magiczna paleontologia, Uczelnia - Politechnika Slaska, paleo


Prekambr

Na obszarze Polski skały prekambru poznano na trzech obszarach: w Sudetach,

gdzie występują one na powierzchni, oraz w Polsce północno-wschodniej (na

platformie wschodnioeuropejskiej) i w Polsce południowej, gdzie skały te znane są

tylko z wierceń.

Sudety

W Sudetach skały prekambru występują w wielu rejonach. Odtworzenie

historii ich powstawania jest jednak utrudnione, gdyż skały tego górotworu zostały

silnie zmetamorfizowane i były kilkakrotnie deformowane. Utrudnia to prawidłowe

ustalenie wieku bezwzględnego, a co za tym idzie — pozycji stratygraficznej

starszych formacji skalnych.

Za najstarsze uważa się skały kry gnejsowej Gór Sowich. Są to silnie

sfałdowane paragnejsy, granitognejsy, migmatyty, rzadziej amfibolity i granulity,

powstałe w wyniku metamorfizmu grubych formacji skał osadowych (głównie

iłowców i mułowców) i wulkanicznych.

Za proterozoiczne uważane są skały masywu Lądka i Snieżnika, Gór

Bystrzyckich i Orlickich oraz Gór Izerskich. W masywie Lądka i Snieżnika są to

dwie generacje gnejsów różniące się od siebie wielkością kryształów (blastów):

gierałtowskie (o różnej wielkości kryształów) i młodsze, śnieżnickie (grubokrystaliczne).

Oprócz nich występują tam kwarcyty, marmury (świadczące o wcześniejszej

sedymentacji węglanowej) i amfibolity. W Górach Bystrzyckich i Orlickich są to

gnejsy bystrzyckie oraz łupki krystaliczne z przewarstwieniami kwarcytów,

rogowców i marmurów. W Górach Izerskich występują gnejsy izerskie, granitognejsy,

Wszystkie te skały powstały w wyniku metamorfizmu osadów tworzących się

w zbiorniku morskim (mułowców, łupków ilastych, a podrzędnie piaskowców

i wapieni), a także zasadowych wulkanitów i tufów. Metamorfizm ten, któremu

towarzyszyło fałdowanie, nastąpił pod koniec proterozoiku, w czasie ruchów

kadomskich. Najmłodszymi skałami prekambryjskimi w Sudetach są szarogłazy łużyckie,

powstałe najprawdopodobniej u schyłku neoproterozoiku.

Wiek wszystkich wymienionych powyżej skał, oprócz szarogłazów łużyckich,

nie jest ostatecznie ustalony i uznawanie ich za prekambryjskie wynika bardziej

z tradycji niż z obiektywnych kryteriów. W ostatnich latach pojawiły się nowe

dane sugerujące, że skały te mogą być zaliczone nie tylko do proterozoiku, ale

mogą także obejmować najstarszy paleozoik.

Polska południowa

Skały prekambru występują powszechnie na przedpolu Karpat; są one jednak

przykryte grubym płaszczem skał młodszych.

Za najstarsze uważa się skały prekambru rozpoznane za pomocą wierceń

i badań geofizycznych w podłożu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Występuje

tam blok skał krystalicznych w kształcie trójkąta, zbudowany ze skał metamorficznych

i magmowych. Skały te powstały prawdopodobnie w dwóch cyklach

tektoniczno-diastroficznych, zakończonych około 850 i 630 mln lat temu.

Do skał prekambryjskich wielu geologów zalicza słabo zmetamorfizowane

i sfałdowane zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce i łupki ilaste, występujące

w jądrze antyklinorium dolnego Sanu. Skały te są uważane za neoproterozoiczne,

choć niektórzy geolodzy sądzą, że znaczna ich część mogła powstać w kambrze.

Polska pł?ocno-wschodnia

Najstarsze w granicach Polski skały fundamentu platformy wschodnioeuropejskiej

występują w obrębie tzw. masywów centralnych, powstałych przed cyklem

svekofeńsko-karelskim (zbudowanych głównie z granitoidów o wieku bezwzględnym

około 2,6 mld lat), oraz kompleksów fałdowych i intruzywnych, powstałych

w czasie cyklu svekofeńsko-karelskiego i gotyjskiego, a zbudowanych z silnie

sfałdowanych, różnorodnych skał metamorficznych, najczęściej gnejsów, łupków

krystalicznych, granulitów, amfibolitów, oraz skał intruzywnych — granitoidów

oraz anortozytów i norytów z rudami żelaza

KOPALINY UŻYTECZNE

W skałach prekambru na świecie występuje wielka różnorodność złóż rud

metali. Rudy żelaza związane są zarówno ze skałami osadowymi, które uległy

zmetamorfizowaniu, jak teżintruzjami magmowymi, znanymi ze Szwecji, Norwegii, Stanów Zjednoczonych,

Meksyku, Chile, Rosji, Ukrainy, Indii, Kanady i wielu innych krajów.

W Polsce w skałach prekambryjskich kompleksu mazurskiego na platformie

wschodnioeuropejskiej występują złoża magmowych rud żelaza. Najlepiej rozpoznane

jest złoże Krzemianka, zalegające poniżej głębokości 800 m.

Bogate złoża miedzi tego wieku znane są ze Stanów Zjednoczonych i Kanady,

niklu z Kanady, srebra z Indii, Stanów Zjednoczonych, Australii, złota z Kanady,

Stanów Zjednoczonych, Australii, południowej Afryki, uranu z Zairu i Kanady.

W Polsce w łupkach krystalicznych z rejonu Gierczyna stwierdzono występowanie

kasy tery tu (tlenek cyny).

Skały prekambryjskie są także szeroko wykorzystywane jako surowce skalne.

W Polsce są eksploatowane na Dolnym Śląsku, a na szczególną uwagę zasługują

marmury z masywu Lądka i Snieżnika zwane Marianną Białą i Marianną Zieloną.

Paleozoik

kambr

Skały kambryjskie w Polsce występują na powierzchni tylko w Górach

s

Świętokrzyskich i w Sudetach. Poza tym są one znane z otworów wiertniczych na

obszarze platformy wschodnioeuropejskiej, przedgórza Karpat (antyklinorium dolnego

Sanu), podłoża niecki miechowskiej i zapadliska górnośląskiego

Góry Świętokrzyskie

Góry Świętokrzyskie są jednym z kilku obszarów w Europie, gdzie występuje

kompletny profil skał kambryjskich z licznymi skamieniałościami. Skały kambryjskie

zajmują niemal połowę powierzchni paleozoiku świętokrzyskiego (ryc. 30),

występując na powierzchni w wielu rejonach. Z nich zbudowane są główne pasma

regionu (Łysogóry, Pasmo Jeleniowskie, Pasmo Masłowskie, Pasmo Dymińskie,

Pasmo Ociesęckie, Pasmo Orłowińskie). W południowo-wschodniej części wychodnie

utworów kambryjskich znacznie się rozszerzają, dochodząc aż do Wisły w rejonie

Sandomierza, gdzie tworzą malownicze Góry Pieprzowe. Najstarsze osady

to cienkoławicowe piaskowce), na których

leżą szare i oliwkowe łupki ilaste i mułowce z rzadkimi przewarstwieniami

piaskowców drobno- i średnioziarnistych (formacja łupków Czarnej).

Zawarte w nich skamieniałości (m.in. Sabellidites cambriensis, Platysolenites

antiąuissimus) pozwalają zaliczyć te osady do kambru przedtrylobitowego.

Powyżej występują cienko- i średnioławicowe piaskowce drobno- i średnioziarniste

z rzadkimi przeławiceniami mułowców i łupków ilastych (formacja

piaskowców z Ociesęk), zawierające liczne skamieniałości śladowe, skamieniałości

przewodnie trylobitów (m.in. Holmia marginata, Kjerulfia orcina, Ellipsocephalus

sanctacruciensis), a także ramienionogów i hyolitów. Inwentarz skamieniałości

pozwala zaliczyć te skały do wyższej części kambru dolnego i najniższej części

kambru środkowego.

We wschodniej części obszaru formacja ta przechodzi facjalnie w oliwkowe

lub szare łupki ilaste i mułowcowe z przeławiceniami mułowców (formacja

łupków z Kamieńca). Znajdowane w nich skamieniałości śladowe oraz skamieniałości

trylobitów świadczą o ich przynależności do wyższej części kambru dolnego.

W kambrze środkowym nadal trwała sedymentacja, ale zbiornik

był silniej zróżnicowany. W bloku kieleckim do niższych poziomów

biostratygraficznych kambru środkowego należą gruboławicowe,

różnoziarniste, niekiedy zlepieńcowate piaskowce występujące w centralnej części

(z przewodnimi trylobitami m.in.

Paradoxides polonicus), a na wschodzie — piaskowce drobnoziarniste i mułowce

(formacja piaskowców z Usarzowa), zawierające liczne przewodnie trylobity

(m.in. Paradoxides insularis, Ellipsocephalus hojfi, Comluella samsonowiczi).

Wyższe poziomy kambru środkowego znajdują się w części północnej paleozoiku

świętokrzyskiego, w bloku łysogórskim. Są to łupki ilaste z przewarstwieniami

cienkoławicowych piaskowców (formacja łupków z Gór Pieprzowych) z rzadkimi

skamieniałościami trylobitów

Najwyższą część kambru środkowego reprezentuje formacja piaskowców

z Wiśniówki, obejmująca również dolne poziomy kambru górnego (ryc. 31). Są to

grubo- i średnioławicowe piaskowce kwarcowe z przewarstwieniami mułowców

i łupków ilastych, zwane kwarcytami łysogórskimi. Z nich są zbudowane najwyższe

pasma Gór Świętokrzyskich. Struktury sedymentacyjne na powierzchniach ławic

świadczą o tym, że osady te powstawały w środowisku bardzo płytkim, częściowo

plażowym. Bardzo rzadkie są w nich skamieniałości trylobitów (m.in. Aphelaspis

rara, Olenus solitaris), ramienionogów (Orusia cf. lenticularis), liliowców

(Cambrocrinus regularis).

Najmłodszymi skałami kambru w tym rejonie jest formacja łupków z Klonówki

— szare, oliwkowe i czerwone łupki ilaste i mułowcowe z przewarstwieniami

piaskowców. Ze skał tej formacji zbudowane są północne stoki Pasma Masłowskiego,

Łysogór i Pasma Jeleniowskiego. Występują w nich bardzo licznie ślady organiczne,

rzadziej skamieniałości ramienionogów i trylobitów (m.in. Trilobagnostus rudis,

Peltura scarabeoides, Leptoplastides irae). W stropie formacji znaleziono również

graptolita Rhabdinopora sp. wskazującego na wiek wczesnoordowicki (najniższy

tremadok).

Po najniższym tremadoku nastąpiły ruchy fazy sandomierskiej (ryc. 32),

której w Górach Świętokrzyskich nadaje się rangę orogenezy. Spowodowały one

sfałdowanie osadów kambryjskich w bloku kieleckim i powstanie łańcucha górskiego

— Sandomirydów. Na obszarze bloku łysogórskiego nastąpiły wówczas

tylko ruchy pionowe, które doprowadziły do wypiętrzenia obszaru. Późniejsza

erozja spowodowała odsłonięcie różno wiekowych skał kambryjskich w bloku

kieleckim.

0L

Sudety

W Sudetach do kambru zaliczane są wapienie wojcieszowskie barwy białej i różowej, miąższości około 500 m, które są miejscami zmetamorfizowane, oraz tzw. formacja zieleńcowa — zmetamorfizowane skały wulkaniczne (lawy i tufy), w których zachowały się miejscami struktury poduszkowe, co świadczy o tym, iż powstały wskutek działalności wulkanizmu podmorskiego. Mają one miąższość około 1000 m i występują w Górach Kaczawskich. Mogą one świadczyć o tym, iż basen, w którym powstawały, miał charakter oceaniczny. Dokładny wiek powyższych skał, ani ich następstwo stratygraficzne nie są jasne. W wapieniach wojcieszowskich znaleziono nieliczne skamieniałości nie

mające charakteru skamieniałości przewodnich (m.in. korala denkowego Cambrotrypa sudetica i skorupiaka Silesicaris nasuta) oraz nieoznaczalne szczątki, interpretowane jako fragmenty trylobitów i archeocjatów.

Polska północno-wschodnia

Na obszarze polskiej części platformy wschodnioeuropejskiej osady kambru są wykształcone najpełniej w zachodniej części obniżenia perybałtyckiego. W spągu kambru, leżącym na głębokości poniżej 3000 m, znajdują się piaskowce i mułowce, powstałe w warunkach lądowych, należące do górnego neoproterozoiku. Dolny kambr rozpoczyna się piaskowcami kwarcowymi, a wyżej znajdują się piaskowce glaukonitowe z konkrecjami fosforytów. W skałach tych nie znaleziono skamieniałości, ale ślady organiczne świadczą o ich morskiej genezie. Wyżej leżą mułowce z przewarstwieniami iłowców i piaskowców z nielicznymi skamieniałościami hyolitów (Orthotheca hermelini), małżoraczków (Indiana sp.) i akritarch. Kambr środkowy to kwarcowe piaskowce i mułowce z licznymi przewodnimi trylobitami (m.in. Paradoxides cf. pinus, Peronopsis fallax, Paradoxides cf. paradoxissimus) oraz piaskowce glaukonitowe. Kambr górny, o małej miąższości w porównaniu z innymi oddziałami, reprezentują czarne iłowce z przewarstwieniami wapieni, zawierające liczne skamieniałości trylobitów (m.in. Agnostus pisiformis, Peltura scarabeoides) i ramienionogów (Orusia lenticularis). Miąższość osadów kambryjskich w obniżeniu perybałtyckim sięga 600 m. W obniżeniu podlaskim (kambr leży transgresywnie na piaszczysto-

ilastych skałach wendu lub wprost na fundamencie krystalicznym. Kambr dolny

rozpoczyna się piaskowcami kwarcowymi z przewarstwieniami mułowców

i piaskowcami arkozowymi. Występujące w nich skamieniałości (m.in. Platysolenites

antiąuissimus, Mobergella brastadi) wskazują na przynależność do kambru

przedtrylobitowego. W leżących wyżej piaskowcach z przewarstwieniami mułowców

i iłowców znaleziono skamieniałości trylobitów: Holmia orienta, Strenuaeva

primaeva, Kingaspis borealis, a także ramienionogów i hyolitów, świadczących

o ich dolnokambryjskim wieku.

KOPALINY UŻYTECZNE

W skałach wieku kambryjskiego na świecie znane są złoża ropy naftowej

(rejon Irkucka w Rosji, Teksas, Kansas i Wyoming w Stanach Zjednoczonych),

miedzi (Tennessee w Stanach Zjednoczonych, Zair), ołowiu (Missouri w Stanach

Zjednoczonych), żelaza (Pensylwania w Stanach Zjednoczonych), azbestu (Quebec

w Kanadzie), soli kamiennych i potasowych (południowa Syberia) i fosforytów

(środkowa Australia, Kazachstan). W Polsce znane są niewielkie złoża ropy

naftowej w obniżeniu perybałtyckim. Na dużą skalę eksploatuje się surowce

skalne tego wieku: w Górach Świętokrzyskich — piaskowce kwarcytyczne,

a w Sudetach — wapienie wojcieszowskie.

Ordowik sylur

W Polsce utwory ordowiku występują na powierzchni w Górach Świętokrzyskich

i w Sudetach, zaś pod przykryciem skał młodszych — na platformie wschodnioeuropejskiej,

na Pomorzu (podłoże niecki szczecińskiej, wału pomorskiego i niecki

pomorskiej), w podłożu niecki miechowskiej, podłożu monokliny przedsudeckiej

i w antyklinorium dolnego Sanu

Góry Świętokrzyskie

Osady ordowiku Gór Świętokrzyskich (ryc. 46) są zróżnicowane facjalnie. Liczne

są luki stratygraficzne, charakterystyczne dla morza transgreduj ącego na obszar

o urozmaiconej rzeźbie. Dolną część profilu stanowią na ogół osady okruchowe,

a wyżej przeważają mułowce, wapienie i dolomity z cienkimi przewarstwieniami

bentonitów, świadczących o istnieniu w pobliżu czynnych wulkanów.

Na obszarze bloku łysogórskiego w ciągłości sedymentacyjnej z osadami kambru

występują osady dolnego tremadoku. Są to ciemne łupki ilaste miąższości kilku metrów,

z Rhabdinopora sp. W wyższej części tremadoku nastąpiły ruchy sandomierskie, które

doprowadziły do likwidacji zbiornika i wypiętrzenia łańcucha Sandomirydów.

W południowej części obszaru świętokrzyskiego (blok kielecki) po okresie

krótkiej, lecz intensywnej erozji nastąpiła w górnym tremadoku transgresja morska.

Na sfałdowanych skałach kambryjskich spoczywa cienka warstwa zlepieńca

podstawowego, na którym leżą piaskowce i mułowce glaukonitowe z przewarstwieniami

zlepieńców, chalcedonitów, zawierających liczne skamieniałości ramienionogów

(m.in. Thysanotos siluricus, Conotreta czarnockii), oraz bentonitów.

W arenigu i lanwirnie transgresja rozszerzała się, lecz osady tych epok znane są

tylko z bloku kieleckiego. W arenigu w południowej części tego bloku powstawały

zielonawe iłowce z graptolitami (m.in. Didymograptus extensus, Loganograptus

logani), zaś w części północnej — piaskowce ortidowe (z przewodnimi Orthambonites

pseudometus, Antigonambonites pUmuś) oraz wapienie z trylobitami (Nilleus armandillo,

Cybele bellatula), ślimakami i mszywiołami. W lanwirnie w południowej części

bloku kieleckiego w dalszym ciągu powstawały mułowce z graptolitami (m.in.

Didymograptus bifidus) z przewarstwieniami szamozytowo-syderytowych rud żelaza.

W północnej części bloku osadzały się nadal piaskowce i wapienie z licznymi

ramienionogami (m.in. Lycophońa nucella) oraz trylobitami (Illaenus wahlenbergi).

Osady landeilu występują już w całych Górach Świętokrzyskich. Na obszarze

bloku łysogórskiego leżą one wprost na dolnym tremadoku. Są to wapienie

i iłowce z graptolitami (m.in. Glyptograptus cf. teretiusculus). W północnej części

bloku kieleckiego powstawały wówczas wapienie, margle i łupki ilaste, a w części

południowej — łupki graptolitowe.

W karadoku zbiornik pogłębił się i powszechnie powstawały łupki graptolitowe

(m.in. z Diplograptus multidens). W aszgilu natomiast następowało stopniowe

spłycanie się zbiornika, co wiąże się z ruchami fazy takońskiej. W bloku

łysogórskim powszechnie powstawały łupki ilaste i mułowce z graptolitami

i trylobitami

Polska południowo-wschodnia

W obniżeniu perybałtyckim (ryc. 47) osady ordowiku rozpoczynają się cienką

warstwą zlepieńców i piaskowców (niekiedy z glaukonitem) z obolusami, należących

do tremadoku. W arenigu sedymentacja zmieniła się na węglanową, trwającą do

landeilu. W wapieniach tych częste są powierzchnie rozmyć i brekcje śródformacyjne,

świadczące o niespokojnej, płytkowodnej sedymentacji. W karadoku powszechnie

powstawały iłowce z trylobitami (m.in. z Illaenus fallax), a w aszgilu nastąpił

powrót do sedymentacji węglanowej. W stropowych partiach profilu w części

wschodniej obniżenia perybałtyckiego występuje luka stratygraficzna, związana

z ruchami pionowymi pod koniec ordowiku.

W pozostałych rejonach platformy wschodnioeuropejskiej wykształcenie osadów

ordowiku jest podobne.

Inne rejony

Na Pomorzu Zachodnim ordowik reprezentują łupki ilaste, mułowce i piaskowce

o miąższości kilkuset metrów.

W podłożu niecki miechowskiej i antyklinorium dolnego Sanu osady ordowiku

wykazują analogie z równowiekowymi osadami Gór Świętokrzyskich

KOPALINY UŻYTECZNE

Wśród złóż surowców mineralnych związanych ze skałami ordowickimi

wymienić należy łupki palne, zwane kukersytami, występujące na obszarze

Estonii, z których uzyskiwane są bituminy. Osadowe rudy żelaza eksploatuje się

na skalę przemysłową w Bretanii, na Płw. Iberyjskim, w niecce Barrandienu

(okolice Pragi), a także w Appalachach. W Polsce w osadach ordowiku obniżenia

perybałtyckiego i obniżenia podlaskiego spotyka się ślady ropy naftowej. Lokalnie

były też eksploatowane ordowickie piaskowce jako kamień budowlany

Sylur

W stosunku do ordowiku morze sylurskie staje się głębsze, a facje ulegają

ujednoliceniu. Począwszy od landoweru aż po dolny ludlow włącznie, na całym

obszarze świętokrzyskim osadzały się ciemne łupki ilaste z licznymi przewodnimi

graptolitami, pozwalającymi na dokładną korelację stratygraficzną z sylurem

Europy i świata. Grubość tych osadów wynosi około 400 m.

Sudety

W Sudetach utwory sylurskie występują w Górach Kaczawskich i w Górach

Bardzkich. Są to zmetamorfizowane łupki graptolitowe, łupki krzemionkowe

i lidyty, rzadziej piaskowce o charakterze osadów głębokomorskich (oceanicznych);

ich miąższość nie przekracza 100 m.

północno wschodnia

Osady syluru w polskiej części platformy wschodnioeuropejskiej cechuje znaczna

jednolitość facjalna i duża miąższość (w zachodniej części obniżenia perybałtyckiego

nawet do 2000 m). Są to łupki ilaste i mułowce graptolitowe z przewarstwieniami

piaskowców, szarogłazów i wapieni.

KOPALINY UŻYTECZNE

W utworach sylurskich występuje niewiele kopalin użytecznych. W Ameryce

Północnej w utworach tego wieku występuje ropa naftowa. Tam też eksploatowane

są sylurskie sole. W Polsce tylko lokalnie eksploatuje się sylurskie skały okruchowe

w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach na potrzeby miejscowego budownictwa.

Dewon

W Polsce utwory dewonu występują na powierzchni w Górach Świętokrzyskich

i w Sudetach oraz na wschodnim obrzeżu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego,

w okolicy Siewierza i Krakowa (ryc. 79). Pod przykryciem skał młodszych osady

dewonu znane są z całego obszaru Polski pozakarpackiej, oprócz Polski

północno-wschodniej.

Swietokrzyskie

W bloku łysogórskim dewon dolny w facji oldredowej początkowo wykształcony

jest jako mułowce i iłowce z cienkimi przewarstwieniami wapieni i margli,

a wyżej jako piaskowce z lagunowymi rybami i wielkorakami. W emsie nastąpiła

transgresja morska i blok kielecki został zalany. Powstawały wówczas na całym

obszarze świętokrzyskim piaskowce ze skamieniałościami ryb pancernych,

ramienionogów i flory. W ich obrębie występują przewarstwienia tufitów. Miąższość

utworów dolnego dewonu waha się od kilkudziesięciu metrów w bloku kieleckim

do około 800 m w bloku łysogórskim.

W środkowym dewonie powszechnie tworzyły się osady węglanowe: w eiflu

głównie dolomity, w żywecie zaś osady wapienne z liczną fauną bentoniczną,

niekiedy o charakterze rafowym; w bloku łysogórskim tworzyły się wówczas

również osady okruchowe (piaskowce, mułowce i łupki ilaste).

Na przełomie środkowego i górnego dewonu pojawiły się niewielkie niezgodności

i luki stratygraficzne, co było wynikiem blokowych ruchów dna morskiego. We franie

w dalszym ciągu dominowała sedymentacja węglanowa, lecz zróżnicowana

morfologia dna morskiego doprowadziła do powstania dwóch facji: kadzielniańskiej,

o charakterze rafowym, i łysogórskiej, w której dominowały średnio- i cienkoławicowe

wapienie oraz łupki ilaste. W famenie nastąpiło wyrównanie facji i powszechnie

powstawały pełnomorskie cienkoławicowe wapienie z łupkami ilastymi

Miąższość osadów środkowego i górnego dewonu w Górach Świętokrzyskich

wzrasta ku północy i w bloku łysogórskim osiąga 2000 m

Sudety

Utwory dewonu w Sudetach występują w Górach Kaczawskich, w depresji

Świebodzic, w Górach Bardzkich, w okolicach Kłodzka, Strzelina i Głuchołazów.

W Górach Kaczawskich są to przede wszystkim fyllity i kwarcyty,

które powstały w wyniku metamorfizmu osadów pelagicznych. W Górach Bardzkich

de won reprezentują łupki krzemionkowe i ilaste z wkładkami lidytów

i piaskowców.

W depresji Świebodzic występuje tylko dewon górny. Są to szarogłazy

i piaskowce z wkładkami łupków ilastych i wapieni oraz margli, przechodzące ku

górze w czerwone wapienie z licznymi głowonogami; osady te mają miąższość

ponad 2000 m.

W okolicach Kłodzka znane są również tylko utwory górnego dewonu. Są to

wapienie ze zlepieńcami w spągu o miąższości około 50 m.

Górny Śląsk

Dewon na Górnym Śląsku zajmuje znaczne obszary, ale na powierzchni

odsłania się tylko w rejonie Dębnika i Siewierza. Rozpoczyna się piaskowcami old

redu o grubości około 100 m, leżącymi niezgodnie na starszym podłożu. Z początkiem

dewonu środkowego nastąpiła transgresja morska i zaczęły powstawać wapienie,

dolomity i margle z fauną ramienionogów. Sedymentacja tych osadów trwała do

końca dewonu i przez dolny karbon

Lubelszczyzna

Na Lubelszczyźnie przejście syluru w dewon jest

ciągłe i następuje w obrębie osadów morskich. Dewon

dolny jest reprezentowany przez mułowce i iłowce

z przewarstwieniami wapieni, które ku górze przechodzą

w fację oldredową — pstre mułowce i piaskowce. Pod

koniec dolnego dewonu nastąpiła transgresja morska

i w środkowym dewonie powstawały dolomity, a w górnym

wapienie z liczną fauną, margle, a później także

anhydryty. Miąższość osadów dewońskich jest zmienna

i może dochodzić nawet do 2000 m.

pmorze

Na Pomorzu dewon leży niezgodnie na sfałdowanych

utworach starszego paleozoiku. Dewon dolny jest tam

wykształcony jako pstre osady piaszczysto-ilaste z wkładkami

wapieni i margli o nieznacznej miąższości; w wielu

rejonach brak jest zupełnie osadów dolnodewońskich,

a profil rozpoczyna się piaskowcami i wapieniami

środkowego dewonu, które ku górze przechodzą w dolomity,

margle i wapienie z przewarstwieniami osadów

okruchowych.

Polska południowa

Osady dewonu występują w wielu rejonach pod

przykryciem skał młodszych na przedgórzu Karpat, jak

też i w podłożu Karpat. Dewon dolny reprezentują

mułowce i piaskowce facji old redu. Wyżej występują

piaskowce przechodzące ku górze w wapienie z liczną

fauną, należące do dewonu środkowego. W górnym

dewonie powstawały wapienie pelitowe i margle z amonitami.

KOPALINY UŻYTECZNE

W utworach dewońskich występuje wiele surowców mineralnych pochodzenia

osadowego. Ropa naftowa i gaz ziemny występują w Stanach Zjednoczonych,

Kanadzie, Algierii, Australii. W Polsce udokumentowano złoże gazu ziemnego

Komarów na Lubelszczyźnie. W Kazachstanie, w Rosji (Jakucja) i w Ameryce

104 Dewon

Północnej występują dewońskie złoża soli kamiennej, a osadowe rudy żelaza

w Australii.

W Ustroniu Śląskim w osadach dewońskich znajdują się wody mineralne.

W I połowie XX w. w Górach Świętokrzyskich eksploatowano w utworach

dewońskich miedź (Miedzianka koło Chęcin, Miedziana Góra koło Kielc) oraz piryt

i syderyt (Rudki koło Nowej Słupii), a także w wielu miejscach rudy cynku i ołowiu.

Utwory dewońskie w Polsce dostarczają także wielu surowców skalnych.

W Sudetach znane są złoża kwarcytów w Jegłowej, łupków krystalicznych w Przewornie

i wapieni w Gołogłowach. W Górach Świętokrzyskich są eksploatowane głównie

dolnodewońskie piaskowce (Bukowa Góra w Paśmie Klonowskim) oraz wapienie

środkowego i górnego dewonu (m.in. Bolechowice, Ostrówka, Jaźwica, Kostomłoty,

Józefka). Niektóre wapienie z Gór Świętokrzyskich używane są jako ozdobny kamień

okładzinowy (tzw. marmury chęcińskie i kieleckie), podobnie jak i wapienie z okolic

Dębnika (na wschód od Krakowa), tzw. marmury dębnickie. W Strawczynku w Górach

/ Świętokrzyskich znane jest także złoże barytu.

Karbon

UTWORY KARBONU W POLSCE

Utwory karbonu na obszarze Polski są szeroko rozpowszechnione. Na

powierzchni znajdują się one w Górach Świętokrzyskich, na Górnym Śląsku

i w Sudetach. Pod przykryciem skał młodszych utwory karbonu występują

praktycznie na całym obszarze Polski pozakarpackiej, z wyjątkiem północno-

wschodniej części kraju (ryc. 94).

Góry Świętokrzyskie

W Górach Świętokrzyskich występuje tylko karbon dolny w bloku kieleckim.

Są to głównie łupki mułowcowe, łupki ilaste i krzemionkowe z przewarstwieniami

tufitów (facja kulmu), z soczewkami i przewarstwieniami wapieni. Ich miąższość

sięga 1000 m. W stropie tych utworów występuje ogniwo wapienia z bardzo liczną

i przewodnią fauną.

Po dolnym karbonie, prawdopodobnie w fazie sudeckiej (kruszcogórskiej?),

osady paleozoiku Gór Świętokrzyskich uległy ostatecznemu sfałdowaniu i usztywnieniu

(ryc. 95). W niektórych rejonach powstały niewielkie hydrotermalne złoża

rud żelaza i miedzi.

Górny Śląsk

Górnośląskie Zagłębie Węglowe (ryc. 96) ma kształt trójkąta wyznaczonego

przez Tarnowskie Góry na północy, Ostrawę na południu i Krzeszowice na

wschodzie. Dolny karbon jest tu wykształcony w facji wapienia węglowego

w części wschodniej i w facji kulmu w części zachodniej. Utwory wapienia

węglowego odsłaniają się na powierzchni w rejonie Czatkowic (na zachód od

Krakowa). Są to ciemne wapienie bitumiczne, przechodzące ku górze w osady

łupkowo-piaszczyste, o miąższości około 200 m. Osady facji kulmu obejmują

część zachodnią zagłębia i są reprezentowane przez piaskowce, mułowce i łupki

ilaste o miąższości dochodzącej do 4000 m.

Z końcem karbonu dolnego facje kulmu i wapienia węglowego zanikły

w związku ze stopniowym spłycaniem zbiornika morskiego. Z początkiem górnego

karbonu powstało zapadlisko przedgórskie, w którym tworzyły się osady dostarczane

z erodowanych łańcuchów górskich. Składały się one z przewarstwiających się

osadów morskich i lądowych, wśród których są liczne, ale cienkie pokłady węgla

(seria paraliczna). Później sedymentacja miała już charakter wyłącznie limniczny

— powstała wówczas tzw. górnośląska seria piaskowcowa z pokładami węgla.

Następnie tworzyła się tzw. seria mułowcowa z zanikającymi ku górze pokładami

węgla. Całość osadów górnego karbonu ma tu miąższość dochodzącą do 8500 m.

Na przełomie westfalu i stefanu, w fazie asturyskiej, została ukształtowana obecna

struktura Zagłębia Górnośląskiego

Sudety

Obszar Sudetów leży w sasko-turyńskiej strefie Waryscydów. Osady karbonu

występują w niecce północnosudeckiej, niecce śródsudeckiej, w depresji Świebodzic,

w Górach Kaczawskich i Górach Bardzkich.

We wczesnym karbonie powstawały osady facji kulmu (zarówno morskiej,

jak i lądowej), które osiągają do 7000 m miąższości (w niecce śródsudeckiej).

Cechą charakterystyczną kulmu sudeckiego jest duży udział osadów grubookruchowych

— zlepieńców i brekcji.

Na obszarze Gór Bardzkich i Gór Kaczawskich osady karbonu dolnego są

wykształcone głównie jako flisz.

Faza sudecka, która była główną fazą orogenezy waryscyjskiej w strefie

sasko-turyńskiej, spowodowała sfałdowanie obszaru Sudetów oraz jego wypiętrzenie.

W miejscu dzisiejszej niecki śródsudeckiej powstało zapadlisko śródgórskie,

w którym utworzyło się zagłębie limniczne. Osady górnego karbonu leżą tam

zgodnie na karbonie dolnym. Początkowo powstawały warstwy wałbrzyskie,

składające się ze zlepieńców, piaskowców i łupków z cienkimi pokładami węgla

(ryc. 98), po czym nastąpiły ruchy tektoniczne fazy kruszcogórskiej. Wskutek tego

leżące wyżej warstwy z Białego Kamienia spoczywają niezgodnie na warstwach

wałbrzyskich (są to zlepieńce i piaskowce z nielicznymi i cienkimi pokładami

węgla). Profil kończą, należące do stefanu, utwory nie zawierające pokładów

węgla (ryc. 98).

Ruchom waryscyjskim w późnym karbonie towarzyszył silny magmatyzm

— powstały granitoidowe intruzje: Karkonoszy, Strzegomia, Strzelina, Kudowy

oraz Kłodzka—Złotego Stoku.

Lubelszczyzna

Karbon Lubelszczyzny zajmuje znaczne obszary, ale znajduje się na dużych

głębokościach. Leży na osadach dewońskich z luką stratygraficzną, wywołaną fazą

bretońską. Do turneju należą dolomity oraz piaskowce i łupki ilaste z przewarstwieniami

wapieni, a do wizenu — iłowce i wapienie z przewarstwieniami

piaskowców i zlepieńców z cienkimi pokładami węgla. Na nich leżą łupki

i piaskowce z przewarstwieniami wapieni i cienkimi pokładami węgla, a wyżej

mułowce i piaskowce z pokładami węgla o wartości użytkowej, należące do

górnego karbonu. Dolna część produktywnych utworów górnokarbońskich (namur)

ma charakter paraliczny, a wyższa — limniczny. Sedymentację kończą tu ruchy

fazy asturyjskiej na granicy westfalu i stefanu.

Pomorze

Na Pomorzu, pod przykryciem skał młodszych występują osady dolnego

karbonu o miąższości około 1500 m. Są to wapienie i dolomity z podrzędnie

występującymi łupkami ilastymi i mułowcowymi, mułowcami i piaskowcami. Na

nich leżą w niektórych rejonach utwory górnego karbonu, wykształcone w facjach

lagunowych i jeziornych, w których nie ma pokładów węgla.

Tatry

W późnym karbonie powstała granitoidowa intruzja Tatr. Z granitoidów

tego wieku (głównie tonalitów) zbudowane są Tatry Wysokie i część Tatr

Zachodnich.

KOPALINY UŻYTECZNE

Głównym surowcem mineralnym, występującym w skałach okresu karbońskiego,

jest węgiel kamienny, którego złoża spotyka się na wszystkich

kontynentach; w niektórych zagłębiach węglowych (Zagłębie Moskiewskie)

stopień uwęglenia szczątków roślinnych nie posunął się daleko, wskutek

czego utworzyły się tylko pokłady węgla brunatnego. Wśród polskich zagłębi

węglowych, największe zasoby tego surowca ma Zagłębie Górnośląskie, lecz

najlepsze z energetycznego punktu widzenia gatunki węgla występowały

w Zagłębiu Dolnośląskim.

Poza węglem eksploatuje się także osady ilaste towarzyszące pokładom

węgla, a wśród nich bentonity, będące cennym surowcem w przemyśle hutniczym.

W osadach karbońskich w Rosji (wzdłuż Uralu) występuje ropa naftowa

i gaz ziemny. W Polsce znajduje się kilkanaście złóż gazu ziemnego i jedno

złoże ropy naftowej. Często występują w skałach karbońskich wody mineralne

(Jastrzębie Zdrój, Goczałkowice).

Duże znaczenie mają również karbońskie surowce skalne, a przede wszystkim

granitoidy. W Polsce największe kamieniołomy znajdują się w rejonie Strzelina

i Strzegomia.

UTWORY PERMU W POLSCE

Skały permu w Polsce odsłaniają się na powierzchni w Górach Świętokrzyskich,

s na Górnym Śląsku, w okolicach Krakowa, w Sudetach oraz w wysadach solnych

na Kujawach. Najpełniej wykształcone i najbardziej charakterystyczne profile

utworów tego wieku znajdują się pod przykryciem skał młodszych na obszarze

Niżu Polskiego. Osady permu są wykształcone w sposób charakterystyczny dla

północnej prowincji facjalnej.

Niż Polski

W dolnej części permu powstawały tu osady czerwonego spągowca. Polska

południowa i znaczna część platformy wschodnioeuropejskiej były obszarami,

skąd był dostarczany materiał do basenu polskiego (ryc. 107), będącego

południowo-wschodnią częścią basenu środkowoeuropejskiego. Na jego obrzeżach

tworzyły się osady eoliczne i rzeczne, zaś w basenie dominowała sedymentacja

drobnoziarnistych piasków, mułów i iłów. Wśród tych osadów występują na

niektórych obszarach (m.in. na monoklinie przedsudeckiej, w rejonie rowu

krzeszowickiego pod Krakowem) pokrywy porfirów i melafirów.

W końcu późnego permu następuje tu transgresja morska. Płytki zbiornik

zajmuje cały basen polski, wkracza w Sudety i Góry Świętokrzyskie, które stają

się brzegami tego zbiornika, gdzie powstają osady cechsztynu

pierwszego cyklotemu — Werra, rozpoczynają się białym spągowcem (białe

piaskowce i zlepieńce, powstałe z przemycia najwyższych ogniw czerwonego

spągowca przez wody transgredującego morza). Powyżej leży ogniwo charakterystycznych

i cennych dla gospodarki skał; są to iłowce i ciemne mułowce z bornitem,

chalkozynem, chalkopirytem, metalami ziem rzadkich, srebrem, złotem i platyną.

Jest to tzw. łupek miedzionośny, eksploatowany na szeroką skalę w okolicach

Lubina na monoklinie przedsudeckiej. Ponad łupkiem leży wapień cechsztyński

cyklotemu Werra, a nad nim ewaporaty (kolejno: anhydryt dolny, najstarsza sól

kamienna i anhydryt górny) o miąższości do 300 m. Cyklotem Stassfurt rozpoczyna

się dolomitem głównym, a wyżej leży anhydryt podstawowy oraz sól kamienna

i potasowa, które mogą mieć miąższość do 500 m. Cyklotem Leine rozpoczyna się

szarym iłem solnym z mułowcami i piaskowcami, na których leży dolomit

płytowy, sól młodsza, a niekiedy także sól potasowa oraz zuber (czerwone muły

i iły z solą). Cyklotem Aller ma najmniejszy zasięg (ryc. 108), a jego osady to

głównie żubry (ryc. 109). Miąższość osadów cechsztynu w osiowej części zbiornika

przekracza 1000 m. Cyklotemy nie wszędzie są wykształcone w sposób pełny, co

zależy w głównej mierze od pozycji w zbiorniku cechsztyńskim.

Osady cechsztynu na Niżu Polskim stanowią olbrzymie zagłębie solne.

Dostęp do soli jest ułatwiony, gdyż począwszy od triasu następowały procesy

halokinezy, w wyniku której powstały liczne poduszki i wy sady solne, docierające

niekiedy aż do powierzchni ziemi.

Sudety

W Sudetach osady czerwonego spągowca występują w niecce śródsudeckiej

i północnosudeckiej. Są to zlepieńce i piaskowce arkozowe o barwie czerwonej,

przewarstwione łupkami i wapieniami słodkowodnymi. W skałach tych spotyka

się niekiedy szczątki ryb i małżów słodkowodnych. Na nich leżą melafiry, porfiry

kwarcowe i porfiry z przewarstwieniami tufów, piaskowców arkozowych oraz

wapieni słodkowodnych ze szczątkami ryb i płazów. Górna część profilu składa

się ze zlepieńców, piaskowców i łupków. Miąższość osadów czerwonego spągowca

dochodzi tu miejscami do 3000 m.

Osady cechsztynu występują również w obu nieckach, z tym, że profil

w niecce północnosudeckiej jest pełniejszy. Rozpoczynają się białym spągowcem,

na którym leży cienka warstwa wapieni, a następnie łupek miedzionośny. Ponad

łupkiem leży wapień cechsztyński cyklotemu Werra, a jeszcze wyżej kolejne

ogniwa trzech najstarszych cyklotemów.

Górny Śląsk

Na obszarze śląsko-krakowskim utwory dolnego permu nie tworzą zwartej

pokrywy, lecz występują w postaci izolowanych płatów. Najstarsze skały zostały

wyróżnione pod nazwą zlepieńców myślachowickich, zbudowanych z okruchów

wapieni dolnego karbonu i górnego dewonu spojonych czerwonym iłem. Zlepieńce

te przechodzą obocznie w żwirowce i pstre iły. Młodsze są tufy porfirowe zwane

tufami filipowickimi. Ponadto występują tu dolnopermskie porfiry i melafiry.

Góry Świętokrzyskie

W Górach Świętokrzyskich brak udokumentowanych utworów czerwonego

spągowca. Morze cechsztyńskie wdarło się na świętokrzyski górotwór

waryscyjski, co spowodowało abrazję skał i doprowadziło do powstania znanych

zlepieńców zygmuntowskich, w skład których wchodzą głównie otoczaki

KOPALINY UŻYTECZNE

W utworach permskich występuje wiele złóż kopalin użytecznych, przede

wszystkim soli i węgla kamiennego. Złoża soli kamiennej i potasowej występują

na Niżu Środkowoeuropejskim, ciągnąc się od Morza Północnego po Polskę.

W Polsce złoża soli permskich związane są z licznymi wysadami solnymi

(m.in. Kłodawa, Inowrocław, Mogilno), powstałymi w rezultacie tektoniki solnej

(ryc. 111). W Europie złoża soli permskich występują ponadto na obszarze

przeduralskim oraz w zapadlisku nadkaspijskim. Poza Europą złoża soli znane są

ze stanów Kansas i Colorado w Stanach Zjednoczonych.

Węgiel kamienny występuje w permskich osadach w zapadlisku Peczory

w Europie, a także na Syberii (Zagłębie Kuźnieckie), w Kazachstanie, w Mandżurii,

w Indiach oraz w południowej Afryce. Bardzo duże znaczenie mają górnopermskie złoża osadowe miedzi, występujące

na obszarze Niemiec i Polski. Od Morza Północnego po Polskę oraz w Rosji

w skałach wieku permskiego występują także złoża ropy naftowej i gazu.

W Polsce eksploatowane są także surowce skalne wieku permskiego. Na

Dolnym Śląsku oraz w okolicach Krakowa są to porfiry i melafiry (występują

w nich niekiedy ametysty, jaspisy, agaty). W Górach Świętokrzyskich od kilku

wieków eksploatowane są zlepieńce zygmuntowskie; z nich wykonano pierwszą

kolumnę Zygmunta III Wazy w Warszawie.

Trias

UTWORY TRIASU W POLSCE

Na obszarze Polski utwory triasu są wykształcone przede wszystkim w facji

germańskiej (obszar Polski pozakarpackiej), zaś trias w facji alpejskiej znany jest z Tatr.

Osady triasu w facji germańskiej odsłaniają się na powierzchni w obrzeżeniu

mezozoicznym Gór Świętokrzyskich, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej

i w Sudetach. Poza tymi obszarami utwory triasu są przykryte osadami młodszymi.

Osadów tego okresu brak w południowej części platformy wschodnioeuropejskiej

(ryc. 123).

Góry Świętokrzyskie

Osady triasu w obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich powstawały

w brzeżnej strefie basenu germańskiego. Dolny i środkowy pstry piaskowiec

jest wykształcony jako czerwone, brązowe i żółte piaskowce kwarcowe z wkładkami

zlepieńców lub iłów, powstałych w środowisku lądowym (częściowo

pustynnym). W górnej części pstrego piaskowca powstały morskie osady retu

— wapienie i margle z Myophoria costata. Osady wapienia muszlowego

(ryc. 124) są trójdzielne. Części dolna i górna są reprezentowane przez wapienie

z liczną fauną, zaś część środkową stanowią głównie dolomity, margle

dolomityczne, niekiedy anhydryty, a nawet sól kamienna. Osady wapienia

muszlowego powstawały w płytkim zbiorniku morskim połączonym z oceanem

Tetyda. Szczególnie licznie występują w tych wapieniach małże, ramienionogi,

natomiast rzadko — ceratyty. W kajprze, w wyniku regresji zbiornika morskiego,

powstawały osady jeziorne — iły czerwone, piaskowce i zlepieńce z rudami

żelaza i węglem brunatnym. Osady retyku to iłowce, zlepieńce, brekcje i piaskowce.

Łączna miąższość osadów triasu w obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich

wynosi około 1500 m.

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej osady triasowe mają podobny

charakter jak w Górach Świętokrzyskich, choć osiągają znacznie mniejszą

miąższość. Pstry piaskowiec dolny i środkowy jest wykształcony jako piaskowce,

iły i żwiry o miąższości do 100 m. Wyżej spoczywają morskie osady retu

— margle, dolomity, gipsy, iłowce, a następnie osady wapienia muszlowego

(ryc. 124), w których oprócz licznych skamieniałości zwierzęcych występują

glony Diplopora.

Część profilu wapienia muszlowego na południu Wyżyny Krakowsko-

Częstochowskiej jest okruszcowana siarczkami cynku i ołowiu, które są przedmiotem

eksploatacji; utwory te noszą nazwę dolomitów kruszconośnych.

Osady kajpru w wielu miejscach nie występują, co jest wynikiem pionowych

ruchów fazy starokimeryjskiej. Kajper to głównie iłowce o miąższości

do 400 m, a retyk — brekcje, piaskowce i iły z przewarstwieniami wapieni

Sudety

Osady triasu w Sudetach występują w niecce śródsudeckiej i północnosudeckiej.

Pstry piaskowiec dolny i środkowy reprezentują tam zlepieńce, piaskowce i iły

o miąższości około 500 m. Na nich leżą margle, wapienie i iły retu oraz wapienie

należące do dolnej części wapienia muszlowego, o łącznej miąższości do 250 m.

Niż Polski

Odsłaniające się w Polsce osady triasu w facji germańskiej reprezentują

brzeżną część basenu środkowoeuropejskiego. Na Niżu Polskim osady te, przykryte

utworami młodszymi, są wykształcone analogicznie z tym, iż w dolnym i górnym

triasie zwiększa się udział morskich przeławiceń w profilu. W czasie sedymentacji

pstrego piaskowca nastąpiły dwie ingresje morskie, które pozostawiły po sobie

poziomy wapieni oolitowych.

Maksymalne miąższości triasu na Niżu Polskim przypadają na wał środkowopolski

(niekiedy ponad 2500 m), a na platformie wschodnioeuropejskiej maleją do

kilkudziesięciu metrów.

Tatry

Osady triasu w facji alpejskiej są szeroko rozpowszechnione w Tatrach.

Z początkiem triasu nastąpiła tu transgresja morska i przez cały trias, jurę i kredę

powstawały skały osadowe, które później zostały sfałdowane, odkłute od podłoża

i przemieszczone na znaczną odległość. Zbiornik morski, który wchodził w skład

oceanu Tetyda, dzielił się na kilka stref. Część osadów pozostała na miejscu, część

zaś wzięła udział w ruchach płaszczowinowych. W północnej części basenu

powstawały osady serii autochtonicznej, tzn. takiej, która w czasie ruchów

tektonicznych nie została przemieszczona. Na południe od niej (ryc. 125) tworzyły

się osady serii wierchowej, a jeszcze dalej — serii reglowej. Seria wierchowa

i reglowa są seriami alochtonicznymi, tzn. zostały nasunięte na osady serii

autochtonicznej (ryc. 125).

Osady serii autochtonicznej i wierchowej są podobne, bowiem powstawały

w brzeżnej części zbiornika, podczas gdy seria reglowa reprezentuje południową,

otwartą część basenu.

W obrębie serii wierchowej i autochtonicznej dolny trias rozpoczyna się

osadami rzecznymi i jeziornymi, przechodzącymi ku górze w osady morskie. Są to

pstre piaskowce z przewarstwieniami zlepieńców, iłowców i mułowców o miąższości

około 300 m. Na nich leżą piaskowce i łupki, przechodzące ku górze w wapienie,

dolomity oraz brekcje o miąższości około 200 m. Trias środkowy ma miąższość

około 600 m. Reprezentują go szare dolomity i wapienie. W triasie górnym

nastąpiła regresja morska spowodowana ruchami starokimeryjskimi. W warunkach

śródlądowych powstawały osady tzw. kajpru karpackiego (pstre łupki ilaste z przewarstwieniami piaskowców i dolomitów) o miąższości 150 m; jednak

w niektórych rejonach brak powyższych osadów. Powrót do sedymentacji

pełnomorskiej nastąpił w retyku. Powstały wówczas czarne łupki z przewarstwieniami

piaskowców i wapienie z fauną o miąższości około 50 m.

W głębszej części zbiornika, gdzie powstawała seria reglowa, dolny trias jest

wykształcony jako czerwone piaskowce, przechodzące ku górze w łupki ilaste

z piaskowcami, oraz dolomity i wapienie z czarnymi, zielonymi i czerwonymi

łupkami, o miąższości do 120 m. Osady triasu środkowego, o miąższości około

1000 m, są takie same jak w płytszej części basenu. W triasie górnym początkowo

powstawały osady kajpru karpackiego (130 m miąższości), a następnie retyku

w postaci wapieni z liczną fauną, przewarstwionych łupkami ilastymi.

KOPALINY UŻYTECZNE

W skałach wieku triasowego występują różnorodne surowce mineralne. Duże

znaczenie mają złoża węgla kamiennego, znane z Azji, południowej Afryki

i Stanów Zjednoczonych. Sole triasowe eksploatuje się w Anglii, Niemczech

i Austrii. We Włoszech są wydobywane osadowe złoża manganu, a na Syberii

w kimberlitach triasowych występują diamenty.

Ze skałami triasowymi związane są także złoża rud cynku i ołowiu o genezie

hydrotermalnej. W Polsce największe znaczenie mają złoża występujące na

Górnym Śląsku; ponadto podobne złoża cynku występują w Niemczech i Austrii.

W wielu miejscach w skałach triasu znajdują się złoża węglowodorów o znaczeniu

przemysłowym, a także wody podziemne.

Bardzo duże znaczenie mają triasowe surowce skalne. W Polsce eksploatowane

s są głównie piaskowce, wapienie i dolomity w Górach Świętokrzyskich, nas

Górnym i Dolnym Śląsku, a środkowotriasowe wapienie mają duże znaczenie dla

produkcji cementu. Triasowe iły i glinki ogniotrwałe znajdują zastosowanie

w przemyśle ceramicznym

UTWORY JURY W POLSCE

Skały jurajskie na obszarze Polski pozakarpackiej powstawały w basenie

epikontynentalnym, natomiast jurajskie utwory Karpat związane są z północną

częścią oceanu Tetydy.

Obszar pozakarpacki

Skały jurajskie powstałe w basenie epikonynentalnym zajmują niemal cały

obszar Polski pozakarpackiej, brakuje ich jedynie na Dolnym Śląsku, co jest

spowodowane późniejszą (dolnokredową) erozją.

Epikontynentalne osady jury (ryc. 134) związane są z basenem duńsko-polskim.

W większości są one przykryte osadami młodszymi, a na powierzchni występują

w obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich, na monoklinie krakowsko-

częstochowskiej (Jura Polska) oraz w obrębie wału kujawskiego.

Jura dolna, w odróżnieniu od jury dolnej basenów Europy zachodniej, jest

wykształcona w zasadzie w facjach lądowych. Są to jeziorne piaskowce, mułowce,

iłowce i łupki z wkładkami węgli brunatnych, osadowych rud żelaza i glinek

ogniotrwałych, z licznymi szczątkami roślin lądowych i małżów słodkowodnych.

Miąższość tych formacji skalnych jest zróżnicowana i może sięgać nawet 1000 m.

Skały te były i częściowo są obecnie eksploatowane na potrzeby gospodarcze (np.

piaskowce szydłowieckie).

W jurze środkowej nastąpiła transgresja morska. Początkowo (ryc. 134b)

zbiornik był wąski, a później rozszerzył się, obejmując stopniowo cały obszar

Polski pozakarpackiej. Początkowo, w strefach brzeżnych transgredujacego morza

powstawały brunatne piaskowce, a w strefach głębszych — ciemne iłowce

i mułowce, wśród których występują pokłady i konkrecje syderytów (eksploatowanych

niegdyś w rejonie Częstochowy i Łęczycy). W wyższej części jury

środkowej zaczęły powszechnie powstawać osady węglanowe. Całkowita miąższość

osadów jury środkowej (ryc. 135) rzadko przekracza 200 m, ale niekiedy może

przekroczyć nawet 500 m.

Z początkiem późnej jury basen epikontynentalny osiągnął maksymalny

zasięg i był szeroko połączony z oceanem Tetyda. Wtedy nastąpiła radykalna

zmiana sedymentacji. Powszechnie powstawały osady węglanowe: silnie zróż- nicowane facjalnie wapienie i margle z bardzo licznymi skamieniałościami. Pospolite

są (szczególnie w Oksfordzie) gruboławicowe, skaliste wapienie gąbkowo-glonowe,

wapienie płytowe, wapienie koralowe, wapienie oolitowe, muszlowce. Pod koniec

jury, kiedy nastąpiła regresja morska (ryc. 134), powstawały osady ilaste i węglanowe,

a niekiedy gipsy. Miąższość osadów górnej jury sięga czasem 1000 m.

Karpaty

Osady jurajskie w Karpatach są szerzej rozprzestrzenione w porównaniu

z triasowymi i występują zarówno w Karpatach wewnętrznych, jak i zewnętrznych.

W Karpatach wewnętrznych osady jurajskie występują w Tatrach i Pieninach.

Tatry

Na obszarze sedymentacji serii autochtonicznej i wierchowej w Tatrach we

wczesnej jurze znajdowały się wyspy. Między nimi, w płytkim morzu tworzyły się

wapienie z krynoidami i mszywiołami oraz piaskowce (ryc. 136). W jurze

środkowej nastąpiło pogłębienie zbiornika i wyspy znikły. Powstawały wówczas

wapienie krynoidowe i wapienie glonowe. Podobna sedymentacja utrzymywała się

była głębsza. We wczesnej jurze powstawały piaskowce i iłowce z przewarstwieniami

wapieni (ryc. 136), przechodzące w ciemne wapienie i margle oraz wapienie

krzemionkowe i krynoidowe ze spongiolitami. W jurze środkowej tworzyły się

wapienie bulaste, wapienie margliste, mułowce i iłowce oraz wapienie z przewarstwieniami

zielonych radiolarytów. W późnej jurze dominowała sedymentacja

margli i wapieni z wkładkami radiolarytów.

Pieniny

Utwory jurajskie w Pieninach są szeroko rozpowszechnione. Powstawały one

w zbiorniku o charakterze rowu, którego dno miało skorupę oceaniczną, a stoki

— skorupę kontynentalną (ryc. 137). Zbiornik ten utworzył się w późnym triasie

w rezultacie powstawania ryftu w obrębie skorupy kontynentalnej i ekspansji dna

oceanicznego. Wyróżnia się w nim kilka stref sedymentacyjnych. We wczesnej

jurze w centralnej części zbiornika dominowała sedymentacja węglanowa,

a w brzeżnych, płytszych jego częściach powstawały najpierw piaskowce i łupki,

a później wapienie i margle z syderytami. W jurze środkowej nastąpiło pogłębienie i poszerzenie zbiornika, co odzwierciedliło się obecnością radiolarytów w osiowej

części basenu; w brzeżnych częściach basenu powstawały w tym czasie białe

i czerwone wapienie krynoidowe. W późnej jurze zbiornik był ciągle bardzo

głęboki; w częściach centralnych powstawały wówczas wapienie krzemionkowe

i wapienie z krzemieniami, w brzeżnych zaś — czerwone wapienie z amonitami.

Karpaty zewnętrzne

Wskutek otwarcia się basenu Karpat zewnętrznych rozpoczyna się na tym

obszarze sedymentacja morska. Najstarszymi utworami, z których zbudowane są

polskie Karpaty zewnętrzne, są górnojurajskie łupki cieszyńskie. Starsze utwory

jury w Karpatach zewnętrznych znane są tylko z porwaków (egzotyków) znajdujących

się w obrębie fliszu (np. w rejonie Kruhela Wielkiego koło Przemyśla). Zwarte

połacie tych utworów występują natomiast na obszarze Moraw.

KOPALINY UŻYTECZNE

Wśród kopalin użytecznych związanych ze skałami jurajskimi należy przede

wszystkim wymienić osadowe rudy żelaza w Europie, z których największe

znaczenie mają złoża Alzacji i Lotaryngii. Rudy te występują również i w Polsce

(okolice Częstochowy i Łęczycy), lecz obecnie nie są już eksploatowane.

W wielu rejonach Azji oraz na lądach wchodzących dawniej w skład

Gondwany występują jurajskie złoża węgli, głównie brunatnych. Z innych kopalin

na uwagę zasługują złoża fosforytów, występujących w morskich osadach środkowej

i górnej jury na platformie wschodnioeuropejskiej.

Na obszarze Polski utwory wieku jurajskiego są eksploatowane przede wszystkim

jako surowiec na potrzeby budownictwa (dolnojurajskie piaskowce i górno-

jurajskie wapienie eksploatowane w obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich,

na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i lokalnie na Kujawach).

Wykorzystywane są również iły dolno- i środkowojurajskie jako surowiec ceramiczny.

Występujące w górnojurajskich wapieniach krzemienie były wydobywane już

przez człowieka pierwotnego. Jedną z najstarszych w świecie kopalń jest neolityczna

kopalnia górnojurajskich krzemieni w Krzemionkach Opatowskich

UTWORY KREDY W POLSCE

Na obszarze Polski utwory kredowe są reprezentowane zarówno przez osady

powstałe w zbiorniku epikontynentalnym, jak i przez osady utworzone w zbiorniku

oceanicznym.

Obszar pozakarpacki

Osady kredowe powstałe w zbiorniku epikontynentalnym występują na obszarze

całej Polski pozakarpackiej. Na powierzchni można je znaleźć na Wyży-

nie Lubelskiej, w obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich, na Dolnym

Śląsku i Śląsku Opolskim, a także w rejonie Szczecina i na Kujawach.

Na większości obszaru kraju są one jednak przykryte osadami kenozoicznymi.

Na początku wczesnej kredy w Polsce przeważała sedymentacja lądowa

w facji wealdu; tworzyły się wtedy iły i piaskowce z cienkimi przewarstwieniami

węgla oraz z osadowymi rudami żelaza. Utwory lądowe zazębiają się z osadami

morskimi zatok, sięgających z północnego zachodu po okolice Tomaszowa

Mazowieckiego, w których powstawały piaskowce, mułowce oraz łupki ilaste

0 ciemnych barwach z fauną amonitów borealnych, o miąższości do kilkuset

metrów. Po hoterywie morze wycofało się z obszaru Polski, który był lądem do

aptu. W albie ponownie nastąpiła transgresja morska. W początkowym okresie

powstawały osady piaszczyste, często z glaukonitem i konkrecjami fosforytowymi.

Już w cenomanie w wielu rejonach sedymentacja zmieniła swój charakter na

węglanową. Na całym obszarze Polski pozakarpackiej (oprócz Sudetów) aż do

końca kredy powstawały wapienie, margle, lokalnie kreda pisząca oraz opoki

1 gezy z przewodnimi amonitami, belemnitami i małżami; miąższość tych osadów

jest największa w niecce szczecińsko-łódzko-miechowskiej i w niecce brzeżnej,

gdzie przekracza 2000 m. Tylko w Sudetach, które znajdowały się wcześniej

w południowej, brzeżnej części zbiornika epikontynentalnego powstawały piaskowce

kwarcowe (tzw. piaskowce ciosowe) oraz margle o miąższościach sięgających Z końcem kredy zbiornik morski wycofał się niemal całkowicie z obszaru

Polski pozakarpackiej; co wiązało się to z ruchami fazy laramijskiej. Tylko

w wąskiej bruździe polsko-duńskiej, zajmującej nieckę brzeżną, pozostawał

szczątkowy zbiornik morski, w którym granica kredy i paleocenu występuje

w obrębie osadów morskich (ryc. 147).

Utwory kredy w Karpatach są szeroko rozpowszechnione i występują zarówno

w Karpatach zewnętrznych, jak i wewnętrznych.

W basenie tatrzańskim na początku kredy panowała podobna sytuacja jak

w późnej jurze. W północnej, płytszej części zbiornika, powstawały wówczas

wapienie oolitowe z licznymi skamieniałościami Calpionella, a potem jasne

wapienie organodetrytyczne (facja urgonu). Wyższe ogniwa kredy, alb i cenoman,

stanowią wapienie glaukonitowe z fosforytami oraz margle piaszczyste z przewarstwieniami

łupków. W głębszej części zbiornika powstawały szare margle

z krzemieniami, a następnie wapienie detrytyczne i margle należące do barremu

i aptu.

W turonie lub koniaku nastąpiły na obszarze Tatr ruchy płaszczowinowe

związane z fazą subhercyńską. W jej rezultacie powstały płaszczowiny tatrzańskie udział odkłute od podłoża fragmenty trzonu krystalicznego, z których największym

jest czapka krystaliczna Goryczkowej (ryc. 148).

Pieniny

W basenie pienińskim nastąpiły w kredzie zmiany związane z jego zwężaniem

się wskutek subdukcji skorupy oceanicznej basenu pod grzbiet oddzielający basen

pieniński od basenu tatrzańskiego (grzbiet Andrusova, grzbiet egzoty ko wy). We

wczesnej kredzie w głębszej części basenu tworzyły się wapienie z rogowcami

i radiolarytami, a w części płytszej — wapienie z liczną fauną. Od barremu po

turon w całym zbiorniku pienińskim powstawały margle i wapienie otwornicowo-

radiolariowe z wkładkami łupków i mułowców. Począwszy od koniaku

dominowała sedymentacja fliszowa, po której (w końcu kampanu) nastąpiły pierwsze w Pieninach ruchy płaszczowinowe fazy wczesnolaramijskiej (ryc. 149).

Po nich nastąpiła transgresja morska i powstały wówczas zlepieńce, brekcje

i piaskowce.

Karpaty zewnętrzne

Utwory kredowe w Karpatach zewnętrznych występują we wszystkich

jednostkach tektonicznych (płaszczowinach), które powstały w czasie fałdowań

trzeciorzędowych. Osady tworzyły się w szerokim na co najmniej kilkaset

kilometrów zbiorniku, podzielonym na kilka części przez wypiętrzone grzbiety.

Osady mają dużą miąższość i są zróżnicowane facjalnie, ale na ogół są typu

fliszowego. Na przełomie wczesnej i późnej kredy nastąpiło wyraźne pogłębienie

zbiornika, co odzwierciedliło się powstaniem osadów głębokomorskich: spongiolitów,

rogowców, radiolarytów.

KOPALINY UŻYTECZNE

Wśród surowców mineralnych wieku kredowego na uwagę zasługują przede

wszystkim sole kamienne, występujące w Ameryce Północnej, w rejonie Zatoki

Meksykańskiej. Z osadami tego wieku są tam także związane bogate złoża

188 Kreda

węglowodorów o znaczeniu gospodarczym. W osadach kredowych występują też

złoża fosforytów. W Polsce największe znaczenie mają kredowe wapienie, margle

i kreda pisząca, eksploatowane na Lubelszczyźnie w okolicach Chełma i Rejowca,

a także w rejonie Opola. Dolnokredowe skały ilaste eksploatuje się na potrzeby

lokalnego budownictwa do produkcji cegieł, a piaski kwarcowe albu — jako

piaski szklarskie (np. w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego). W budownictwie

lokalnym wykorzystywana jest opoka.



Wyszukiwarka