33) sąd włoski nakazał Ministerstwu Finansów zwrot opłat pobranych niezgodnie z prawem. Ministerstwo wniosło odwołanie od tej decyzji. Włoski sąd odwoławczy uznał, że w sprawie powstał problem sprzeczności między prawem wspólnotowym a nową ustawą włoską. W rezultacie sąd ten przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości pytanie dotyczące konsekwencji wynikających z zasady bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego w przypadku niezgodności z przyjętą przez państwo członkowskie ustawą późniejszą.

1. Przepisy prawa wspólnotowego są bezpośrednim źródłem praw i obowiązków dla tych wszystkich, do których się odnoszą, to jest dla państw członkowskich oraz podmiotów prywatnych będących stronami stosunków prawnych na podstawie prawa wspólnotowego. Dotyczy to również każdego sądu krajowego, którego zadaniem - jako organu państwa członkowskiego - jest ochrona praw podmiotowych przyznanych przez prawo wspólnotowe.

2. Zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego postanowienia Traktatu i bezpośrednio obowiązujące akty prawne wydane przez instytucje wspólnotowe po ich wejściu w życie nie tylko automatycznie uchylają stosowanie jakichkolwiek sprzecznych z nimi aktów prawa krajowego, ale

również wykluczają przyjęcie przez parlament państwa członkowskiego nowych ustaw, które byłyby niezgodne z przepisami prawa wspólnotowego.

3. Sąd krajowy, który stosuje prawo wspólnotowe, ma obowiązek zapewnić pełną jego skuteczność, a gdy jest to konieczne - odmówić zastosowania przepisów krajowych niezgodnych z prawem wspólnotowym nawet wówczas, gdy zostały przyjęte później niż akt prawa wspólnotowego.

1. Swoboda przepływu towarów

Orzeczenie w sprawie Cassis de Dijon ( C-120/78)

Przeszkody w swobodnym przepływie towarów na obszarze Wspólnoty wynikające z różnic w krajowych regulacjach dotyczących sprzedaży określonych produktów są dopuszczalne jedynie pod warunkiem, że krajowe regulacje są konieczne ze względu na kontrolę podatkową, ochronę zdrowia publicznego, uczciwość transakcji handlowych lub ochronę konsumenta.

Niemiecka spółka Rewe-Zentral AG zamierzała importować w 1976 r. z Francji do Niemiec likier „Cassis de Dijon”. Władze niemieckie odmówiły zgody na obrót produktem pod nazwą „likier” ze względu na zbyt niską zawartość alkoholu: poniżej 25%, co było zgodne z przepisami francuskimi, ale niedopuszczalne w świetle prawa niemieckiego. Spółka zaskarżyła do sądu decyzje zakazującej import likieru. Sąd zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem o zgodność przepisów niemieckich z traktatową zasadą swobodnego przepływu towarów.

W świetle wyroku TS niemieckie normy zawartości alkoholu w likierze nie mogą stać na przeszkodzie importowi słabszych likierów z innych państw Wspólnoty.

Orzeczenie Keck i Mithouard ( C-267, 268/91)

reguł konkurencji oraz przepisów dotyczących swobody przepływu towarów na obszarze Wspólnoty.

Każdy środek, który może bezpośrednio lub pośrednio, rzeczywiście lub potencjalnie, ograniczać handel wewnątrzwspólnotowy stanowi środek o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych. Pojęcie to obejmuje tego rodzaju ograniczenia swobodnego przepływu towarów, które są konsekwencją zastosowania do towarów pochodzących z innych państw członkowskich, w których są wytwarzane i wprowadzane na rynek w sposób zgodny z prawem, przepisów, które wprowadzają wymogi, którym takie towary muszą sprostać (dotyczące oznaczania, kształtu, rozmiarów, wagi, składu, prezentacji, opakowania). Jest tak nawet wtedy, gdy przepisy te stosuje się bez rozróżnienia do wszystkich produktów, chyba że ich zastosowanie można usprawiedliwić względami interesu publicznego, ważniejszymi od swobody przepływu towarów.

Pytania przedłożono w związku z postępowaniem karnym wszczętym przeciwko Panom Keck i Mithouard za sprzedaż produktów w niezmienionym stanie po cenie niższej od ceny nabycia (sprzedaż ze stratą), co stanowiło naruszenie art. 1 francuskiej ustawy.

Na wstępie należy zauważyć, że postanowienie Traktatu dotyczące swobodnego przepływu osób, usług i kapitału na obszarze Wspólnoty nie mają znaczenia dla ogólnego zakazu sprzedaży ze stratą, który dotyczy marketingu towarów. Dlatego te postanowienia nie mają żadnego związku z toczącym się postępowaniem głównym.

Orz. w sprawie Dassonville (Procureur du Roi przeciwko Dassonville) (C-8/74)

Wszystkie przepisy państwa członkowskiego, które mogą ograniczyć, bezpośrednio lub pośrednio, rzeczywiście lub potencjalnie, handel wewnątrzwspólnotowy, należy uznać za środki o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych. W braku wspólnotowego systemu gwarantującego konsumentom autentyczność pochodzenia produktu, państwo członkowskie może wydać przepisy, które zapobiegną nieuczciwym praktykom w tym zakresie, pod warunkiem, że będą one racjonalne i nie będą stanowiły środka arbitralnej dyskryminacji lub ukrytego ograniczenia handlu między państwami członkowskimi.

Zarządzeniem z 11.1.1974 r., w odniesieniu do wymogu przedłożenia urzędowego dokumentu wystawionego przez rząd państwa eksportera dla produktów opatrzonych geograficzną nazwą pochodzenia.

Pierwsze pytanie dotyczy tego, czy przepis krajowy zakazujący importu towarów posiadających oznaczenie pochodzenia, ale bez urzędowego dokumentu wydanego przez rząd państwa eksportującego, który potwierdzałby ich prawo do korzystania z takich oznaczeń, stanowi środek o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych w rozumieniu art. 30 [28] TWE.

W braku rozwiązania na poziomie wspólnotowym, które gwarantowałoby autentyczność pochodzenia produktów, podjęcie przez państwo członkowskie środków mających zapobiegać nieuczciwym praktykom tego rodzaju, uzależnione jest to od tego, czy takie środki są rozsądne oraz czy wymagany sposób udowodnienia pochodzenia nie utrudnia handlu między państwami członkowskimi i, w konsekwencji, czy jest dostępny dla wszystkich obywateli Wspólnoty.

Drugie pytanie dotyczy tego, czy umowa, której skutkiem jest ograniczenie konkurencji, i która niekorzystnie wpływa na handel między państwami członkowskimi, rozważana wraz z przepisem prawa krajowego dotyczącym certyfikatów pochodzenia, jest ważna, jeżeli uprawnia ona wyłącznego importera do wykorzystywania tego przepisu celem przeciwdziałania importowi równoległemu, lub która nie zabrania mu takiego zachowania.

W związku z powyższym, utrzymywanie na terytorium jednego państwa członkowskiego cen znacząco wyższych od cen w innym państwie członkowskim może prowadzić do zbadania, czy umowa wyłącznej dystrybucji wykorzystywana jest w celu uniemożliwienia importerowi uzyskiwania certyfikatu pochodzenia produktu, wymaganego przez przepisy prawa krajowego.

2. Swoboda przepływu osób/pracowników

Orzeczenie w sprawie Lawrie-Blum vs. Land Baden-Württemberg (C-66/85)

W sprawie swobodnego przepływu pracowników na terytorium Wspólnoty

Powyższe pytanie podniesiono w toku postępowania wszczętego przeciwko krajowi związkowemu Baden-Württemberg przez Panią Deborah Lawrie-Blum (obywatelkę Wielkiej Brytanii), której po zdaniu na Uniwersytecie we Freiburgu egzaminu na nauczyciela w gimnazjum (szkoła średnia) kuratorium oświaty dla szkół średnich (Stuttgart) odmówiło, ze względu na jej narodowość, zgody na odbycie kursu warunkującego przystąpienie do egzaminu państwowego drugiego stopnia. Pozytywne zaliczenie tego egzaminu było przesłanką

mianowania danej osoby na stanowisko nauczyciela gimnazjalnego.

3. Jak wynika z wyjaśnień i dokumentów przedłożonych Trybunałowi, w Republice Federalnej Niemiec szkolenie nauczycieli zasadniczo należy do kompetencji krajów związkowych. Szkolenie składa się ze studiów na uniwersytecie, prowadzących do egzaminu państwowego pierwszego stopnia oraz stażu poprzedzającego drugi egzamin państwowy, który jest egzaminem kwalifikującym do wykonywania zawodu nauczyciela.

Jednakże podstawową cechą stosunku pracy jest fakt, że przez pewien czas osoba świadczy pracę na rzecz i pod kierunkiem innej osoby, w zamian za co otrzymuje wynagrodzenie. W przedmiotowej sprawie jasnym jest, iż podczas całego okresu stażu przygotowawczego nauczyciel stażysta jest podporządkowany wskazówkom i kontroli ze strony szkoły, do której został przydzielony. Szkoła określa, w jakim wymiarze godzin ma być świadczona przez niego praca, udziela instrukcji, którymi ma się kierować oraz ustanawia reguły, których ma przestrzegać. Podczas zasadniczej części stażu, nauczyciel stażysta zobowiązany jest prowadzić lekcje z uczniami, a więc świadczyć pracę o pewnej wartości ekonomicznej dla szkoły. Otrzymywane przez niego kwoty można uznać za wynagrodzenie, które otrzymuje w zamian za świadczoną pracę i związane z nią obowiązki w trakcie odbywania stażu. W rezultacie, trzy kryteria warunkujące istnienie stosunku pracy zostały spełnione w przedmiotowej sprawie.

Orzeczenie w sprawie Van Duyn vs. Home Office (C-41/74)

Orzeczenie ETSu odgrywają decydującą rolę w ustaleniu granic porządku i zdrowia publicznego. Dość ciekawym orzeczeniem jest sprawa Van Duyn`a[6]

Sprawa dotyczyła obywatelki Holandii, która rozpoczęła pracę sekretarki w szkole Kościoła Scjentologicznego na terenie Wielkiej Brytanii. Ze względu na złe stosunki pomiędzy tym kościołem wyznaniowym a państwem brytyjskim, pani Duyn odmówiono wjazdu do kraju, decyzję argumentując szkodliwością społeczną nauk wspomnianego kościoła. Za podstawę prawną decyzji rząd brytyjski uznał art. 39 TWE. Powołując się zwłaszcza na ust. 3 dotyczący ograniczenia ze względu na klauzurę porządku i bezpieczeństwa publicznego.

ETS zdecydował w tym przypadku o wąskiej interpretacji art. 39 TWE, jednak potwierdził, iż państwa członkowskie mają określony zakres swobody w ustalaniu zakresu tego przepisu, jednak swoboda ta nie ma charakteru nieograniczonego i podlega kontroli ze strony organów wspólnotowych. Adekwatnie do ustalonej reguły, trybunał ustosunkował się do problemu Holenderki w następujący sposób: Uznał, że członkowstwo danej osoby w organizacji o charakterze szkodliwej społecznie i utożsamianie się z jej celami może być odebrane przez władze w sposób negatywny, więc postępowanie władz brytyjskich zostało uznane za dopuszczalne.

Orzeczenie w sprawie O'Flynn (C-237/94)

John O'Flynn przeciwko Adjudication Officer. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Social Security Commissioner - Zjednoczone Królestwo.

Orzeczenie w sprawie Price (C-149/05)

Swobodny przepływ osób - Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym - Cour d'appel de Paris - Wykładnia art. 4 dyrektywy Rady nr 92/51/WE z dnia 18 czerwca 1992 r. w sprawie drugiego ogólnego systemu uznawania kształcenia i szkolenia zawodowego, uzupełniająca dyrektywę 89/48/EWG (Dz.U. L 209 str. 25) - Działalność kierowania publiczną sprzedażą ruchomości w drodze licytacji - Wymóg przejścia testu umiejętności bez możliwości wyboru odbycia stażu adaptacyjnego 

W dniu 4 kwietnia 2005 r. do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich wpłynął wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony wyrokiem Cour d'appel de Paris, wydanym w dniu 23 marca 2005 r., w sprawie Harold Price przeciwko Conseil des ventes volontaires de meubles aux

enchčres publiques. Cour d'appel de Paris zwrócił się do Trybunału o udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: czy dyrektywa Rady 92/51/EWG z dnia 18 czerwca 1992 r. w sprawie drugiego ogólnego systemu uznawania kształcenia i szkolenia zawodowego, uzupełniająca dyrektywę 89/48/EWG (1) znajduje zastosowanie do działalności kierującego publiczną sprzedażą ruchomości w drodze licytacji?

3. Swoboda przedsiębiorczości

Orzeczenie w sprawie Regina (C-221/89)

Definiując działalność gospodarczą jako rzeczywiste prowadzenie działalności ekonomicznej przez przedsiębiorstwo mające swą siedzibę na terenie innego państwa i prowadzące działalność gospodarczą na czas nieokreślony uznał on, iż działalność gospodarcza polega na trwałym i stałym zaangażowaniu się w życie ekonomiczne Państwa Członkowskiego

1. Zasada, iż państwo członkowskie jest obowiązane naprawić szkodę wyrządzoną podmiotom prywatnym w wyniku naruszenia prawa wspólnotowego, znajduje zastosowanie w szczególności do naruszeń prawa wspólnotowego, za które odpowiedzialny jest krajowy ustawodawca.

2. Jeżeli naruszenie prawa wspólnotowego przez państwo członkowskie jest związane z działalnością ustawodawcy krajowego działającego w sferze, w której posiada on znaczną swobodę regulacji, to osoby, którym wyrządzono szkodę, są uprawnione do odszkodowania jeżeli postanowienie prawa wspólnotowego nadaje tym osobom określone prawa, naruszenie jest wystarczająco poważne oraz istnieje bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem prawa wspólnotowego a wyrządzoną szkodą.

3. Państwo członkowskie musi naprawić szkodę spowodowaną naruszeniem prawa wspólnotowego zgodnie z krajowymi zasadami odpowiedzialności odszkodowawczej. Naprawienie szkody nie może być jednak uzależnione od winy organu państwa odpowiedzialnego za naruszenie rozumianej szerzej niż wystarczająco poważne naruszenie prawa wspólnotowego.

Brasserie du Pêcheur, spółka francuska była zmuszona przerwać eksport piwa do Niemiec w 1981 r. w związku z decyzją władz niemieckich, które uznały, że piwo produkowane przez spółkę nie odpowiadało niemieckim normom „czystości” (określającym składniki, jakie mogą znajdować się w piwie, a przez to zakazującym stosowanie dodatków smakowych). W 1987 r. TS uznał takie ograniczenia za niezgodne z Traktatem (por. sprawę Cassis de Dijon, s. 35). Spółka żądała następnie od RFN odszkodowania za szkody poniesione w wyniku ograniczeń importowych w latach 1981- 1987.

Factortame Ltd była jedną ze spółek, której udziałowcami byli głównie obywatele Hiszpanii, posiadających 95 statków rybackich zarejestrowanych w Wielkiej Brytanii. W 1988 r. weszły w życie nowe przepisy dotyczące rejestracji statków. Zgodnie z nimi zarejestrowany mógł być tylko taki statek rybacki, którego właścicielem i operatorem są obywatele brytyjscy zamieszkali w Wielkiej Brytanii. W wyroku Factortame II z 25 lipca 1991 r. TS orzekł, że wymogi ustawy brytyjskiej dotyczące obywatelstwa i zamieszkania właścicieli i operatorów statków są sprzeczne z prawem wspólnotowym. Spółka wniosła następnie powództwo o odszkodowanie przeciwko państwu brytyjskiemu za straty poniesione w okresie obowiązywania ustawy.

Sąd niemiecki i sąd brytyjski, rozpoznając te sprawy, przedstawiły Trybunałowi Sprawiedliwości pytania w sprawie odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego.

Orzeczenie w sprawie Reyners (C-2/74)

Jean Reyners, obywatel holenderski, uzyskał wykształcenie prawnicze w Belgii. Adwokatura belgijska odmówiła mu wpisu na listę adwokatów z uwagi na brak obywatelstwa belgijskiego. Reyners zakwestionował stosowne przepisy ustawodawstwa belgijskiego. Sąd belgijski przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości kilka pytań dotyczących swobody prowadzenia

działalności gospodarczej, wynikającej z Traktatu.

1. Zawarty w Traktacie ogólny zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo znajduje swoje odzwierciedlenie w sferze swobody prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ona prawo podjęcia i prowadzenia działalności na własny rachunek „na warunkach określonych dla własnych obywateli przez ustawodawstwo państwa, w którym taka działalność jest prowadzona” (art. 43 [52]).

2. Zasada równego traktowania z obywatelami danego państwa członkowskiego (traktowania narodowego) jest jedną z podstawowych zasad prawnych Wspólnoty. W odniesieniu do swobody prowadzenia działalności gospodarczej na zasadę tę mogą bezpośrednio powoływać się obywatele wszystkich państw członkowskich.

3. Zgodnie z Traktatem państwa członkowskie mogą wyłączyć osoby nie będące obywatelami danego państwa z zajmowania funkcji związanych z „wykonywaniem władzy publicznej” (art. 45 [55]). Wykonywanie zawodu adwokata, którego działalność polega na udzielaniu porad i pomocy prawnej oraz reprezentowaniu i obronie stron w postępowaniu sądowym, nie mogą być traktowane jako „wykonywanie władzy publicznej”.

Orzeczenie w sprawie Daily Mail (C-81/87)

W pierwszym wyroku ws. Daily Mail chodziło o spółkę zawiązaną zgodnie z prawem Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii, która zamierzała przenieść swoją siedzibę zarządu do Holandii.

Zamierzenia te zostały uniemożliwione już po stronie brytyjskiej przez odmowę organów finansowych wystawienia spółce niezbędnego w świetle prawa podatkowego zaświadczenia. Trybunał orzekł w tej sprawie, że art. 43 i 48 TWE (wówczas art. 52 i 58 TWE) nie gwarantują spółkom prawa przeniesienia, w sensie wyprowadzki, siedziby zarządu do innego państwa członkowskiego. ETS w sprawie Daily Mail nie zakwestionował więc przepisów państwowych uniemożliwiających spółce wyniesienie się z kraju jako niezgodnych ze swobodą przedsiębiorczości. Wyrok ten nie poruszał wprawdzie bezpośrednio problemu zgodności teorii siedziby spółki, jednak uważany może być za pionierski w dziedzinie reformowania wspólnotowego prawa spółek.

Możliwość przeniesienia siedziby spółki do innego państwa członkowskiego na podstawie art. 43 TWE jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień dotyczących obrotu gospodarczego państw wchodzących w skład Wspólnoty. Kluczową rolę, wobec enigmatycznych w tej kwestii przepisów Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej, pełni orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (dalej również jako: ETS lub Trybunał). W klasycznym już wyroku w sprawie Daily Mail¹ ETS uznał, że przedsiębiorstwom nie przysługują takie same uprawnienia jak osobom fizycznym i z tego powodu nie mogą one wywodzić z przepisów art. 48 w zw. art. 43 TWE uprawnienia do korzystania z pierwotnej swobody przedsiębiorczości. Tym samym w państwach, w których ustawodawstwa uznają teorię siedziby spółki, spółki nie mogą przenieść swojej siedziby do innego państwa członkowskiego bez utraty osobowości prawnej.

Orzeczenie w sprawie Centros (C-212/97)

Duńskie małżeństwo utworzyło w Anglii spółkę z o.o. o firmie Centros Ltd. Kapitał zakładowy Centros Ltd ustalony został na poziomie 100£ (zgodnie z prawem duńskim minimalny kapitał zakładowy spółki z o.o. wynosi 200.000-DKK). Następnie, bez podjęcia jakiejkolwiek działalności gospodarczej w Anglii, Centros Ltd wystąpiła w Danii o zarejestrowanie jej oddziału. Duński organ rejestrowy odrzucił wniosek Centros Ltd. 

W sprawie Centros ETS zakwestionował rozstrzygnięcie duńskiego organu rejestrowego. Po pierwsze ETS przyjął, iż zarzut obejścia przepisów o minimalnym kapitale zakładowym jest bezpodstawny. Instytucja minimalnego kapitału zakładowego ma gwarantować wierzycielom spółki, iż spółka posiada majątek odpowiadający, co najmniej minimalnemu kapitałowi zakładowemu (funkcja gwarancyjna). Wystarczyłoby jednak, aby Centros Ltd, przed złożeniem wniosku o rejestrację oddziału w Danii, uruchomiła jakąkolwiek działalność w Anglii, a zarzut obejścia przepisów o minimalnym kapitale zakładowym byłby nieaktualny. W rezultacie odrzucanie wniosku o rejestrację oddziału jest środkiem, który nie prowadzi do realizacji celu, jakim jest ochrona wierzycieli spółki.  
Po drugie ETS przyjął, iż w przypadku wtórnego utworzenia spółki organy rozpoznające wniosek o rejestrację oddziału spółki z o.o. powinny oceniać status personalny tej spółki w oparciu o przepisy prawa obowiązujące w państwie, gdzie spółka został zarejestrowany (tzw. teoria powstania). W każdym innym przypadku dochodzi do naruszenia zasady swobody działalności gospodarczej, zapisanej w art.43 (52) i art.48 (58) Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. 

4. Swoboda świadczenia usług

Orzeczenie w sprawie SPUC przeciwko Grogan ( C-159/90)

zabieg lekarskiego przerywania ciąży, wykonany zgodnie z prawem Państwa, w którym jest on przeprowadzany, stanowi usługę w rozumieniu art. 50 TWE, a więc utrudnianie dostępu do niej może być uznane za naruszenie swobody świadczenia usług.

à zakazanie stowarzyszeniom akademickim przez państwo członkowskie, w którym zabieg lekarskiego przerywania ciąży jest zabroniony, rozpowszechniania informacji w zakresie tożsamości, lokalizacji etc., etc. klinik w innym państwie członkowskim, w którym zabiegi są zgodne z prawem nie stoi w sprzeczności z prawodawstwem wspólnotowym 

W sprawie Grogan ETS uciekł od odpowiedzi na pytania postawione przez sąd irlandzki uznając, że pomiędzy informacją rozpowszechnianą przez studentów w Irlandii, a działalnością klinik aborcyjnych w Wielkiej Brytanii, nie było zależności finansowej, w związku z czym sprawa nie podlega jego jurysdykcji. Natomiast Rzecznik Generalny van Gerven w tej sprawie odpowiedział na pytanie sądu stwierdzając, że irlandzkie prawo o ochronie życia nienarodzonego (zawarte w konstytucji Irlandii) stoi w sprzeczności ze swobodami rynku wspólnotowego, ale sprzeczności te da się usprawiedliwić na podstawie wyjątków ustanowionych przez to prawo, za co spotkała go krytyka za stawianie życia i handlu na tym samym poziomie wartości

Orzeczenie w sprawie Omega (C-36/02)

• brytyjska gra w zabijanie w Niemczech sprzeczna z art. 1 Konstytucji

• godność ludzka chroniona przez WE ( chociaż dokładny zakres tej ochrony niejasny, stąd ETS pozostawił rozstrzygnięcie prawu krajowemu)

Omega, spółka prawa niemieckiego, użytkowała w Bonn (Niemcy) od 1 sierpnia 1994 r. instalację o nazwie „laserdrome”, która przeznaczona jest do uprawiania „gier laserowych”. Instalacja ta była także użytkowana po 1994 r., gdyż Omega uzyskała zezwolenie na jej dalsze tymczasowe użytkowanie na mocy postanowienia Verwaltungsgericht Köln (Niemcy) z dnia 18 listopada 1994 r. Urządzenia używane przez Omegę w jej obiekcie, między innymi laserowe przyrządy celownicze podobne do pistoletów maszynowych i sensory promieni zainstalowane w korytarzach strzelniczych lub na kamizelkach noszonych przez graczy, zostały początkowo opracowane na podstawie zabawki dla dzieci powszechnie dostępnej w handlu.

W pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający dochodzi, po pierwsze, czy zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej ze względów ochrony podstawowych wartości zawartych w konstytucji krajowej, takich jak w omawianym przypadku godność ludzka, jest zgodny z prawem wspólnotowym, i po drugie, czy możliwość, jaką mają Państwa Członkowskie, ograniczania podstawowych swobód gwarantowanych przez Traktat, w szczególności swobody świadczenia usług i przepływu towarów, jest podporządkowana, jak mógłby wskazywać cytowany powyżej wyrok w sprawie Schindler, warunkowi, by ograniczenie to opierało się na wspólnej dla wszystkich Państw Członkowskich koncepcji prawnej.

W sprawie przed sądem krajowym właściwe organy uznały, że działalność, której dotyczył zakaz, stanowiła zagrożenie dla porządku publicznego z tego względu, że zdaniem przeważającej części opinii publicznej wykorzystywanie do celów handlowych gier rozrywkowych pociągających za sobą symulowane zabijanie ludzi zagraża podstawowej wartości chronionej przez konstytucję krajową, to jest godności ludzkiej. Sądy krajowe rozpatrujące sprawę przyjęły wspólną koncepcję wymogów ochrony godności ludzkiej, na której opiera się zaskarżone zarządzenie. W rezultacie koncepcja ta powinna zostać uznana za zgodną z przepisami konstytucji niemieckiej.

Orzeczenie w sprawie R. Gerharda (C-55/94)

Pytania powstały w trakcie postępowania dyscyplinarnego wszczętego przez Radę Adwokacką Mediolanu przeciwko Panu Gebhardowi, zarzucającą mu naruszenie jego obowiązków wynikających z Ustawy Nr 31 z 9.2.1982 r. w sprawie swobody świadczenia usług przez prawników pochodzących z państw na tej podstawie, że prowadził stałą działalność zawodową we Włoszech, w założonej przez siebie kancelarii, używając tytułu

avvocato.

3. Według akt sprawy oraz informacji dostarczonej w odpowiedzi na pytania zadane na piśmie przez Trybunał, Pan Gebhard, obywatel niemiecki, był upoważniony do praktykowania jako Rechtsanwalt w Niemczech od 3.8.1977 r. Jest członkiem Palestry w Sttutgarcie, będąc niezależnym współpracownikiem wielu kancelarii nie posiadając jednakże w Niemczech własnej kancelarii. Pan Gebhard zamieszkiwał we Włoszech od marca 1978. Jego dochód podlega w całości opodatkowaniu we Włoszech, jego kraju zamieszkania.

Obywatel państwa członkowskiego prowadzący działalność zawodową o charakterze stałym i nieprzerwanym w innym państwie członkowskim, poza stałą bazą zawodową w izolacji od, między innymi, obywateli państwa goszczącego, poddany jest przepisom rozdziału dotyczącego prawa prowadzenia działalności gospodarczej, a nie rozdziału dotyczącego świadczenia usług.

W przypadku, gdyby specyficzny rodzaj przedmiotowej działalności nie był poddany żadnej regulacji w państwie goszczącym i w związku z tym obywatel tego państwa członkowskiego nie musiał posiadać specjalnych kwalifikacji dla jej prowadzenia, w takim razie obywatel innego państwa członkowskiego ma prawo osiedlić się na terytorium tego państwa i prowadzić w nim przedmiotową działalność.

Tymczasowy charakter świadczenia usług, przewidzianych w art. 60 [50] Traktatu, powinien być ustalany w świetle czasu ich trwania, regularności, okresowości i ciągłości.

2. Usługodawca, w rozumieniu Traktatu, może wyposażyć się w goszczącym państwie członkowskim w infrastrukturę konieczną dla celów świadczenia przedmiotowych usług.

Orzeczenia w sprawie Aldona Małgorzata Jany i in. ( C-268/99).

Orzeczenie zostało wydane na podstawie stanu faktycznego dotyczącego dwóch obywatelek polskich (p. Szepietowskiej i p. Jany) oraz 4 obywatelek czeskich. Osoby te wykonywały w Amsterdamie najstarszy zawód świata. Po wejściu w życie odpowiednio polskiego i czeskiego układu stowarzyszeniowego, ww. panie zwróciły się do organów policyjnych Holandii o wydanie zezwolenia na pobyt w Holandii z uwagi na prowadzenie na jej terytorium samodzielnej działalności gospodarczej.

ETS uznał, że czynności prostytutek stanowią z zasady działalność gospodarczą wykonywaną na własny rachunek (jednak w razie wykazania braku ich samodzielności, państwo członkowskie Unii może nakazać prostytutce opuszczenie swojego terytorium). Do prostytutek ma zatem zastosowanie swoboda zakładania przedsiębiorstw. Dodać trzeba, że na treść orzeczenia wywarł wpływ fakt legalizacji prostytucji w Holandii i pewnych innych państwach Wspólnoty - zachowania dopuszczone dla własnych obywateli i obywateli Unii Europejskiej nie mogą być penalizowane w odniesieniu do obywateli państw stowarzyszonych, z którymi zawarto Układy Europejskie.
Prostytucja stanowi działalność gospodarczą wykonywaną na zasadach samozatrudnienia, jeżeli zostanie udowodnione, że działalność taka jest wykonywana:

• poza stosunkiem opartym na podporządkowaniu w zakresie wyboru czynności, warunków jej wykonywania i wynagradzania,

• na własną odpowiedzialność osoby wykonującej tę czynność,

• za wynagrodzeniem pobieranym bezpośrednio i w pełnej wysokości przez osobę wykonującą czynność.

5. Swoboda przepływu kapitału

Orzeczenie w sprawie Bordessa (C-358, 416/93)

W listopadzie 1992 r. Aldo Bordessa, obywatel włoski, został podany kontroli celnej na granicy hiszpańsko-francuskiej. W czasie kontroli znaleziono przy nim 50 milionów ukrytych peset. Bordessa został aresztowany, a pieniądze skonfiskowane, ponieważ nie posiadał on wymaganego przez prawo hiszpańskie zezwolenia na wywóz takiej sumy. W drugim przypadku małżonkowie, obywatele hiszpańscy, przekraczając to samo przejście graniczne, usiłowali wywieźć bez zezwolenia 38 milionów peset. Przepisy hiszpańskie wymagały zgłoszenia przed wywozem sumy większej niż 1 milion peset na osobę oraz uzyskania zezwolenia, jeżeli suma przekraczała 5 milionów peset na osobę. Sąd hiszpański, przed którym toczyło się postępowanie karne, przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości pytanie dotyczące zgodności tych przepisów z prawem wspólnotowym.

1. Fizyczny transfer środków pieniężnych podlega przepisom Traktatu o swobodnym przepływie kapitału.

2. Wymóg uzyskania zezwolenia na wywóz środków pieniężnych skutkuje zawieszeniem eksportu tych środków, uzależniając go od uzyskania zgody organów administracji. Wymóg o takim charakterze poddaje korzystanie ze swobody przepływu kapitału dyskrecjonalnej władzy organów administracji, a przez to czyni te swobodę iluzoryczną.

3. Natomiast wymóg uprzedniego zgłoszenia wywozu środków pieniężnych może być jednym z koniecznych środków, które mogą stosować państwa członkowskie Inaczej niż obowiązek uzyskania zezwolenia, wymóg ten nie prowadzi do udaremnienia zamierzonej transakcji, a pozwala państwom członkowskim na skuteczną kontrolę przestrzegania przepisów krajowych.

Orzeczenia w sprawie Luisi i Carbone (C-286/82 i 26/83)

swobodzie świadczenia usług podlega sytuacja, kiedy usługobiorca przemieszcza się do innego państwa członkowskiego, aby skorzystać z oferowanych tam usług.

przeciwko decyzjom ministerstwa skarbu o nałożeniu na te osoby kar pieniężnych za zakup szeregu walut obcych do wykorzystania za granicą w kwocie, której wartość po przeliczeniu na liry włoskie przekraczała maksymalną dopuszczalną przez włoskie prawo kwotę, wynoszącą  w tym czasie 500 000 lirów rocznie na wywóz waluty obcej przez mieszkańców dla celów turystycznych, gospodarczych, edukacyjnych oraz leczniczych.  

à środki kontrolne tego rodzaju mogą obejmować ustalenie stałego limitu, poniżej którego nie prowadzono by żadnej weryfikacji, a w przypadku wydatków przekraczających ten limit wymagany byłby dowód, że kwoty transferowane zostały faktycznie wykorzystane w związku ze świadczeniem usług, przy czym wspomniane stałe limity w ten sposób określone nie mogą wpływać na normalną praktykę świadczenia usług. 

W orzecznictwie ETS dokonano rozróżnienia płatności klasyfikowanych w świetle prawa UE jako przepływ kapitału (tj. podlegających regulacjom związanym z zasadą swobodnego przepływu kapitału)

oraz płatności mających na celu realizację pozostałych podstawowych swobó d (tj. podlegających regulacjom dotyczącym zasad swobodnego przepływu osób, towarów i usług).

Płatności dokonywane za nabyte w ramach jednolitego rynku wewnętrznego towary i usługi i związane z nimi transfery nie są uważane za przepływ kapitału. Podobnie nie jest uważ any za przepływ kapitału transfer na terytorium innego pań stwa członkowskiego środków pienięż nych pochodzących z wynagrodzenia pracownika świadczącego pracę w innym pań stwie członkowskim ani też dokonywanie zagranicznych płatności pomiędzy pań stwami członkowskimi niezbędnych w związku z prowadzoną w jednym z nich działalnościągospodarczą, ale niemających charakteru inwestycji kapitałowej.

Orzeczenie w sprawie Thompson (C-7/78)

Trybunał zastanawiał się nad kwestią, czy pojęcie kapitału, obok środków finansowych, dotyczy również innych wartości, takich jak np. zabytkowe monety i antyki. W powołanej sprawie obywatele brytyjscy zostali uznani za winnych naruszenia zakazu dokonywania bez licencji importu do Wielkiej Brytanii złotych monet i eksportu brytyjskich monet ze stopów srebra, bitych przed 1947 r., powołali się na swobodę przepływu kapitału. Ponieważ jednak monety nadal były prawnym środkiem płatniczym, Trybunał uznał, że zgodnie ze swoim charakterem powinny być traktowane jako środki płatnicze, a nie towary. Dlatego też przepływ monet, będących prawnym środkiem płatniczym gdziekolwiek na świecie, stanowi przepływu kapitału w rozumieniu TWE. Natomiast jeżeli są one importowane lub eksportowane w celu zapłaty za towar lub usługę, można to zakwalifikować jako przepływ płatności. W przypadku monet, które przestały być prawnym środkiem płatniczym, Trybunał uznał, że powinny być one traktowane jak towary.

WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 19 czerwca 1990 r. (*)

 

W sprawie C-213/89

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez House of Lords wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

The Queen

a

Secretary of State for Transport, ex parte Factortame Ltd i in.,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni prawa wspólnotowego, dotyczący zakresu upoważnienia sądów krajowych do zarządzenia środków tymczasowych, w sytuacji gdy strony powołują się na uprawnienia przysługujące im na podstawie prawa wspólnotowego,

TRYBUNAŁ,

w składzie: O. Due, prezes, Sir Gordon Slynn, C.N. Kakouris, F.A. Schockweiler, M. Zuleeg, prezesi izb, G.F. Mancini, r. Joliet, J.C. Moihito de Almeida, G.C. Rodríguez Iglesias, F. Grévisse, M. Diez de Velasco, sędziowie,

rzecznik generalny: G. Tesauro,

sekretarz: H.A. Rühl, główny administrator,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

-       w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez T.J.G. Pratta, Principal Assitant Treasury Solicitor, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez Sir Nicolasa Lyella, QC, Solicitor General, Christophera Bellamy'ego, QC, i Christophera Vajdę, barrister,

-       w imieniu rządu irlandzkiego przez Louisa J. Dockery'ego, Chief State Solicitor, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez Jamesa O'Reilly'ego, SC w adwokaturze Irlandii,

-       w imieniu Factortame Ltd i in. przez Davida Vaughana, QC, Geralda Barlinga, barrister, Davida Andersona, barrister, i Stephena Swabey'a, solicitor, z kancelarii Thomas Cooper & Stibbard,

-       w imieniu Komisji przez Götza zur Hausena, radcę prawnego, i Petera Olivera, członka służby prawnej, działających w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po zapoznaniu się z uwagami ustnymi rządu Zjednoczonego Królestwa, Factortame Ltd i in., Rawlings (Trawling) Ltd, reprezentowanej przez N. Forwooda, QC, oraz Komisji na rozprawie w dniu 5 kwietnia 1990 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 17 maja 1990 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1       Wyrokiem z dnia 18 maja 1989 r., który wpłynął do Trybunału w dniu 10 lipca tego samego roku, House of Lords wystąpiła na podstawie art. 177 traktatu EWG z dwoma pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie wykładni prawa wspólnotowego, dotyczącymi zakresu upoważnienia sądów krajowych do zarządzenia środków tymczasowych, w sytuacji gdy strony powołują się na uprawnienia przysługujące im na podstawie prawa wspólnotowego.

2       Pytania te zostały podniesione w ramach sporu pomiędzy Secretary of State for Transport a spółką Factortame Ltd i innymi spółkami prawa Zjednoczonego Królestwa oraz członkami organów zarządzających i akcjonariuszami tych spółek, z których większość ma obywatelstwo hiszpańskie (zwanymi dalej „apelującymi przed sądem krajowym”).

3       Jak wynika z akt sprawy, wspomniane spółki są właścicielami lub użytkownikami 95 statków rybackich wpisanych do brytyjskiego rejestru statków na podstawie Merchant Shipping Act 1894 (ustawy o marynarce handlowej z 1894 r.). Pięćdziesiąt trzy spośród tych statków były pierwotnie zarejestrowane w Hiszpanii i nosiły banderę hiszpańską, lecz zostały wpisane do rejestru brytyjskiego w różnym czasie począwszy od 1980 r. Pozostałe 42 statki były zawsze zarejestrowane w Zjednoczonym Królestwie, lecz zostały kupione przez wspomniane spółki w różnym czasie, głównie po 1983 r.

4       Reżim prawny rejestracji brytyjskich statków rybackich został zasadniczo zmieniony na mocy części II Merchant Shipping Act 1988 (ustawy o marynarce handlowej z 1988 r., zwanej dalej „ustawą z 1988 r.”) oraz Merchant Shipping (Registration of Fishing Vessels) Regulations 1988 (rozporządzeń z 1988 r. w sprawie rejestracji statków rybackich, zwanych dalej „rozporządzeniami z 1988 r.”; S.I. 1988, nr 1926). Jak wiadomo, Zjednoczone Królestwo przeprowadziło te zmiany w celu ukrócenia praktyki zwanej „quota hopping”, to jest praktyki, która według rządu Zjednoczonego Królestwa polega na „wykradaniu” kwot połowowych przydzielonych Zjednoczonemu Królestwu przez statki noszące banderę brytyjską, które jednak nie są naprawdę brytyjskie.

5       W ustawie z 1988 r. przewidziano utworzenie nowego rejestru, w którym winny odtąd być wpisane wszystkie brytyjskie statki rybackie, także statki wpisane do starego rejestru ogólnego na podstawie ustawy o marynarce handlowej z 1894 r. Jednakże tylko statki rybackie odpowiadające warunkom określonym w art. 14 ustawy z 1988 r. mogą zostać wpisane do nowego rejestru.

6       Artykuł ten w ust. 1 stanowi, iż z zastrzeżeniem odstępstwa udzielonego przez ministra transportu statek rybacki może zostać wpisany do rejestru pod warunkiem:

„a)      że należy do brytyjskiego właściciela,

b)      że jest eksploatowany z terytorium Zjednoczonego Królestwa, a jego użytkowanie jest kierowane i kontrolowane z tego terytorium, oraz

c)      że frachtujący, armator lub użytkownik statku jest osobą albo spółką uprawnioną”.

Zgodnie z ust. 2 tego artykułu statek rybacki uznaje się za należący do właściciela brytyjskiego, jeżeli formalna własność (legal ownership) należy w całości do osób lub spółek spełniających wymagania, a rzeczywista własność (beneficial ownership) statku należy do spółek spełniających wymagania lub w co najmniej 75% do osób spełniających wymagania. W ust. 7 wyjaśniono, że przez „osobę uprawnioną” należy rozumieć obywatela brytyjskiego zamieszkałego i przebywającego w Zjednoczonym Królestwie, a przez „spółkę uprawnioną” spółkę utworzoną w Zjednoczonym Królestwie i mającą tam siedzibę, której co najmniej 75% kapitału należy do osób lub spółek uprawnionych i której co najmniej 75% członków organów zarządzających to osoby uprawnione.

7       Ustawa i rozporządzenia z 1988 r. weszły w życie z dniem 1 grudnia 1988 r. Jednakże zgodnie z art. 13 ustawy ważność rejestracji dokonanych na podstawie poprzednich przepisów została tymczasowo przedłużona do dnia 31 marca 1989 r.

8       W dniu 4 sierpnia 1989 r. Komisja wniosła do Trybunału na podstawie art. 169 traktatu EWG skargę o stwierdzenie, że ustanawiając warunki przynależności państwowej określone w art. 14 ustawy z 1988 r. Zjednoczone Królestwo uchybiło zobowiązaniom ciążącym na nim na mocy art. 7, 52 i 221 traktatu EWG. Skarga ta jest przedmiotem toczącej się obecnie sprawy 246/89. Osobnym pismem, złożonym w sekretariacie Trybunału tego samego dnia, Komisja wystąpiła do Trybunału o zarządzenie, tytułem środka tymczasowego, zawieszenia stosowania wspomnianych warunków przynależności państwowej w odniesieniu do podmiotów pochodzących z pozostałych państw członkowskich oraz statków rybackich, które do dnia 31 marca 1989 r. prowadziły połowy pod banderą brytyjską i na podstawie brytyjskiego zezwolenia połowowego. Postanowieniem z dnia 10 października 1989 r. w sprawie 246/89 R (Rec. str. 3125) prezes Trybunału uwzględnił ten wniosek. W jego wykonaniu wydano w Zjednoczonym Królestwie dekret królewski zmieniający art. 14 ustawy z 1988 r. ze skutkiem od dnia 2 listopada 1989 r.

9       W chwili wszczęcia postępowania leżącego u podstaw sprawy przed sądem krajowym 95 statków rybackich należących do apelujących przed tym sądem nie spełniało co najmniej jednego z warunków rejestracji określonych w art. 14 ustawy z 1988 r. i nie mogło zostać wpisanych do nowego rejestru.

10     Ponieważ statki te miały zostać pozbawione prawa do prowadzenia połowów od dnia 1 kwietnia 1989 r., zainteresowane spółki zakwestionowały, w drodze wniosku o przeprowadzenie kontroli sądowej złożonego w dniu 16 grudnia 1988 r. do High Court of Justice, Queen's Bench Division, zgodność części II ustawy z 1988 r. z prawem wspólnotowym. Wniosły również o zarządzenie środków tymczasowych do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia w przedmiocie złożonego przez nie wniosku o przeprowadzenie kontroli sądowej.

11     Orzeczeniem z dnia 10 marca 1989 r. Queen's Bench Division, Divisional Court, po pierwsze postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału na podstawie art. 177 traktatu EWG z pytaniem prejudycjalnym dotyczącym kwestii związanych z prawem wspólnotowym podniesionych w trakcie postępowania, a po drugie zarządził, tytułem środków tymczasowych, zawieszenie stosowania części II ustawy oraz rozporządzeń z 1988 r. w odniesieniu do skarżących.

12     W dniu 13 marca 1989 r. Secretary of State for Transport wniósł apelację od postanowienia Divisional Court w zakresie środków tymczasowych. Wyrokiem z dnia 22 marca 1989 r. Court of Appeal orzekł, że zgodnie z prawem krajowym sądy nie są upoważnione, by zawiesić tymczasowo stosowanie ustawy i uchylił w związku z tym postanowienie Divisional Court.

13     House of Lords, do której sprawa trafiła, wydała ww. wyrok z dnia 18 maja 1989 r. W wyroku tym stwierdziła po pierwsze, że twierdzenia apelujących przed sądem krajowym w kwestii niepowetowanej szkody, jaką poniosą w przypadku braku wnioskowanych środków tymczasowych przy jednoczesnym uwzględnieniu ich żądań głównych, są zasadne. Orzekła jednak, że zgodnie z prawem krajowym sądy brytyjskie nie są upoważnione do zarządzania środków tymczasowych w tego rodzaju sytuacji, jak w sprawie głównej. Konkretnie stoi temu na przeszkodzie dawna zasada common law, zgodnie z którą nie można stosować środków tymczasowych przeciwko Koronie, to znaczy przeciwko władzy, w połączeniu z domniemaniem zgodności ustaw krajowych z prawem wspólnotowym do czasu orzeczenia w przedmiocie ich zgodności z tym prawem.

14     House of Lords postawiła następnie kwestię, czy mimo obowiązywania tej zasady prawa krajowego sądy brytyjskie mają prawo zarządzić środki tymczasowe przeciwko Koronie na podstawie prawa wspólnotowego.

15     Uznawszy więc, że w sprawie podniesiona została kwestia interpretacji prawa wspólnotowego, House of Lords postanowiła, na podstawie art. 177 traktatu EWG, zawiesić postępowanie do czasu udzielenia przez Trybunał odpowiedzi na następujące pytania prejudycjalne:

„1)      Czy w sytuacji gdy

i)      w postępowaniu wszczętym przed sądem krajowym jedna ze stron twierdzi, że na podstawie prawa wspólnotowego przysługują jej określone uprawnienia bezpośrednio skuteczne w prawie krajowym (dochodzone uprawnienia),

ii)      zastosowanie wyraźnego przepisu prawa krajowego automatycznie pozbawia tę stronę dochodzonych uprawnień,

iii)      występują poważne argumenty zarówno za, jak przeciw istnieniu dochodzonych uprawnień, a sąd krajowy zwrócił się z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 177 w kwestii istnienia dochodzonych uprawnień,

iv)      w prawie krajowym istnieje domniemanie, że wspomniany przepis tego prawa jest zgodny z prawem wspólnotowym, chyba że stwierdzona zostanie jego niezgodność i do czasu jej stwierdzenia,

v)      sąd krajowy nie jest uprawniony do zarządzenia środków tymczasowej ochrony dochodzonych uprawnień w postaci zawieszenia stosowania przepisu prawa krajowego do czasu wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym,

vi)      jeżeli w orzeczeniu wydanym w trybie prejudycjalnym stwierdzone zostanie ostatecznie istnienie dochodzonych uprawnień, strona korzystająca z nich poniesie prawdopodobnie niepowetowaną szkodę, chyba że zarządzone zostaną środki ich tymczasowej ochrony,

prawo wspólnotowe

a)      zobowiązuje sąd krajowy do przyznania tymczasowej ochrony dochodzonych uprawnień, lub

b)      upoważnia sąd krajowy do przyznania tymczasowej ochrony dochodzonych uprawnień?

2)      W przypadku przeczącej odpowiedzi na pytanie 1 lit. a) i twierdzącej na pytanie 1 lit. b), jakimi kryteriami należy się posłużyć w celu rozstrzygnięcia o zarządzeniu lub odmowie zarządzenia wspomnianych wyżej tymczasowych środków ochrony dochodzonych uprawnień?”

16     Okoliczności faktyczne sporu przed sądem krajowym, przebieg postępowania oraz uwagi przedstawione Trybunałowi zostały w sposób bardziej szczegółowy omówione w sprawozdaniu na rozprawę. Powyższe elementy sprawy zostaną powtórzone poniżej jedynie w zakresie niezbędnym do przedstawienia rozumowania Trybunału.

17     Z akt sprawy, a w szczególności z wyroku odsyłającego oraz omówionego powyżej przebiegu postępowania przed sądami krajowymi rozpatrującymi dotychczas sprawę, wynika, że w drodze pytania prejudycjalnego sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy sądy krajowe rozstrzygające spory dotyczące prawa wspólnotowego zobowiązane są nie zastosować normy prawa krajowego, jeżeli uznają, że stanowi ona jedyną przeszkodę dla zarządzenia przez nie środków tymczasowych.

18     W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy przypomnieć, iż Trybunał orzekł w wyroku z dnia 9 marca 1978 r. w sprawie 106/77 Simmenthal (Rec. str. 629), że normy prawa wspólnotowego podlegające bezpośredniemu stosowaniu „winny wywierać w całości właściwe im skutki prawne, w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich, od momentu wejścia w życie i przez cały okres obowiązywania” (pkt 14) oraz że „zgodnie z zasadą wyższości prawa wspólnotowego bezpośrednio stosowane postanowienia traktatu oraz akty wydawane przez instytucje […] powodują w stosunku do prawa krajowego państw członkowskich od chwili wejścia w życie nieskuteczność z mocy prawa wszelkich sprzecznych z nimi obowiązujących przepisów prawa krajowego” (pkt 17).

19     Zgodnie z orzecznictwem Trybunału zapewnienie podmiotom prawa ochrony prawnej wynikającej z bezpośredniej skuteczności przepisów prawa wspólnotowego jest na mocy zasady współpracy ustanowionej w art. 5 traktatu zadaniem sądów krajowych (zob. ostatnio wyroki z dnia 10 lipca 1980 r. w sprawach 811/79 Ariete, Rec. str. 2545, i 826/79 Mireco, Rec. str. 2559).

20     Trybunał orzekł również, że sprzeczne z wymogami wynikającymi z samej natury prawa wspólnotowego byłyby wszelkie przepisy obowiązujące w krajowym porządku prawnym oraz wszelka praktyka, legislacyjna, administracyjna lub sądowa, powodujące ograniczenie skuteczności tego prawa poprzez odmowę przyznania sądowi, w którego kompetencji leży jego zastosowanie, uprawnienia do uczynienia, w momencie stosowania tego prawa, wszystkiego, co niezbędne do pominięcia krajowych przepisów ustawowych stojących na przeszkodzie, nawet tymczasowo, pełnej skuteczności prawa wspólnotowego (ww. wyrok z dnia 9 marca 1978 r. w sprawie Simmenthal, pkt 22 i 23).

21     Trzeba też dodać, że skuteczność prawa wspólnotowego zostałaby ograniczona także w przypadku, gdyby norma prawa krajowego mogła uniemożliwić sądowi rozpatrującemu spór podlegający prawu wspólnotowemu zarządzenie środków tymczasowych w celu zapewnienia w pełni skuteczności przyszłego orzeczenia sądowego w przedmiocie istnienia dochodzonych uprawnień wynikających z prawa wspólnotowego. Dlatego sąd, który w takich okolicznościach zarządziłby środki tymczasowe, gdyby nie stała temu na przeszkodzie norma prawa krajowego, zobowiązany jest nie zastosować tej normy.

22     Wykładnię tę potwierdza system ustanowiony w art. 177 traktatu EWG, którego skuteczność zostałaby ograniczona, gdyby sąd krajowy, który zawiesił postępowanie do czasu otrzymania odpowiedzi Trybunału na swoje pytanie prejudycjalne, nie mógł zarządzić środków tymczasowych do czasu wydania orzeczenia opartego na odpowiedzi Trybunału.

23     W związku z powyższym trzeba na postawione pytanie odpowiedzieć, iż prawo wspólnotowe należy interpretować w ten sposób, że sądy krajowe rozstrzygające spory dotyczące prawa wspólnotowego zobowiązane są nie zastosować normy prawa krajowego, jeżeli uznają, że stanowi ona jedyną przeszkodę dla zarządzenia przez nie środków tymczasowych.

 W przedmiocie kosztów

24     Koszty poniesione przez rząd Zjednoczonego Królestwa i rząd irlandzki oraz przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowań przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny w stosunku do postępowania zawisłego przed tym sądem, zatem rozstrzygnięcie o kosztach należy do niego.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

stanowiąc w przedmiocie pytań skierowanych do niego przez House of Lords wyrokiem z dnia 18 maja 1989 r., orzeka, co następuje:

Prawo wspólnotowe należy interpretować w ten sposób, że sądy krajowe rozstrzygające spory dotyczące prawa wspólnotowego zobowiązane są nie zastosować normy prawa krajowego, jeżeli uznają, że stanowi ona jedyną przeszkodę dla zarządzenia przez nie środków tymczasowych.

Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 12.7.1990, Sprawa C 188/89*

Foster i inni

przeciwko

British Gas Plc

Tezy:

1. Bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne postanowienia dyrektyw mogą być skierowane przeciwko organom lub

podmiotom, które podlegają władzy lub kontroli ze strony państwa lub które mają szczególne uprawnienia,

wykraczające poza te, które wynikają z normalnych zasad regulujących stosunki między jednostkami. Na przepisy tego rodzaju można powoływać się przeciwko podmiotom, bez względu na ich formę prawną, które na mocy przepisów państwa członkowskiego odpowiadają za świadczenia usług publicznych pod kontrolą państwa i w tym celu zostały wyposażone w uprawnienia wykraczające poza te, które wynikają z normalnych zasad regulujących stosunki między jednostkami.

2. Art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/507 w sprawie równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do

zatrudnienia i warunków pracy, jest bezwarunkowy i dostatecznie precyzyjny, by podmioty indywidualne mogły się na niego powoływać, a sądy krajowe mogły go stosować.

Uzasadnienie:

Podstawy wyroku:

1. Na mocy postanowienia z 4.5.1989 r., [...], Izba Lordów przedłożyła Trybunałowi wniosek o wydanie orzeczenia

wstępnego na podstawie art. 177 [234] TWE w sprawie interpretacji Dyrektywy Rady nr 76/207/EEC z 9.2.1976 r.

w sprawie równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, szkolenia zawodowego,

awansu oraz równouprawnienia w zakresie warunków pracy (Dz.Urz. 1976 L39, s. 40).

2. Pytanie podniesiono w postępowaniu pomiędzy A. Foster, G.A.H.M. Fulford Brown, J. Morgan, M.Roby, E.M.

Sallloway i P. Sullivan (dalej jako: powodowie w postępowaniu głównym), kobietami, który były zatrudnione przez

British Gas oraz British Gas Plc, następcę prawnego British Gas Company (dalej jako: BGC), w sprawie

przymusowego przejścia na emeryturę.

3. Na mocy Gas Act z 1972 r. regulującego zasady działalności BGC, BGC było korporacją powołaną na mocy

ustawy Parlamentu, której przyznano monopol na dostarczanie gazu na terytorium Wielkiej Brytanii.

4. Członkowie władz BGC byli mianowani przez właściwego Sekretarza Stanu. Sekretarz miał prawo wydawać

BGC polecenia o charakterze ogólnym, dotyczące spraw związanych z interesem narodowym, oraz instrukcje w

sprawach z zakresu zarządzania przedsiębiorstwem.

5. BGC miało obowiązek przedkładać Sekretarzowi Stanu okresowe sprawozdania z wykonywania obowiązków,

działalności i planów. Sprawozdania te były przedstawiane obu izbom Parlamentu. Na mocy Gas Act z 1972 r. BGC

miało prawo do przedstawiania Parlamentowi, za zgodą Sekretarza Stanu, projektów aktów prawnych.

6. BGC było zobowiązane do prowadzenia działalności na podstawie budżetu, zrównoważonego w cyklu

dwuletnim. Sekretarz Stanu mógł nakazać przedsiębiorstwu dokonanie wpłaty określonych funduszy na jego rzecz

lub przeznaczenie ich na określony cel.

7. BGC zostało sprywatyzowane na mocy Gas Act z 1986 r. Skutkiem prywatyzacji było powołanie British Gas Plc,

pozwanego w postępowaniu głównym, na którego 24.8.1986 r. przeniesiono prawa i obowiązki BGC.

8. W okresie od 27.12.1985 r. do 22.7.1986 r., po ukończeniu przez powodów w postępowaniu głównym 60 roku

życia, BGC zażądało od nich przejścia na emeryturę. Przejście na emerytury wynikało z ogólnej polityki BGC, która polegała na przenoszeniu pracowników na emeryturę po osiągnięciu przez nich wieku uprawniającego do otrzymania emerytury państwowej zgodnie z przepisami prawa brytyjskiego, to jest po ukończeniu 60 lat przez kobiety i 65 lat przez mężczyzn.

9. Powodowie w postępowaniu głównym, którzy chcieli kontynuować pracę, wystąpili z powództwem

odszkodowawczym twierdząc, że przejście na emeryturę wymuszone przez BGC było sprzeczne z art. 5 ust. 1

Dyrektywy nr 76/207. Zgodnie z treścią tego przepisu "zastosowanie zasady równego traktowania w zakresie

warunków pracy, w tym warunków regulujących zwolnienia, oznacza, że kobiety i mężczyźni powinni mieć

zagwarantowane jednakowe warunki pozbawione dyskryminacji ze względu na płeć".

10. Zdaniem Izby Lordów strony zgadzają się co do tego, że na podstawie wyroku ETS w sprawie 152/84 Marshall

przeciw Southampton and South-West Hampshire Area Health Authority [1986] ECR 723 dokonane zwolnienia były

sprzeczne z art. 5 Dyrektywy. Obie strony zgadzają się także, że zwolnienia te nie były sprzeczne z obowiązującym

wówczas prawem brytyjskim oraz że, zgodnie z wcześniejszym orzeczeniem Izby Lordów, prawo brytyjskie nie

może być interpretowane w sposób zgodny z Dyrektywą nr 76/207. Kwestią sporną jest, czy art. 5 ust. 1 Dyrektywy można powołać przeciwko BGC.

11. W tych okolicznościach Izba Lordów zawiesiła postępowanie i skierowała następujące pytanie do Trybunału,

celem wydania orzeczenia wstępnego:

"Czy w okresie istotnym dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, BGC było organem tego rodzaju, że powodowie w

postępowaniu głównym mogą powołać się bezpośrednio przed sądami i trybunałami angielskimi na treść dyrektywy

nr 76/207 z 9.2.1976 r. w sprawie realizacji zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do

pracy, szkoleń oraz awansu i warunków pracy w celu uzyskania odszkodowania z powodu tego, że polityka

personalna BGC była sprzeczna z Dyrektywą?"

12. [...]

Właściwość ETS

13. Przed udzieleniem odpowiedzi na pytanie Izby Lordów należy ustosunkować się do argumentu rządu

Zjednoczonego Królestwa, zgodnie z którym określenie tego czy, w kontekście krajowego systemu prawnego

postanowienia dyrektywy mogą być powoływane przeciwko takiej instytucji jak BGC należy do sądów krajowych, a

nie do Trybunału.

14. Pytanie, jakie skutki wywołują środki podjęte przez instytucje Wspólnoty, a w szczególności, czy środki te mogą

być bezpośrednio wykorzystywane przeciwko określonym kategoriom podmiotów, pociąga za sobą konieczność

interpretacji postanowień Traktatu dotyczących środków podjętych przez instytucje i środka wspólnotowego

wchodzącego w grę w niniejszej sprawie.

15. W związku z powyższym, Trybunał jest kompetentny do określenia w orzeczeniu wstępnym kategorii

podmiotów, wobec których można powoływać się na postanowienia dyrektywy. Do sądów krajowych należy

rozstrzygnięcie, czy występująca przed nimi strona podpada pod jedną ze zdefiniowanych w ten sposób kategorii.

Możliwość powoływania się na przepisy dyrektywy przeciwko podmiotowi jak BGC

16. Jak niezmiennie utrzymuje Trybunał (zob. orzeczenie w sprawie 8/81 Becker v Hauptzollamt Muenster-Innenstadt [1982] ECR 53, par. 23 - 25 ), tam gdzie organy Wspólnoty nałożyły na państwo na mocy dyrektywy

obowiązek podjęcia określonych działań, efektywność takiego środka zostałaby obniżona, gdyby podmioty

indywidualne nie mogły powoływać się na jego treść w postępowaniu przed sądem krajowym, zaś sądy krajowe nie mogłyby uwzględniać tego środka jako części prawa wspólnotowego. W konsekwencji, państwo członkowskie, które nie wydało w odpowiednim terminie środków wprowadzających dyrektywę, nie może powoływać się w sporach z jednostkami na fakt niewypełnienia przez siebie zobowiązań wynikających z dyrektywy. Zawsze gdy postanowienia dyrektywy wydają się, o ile chodzi o ich przedmiot, bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne, mogą być one powoływane przeciwko przepisowi prawa krajowego, który jest sprzeczny z dyrektywą w braku implementacji jej przepisów w odpowiednim terminie lub gdy postanowienia dyrektywy przyznają jednostkom prawa, których można dochodzić od państwa.

17. W § 49 wyroku w sprawie 152/84 Marshall Trybunał orzekł, że jeżeli jednostka może powołać się na dyrektywę przeciwko państwu, może to czynić niezależnie od formy w jakiej państwo występuje, czy to jako pracodawca czy jako organ władzy państwowej. Jest to konsekwencją poglądu, że należy uniemożliwiać państwu odnoszenia korzyści z faktu niezastosowania się do prawa wspólnotowego.

18. W kolejnych orzeczeniach Trybunał stwierdzał na postawie tej argumentacji, że bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne postanowienia dyrektyw mogą być powoływane przeciwko organom lub podmiotom, które podlegają władzy lub kontroli ze strony państwa lub które mają szczególne uprawnienia, wykraczające poza te, które wynikają z normalnych zasad regulujących stosunki między jednostkami.

19. Postanowienia dyrektyw mogą być powoływane przeciwko organom podatkowym (sprawa 8/81 Becker, sprawa

221/88 EWWiS przeciwko Acciaierie e Ferriere Busseni [1990] ECR I-495), władzom lokalnym i regionalnym

(sprawa 103/88 Fratelli Costanzo przeciwko Comune di Milano [1989] ECR 1839), konstytucyjnie niezależnym

władzom odpowiedzialnym za utrzymania porządku i bezpieczeństwa publicznego (sprawa 22/84 Johnston

przeciwko Chief Constable of the Royal Ulster Constabulary [1986] ECR 1651), oraz władzom odpowiedzialnym za opiekę zdrowotną (sprawa 152/84 Marshall).

20. Z powyższego wynika, że podmiot, który, bez względu na formę prawną, jest odpowiedzialny, na mocy

przepisów wydanych przez państwo za świadczenie usług publicznych pod kontrolą państwa i w tym celu został wyposażony w szczególne kompetencje, wykraczające poza uprawnienia wynikające z zasad znajdujących zastosowanie do stosunków między jednostkami, należy do tej kategorii podmiotów, przeciwko którym można powoływać się na postanowienia dyrektyw, które są bezpośrednio skuteczne.

21. W odniesieniu do art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/507 należy zauważyć, że w § 52 wyroku w sprawie 152/84

Marshall Trybunał orzekł, że przepis ten jest bezwarunkowy i dostatecznie precyzyjny, tak więc podmioty

indywidualne mogą się na niego powoływać, zaś sądy krajowe mogą go stosować.

22. Odpowiedź na pytanie przedłożone przez Izbę Lordów powinna więc być następująca: art. 5 ust. 1 Dyrektywy Rady nr 76/207/EEC w sprawie realizacji zasady równouprawnienia kobiet i mężczyzn w zakresie zatrudniania, szkolenia zawodowego, awansu i warunków pracy stanowi podstawę wystąpienia z roszczeniem

odszkodowawczym przeciwko podmiotowi, niezależnie od jego formy prawnej, który na mocy przepisów prawa krajowego świadczy usługi publiczne pod kontrolą państwa i który w tym celu został wyposażony w specjalne uprawnienia wykraczające poza normalne zasady regulujące stosunki pomiędzy jednostkami.

Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 26.2.1986, sprawa C 152/84*

M. H. Marshall

przeciwko

Southampton and South - West Hampshire Area Health Authority

Tezy:

1. Pojęcie "zwolnienie" z art. 5 Dyrektywy Rady nr 76/207 należy interpretować rozszerzająco. Osiągnięcie wieku

pozwalającego na przymusowe zwolnienie pracownika, zgodnie z ogólną polityką personalną pracodawcy

dotyczącą przechodzenia na emeryturę, mieści się w zakresie powyższego pojęcia, nawet jeśli wiąże się ono z

uzyskaniem prawa do świadczeń emerytalnych.

2. W obliczu fundamentalnego znaczenia zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn, art. 1 ust. 2 Dyrektywy nr

76/207 realizujący tę zasadę w zakresie zatrudnienia i warunków pracy, który wyłącza sprawy zabezpieczenia

socjalnego z zakresu dyrektywy, należy interpretować wąsko. Wyjątek od zakazu dyskryminacji ze względu na płeć

przewidziany w art. 7 ust. 1 lit. a) Dyrektywy nr 79/7 w sprawie stopniowej realizacji zasady równego traktowania

w zakresie zabezpieczenia socjalnego stosuje się wyłącznie do ustalenia wieku emerytalnego dla celów nabycia

prawa do emerytury i innych zasiłków.

3. Art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 należy interpretować w taki sposób, że ogólna polityka zwolnień, w tym

zwolnień kobiet, tylko z powodu osiągnięcia wieku uprawniającego do pobierania państwowej emerytury, który to

wiek jest wedle ustawodawstwa krajowego inny dla mężczyzn a inny dla kobiet, prowadzi do sprzecznej z

Dyrektywą dyskryminacji ze względu na płeć.

4. Gdziekolwiek postanowienia dyrektywy są, jeżeli chodzi o ich treść, bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne,

jednostka może powołać się na te postanowienia przeciwko państwu, które nie implementowało postanowień

dyrektywy do prawa krajowego w oznaczonym terminie lub implementowało je niewłaściwie. Z wiążącym

charakterem, który art. 189 [249] TWE przyznaje dyrektywie zawierającej taki przepis, nie da się pogodzić poglądu,

że co do zasady, ci których dyrektywa dotyczy nie mogą powoływać się na obowiązek nałożony przez dyrektywę. W

konsekwencji, państwo członkowskie, które nie podjęło środków wymaganych przez dyrektywę w przewidzianym

terminie nie może powoływać się przeciw jednostce na fakt niewykonania przez siebie obowiązków nałożonych

przez dyrektywę. Nieistotne jest, czy państwo występuje w charakterze pracodawcy czy też władzy publicznej. W

obu przypadkach konieczne jest zapobieżenie odnoszeniu korzyści przez państwo z własnego zaniedbania.

5. Zgodnie z art. 189 [249] TWE, wiążący charakter dyrektywy, który stanowi podstawę możliwości powołania się

na jej treść przed sądem krajowym, dotyczy tylko "każdego państwa członkowskiego, do którego dyrektywa jest

adresowana". Z powyższego wynika, że dyrektywa jako taka nie może nakładać obowiązków na jednostkę. Ponadto,

nie można powoływać się na treść postanowień dyrektywy przeciwko jednostkom.

6. Art. 5 ust. 1 Dyrektywy Rady nr 76/207, który zakazuje jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na płeć w

zakresie warunków pracy, włączając w to zasady regulujące zwolnienia, pozwala na wystąpienie przeciwko

organowi państwa działającemu w charakterze pracodawcy celem uniknięcia zastosowania jakiegokolwiek przepisu

krajowego, który jest niezgodny z przepisem wspólnotowym.

Uzasadnienie:

Podstawy wyroku:

1. Zarządzeniem z 12.3.1984 r., [...], Court of Appeal Anglii i Walii przedłożył Trybunałowi na podstawie art. 177

[234] TWE wniosek o wydanie orzeczenia wstępnego w kwestii interpretacji Dyrektywy Rady nr 76/207/EEC z

9.2.1976 r. w sprawie realizacji zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet odnośnie zatrudnienia, szkolenia

zawodowego i rozwoju oraz warunków pracy ( Dz.Urz. 1976 L39, s. 40).

2. Pytania podniesiono w toku postępowania pomiędzy Panią M.H. Marshall (dalej jako "powódka") oraz

Southampton and South-West Hampshire Health Authority (dalej jako "pozwany") dotyczącego kwestii, czy

zwolnienie powódki było zgodne z art. 6 ust. 4 Ustawy o dyskryminacji ze względu na płeć oraz prawem

wspólnotowym.

3. Powódka, urodzona 4.2.1918 r., pracowała u pozwanego w okresie od czerwca 1966 r. do 31.3.1980 r. Od

23.5.1974 r. pracowała na podstawie umowy o pracę jako starszy dietetyk.

4. W dniu 31 marca 1980 r., a więc, w przybliżeniu, 4 tygodnie po ukończeniu 62 lat, powódka została zwolniona

pomimo tego, że wyraziła wolę kontynuowania pracy aż do ukończenia 65 roku życia, a więc do 4.2.l983 r.

5. Zgodnie z wnioskiem o wydanie orzeczenia wstępnego, wyłącznym powodem zwolnienia był fakt, że powódka

osiągnęła "wiek emerytalny" stosowany przez pozwanego w odniesieniu do kobiet.

6. Z dokumentów przedłożonych Trybunałowi wynika, że od 1975 r. pozwany prowadził politykę kadrową, zgodnie

z którą "normalnym wiekiem emerytalnym jest wiek, w którym wymagalne staną się świadczenia z systemu

zabezpieczenia socjalnego". Court of Appeal stwierdził, że chociaż polityka ta nie była wyraźnie wymieniona w

umowie o pracę, stanowiła ona jej dorozumianą część.

7. Art. 27 ust. 1 i 28 ust. 1 Ustawy o zabezpieczeniu socjalnym z 1975 r. (brytyjska ustawa regulująca zasady

wypłacania emerytur państwowych) stanowi, że należą się one mężczyznom, którzy osiągnęli wiek emerytalny

wynoszący 65 lat, oraz kobietom, które osiągnęły wiek emerytalny wynoszący 60 lat. Przepisy te nie nakazują

przechodzić na emeryturę po osiągnięciu wieku, w którym nabywa się prawo do emerytury państwowej. W

przypadkach, w których pracownik nadal wykonuje pracę, wypłata emerytury państwowej lub emerytury

wynikającej z pracowniczego programu emerytalnego zostaje zawieszona.

8. W szczególnych okolicznościach i indywidualnych przypadkach pozwany mógł, przy zachowaniu całkowitej

swobody, odstąpić od swojej polityki zarządzania zasobami ludzkimi. Z możliwości tej skorzystał wobec powódki,

zatrudniając ją na kolejne dwa lata po ukończeniu przez nią 60 roku życia.

9. W obliczu faktu, że poniosła ona finansową szkodę wynikającą z różnicy pomiędzy jej zarobkami jako

pracownika a wysokością emerytury oraz krzywdę z powodu utraty satysfakcji czerpanej z wykonywanej pracy,

powódka wszczęła postępowanie przed Industrial Tribunal (sąd pracy). Stwierdziła, że jej zwolnienie w dacie oraz

z powodów wskazanych przez pozwanego stanowi przejaw dyskryminującego traktowania ze względu na płeć,

sprzecznego z ustawą o dyskryminacji ze względu na płeć oraz prawem wspólnotowym.

10. Industrial Tribunal oddalił roszczenie powódki w części oparte na naruszeniu ustawy o dyskryminacji ze

względu na płeć, ponieważ art. 6 ust. 4 tej ustawy zezwala na niejednakowe traktowanie ze względu na płeć tam,

gdzie dotyczy to "przepisów emerytalnych". Industrial Tribunal stanął na stanowisku, że ogólna polityka pozwanego

mieści się w tym pojęciu. Jednakże, Industrial Tribunal uznał, że doszło do naruszenia zasady równego traktowania

ustanowionej przez Dyrektywę nr 76/207.

11. Sąd drugiej instancji podtrzymał orzeczenie Industrial Tribunal co do punktu pierwszego. Co do punktu drugiego, orzeczenie zostało uchylone na podstawie tego, że chociaż zwolnienie naruszyło zasadę równego traktowania ustanowioną przez wyżej wymienioną dyrektywę, osoba fizyczna nie może opierać postępowania przed

jakimkolwiek brytyjskim sądem lub trybunałem na fakcie takiego naruszenia.

12. Powódka zaskarżyła to orzeczenie do Court of Appeal zauważając, że pozwany został utworzony na podstawie

art. 8 ust. 1 lit. a) i b) Ustawy o krajowym systemie opieki zdrowotnej z 1977 r. i dlatego stanowił "emanację

państwa". Court of Appeal zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami:

"1. Czy zwolnienie przez pozwanego powódki po ukończeniu przez nią 60 lat, zgodnie z polityką zarządzania

zasobami ludzkimi pozwanego i tylko na podstawie tego, że była ona kobietą, która osiągnęła normalny wiek

emerytalny, stanowiło akt dyskryminacji zabronionej przez dyrektywę w sprawie równego traktowania?

2. Jeżeli odpowiedź na pytanie pierwsze jest twierdząca, czy zasada równego traktowania może być podniesiona przez powódkę w niniejszej sprawie przed sądami lub trybunałami krajowymi, pomimo niezgodności dyrektywy z art. 6 ust. 4 ustawy o dyskryminacji ze względu na płeć?"

Istotne przepisy prawne

13. Art. 1 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 stanowi co następuje: celem Dyrektywy jest wprowadzenie w życie w

państwach członkowskich zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet co do podejmowania zatrudnienia,

włącznie z rozwojem oraz szkoleniem zawodowym, a także co do warunków pracy oraz warunków przedstawionych

w § 2, tj. zabezpieczenia socjalnego (dalej jako zasada równego traktowania).

14. Art. 2 Dyrektywy stanowi, że: "(...)Zasada równego traktowania oznacza, że nie powinno być jakiejkolwiek

dyskryminacji zarówno ze względu na płeć jak i ze względu na status małżeński lub rodzinny".

15. Art. 5 ust. 1 Dyrektywy stanowi, że: "Zastosowanie zasady równego traktowania w odniesieniu do warunków

pracy, w tym przepisów regulujących zasady przejścia na emeryturę, oznacza, że mężczyznom i kobietom należy

zagwarantować takie same warunki, bez dyskryminacji ze względu na płeć." Art. 5 ust. 2 ponadto przewiduje, że:

państwa członkowskie powinny podjąć kroki konieczne do zapewnienia, że:

a) wszelkie ustawy, rozporządzenia oraz przepisy administracyjne sprzeczne z zasadą równego traktowania zostaną

uchylone;

b) wszelkie postanowienia sprzeczne z zasadą równego traktowania, które są zawarte w układach zbiorowych

pracy, indywidualnych umowach pracy oraz wewnętrznych regulaminach przedsiębiorstw lub wszelkie zasady

regulujące zasady wykonywania wolnych zawodów będą z mocy prawa nieważne, stwierdzi się ich nieważność lub

zostaną zmienione;

c) ustawy, rozporządzenia i przepisy administracyjne sprzeczne z zasadą równego traktowania powinny zostać

zmienione, jeżeli względy leżące u podstaw ich wydania nie znajdują już dłużej należytego uzasadnienia; w

przypadku zbiorowych układów pracy, zarządzający przedsiębiorstwami powinni wprowadzić wymagane zmiany.

16. Art. 1 ust. 2 Dyrektywy stanowi, że: "Mając na celu stopniową realizację zasady równego traktowania w

zakresie zabezpieczenia socjalnego Rada, działając na wniosek Komisji, wyda przepisy określające jej treść, zakres

oraz zasady służące wprowadzeniu jej w życie".

17. Na podstawie tego przepisu Rada wydała Dyrektywę nr 79/7/EEC z 19.12.1978 r. w sprawie stopniowej

realizacji zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dotyczącym zabezpieczenia socjalnego (Dz.Urz. 1979 L6, s. 24), którą państwa członkowskie były zobowiązane wprowadzić do prawa krajowego, zgodnie z art. 8 ust. 1, w ciągu sześciu lat od jej notyfikacji. Zgodnie z art. 3 ust. 1 Dyrektywę stosuje się do:

"a) państwowych systemów przewidujących ochronę przed następującymi zdarzeniami:

- chorobą;

- inwalidztwem;

- podeszłym wiekiem;

- wypadkiem przy pracy i chorobami zawodowymi;

- bezrobociem;

b) pomocy społecznej, w zakresie, w jakim uzupełnia ona lub zastępuje ochronę przed zdarzeniami wymienionymi w

punkcie "A".

18. Zgodnie z art. 7 ust. 1 Dyrektywa "nie narusza prawa państw członkowskich do wyłączenia z zakresu jej

zastosowania przepisów:

a) określających wiek emerytalny dla celów przyznania emerytury, konsekwencji osiągnięcia tego wieku oraz

ewentualnych innych zasiłków."

19. Odnosząc się do zakładowych programów emerytalnych, art. 3 ust. 3 Dyrektywy przewiduje, że w celu

zapewnienia realizacji zasady równego traktowania w takich programach "Rada, działając na wniosek Komisji,

wyda przepisy określające ich istotę, zakres oraz kroki niezbędne do ich zastosowania". W dniu 5.5.1983 r. Komisja

przedstawiła Radzie projekt dyrektywy w sprawie realizacji zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w

zakładowych programach zabezpieczenia socjalnego (Dz.Urz. 1983, C134, s. 7). Zgodnie z art. 2 ust. 1 projektu,

dyrektywa obejmowałaby także "świadczenia, których celem jest uzupełnienie świadczeń należnych z państwowego

systemu emerytalnego". Rada nie ustosunkowała się jeszcze do tej propozycji.

20. Oprócz stron w postępowaniu głównym, stanowiska przed Trybunałem przedłożył rząd Wielkiej Brytanii oraz

Komisja.

Pierwsze pytanie

21. W pierwszym pytaniu Court of Appeal zmierza do ustalenia, czy art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 należy

interpretować w taki sposób, że ogólna polityka zwalniania pracowników stosowana przez władze państwa,

włączając w to zwolnienie kobiety wyłącznie z powodu osiągnięcia lub przekroczenia wieku uprawniającego do

pobierania państwowej emerytury, który to wiek jest inny w ustawodawstwie krajowym dla mężczyzn i kobiet,

stanowi przejaw sprzecznej z Dyrektywą dyskryminacji ze względu na płeć.

22. Powódka i Komisja uważają, że odpowiedź na pierwsze pytanie powinna być twierdząca.

23. Zdaniem powódki, wspomniany limit wieku mieści się w pojęciu warunków pracy w rozumieniu art. 1 i 5

Dyrektywy nr 76/207. Szeroka interpretacja tego terminu jest w jej opinii usprawiedliwiona z uwagi na cel Traktatu,

którym jest zapewnienie "stałej poprawy warunków życia i pracy obywateli państw członkowskich" oraz ze

względu na treść zakazu dyskryminacji, ustanowionego w wyżej wymienionych przepisach Dyrektywy oraz w art. 7

ust. 1 Rozporządzenia Rady z 15.10.1968 r. o swobodnym przepływie pracowników na obszarze Wspólnoty

(Dz.Urz. ESE 1968 (II), s. 475).

24. Powódka argumentuje, że zniesienie dyskryminacji ze względu na płeć jest jednym z podstawowych praw

człowieka oraz ogólnych zasad prawa wspólnotowego. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw

Człowieka te naczelne zasady powinny być interpretowane szeroko, zaś wyjątki od nich, w rodzaju zastrzeżenia

przewidzianego w art. 1 ust. 2 Dyrektywy nr 76/207 dotyczącego zabezpieczenia socjalnego, powinny być

interpretowane ściśle.

25. Dodatkowo, powódka podniosła, że wyjątek przewidziany w art. 7 Dyrektywy nr 79/207 dotyczący ustalania

wieku emerytalnego dla celów przyznania emerytury lub zwolnienia z pracy nie ma znaczenia w niniejszej sprawie,

bowiem inaczej niż w sprawie 19/81 Burton przeciwko British Railway Board [1982] ECR 555, nie chodzi o

ustalenie wieku emerytalnego. Ponadto, nie ma związku pomiędzy umownym wiekiem emerytalnym, a wiekiem

kwalifikującym do pobierania emerytury z systemu zabezpieczenia socjalnego.

26. Komisja podkreśla, że ani polityka zatrudnienia prowadzona przez pozwanego ani państwowy system

zabezpieczenia społecznego nie nakłada obowiązku przejścia na emeryturę przez osobę, która osiągnęła wiek

emerytalny. Przeciwnie, przepisy ustawodawstwa krajowego przewidują możliwość kontynuacji zatrudnienia po

osiągnięciu wieku emerytalnego. W takich okolicznościach trudno jest uzasadnić zwolnienie kobiety ze względu na

jej płeć i wiek.

27. Komisja odniosła się także do faktu, że Trybunał orzekł, że zasada równego traktowania kobiet i mężczyzn jest

podstawową zasadą prawa wspólnotowego.

28. Pozwany podtrzymuje, że należy brać pod uwagę, zgodnie z orzeczeniem w sprawie Burton, związek istniejący

pomiędzy wiekiem emerytalnym przyjętym w polityce kadrowej przedsiębiorstwa z jednej strony, a wiekiem

uprawniającym do pobierania emerytury z państwowego systemu zabezpieczenia socjalnego z drugiej strony.

Ustalenie różnego wieku, którego osiągnięcie powoduje obowiązkowe rozwiązanie stosunku pracy odzwierciedla

minimum wieku, zgodnie z którym mężczyzna może pracować do ukończenia 65 roku życia, ponieważ nie jest objęty emeryturą państwową, podczas gdy kobiety korzystają z tej ochrony od ukończenia 60 tego roku życia.

29. Pozwany podnosi, że przepisy o emeryturach państwowych dotyczą ochrony socjalnej i dlatego podlegają

zakresowi zastosowania Dyrektywy nr 79/7, a nie Dyrektywy nr 76/207. Dyrektywa nr 79/7 zastrzega dla państw

członkowskich prawo do wprowadzenia różnego wieku warunkującego nabycie uprawnienia do emerytury

państwowej. Ponieważ sytuacja jest taka sama jak w sprawie Burton, ustalenie różnego wieku emerytalnego w

umowie o pracę w związku ze zróżnicowanym wiekiem emerytalnym dla kobiet i mężczyzn wedle prawa krajowego,

nie stanowi dyskryminacji sprzecznej z prawem wspólnotowym.

30. Rząd Wielkiej Brytanii, choć zgadza się z powyższym poglądem, wskazuje jednak, że może dochodzić do

dyskryminacyjnego traktowania nawet po przejściu na emeryturę, wskutek zastosowania postanowień umowy o

pracę lub gdy pracownik pracuje w dalszym ciągu po przekroczeniu umownego wieku emerytalnego.

31. Rząd Wielkiej Brytanii podnosi jednak, że w niniejszej sprawie nie chodzi o dyskryminację w zakresie

warunków pracy, ponieważ różnice w traktowaniu wynikają z normalnego wieku emerytalnego, który związany jest

z różnym minimalnym wiekiem emerytalnym, uprawniającym do pobierania emerytury państwowej.

32. Trybunał zauważa, że przedłożony wniosek o dokonanie interpretacji nie dotyczy dostępu do ustawowego lub

pracowniczego programu emerytalnego, to jest warunków wypłacania emerytur z powodu wieku lub odejścia z

pracy, lecz ustalenia limitu wieku w związku z wygaśnięciem stosunku pracy na podstawie ogólnej polityki

dotyczącej zwolnień. Pytanie dotyczy więc warunków regulujących dokonywanie zwolnień i powinno być

rozpatrzone na podstawie Dyrektywy nr 76/207.

33. Art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 przewiduje, że zastosowanie zasady równego traktowania w zakresie

warunków pracy, włączając w to ustawowe warunki zwolnienia, oznacza, że mężczyźni i kobiety mają

zagwarantowane takie same warunki bez dyskryminacji ze względu na płeć.

34. W sprawie Burton Trybunał orzekł, że termin "zwolnienie" należy interpretować szeroko. W konsekwencji, limit wieku pozwalający na przymusowe zwolnienie pracowników zgodnie z ogólną polityką personalną pracodawcy mieści się w pojęciu "zwolnienie", nawet jeżeli zwolnienie wiąże się z przyznaniem emerytury.

35. Jak podkreślił Trybunał w sprawie Burton, art. 7 Dyrektywy nr 79/7 wyraźnie stanowi, że dyrektywa nie narusza

prawa państw członkowskich do wyłączenia z jej zakresu wieku emerytalnego dla celów przyznania emerytury z

powodu wieku lub odejścia z pracy, jego konsekwencji oraz innych zasiłków wypłacanych w ramach państwowego

systemu zabezpieczenia socjalnego. Oznacza to, że świadczenia wypłacane z państwowego systemu zabezpieczenia socjalnego, które ustanawiają różny minimalny wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn, mogą zostać wyłączone z zakresu wyżej wymienionego obowiązku.

36. Jakkolwiek, w obliczu fundamentalnego charakteru zasady równego traktowania, art. 1 ust. 2 Dyrektywy nr

76/207, który wyłącza kwestie zabezpieczenia socjalnego z zakresu tej dyrektywy, musi być interpretowany ściśle.

W konsekwencji, wyjątek od zakazu dyskryminacji ze względu na płeć przewidziany w art. 7 ust. 1 lit. a) Dyrektywy nr 79/7 odnosi się jedynie do oznaczenia wieku emerytalnego dla celów przyznania emerytury z powodu wieku lub odejścia z pracy, skutków przejścia na emeryturę oraz innych zasiłków.

37. Należy podkreślić, że podczas gdy wyjątek zawarty w art. 7 Dyrektywy nr 79/7 dotyczy skutków wieku

emerytalnego dla wypłacania zasiłków z systemu zabezpieczenia socjalnego, niniejsza sprawa jest związana ze

zwolnieniem w rozumieniu art. 5 Dyrektywy nr 76/207.

38. W konsekwencji, odpowiedź na pierwsze pytanie przedłożone Trybunałowi przez Court of Appeal brzmi

następująco: art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 należy interpretować w ten sposób, że ogólna polityka dotycząca

zwolnienia, włącznie ze zwolnieniem kobiety, wyłącznie dlatego, że osiągnęła ona wiek kwalifikujący do uzyskania państwowej emerytury, który to wiek jest inny w ustawodawstwie krajowym dla mężczyzn a inny dla kobiet, stanowi sprzeczną z dyrektywą dyskryminację ze względu na płeć.

Drugie pytanie

39. Ponieważ odpowiedź na pierwsze pytanie była twierdząca, istnieje potrzeba rozpatrzenia tego, czy osoba

fizyczna może się powołać na art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 w postępowaniach przed krajowymi sądami i

trybunałami.

40. Powódka i Komisja uważają, że odpowiedź na to pytanie musi być twierdząca. Twierdzą oni w szczególności,

że w związku z art. 2 ust. 1 i art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 przepisy są na tyle jasne, by sądy krajowe mogły

stosować je bez interwencji legislacyjnej państw członkowskich, szczególnie jeżeli chodzi o przypadki jawnej

dyskryminacji.

41. Na poparcie tego poglądu powódka wskazuje, że dyrektywy mogą przyznawać jednostkom prawa, na które mogą

się one powoływać bezpośrednio przed sądami krajowymi państw członkowskich. Sądy są zobowiązane, ze

względu na wiążący charakter dyrektywy w związku z art. 5 [10] TWE, wprowadzać w życie postanowienia

dyrektyw tam, gdzie jest to możliwe, w szczególności poprzez interpretację lub odpowiednie stosowanie

postanowień prawa krajowego (zob. wyrok z 10.4.1984 r.w sprawie 14/83 Van Colson i Kamann przeciwko Land

Nordhein-Westfalen [1984] ECR 1981). Tam gdzie istnieje niezgodność pomiędzy prawem krajowym a

wspólnotowym, która nie może być usunięta za pomocą odpowiedniej interpretacji, powódka twierdzi, że sąd

krajowy ma obowiązek stwierdzić, że niezgodne z dyrektywą przepisy prawa krajowego nie znajdują zastosowania.

42. Komisja stoi na stanowisku, że przepis art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207 jest na tyle wystarczająco jasny i

bezwarunkowy, że można się na niego powołać przed sądem krajowym. Dlatego może być powoływany przeciwko

art. 6 ust. 4 Ustawy o dyskryminacji ze względu na płeć, który zdaniem Court of Appeal obejmuje także kwestię

przymusowego zwolnienia i dlatego nie zapobiega w efektywny sposób zwolnieniom z pracy opartym na różnicy

wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet.

43. Pozwany oraz rząd Wielkiej Brytanii proponują udzielenia negatywnej odpowiedzi na drugie pytanie. Przyznają

oni, że dyrektywa może w określonych przypadkach być bezpośrednio skuteczna przeciwko państwu

członkowskiemu oraz że państwo nie może się powoływać na fakt niewykonania obowiązków wynikających z

dyrektywy. Podtrzymują jednak, że dyrektywa nigdy nie może nakładać obowiązków bezpośrednio na jednostki oraz

że może być bezpośrednio skuteczna tylko przeciwko państwu członkowskiemu występującemu jako władza

publiczna, a nie jako pracodawca. Jako pracodawca, państwo nie różni się od pracodawcy prywatnego. Dlatego nie

byłoby właściwe przyznanie większych korzyści pracownikom zatrudnionym przez państwo w porównaniu do

pracowników zatrudnionych przez pracodawców prywatnych.

44. W odniesieniu do sytuacji prawnej pracowników pozwanego, rząd Wielkiej Brytanii uznaje, że są oni w takiej

samej sytuacji jak pracownicy prywatnego pracodawcy. Chociaż zgodnie z brytyjskim prawem konstytucyjnym

Health Authorities, powołane do życia na mocy Ustawy o Narodowej Służbie Zdrowia z 1977 r., są organami

królewskimi, a ich pracownicy są urzędnikami królewskimi, uważa się, że zarządzanie Narodową Służbą Zdrowia

przez Health Authority jest wydzielone z centralnej administracji rządowej, a jej pracownicy nie są urzędnikami

państwowymi.

45. Zarówno pozwany jak i władze Wielkiej Brytanii przyjęły stanowisko, że postanowienia Dyrektywy nr 76/207

nie są ani bezwarunkowe, ani wystarczająco jasne i precyzyjne, by wywoływać bezpośredni skutek. Dyrektywa

przewiduje pewną liczbę możliwych wyjątków, które powinny być doprecyzowane przez państwa członkowskie. Co

więcej, brzmienie art. 5 jest nieprecyzyjne i wymaga podjęcia implementujących go środków.

46. Należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału (w szczególności wyrokiem z 19.1.1982 r. w

sprawie 8/81 Becker przeciwko Finanzamt Munster-Innenstadt [1982] ECR 53), jeżeli postanowienia dyrektywy są, jeśli chodzi o ich treść, bezwarunkowe i dostatecznie precyzyjne jednostka może się na tych postanowieniach oprzeć przeciwko państwu w sytuacji, gdy państwo nie wprowadziło dyrektywy do prawa krajowego przed upływem przewidzianego w niej terminu lub gdy nie stosuje dyrektywy w prawidłowy sposób.

47. Ten punkt widzenia opiera się na tym, że przyjęcie zasady niemożności powoływania się zainteresowanych

podmiotów na obowiązek nałożony przez dyrektywę byłoby niezgodne z wiążącym charakterem, jaki art. 189 [249] TWE przyznaje dyrektywie. Z tego stwierdzenia Trybunał wywnioskował, że państwo członkowskie, które nie przyjęło środków implementujących dyrektywę w wymaganym okresie, nie może powoływać się przeciwko jednostce na swoje własne zaniedbanie w wykonywaniu obowiązków nałożonych przez dyrektywę.

48. W związku z argumentem, że nie można powoływać się na dyrektywę przeciwko jednostce, należy podkreślić, że zgodnie z art. 189 [249] TWE wiążący charakter dyrektywy, który stanowi podstawę dla możliwości powoływania się na dyrektywę przed sądami krajowymi, występuje jedynie w stosunku do "każdego państwa członkowskiego, do którego jest adresowana". Oznacza to, że dyrektywa nie może sama z siebie nakładać obowiązków na jednostkę oraz że nie można powoływać się na postanowienia dyrektywy przeciwko podmiotom indywidualnym. Dlatego należy sprawdzić, czy w niniejszej sprawie pozwanego można uznać za taki podmiot.

49. Należy zwrócić uwagę, że tam gdzie osoba fizyczna biorąca udział w postępowaniu może powoływać się na

dyrektywę w stosunku do państwa, może to uczynić niezależnie od roli w jakiej to ostatnie występuje, czy to jako pracodawca czy jako władza państwowa. W każdym przypadku konieczne jest zapobieżenie odnoszeniu korzyści przez państwo z własnych zaniedbań w wykonywaniu prawa wspólnotowego.

50. Do sądu krajowego należy zastosowanie powyższych twierdzeń do okoliczności toczącej się przed nim sprawy. Jednakże Court of Appeal określił we wniosku o wydanie orzeczenia wstępnego, że pozwany - Southampton and South West Hampshire Area Health Authority - jest organem władzy publicznej.

51. Argument przedstawiony przez rząd Wielkiej Brytanii, że możliwość opierania się na postanowieniach

dyrektywy przeciwko pozwanemu występującemu jako organ państwowy, mogłaby doprowadzić do arbitralnego i niesprawiedliwego zróżnicowania sytuacji pracowników państwowych i pracowników sektora prywatnego, nie uzasadniają innego wniosku. Tego zróżnicowania można by z łatwością uniknąć, gdyby państwo członkowskie prawidłowo implementowało dyrektywę.

52. W odniesieniu do pytania, czy art. 5 ust. 1 Dyrektywy nr 76/207, który realizuje zasadę równego traktowania wyrażoną w art. 2 ust. 1 tej Dyrektywy, może być uznany, jeżeli chodzi o jego treść, za bezwarunkowy i dostatecznie precyzyjny, aby jednostka mogła się na niego powołać przeciwko państwu, należy stwierdzić, że przepis ten, brany dosłownie, zabrania jakiegokolwiek różnicowania warunków pracy ze względu na płeć, włącznie z warunkami zwolnienia. Przepis jest na tyle precyzyjny, aby jednostka mogła się na niego powołać i aby mógł być stosowany przez sądy krajowe.

53. Należy następnie zastanowić się, czy zakaz dyskryminacji ustanowiony przez Dyrektywę może być traktowany jako bezwarunkowy, w świetle zawartych w niej wyjątków oraz wobec faktu, że zgodnie z art. 5 ust. 2 państwa członkowskie są zobowiązane podjąć kroki w celu zapewnienia stosowania zasady równego traktowania w prawie krajowym.

54. W związku z zastrzeżeniem zawartym w art. 1 ust. 2 Dyrektywy nr 76/207, dotyczącym stosowania zasady

równości w kwestiach zabezpieczenia socjalnego, należy zauważyć, że chociaż zastrzeżenie ogranicza zakres ratione materiae dyrektywy, nie uzależnia stosowania tej zasady od jakiegokolwiek warunku. Ponadto, wyjątki przewidziane w art. 2 Dyrektywy nr 76/207 nie znajdują zastosowania w niniejszej sprawie.

55. Oznacza to, że art. 5 Dyrektywy nr 76/207 nie przyznaje państwom członkowskim prawa do ograniczania

stosowania zasady równego traktowania w zakresie podejmowanych przez nie działań lub uzależniania jej od

spełniania określonych warunków. Przepis ten jest dostatecznie precyzyjny i bezwarunkowy, aby jednostka mogła powołać się na niego przed sądem krajowym, w celu uniknięcia zastosowania jakiegokolwiek krajowego przepisu, który jest sprzeczny z art. 5 ust. 1.

56. W konsekwencji, odpowiedź na drugie pytanie jest następująca: art. 5 ust. 1 Dyrektywy Rady nr 76/207 z

9.2.1976 r., która zakazuje jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na płeć w odniesieniu do warunków pracy, włącznie z warunkami zwolnienia, jest przepisem, na który można powołać się przeciwko władzom państwowym występującym w roli pracodawcy, w celu uniknięcia zastosowania jakiegokolwiek przepisu prawa krajowego, który jest sprzeczny z art. 5 ust. 1.

* Przekład polski za: Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, red. R. Skubisz, Warszawa 2003 (tekst orzeczenia na płycie CD-ROM dołączonej do książki).

* Przekład polski za: Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, red. R. Skubisz, Warszawa 2003 (tekst orzeczenia na płycie CD-ROM dołączonej do książki).

---