PRAWO OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW

Mechanizm ekonomiczny konkurencji jest obok wolności gospodarczej podstawą gospodarki rynkowej. Zadaniem państwa jest zaś ochrona tego mechanizmu. Jest ona konieczna, ponieważ zagrożeniem dla konkurencji jest monopolizacja, rozumiana ja­ko wyłączność produkcji lub sprzedaży określonych towarów i usług. Nie można wyeliminować monopolizacji jako takiej, ponieważ jest ona niekiedy koniecznością (monopole naturalne) lub konsekwencją władztwa państwowego (monopole państwowe), a także efektem pożądanych procesów ekonomicznych (np. koncentracji produk­cji

i centralizacji kapitału). Monopolizacja może, lecz nie musi prowadzić do eliminacji konkurencji, chociaż zawsze ją ogranicza. Brak konkurencji sprawia zaś, że monopolista nie jest bezpośrednio zainteresowany wzrostem wydajności pracy, podnoszeniem jakości produkcji, obniżaniem jej kosztów, likwidacją marnotrawstwa niegospodarności. Ogranicza się głównie do czerpania renty zapewnionej przez ko­ści przewagi popytu nad podażą. Efektem monopolizacji jest zredukowanie do mi­nimum swobody wyboru nabywców, ułatwiona sprzedaż i możliwość zwiększania jej wartości, podnoszenie cen nie wynikające ze wzrostu jakości i użyteczności sprzeda­wanych produktów. Monopoliści dążą nie tylko do maksymalizacji zysków. Ich celem jest również kontrola i podporządkowanie sobie otoczenia. Wówczas monopolista usta­ła w sposób władczy własne reguły gry, w tym zasady współdziałania z innymi pod­miotami, nie licząc się z interesem ogólnospołecznym, opinią publiczną i prawami konsumentów. Dlatego też państwo zmuszone jest do obrony konkurencji jako mecha­nizmu rynkowego.

Ochrona prawna ekonomicznego mechanizmu konkurencji jest zawarta w przepi­sach prawa antymonopolowego (antytrustowego). Jego początki sięgają czasów odległych, chociaż ze względu na odrębność aktu prawnego poświęconego regulacji tej sprawy za pierwowzór prawa antymonopolowego uważa się amerykańską ustawę Shermana z 1890 r., obowiązującą zresztą z pewnymi zmianami nadal.

W Polsce międzywojennej prawo antymonopolowe miało niepełny zakres regulacji. Dotyczyło bowiem jedynie zjawiska kartelizacji (ustawa z 28 marca 1933 r. o kartelach, Dz. U.. nr 31, poz. 270 z późn. zm., rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z 4 lip­ca 1933 r. o rejestrze kartelowym, Dz. U. nr 48, poz. 383, ustawa z 13 lipca 1939 r. o po­rozumieniach kartelowych, Dz.U. nr 63, poz. 416). W związku z budową kapitalizmu na ziemiach polskich walka z monopolami nie leżała bowiem w interesie Polski. Nato­miast ochronę konkurencji miała zapewniać ustawa z 1926 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Gospodarka planowa doprowadziła Polskę do stanu prawie pełnej monopolizacji gospodarki państwowej. Monopolizacja gospodarki wynikała nie tylko z założeń ide­ologicznych ustroju gospodarki sterowanej dyrektywnie przez państwo, lecz leżała tak­że w interesie samych przedsiębiorstw państwowych, które nie musiały dzięki temu konkurować ze sobą. Nie było zatem w tych warunkach zapotrzebowania na prawną regulację prawa antymonopolowego. W prawodawstwie innych państw socjalistycznych regulacje takie należały też do rzadkości (np. w Czechosłowacji pewne elementy zawie­rał kodeks gospodarczy z 1964 r., odrębne ustawy antymonopolowe uchwalono w Jugo­sławii w 1974 r. i na Węgrzech w 1984 r.). W Polsce ustawodawstwo antymonopolowe pojawiło się późno, bo dopiero w dniu 28 stycznia 1987 r. uchwalono ustawę o przeciw­działaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej (Dz.U. nr 3, poz. 8 z późn. zm.). Ustawa przewidywała w ograniczonym zakresie przedmiotowym i podmio­towym przeciwdziałanie powstawaniu struktur monopolistycznych. Tymczasem równo­legle z jej obowiązywaniem istniały potężne monopole państwowe, których ustawa nie obejmowała swymi postanowieniami. Organem antymonopolowym wyznaczono

Ministra Finansów, który jednocześnie reprezentował Skarb Państwa w gospodarce i sam przez to był największym monopolistą. Walka z monopolami nie mogła być w tej sytuacji zbyt gorliwa i rzeczywiście taką nie była. Na podstawie ustawy wydano zaled­wie 9 decyzji antymonopolowych, w tym kilka o umorzeniu postępowania. Decyzje nie dotyczyły też porozumień monopolistycznych polegających na prowadzeniu do podzia­łu rynku oraz ustalania lub ograniczania wielkości produkcji i sprzedaży, a także poro­zumień polegających na wprowadzeniu specjalizacji asortymentowej produkcji lub sprzedaży albo na wspólnej sprzedaży lub zakupach. Tymczasem w tych właśnie sferach polska gospodarka była najbardziej zmonopolizowana.

Kolejna inicjatywa w zakresie stworzenia prawa antymonopolowego w Polsce przyniosła efekt w postaci ustawy z 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (zwana dalej w skrócie „ustawą antymonopolową"), która w la­tach następnych pod wpływem orzecznictwa antymonopolowego (patrz szerzej T Skoczny) była wielokrotnie nowelizowana, lecz po zmianach obowiązuje nadal ja­ko ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów (Dz. U. z 1999 r. nr 52, poz. 547). Ustawa określa warunki rozwoju kon­kurencji, reguluje zasady i tryb przeciwdziałania praktykom monopolistycznym oraz naruszeniom interesów konsumenta przez przedsiębiorców oraz ich związki, jeżeli wywołują lub mogą wywołać skutki na terytorium Polski.

Zakresem podmiotowym ustawy antymonopolowej są objęte podmioty, które: 1) naruszają zakazy lub nakazy przewidziane w ustawie,

2) ponoszą skutki tych naruszeń,

3) orzekają w sprawach objętych ustawą.

W pierwszej grupie mogą znaleźć się tylko przedsiębiorcy w rozumieniu ustawy. ­Prawo działalności gospodarczej oraz związki przedsiębiorców. Nie ma w niej nato­miast miejsca dla organów administracji publicznej, mimo że ich działania z tytułu im­perium mogą prowadzić do eliminowania lub ograniczenia konkurencji (np. z powodu polityki koncesyjnej). W orzecznictwie Sądu Antymonopolowego zaznaczyła się wy­raźna tendencja do szerokiego zakreślania kręgu podmiotów zobowiązanych do prze­strzegania postanowień ustawy antymonopolowej. Sama zaś ustawa nie przewiduje ograniczenia podmiotowego zakresu jej obowiązywania. Nie ma więc żadnych powo­dów, aby nie odnosić jej postanowień do działalności monopolistów naturalnych (energetyka, ciepłownictwo, zaopatrzenie w wodę) lub do monopoli państwowych (te­lekomunikacja, kolej, poczta), bądź do podmiotów publicznej działalności gospodar­czej, jak i do przedsiębiorców poddanych szczególnej regulacji prawnej (banki. zakłady ubezpieczeń, giełdy, fundusze powiernicze, przedsiębiorstwa maklerskie).

W drugiej grupie znajdują się natomiast podmioty, które są narażone lub ponoszą skutki działań podmiotów nie przestrzegających nakazów i zakazów ustawy antymonopolowej. Są to inni przedsiębiorcy, których interes został zagrożony lub naruszony działa­niami podmiotów wymienionych w pierwszej grupie. Są to także konsumenci. W przeciwieństwie do innych przedsiębiorców, których interesy są zagrożone lub naru­szone działaniami monopolistycznymi i które mogą inicjować wszczęcie postępowania antymonopolowego, ustawa antymonopolowa nie zapewnia ochrony indywidualnej kon­sumentom. Mogą oni natomiast korzystać z tej ochrony w sposób zbiorowy, poprzez organizacje konsumenckie, które są do występowania z wnioskiem o wszczęcie postępowania antymonopolowego. Ponadto do żądania wszczęcia postępowania antymonopolo­wego uprawnione są organy kontroli państwowej i społecznej oraz organy gmin. Ustawa nie wyjaśnia, w czyim interesie mogą być realizowane te kompetencje. Należy przyjąć, że chodzi generalnie o każdy interes publiczny, zagrożony działaniami sprzecznymi z ustawą antymonopolową.

W trzeciej grupie znajdują się podmioty orzekające w sprawach objętych ustawą antymonopolową. Zadania z zakresu przeciwdziałania praktykom monopolistycz­nym, rozwoju konkurencji i ochrony interesów konsumentów realizuje Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Jest on centralnym organem administracji rzą­dowej, podległym Radzie Ministrów. Prezes Urzędu wykonuje swe zadania przy po­mocy Urzędu i jego delegatur, a także przez podległą Prezesowi Inspekcję Handlową.

Do zakresu działania Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na­leży w szczególności:

1) sprawowanie kontroli przestrzegania przez przedsiębiorców przepisów o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym,

2) badanie kształtowania się cen w warunkach ograniczenia konkurencji,

3) wydawanie decyzji w sprawach przeciwdziałania praktykom monopolistycz­nym, kształtowania struktur organizacyjnych przedsiębiorców oraz decyzji określają­cych odpowiedzialność podmiotów za stosowanie tych praktyk,

4) występowanie do przedsiębiorców i ich związków w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów,

5) podejmowanie czynności wynikających z przepisów o zwa7czaniu nieuczci­wej konkurencji,

6) prowadzenie rejestru przedsiębiorców, których udział w rynku krajowym przekracza 80%,

7) prowadzenie badań stanu koncentracji gospodarki oraz przedstawianie zain­teresowanym podmiotom wniosków w sprawie działań zmierzających do zrównowa­żenia rynku,

8) przygotowywanie rządowych projektów polityki rozwoju konkurencji i poli­tyki konsumenckiej,

9) składanie wniosków w sprawie zmian przepisów w zakresie ochrony praw konsumentów,

10) zlecanie wyspecjalizowanym jednostkom i odpowiednim organom kontroli państwowej dokonywania badań przestrzegania praw konsumentów,

11) współpraca z organami samorządu terytorialnego oraz z krajowymi i zagra­nicznymi organizacjami społecznymi i innymi instytucjami, do których zadań statu­towych należy ochrona interesów konsumentów,

12) udzielanie pomocy organom samorządu województwa i powiatu oraz organi­zacjom, do których zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów,

13) inicjowanie konsumenckich badań towarów i usług,

14) opracowywanie i wydawanie publikacji oraz programów edukacyjnych popu­laryzujących prawa konsumentów.

W trzeciej grupie podmiotów znajdują się też niektóre sądy Decyzje wydane przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów podlegają bowiem zaskarżeniu przez wniesienie odwołania do Sądu Antymonopolowego. Na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 30 grudnia 1998 r. w sprawie utworzenia Sądu Antymonopolowego (Dz. U. nr 166, poz. 1254) jest nim Wydział Antymonopolowy Sądu Okręgowego w Warszawie. Jest to sąd powszechny, właściwy rzeczowo tylko dla rozstrzygania spraw antymonopolowych, a pod względem właściwości miejscowej jest sądem jedy­nym w kraju. Postępowanie sądowe w sprawach antymonopolowych toczy się według przepisów k.p.c. o sprawach gospodarczych. Od czasu wprowadzenia w polskim pro­cesie cywilnym instytucji kasacji orzeczenia Sądu Antymonopolowego mogą być przedmiotem kasacji wnoszonej do Sądu Najwyższego.

Przedmiotowy zakres ustawy antymonopolowej jest rozległy Obejmuje ona bo­wiem przepisy prawa ustrojowego, materialnego i procedur antymonopolowych. Pod względem materialnym przepisy ustawy normują:

1) praktyki monopolistyczne (art. 4-10),

2) oddziaływanie na kształtowanie struktur przedsiębiorców (art. 11-11e),

3) zwalczanie niektórych działań podejmowanych z pozycji monopolistycznej (art. 7),

4) walkę z przedsiębiorcami zajmującymi pozycję dominującą na rynku (art. 12).

Wyróżnienie aż czterech stanów zagrażających konkurencji jest słuszne. Polska skorzystała w tym względzie z bogatego dorobku prawodawstwa antymonopolowego innych państw oraz uwzględnia wymogi prawa konkurencji obowiązujące we Wspól­notach Europejskich. Do każdego z tych stanów odnosi się też inny rodzaj sankcji. Przepisy proceduralne są też częściowo różne, zwłaszcza gdy chodzi o działania pre­wencyjne dotyczące struktur monopolistycznych.

Podejmowanie takich działań jest konieczne, ponieważ lepiej jest nie dopuścić do ich powstania niż następnie walczyć z monopolistami. Prawo polskie przewiduje obowiązek zgłaszania zamiaru łączenia pewnych przedsiębiorców (art. 11). Zgło­szeń należy dokonywać Urzędowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów w terminie 14 dni od dokonania czynności, z którą ustawa wiąże ten obowiązek, przestrzegając także wymogów formalnych zgłoszenia (rozporządzenie Rady Ministrów z 7 grud­nia 1999 r. w sprawie określenia szczegółowych warunków, jakim powinno odpo­wiadać zgłoszenie zamiaru łączenia przedsiębiorców oraz określenia organów podmiotów zobowiązanych do dokonania tego zgłoszenia, Dz. U. nr 99, poz. 1161). Obowiązek dokonania zgłoszenia zamiaru łączenia lub przekształcania nie dotyczy jednak bezwzględnie wszystkich przedsiębiorców. Ustawodawcę interesują tylko ta­kie procesy koncentracji, które ze względu na swe rozmiary mogą być groźne dla konkurencji. Dlatego też są one określane kwotowo (np. łączna wartość sprzedaży w roku poprzedzającym ponad 25 mln EURO) lub procentowo (w odniesieniu do wielkości nabywanych akcji lub udziałów).

Obowiązek zgłoszenia zamiaru łączenia podmiotów gospodarczych dotyczy róż­nych form koncentracji, w tym:

1) koncentracji strukturalnej (połączeń organizacyjnych art. 11 ust. 2 pkt 1),

2) koncentracji majątkowej (nabywanie lub przejmowanie zorganizowanej części mienia - art. 11 ust. 2 pkt 2),

3) koncentracji kapitałowej (objęcie lub nabycie akcji art. 11 ust. 2 pkt 3, 3a i 4), 4) koncentracji personalnej (objęcie funkcji kierowniczych w konkurujących pod­miotach gospodarczych art. 11 ust. 2 pkt 5),

5) koncentracji władzy (przejęcie w inny sposób kontroli nad innym podmiotem ­art. 11 ust. 2 pkt 6).

W odniesieniu do banków (art. 11 ust. 3) chodzi równocześnie o koncentrację strukturalną, majątkową i kapitałową, jednakże powyżej 50 mln EURO, co -jak na warunki polskie - jest wysokim pułapem.

Zgłoszenie zamiaru łączenia się przedsiębiorców może spotkać się z następujący­mi reakcjami Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Po pierwsze, wobec bra­ku zastrzeżeń co do zamiaru łączenia Urząd może w terminie nie dłuższym niż 2 miesiące (a w odniesieniu do banków nie dłuższym niż 2 tygodnie) zawiadomić zgła­szającego o braku zastrzeżeń, co jest równoznaczne z możliwością dokonania łącze­nia. Po drugie, Urząd może zwrócić wniosek celem jego uzupełnienia pod względem formalnym. Po trzecie, wobec wątpliwości łączenia na przedstawionych we wniosku

warunkach, Urząd może również przedstawić przedsiębiorcom warunki, na jakich łą­czenie może nastąpić, wyznaczając jednocześnie termin na ustosunkowanie się do tych propozycji. Brak odpowiedzi jest traktowany jako przyjęcie propozycji urzędu, natomiast odrzucenie propozycji powoduje wydanie decyzji zakazującej łączenia. Po czwarte, Urząd może wydać (w terminie nie dłuższym niż 2 miesiące) decyzję:

1) zakazującą łączenia przedsiębiorców, jeżeli w jego wyniku podmioty te uzy­skałyby lub umocniły pozycję dominującą na rynku,

2) zakazującą objęcia przez tę samą osobę funkcji kierowniczych, jeżeli w wyniku te­go nastąpiłoby istotne osłabienie konkurencji (łączny udział tych przedsiębiorców w ryn­ku przekracza 10%).

Sąd rejestrowy dokona wpisu w rejestrze, jeżeli Urząd zawiadomi wnioskodawcę o braku zastrzeżeń co do zamiaru łączenia lub przedsiębiorca wykaże, że zamiar łą­czenia przedsiębiorców nie podlega obowiązkowi zgłoszenia.

Ustawa antymonopolowa godzi się z faktem istnienia przedsiębiorców zajmują­cych pozycję monopolistyczną polegającą na tym, że nie spotykają się oni z konku­rencją na rynku krajowym lub lokalnym. Natomiast ustawa zakazuje w sposób bezwzględny pewnych czynności przedsiębiorcom zajmującym pozycję monopoli­styczną (art. 7 ust. 1). Chodzi o:

1) ograniczanie, mimo posiadanych możliwości, produkcji, sprzedaży lub skupu towarów, w szczególności prowadzące do podwyższania cen sprzedaży lub obniżania cen skupu,

2) wstrzymywanie sprzedaży towarów prowadzące do podwyższania cen,

3) pobieranie nadmiernie wygórowanych cen (tj. cen narzuconych nabywcom przez przedsiębiorcę zajmującego pozycję monopolistyczną z racji posiadanej wła­dzy rynkowej).

Umowy zawarte z naruszeniem powyższych zakazów są w całości lub w części nie­ważne. W razie stwierdzenia naruszenia owych zakazów Urząd wydaje decyzję naka­zującą zaniechanie tego rodzaju działań i określającą warunki zaniechania. Jeśli zaś nastąpiło podwyższenie cen, to Urząd może także wydać decyzję o obniżeniu cen oraz określić w niej czas obowiązywania ceny i warunki jej zmiany, a także określić kwoty nienależną i dodatkową, podlegające odprowadzeniu na rzecz budżetu państwa.

Inne jest podejście ustawodawcy do przedsiębiorców zajmujących pozycję domi­nującą na rynku. Domniemywa się, że przedsiębiorca ma pozycję dominującą, jeżeli

jego udział w rynku przekracza 40%. W stosunku do takich przedsiębiorców ustawa , antymonopolowa zakazuje stosowania praktyk podobnych w skutkach do skutków zachowań przedsiębiorców o pozycji monopolistycznej (art. 7 ust. 2). Ponadto w sto­sunku do przedsiębiorców zajmujących pozycję dominującą na rynku (art. 12) Urząd może w drodze decyzji orzec:

1) nakaz podziału (przedsiębiorstwa państwowego lub spółdzielni),

2) nakaz rozwiązania (spółki prawa handlowego),

3) nakaz ograniczenia prowadzonej działalności gospodarczej (dotyczy wszyst­kich przedsiębiorców).

Ten ostatni środek może być zastosowany niezależnie od dwóch pierwszych na­kazów Wykonanie decyzji urzędu należy do odpowiednich organów przedsiębiorców objętych decyzją.

Przedsiębiorca zajmujący pozycję dominującą na rynku może dopuścić się także praktyki monopolistycznej polegającej na nadużyciu tej pozycji (art. 5). Ustawa wyli­cza przykładowo („w szczególności") następujące działania:

1) przeciwdziałanie ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania bądź rozwoju konkurencji,

2) podział rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmio­towych,

3) sprzedaż towarów w sposób powodujący uprzywilejowanie niektórych przed­siębiorców lub innych podmiotów,

4) odmowę sprzedaży lub skupu towarów, dyskryminującą niektórych przed­siębiorców przy braku innych źródeł zaopatrzenia lub zbytu,

5) nieuczciwe oddziaływanie na kształtowanie cen, w tym cen odsprzedaży, a także sprzedaż poniżej kosztów w celu eliminacji konkurentów,

6) narzucanie uciążliwych warunków umów, przynoszących przedsiębiorcy na­rzucającemu te warunki nieuzasadnione korzyści,

7) uzależnianie zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia nie związanego z przedmiotem umowy, którego nie przyjęłaby lub nie spełniłaby, mając zapewnioną możliwość wyboru,

8) stwarzanie konsumentom uciążliwych warunków dochodzenia swoich praw

Stosowanie tych praktyk jest zakazane, chyba że zainteresowany przedsiębiorca udo­wodni, że czynności objęte zakazem są niezbędne ze względów techniczno-organiza­cyjnych lub ekonomicznych i nie powodują istotnego ograniczenia konkurencji (tzw re­guła rozsądku). W przeciwnym wypadku w razie stwierdzenia tych praktyk Urząd wy­daje decyzję nakazującą ich zaniechanie (może określić także warunki zaniechania), a umowy zawarte z naruszeniem tego zakazu są nieważne w całości lub w części.

Praktykami monopolistycznymi są przede wszystkim porozumienia (art. 4) pole­gające w szczególności na:

1) ustalaniu (bezpośrednio lub pośrednio) cen oraz zasad ich kształtowania mię­dzy konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi (kartele cenowe);

2) podziale rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub pod­miotowych (porozumienia podziałowe);

3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów (porozumienia kontyngentowe);

4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nie objętych porozumieniem (porozumienia antykonkurencyjne);

5) ustaleniu przez konkurentów lub ich związki warunków umów zawieranych z osobami trzecimi (porozumienia kondycjonalne).

° Praktyki te są zakazane, o ile nie uchyla ich reguła rozsądku. Urząd wydaje decyzję nakazującą ich zaniechanie. Ponadto Urząd może wydać decyzję zakazującą wykonywania porozumienia, które, wprowadzając specjalizację asortymentową produkcji lub ;;sprzedaży towarów albo przewidując wspólną sprzedaż lub wspólne zakupy towarów, godzi w interes innych przedsiębiorców lub konsumentów, a zwłaszcza jeśli prowadzi do istotnego ograniczenia konkurencji lub warunków do jej powstania na danym rynku, a nie przynosi korzyści gospodarczych polegających w szczególności na znacznym ob­niżeniu kosztów produkcji lub sprzedaży albo poprawie jakości towarów (art.9).

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów może nakładać kary pieniężne na przedsiębiorców naruszających zakazy i nakazy ustawy antymonopolowej w wysoko­ści do 15% przychodu ukaranego przedsiębiorcy. Ponadto, gdy przedsiębiorca nie wykonuje decyzji Urzędu 1ub wyroku sądu zmieniającego taką decyzje, to również podlega karze pieniężnej w wysokości do 15% przychodu rocznego. Dodatkowo mo­gą być ukarane także osoby kierujące przedsiębiorstwem lub związkiem przedsię­biorców, jeśli nie wykonują decyzji Urzędu lub wyroku sądu (do wysokości 10-krotnego przeciętnego wynagrodzenia). Kary pieniężne są nakładane w drodze de­cyzji administracyjnej Urzędu.

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest wyposażony w daleko idące uprawnienia kontrolne, które rozciągają się nie tylko na przedsiębiorcę podejrzane­go o nieprzestrzeganie przepisów ustawy antymonopolowej, lecz obejmują również inne podmioty posiadające dokumenty, dane i informacje niezbędne do rozstrzy­gnięcia sprawy toczącej się przed Urzędem. Wiadomości uzyskane w toku czyn­ności kontrolnych stanowią tajemnicę służbową i tajemnicę kontrolowanego przedsiębiorstwa.

Postępowanie przed Urzędem jest postępowaniem administracyjnym. Toczy się jednak nie tylko według przepisów ustawy antymonopolowej, modyfikującej przepi­sy k.p.a., lecz w pewnych kwestiach również według przepisów k.p.c. (art. 98-110 i art. 235-315 j. Postępowanie wszczyna się z urzędu lub na wniosek uprawnionego. Do tej grupy należą przede wszystkim przedsiębiorcy oraz ich związki, których inte­res został lub może być naruszony przez praktykę monopolistyczną. Ponadto upraw­nionymi są organy kontroli państwowej i społecznej, organizacje społeczne konsumentów oraz organy jednostek samorządu terytorialnego i powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów.

Nie wszczyna się postępowania, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano stosowania praktyki monopolistycznej, upłynął rok. Ponadto nie wszczyna się po­stępowania administracyjnego, jeśli z zawartych w żądaniu (wniosku) i w jego uza­sadnieniu oraz z posiadanych przez Urząd informacji wynika, że nie zostały naruszone przepisy ustawy antymonopolowej. Odmowa wszczęcia postępowania następuje w drodze decyzji. Jeśli jednak żądający wszczęcia postępowania, mimo informacji Urzędu o powodach odmowy wszczęcia postępowania, podtrzyma w terminie dwutygodniowym swe żądanie (wniosek), to wówczas Urząd jest obo­wiązany wszcząć takie postępowanie.

Od postanowień Urzędu służy zażalenie do Sądu Antymonopolowego, a od de­cyzji Urzędu służy odwołanie także do Sądu Antymonopolowego. Obydwa środki są rozpatrywane przez Sąd Antymonopolowy według przepisów k.p.c. w sprawach gospodarczych. W razie złożenia odwołania od decyzji Urzędu do Sądu Antymonopolowego stronie nie przysługują środki prawne wzruszenia decyzji przewidziane w k.p.a., w szczególności dotyczące wznowienia postępowania, uchylenia, zmiany oraz stwierdzenia nieważności decyzji.

Prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

Ochrona konkurentów przez zwalczanie nieuczciwej konkurencji wiąże się z kwestią ustalenia kryteriów pozwalających odróżnić konkurencję nieuczciwa od konkurencji uczciwej. W tym zakresie wykształciły się historycznie różne koncepcje, na podstawie których zjawisko to normowano prawnie. Ochrona konkurentów opiera­ła się więc na założeniu istnienia indywidualnego prawa konkurencji (np. w doktry­nie angielskiej), prawa do klienteli (np. w doktrynie francuskiej) lub- istnienia „dobrych obyczajów kupieckich" (np. w doktrynie niemieckiej).

Z punktu widzenia regulacji prawnej zwalczanie nieuczciwej konkurencji może być oparte na dwóch podstawowych systemach. Jeden z nich polega na zwalczaniu nie­uczciwej konkurencji na podstawie przepisów prawa cywilnego o czynach niedozwo­lonych. System ten znajduje zastosowanie w Anglii i częściowo we Francji. Drugi system przewiduje natomiast oparcie walki z nieuczciwą konkurencją na podstawie specjalnych ustaw poświęconych temu zagadnieniu. Ma to miejsce m.in. w Niemczech i w Polsce. Obydwa systemy opierają się na kryteriach formalnych. Tymczasem pod

względem merytorycznym pojęcie nieuczciwej konkurencji zawiera w sobie trzy ele­menty: gospodarczy - wskazuj ący na cele i metody uznawane za nieuczciwą konku­rencję, etyczny - wskazujący naganność środków działania, prawny - wskazujący na konsekwencje prawne czynu nieuczciwej konkurencji i sposoby naprawienia szko­dy wyrządzonej takim czynem.

W Polsce międzywojennej zwalczanie nieuczciwej konkurencji oparte było na przepisach ustawy z 2 sierpnia 1926 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 1930 r. nr 56, poz. 467). Ponadto obowiązywały przepisy prawne z 1927 r., wprowa­dzające zakaz zawierania tzw umów lawinowych oraz przepisy o kartelach (ustawy z lat 1933 i 1939). W okresie powojennym przepisy te utraciły swą moc obowiązują­cą, z wyjątkiem przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, chociaż i wobec niej wyłoniła się wątpliwość jej obowiązywania. Usunęło ją dopiero orzecze­nie Trybunału Konstytucyjnego z 21 stycznia 1991 r. (Dz. U. nr l l, poz. 45). Stwier­dził on, że ustawa obowiązuje nadal, natomiast art. V przepisów wprowadzających Kodeks karny uchylił jedynie przepisy ustawy z 1926 r, w zakresie odpowiedzialno­ści karnej.

; Zakres przedmiotowy ustawy z 1926 r. był nieograniczony. Pod względem pod­miotowym nie odnosiła się ona jedynie do tzw. wolnych zawodów, w stosunku do któ­rych praktyki nieuczciwej konkurencji podlegały odpowiedzialności dyscyplinarnej. Ustawa zapewniała również ochronę cudzoziemcom, których siedziba przedsiębior­stwa znajdowała się poza Polską, chyba że ochronę tę wykluczały umowy międzyna­rodowe.

Ustawa z 1926 r. w zasadzie nie zawierała klauzuli generalnej określającej powin­ność zachowania uczciwej konkurencji. Formułowała natomiast katalog czynów nie­uczciwej konkurencji. Obejmował on:

1) przejmowanie klientów,

2) wprowadzanie klientów w błąd co do tożsamości przedsiębiorcy, 3) podszywanie się pod obcą firmę,

4) zawieranie tzw umów lawinowych, na podstawie których sprzedaż towaru uza­leżniano od zapewnienia sprzedającemu pewnej liczby odbiorców,

5) czyny sprzeczne z dobrymi obyczajami (uczciwością kupiecką), do których za­liczano:

a) podawanie nieprawdziwych wiadomości o przedsiębiorstwie,

b) przejmowanie pracowników lub podżeganie ich do niewypełnienia obo­wiązków służbowych,

c) wyjawienie tajemnicy przedsiębiorstwa,

d) przejmowanie nazw dla oznaczenia towarów.

Ustawa przewidywała ochronę cywilnoprawną konkurencji, zapewniając możli­wość wystąpienia z roszczeniem o zaniechanie, usunięcie przyczyn, odszkodowanie i zadośćuczynienie. Ponadto ustawa zapewniała ochronę karnoprawną, przewidując grzywny oraz zatrzymanie towarów na granicy. W zakresie odpowiedzialności karnej obowiązywała zasada, że postanowienia ustawy stosuje się tylko o tyle, o ile czyn nie podlega karom surowszym przewidzianym w innych ustawach. Natomiast co do od­powiedzialności cywilnoprawnej obowiązywała zasada, że czyny nie wymienione w ustawie jako czyny nieuczciwej konkurencji mogły być zwalczane również na pod­stawie przepisów prawa cywilnego o czynach niedozwolonych.

Przepisy ustawy z 1926 r. nie były stosowane w okresie gospodarki planowej. Do­piero powrót Polski do gospodarki rynkowej umożliwił korzystanie z ustawy, którą z wyjątkiem przepisów karnych pozostawiono w mocy Na jej podstawie działały są­dy do czasu uchwalenia nowej ustawy Nastąpiło to w dniu 16 kwietnia 1993 r., przy czym przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji obowiązują od dnia 8 grudnia 1993 r. (Dz. U. nr 47, poz. 211 z późn. zm.).

Ustawa z 1993 r. reguluje zwalczanie nieuczciwej konkurencji w działalności gospodarczej, w szczególności w produkcji przemysłowej i rolnej, w budownic­twie, handlu i usługach. Znajduje również zastosowanie do tzw. wolnych zawodów (np. adwokatów, notariuszy, architektów) w zakresie, w jakim oni sami lub spółki, w których uczestniczą, biorą udział w działalności gospodarczej. Zagraniczne oso­by fizyczne i prawne korzystają z uprawnień wynikających z przepisów ustawy na podstawie umów międzynarodowych obowiązujących Polskę lub na zasadzie wza­jemności. Chodzi tutaj w szczególności o przepisy Konwencji paryskiej z 20 mar­ca 1883 r. o ochronie własności przemysłowej oraz o Traktat stowarzyszeniowy między Polską a Wspólnotami Europejskimi z Brukseli z 12 grudnia 1991 r. (Dz. U. z 1992 r. nr 17, poz. 69 i 70). Z ochrony przewidzianej w ustawie korzystają też oso­by fizyczne i prawne państw nie związanych z Polską umowami międzynarodowy­mi, jeśli mają miejsce zamieszkania lub siedzibę na obszarze Polski. Najważniejsze jest jednak to, że ustawa deklaruje zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konku­rencji zarówno w interesie publicznym, jak i w interesie przedsiębiorców oraz klientów, a zwłaszcza konsumentów.

Ustawa z 1993 r. zawiera klauzulę generalną, według której czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie, sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagra­ża lub narusza interes innego przedsiębiorstwa lub klienta (art. 3 ust. 1). Pewne kłopo­ty interpretacyjne może wywołać w praktyce rozumienie pojęcia: „dobre obyczaje". Są to normy zwyczajowe, określające pewien standard zachowań uznawanych przez większość danego społeczeństwa, a zwłaszcza przez ludzi cieszących się niewątpli­wym, publicznym szacunkiem i uznaniem. Należy przypuszczać, że podobnie jak to było w okresie międzywojennym, pojęcie to stanie się przedmiotem wykładni doktry­nalnej i sądowej.

Ustawa wylicza w sposób przykładowy, lecz nie zamknięty, czyny nieuczciwej konkurencji, zaliczając do nich (art. 3 ust. 2): wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa, fałszywe lub oszukańcze oznaczenie pochodzenia geograficzne­go towarów albo usług, naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, nakłanianie do roz­wiązania lub nieuczciwe zachwalanie, utrudnianie dostępu do rynku, a także nieuczciwą lub zakazaną reklamę. Konstrukcje prawne poszczególnych czynów nieuczciwej konkurencji znajdują swe uregulowanie w przepisach rozdziału II usta­wy. Ustalenie wyczerpującej i zamkniętej listy czynów nieuczciwej konkurencji jest niemożliwe. Wciąż bowiem ujawniają się w obrocie gospodarczym i w toku ry­walizacji przedsiębiorców nowe postacie czynów godzących w interes publiczny oraz w interesy prywatne przedsiębiorców i klientów. Jeśli zatem określone działa­nie mieści się w katalogu czynów wyraźnie wymienionych przez ustawę, to sądy mogą na podstawie klauzuli generalnej - jako uniwersalnego określenia nieuczci­wej konkurencji - uznać konkretny czyn za zabroniony i stosować sankcje przewi­dziane w ustawie.

Ustawa z 1993 r. przewiduje szeroki wachlarz środków odpowiedzialności cywil­nej. W razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji przedsiębiorca, którego inte­res został zagrożony lub naruszony, może żądać:

1) zaniechania niedozwolonych działań,

2) usunięcia skutków niedozwolonych działań,

3) złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie,

4) naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych,

5) wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści na zasadach ogólnych. Ponadto na wniosek uprawnionego sąd może orzec o zniszczeniu lub zaliczeniu na poczet odszkodowania o wyrobach, ich opakowaniach, a także materiałach rekla­mowych i innych przedmiotach bezpośrednio związanych z popełnieniem czynu nieuczciwej konkurencji.

Oprócz pokrzywdzonego przedsiębiorcy z roszczeniami mogą występować orga­nizacje konsumentów i przedsiębiorców. Roszczenia te są jednak ograniczone (art. 19). Ulegają one przedawnieniu z upływem 3 lat. Powództwo w sprawach z zakresu zwal­czania nieuczciwej konkurencji może być na wniosek przedsiębiorcy zabezpieczone poprzez wydanie przez sąd zarządzenia tymczasowego, ustanawiającego zakaz zbywa­nia lub innego wprowadzania do obrotu określonych towarów, jak również zakaz pro­wadzenia reklamy określonej treści.

Ustawa z 1993 r, przewiduje też ochronę prawną niesłusznie pozwanego. W razie bezzasadnego wniesienia powództwa z tytułu nieuczciwej konkurencji sąd może na wniosek pozwanego nakazać powodowi złożenie jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Ponadto pozwany, u któ­rego na skutek wniesienia powództwa powstała szkoda, może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji przewiduje także odpowiedzial­ność karną w sprawach dotyczących czynów nieuczciwej konkurencji. W art. 23-26 ustawy określono pięć rodzajów czynów karalnych, zagrożonych karami pozbawienia lub ograniczenia wolności, aresztu albo grzywny Ściganie przestępstw przewidzia­nych w ustawie następuje jednak zawsze na wniosek pokrzywdzonego, a wykroczeń - na żądanie pokrzywdzonego. Z żądaniem ścigania wykroczenia w zakresie rekla­my mogą wystąpić także organizacje konsumentów i organizacje przedsiębiorców.

Postępowanie w sprawach czynów nieuczciwej konkurencji jest postępowaniem sądowym i toczy się odpowiednio do rodzaju sprawy w rejonowym sądzie gospodar­czym lub w wydziale karnym sądu rejonowego.

Inne podstawy prawne ochrony konkurencji i konsumentów

Istnieniu i funkcjonowaniu konkurencji mogą zagrażać różne zachowania. Nieko­niecznie muszą to być czyny kwalifikowane do praktyk monopolistycznych lub do ka­tegorii czynów nieuczciwej konkurencji. Nie chodzi także o wypadki nie objęte obydwoma kategoriami i zwalczane za pomocą przepisów prawa cywilnego (jako czyny niedozwolone) lub karnego (jako przestępstwa lub wykroczenia) bądź prawa pracy (jako delikty pracownicze). Konkurencja może być bowiem zagrożona przez pewien typ zachowań osób, które pozostają w określonej zależności (związku lub sto­sunku prawnym) wobec przedsiębiorcy, którego interesy jako konkurenta są zagrożo­ne tymi właśnie zachowaniami. Przeciwko takim zachowaniom ustanawia się zakazy konkurencji.

W prawie polskim nie ma ustalonej definicji zakazu konkurencji. Różne są też je­go konstrukcje prawne, będące wyrazem określonej ewolucji tej instytucji. Z punktu widzenia podstaw prawnych wyróżnić zatem można:

1) zakazy konkurencji, nazwane przez ustawodawcę i ujęte w formie zakazu do­tyczącego tylko niektórych podmiotów;

2) pośrednie postacie zakazu konkurencji, występujące w formie ograniczeń do­tyczących:

a) osób pełniących funkcje publiczne (lex generalis),

b) osób funkcyjnych w przedsiębiorstwach państwowych (lex specialis).

Poza przyjętą klasyfikacją pozostają stany faktyczne (zbliżone do wymienio­nych), które zostały zakwalifikowane przez ustawodawcę do praktyk dopuszczalnych, lecz podlegających zgłoszeniu właściwemu Urzędowi (np. art. 11 ust. 2 pkt. 5 ustawy antymonopolowej) lub do czynów nieuczciwej konkurencji (np. art.11 ustawy o zwal­czaniu nieuczciwej konkurencji).

Szczególne postacie zakazu konkurencji wynikają przede wszystkim z przepisów kodeksu handlowego z 1934 r. Po pierwsze, zakaz konkurencji dotyczy wspólnika spółki jawnej. Jest on obowiązany powstrzymać się od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki (art. 110 § 1 k.h.). Nie wolno mu bez wyraźnego lub domniemanego zezwolenia pozostałych wspólników zajmować się interesami konku­rencyjnymi ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik jawny lub członek władz spółki (art. 110 § 2 k.h.). W wypadku naruszenia zakazu konkurencji każdy wspólnik ma prawo żądać wydania spółce korzyści, jakie osiągnął wspólnik przekraczający zakaz konkurencji, a ponadto wypłaty odszkodowania za poniesione przez pozostałych wspólników szkody. Roszczenia te przedawniają się z upływem sześciu miesięcy od chwili, gdy wszyscy pozostali wspólnicy dowiedzieli się o prze­kroczeniu zakazu, nie później jednak niż z upływem trzech lat (art. 111 k.h.). Poza tym, wspólnicy mają prawo żądać rozwiązania spółki lub ustąpienia wspólnika prze­kraczającego zakaz konkurencji.

Po drugie, zakaz konkurencji dotyczy członka zarządu spółki akcyjnej (art. 375 k.h.) i spółki z o.o. (art. 204 k.h.). Nie mogą oni bez zezwolenia spółki zajmować się in­teresami konkurencyjnymi ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik jawny lub członek władz spółki. Z braku specjalnej umowy członek zarządu przekra­czający zakaz konkurencji odpowiada tylko za wyrządzoną szkodę. Jednakże członko­wie zarządu ponoszą także odpowiedzialność karną za działania na szkodę spółki.

Szczególny charakter mają również zakazy konkurencji ustanowione w kodeksie pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. nr 106, poz. 668 z późn. zm.). Dotyczą one zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy (art. 101') i po jego ustaniu (art. 1012). Pracodawca może zawrzeć z pracownikiem odrębną umowę o zakazie konkurencji. Na tej podstawie pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec praco­dawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Zakaz konkurencji przestaje obowiązy­wać przed upływem terminu, na jaki została zawarta umowa, w razie ustania przyczyn uzasadniających taki zakaz lub niewywiązywania się pracodawcy z obowiązku wypła­ty odszkodowania. Jego wysokość nie może być niższa od 25% wynagrodzenia otrzy­manego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający y okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Odszkodowanie może być wypłacane w miesięcznych ratach. W razie sporu o odszkodowaniu orzeka sąd pracy Pracodawca, który poniósł szkodę wskutek naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji przewi­dzianego w umowie, może dochodzić od pracownika wyrównania tej szkody Zakaz konkurencji obowiązuje również wtedy, gdy pracodawca i pracownik mający dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, zawierają umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. W umowie takiej określa się także okres obowiązywania zakazu konkurencji oraz wysokość od­szkodowania należnego pracownikowi od pracodawcy

Obok zakazów konkurencji w sensie dosłownym prawo polskie przewiduje pośred­nie postacie zakazów konkurencji. Występują one jako ograniczenia kierowane do pew­nej kategorii osób. Najszerszy zasięg mają zakazy łączenia kierowniczych stanowisk państwowych lub samorządowych z pełnieniem pewnych funkcji we władzach spółek 1ub fundacji oraz zakazy wykonywania innych zajęć (np. posiadania kontrolnego pakie­tu akcji lub udziałów) w spółce. Zakazy te zostały wprowadzone przez przepisy ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez oso­by pełniące funkcje publiczne (Dz. U. nr 106, poz. 676 z późn. zm.). Naruszenie tych za­kazów powoduje powstanie odpowiedzialności służbowej lub regulaminowej (np. wobec posłów, senatorów i radnych), a także w pewnym zakresie odpowiedzialność kar­ną. Ustawa przyjęła jednak pewien automatyzm prawny utraty stanowisk we władzach spółki lub fundacji przez osoby, które w wyznaczonym terminie nie złożyły oświadcze­nia o rezygnacji z pełnienia funkcji we władzach spółki lub fundacji.

Węższy zakres podmiotowy mają ograniczenia wprowadzone do ustawy o przed­siębiorstwach państwowych na podstawie ustawy z 29 marca 1990 r. o zmianie usta­wy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. nr 17, poz. 99). Na tej podstawie dyrektor przedsiębiorstwa państwowego, jego zastępca, główny księgowy, osoby za­trudnione na stanowiskach kierowniczych równorzędnych oraz członkowie rady pracowniczej nie mogą mieć udziałów lub akcji w przedsiębiorstwach tworzonych przez to przedsiębiorstwo, a także pozostawać w nich w stosunku pracy ani świad­czyć pracy na ich rzecz na podstawie innego tytułu prawnego. Zakaz ten nie dotyczy członkostwa w radach nadzorczych. Naruszenie ograniczenia przewidzianego w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych jest podstawą odwołania ze stanowi­ska lub wypowiedzenia stosunku pracy. Członek rady pracowniczej nie korzysta w tym wypadku z ochrony prawnej wynikającej z przepisów ustawy o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, natomiast odwołany dyrektor przedsiębior­stwa traci prawo do odprawy pieniężnej.

Odrębnym zagadnieniem jest swoista forma ochrony konkurencji ze względu na ochronę środowiska i zasobów naturalnych. Działalność gospodarcza opiera się na wykorzystaniu zasobów naturalnych, kapitałowych i ludzkich. Zasoby naturalne są dane przez przyrodę. Muszą one podlegać ochronie zarówno ze względu na ograni­czoność ich obfitości, jak i z powodu zagrożenia dla środowiska w zakresie gospo­darowania zasobami mineralnymi i korzystania z innych elementów środowiska naturalnego. Ten aspekt działalności gospodarczej stosunkowo późno stał się przed­miotem zainteresowań ze strony ekonomii. Ślady tych zainteresowań znajdujemy przede wszystkim w poglądach fizjokratów na temat renty gruntowej. W XIX w. J.S. Mill sformułował powszechne prawo produkcji, dowodząc, że ograniczoność zasobów naturalnych powoduje zwiększenie się nakładu pracy i kapitału na jednost­kę produkcji. Wzrost zainteresowania wspomnianym problemem nastąpił dopiero w latach sześćdziesiątych obecnego stulecia, gdy wiele krajów zaczęło dotkliwie odczuwać skutki szczupłości własnych zasobów surowcowych i trudności w zwięk­szaniu importu. Spowodowało to również na bardziej wszechstronne podejście do kwestii ochrony środowiska naturalnego.

W tym kontekście pojawiła się też kwestia ingerencji państwa w sprawy konku­rencji, która wymaga ochrony, lecz nie powinna godzić w funkcjonowanie środowi­ska naturalnego. Państwo ma zatem sprzeczne pozornie w swej istocie powinności. Ma chronić środowisko, racjonalizując wykorzystanie zasobów naturalnych oraz przeciwdziałając gospodarczym i społecznym skutkom zanieczyszczenia środowiska. Wymaga tego interes publiczny i z tego powodu państwo musi też interweniować w rozwój konkurencji, nie dopuszczając do tego, aby prowadziła ona do zagrożenia środowiska naturalnego.

W celu ochrony środowiska państwo stosuje różne środki, w tym: środki organi­zacyjno-techniczne (zmiany technologii, zmiany paliwa, urządzenia ochronne, sys­tem rejestracji i kontroli stanu środowiska), ekonomiczne (zasady lokalizacji oraz projektowania inwestycji, ograniczenia i zakazy wytwarzania półproduktów i wyro­bów uciążliwych dla środowiska oraz zagrażających zdrowiu człowieka, nakazy okre­sowego wstrzymania produkcji lub innej działalności gospodarczej ze względów ekologicznych, zadania obligatoryjnej produkcji urządzeń ochronnych oraz innych wyrobów zapobiegających niszczeniu środowiska lub chroniących zdrowie ludzkie, dotacje na finansowanie inwestycji ochronnych, a także stosowanie formuł ustalania cen surowców, opłaty za korzystanie z zasobów naturalnych, stosowanie preferencji kredytowych, podatkowych, celnych itp.) oraz prawne. Wśród środków prawnych wy­mienić należy środki administracyjnoprawne, finansowoprawne i cywilnoprawne.

W systemie prawa polskiego podstawę ochrony stanowią przepisy ustawy z 31 stycz­nia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U, nr 3, poz. 6 z późn. zm.). Roz­winięty jest system reglamentacji korzystania ze środowiska. Obejmuje on:

1) korzystanie z wody (ustawa z 24 października 1974 r. - Prawo wodne),

2) wprowadzenie zanieczyszczeń do powietrza (Dz.U. z 1990 r. nr 15, poz. 92), 3) korzystania ze środowiska w związku z gospodarowaniem odpadami (ustawa z 27 czerwca 1997 r. o odpadach, Dz. U. nr 96, poz. 592),

4) emisji hałasu (Dz. U. z 1980 r. nr 24, poz. 90),

5) usuwanie drzew i krzewów (ustawa z 28 wrze§nia 1991 r. o lasach, Dz. U nr 101, poz. 444 z późn. zm.),

6) prowadzenie prac geologicznych (ustawa z 4 lutego 1994 r. - Prawo geologicz­ne i górnicze, Dz. U. nr 27, poz. 96 z późn. zm.),

7) wydobywanie kopalin,

8) korzystanie ze środków niebezpiecznych dla środowiska (ustawa z 21 maja 1963 r. o substancjach trujących, Dz.U, nr 22, poz. 116 z późn, zm. oraz ustawa z 10 kwietnia 1986 r. - Prawo atomowe, Dz. U. nr 12, poz. 70 z późn. zm.).

Oprócz systemu sankcji za naruszenie wymogów ochrony środowiska stosuje się opłaty i kary związane z korzystaniem ze środowiska. Ograniczenie konkurencji wy­nika więc z ograniczenia swobody podejmowania i prowadzenia działalności gospo­darczej. Są bowiem stosowane wymogi dotyczące uzyskiwania koncesji (np. w zakresie wydobywania kopalin lub prac poszukiwawczych), z których wynikają dalsze ograniczenia (np. co do miejsca, ilości, czasu).

Na odrębne spojrzenie zasługuje wreszcie ocena ekologiczna przedsiębiorstwa w aspekcie wyceny jego wartości oraz określenia stopnia konkurencyjności. Są to no­we zagadnienia, które w niedostatecznym jeszcze stopniu są uwzględniane w przepi­sach prawnych. Interes publiczny przemawia za tym, aby względy ochrony środowiska naturalnego miały pierwszeństwo przed zasadą ochrony konkurencji w in­teresie przedsiębiorców

Kolejnym zagadnieniem jest ograniczenie konkurencji ze względu na ochronę konsumenta. Paradoksem jest fakt, że konkurencja będąca walką o konsumenta powo­duje, iż to konsument najczęściej staje się ofiarą tej walki. Relacje rynkowe między przedsiębiorcą a konsumentem są nierówne pod względem ekonomicznym, organiza­cyjnym i informacyjnym. Konsument występuje na rynku w potrójnej roli:

1) jako adresat działalności promocyjnej przedsiębiorstwa i reklamy,

2) jako nabywca produkcyjnych dóbr lub świadczonych usług, 3) jako użytkownik nabytych towarów.

W każdej z tych sfer interesy konsumenta mogą zostać zagrożone lub naruszone przez stosowanie określonych metod czy praktyk rynkowych:

Zainteresowanie konsumentem jako stroną stosunków rynkowych istnieje od dawna. Najczęściej też zapewniono mu indywidualną ochronę cywilnoprawną jako nabywcy lub użytkownika towaru. Dostrzegano też administracyjnoprawne aspekty tego zagadnienia. Natomiast w latach sześćdziesiątych XX w. problem ochrony kon­sumenta stał się zjawiskiem o charakterze międzynarodowym, prowadzącym do po­wstania międzynarodowych instytucji ochrony praw konsumenta.

Istnieją różne systemy prawne ochrony konsumenta. Są to w szczególności:

1) koncepcja „wprowadzenia w błąd" i „nieuczciwości wobec konsumenta", przy­jęta przez Federalną Komisję Handlu w USA,

2) koncepcja „uczciwego handlu" w prawie angielskim,

3) zakaz niewłaściwych praktyk rynkowych w prawie szwedzkim,

4) ochrona interesów konsumenta w ramach prawa o nieuczciwej konkurencji i prawa antymonopolowego (m.in. w prawie polskim),

5) programy ochrony konsumenta w prawie Wspólnot Europejskich.

W zakresie ochrony konsumenta prawo polskie należy do systemów tradycyj­nych. Ochrona ta ma miejsce w ramach ogólnych instytucji prawa cywilnego (np. gwarancji, rękojmi, czynów niedozwolonych). Brak jest natomiast kompleksowego aktu prawnego poświęconego temu zagadnieniu, chociaż aktów odrębnych zajmują­cych się tą kwestią jest wiele (np. ustawa o cenach, ustawa o nieuczciwej konkurencji, ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie konsumentów).

Ustawa antymonopolowa i ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji do­strzegają lub nawet deklarują walkę z praktykami monopolistycznymi i z czynami nieuczciwej konkurencji w interesie konsumenta. Umożliwiają jednak tylko ochro­nę zbiorowych interesów konsumentów, dopuszczając możliwość żądania wszczęcia postępowania antymonopolowego lub postępowania o czyn nieuczciwej konkuren­cji organizacjom konsumentów. O wadze, jaką przywiązuje się do ochrony praw kon­sumenta w ramach walki z praktykami monopolistycznymi, może świadczyć zmiana nazwy organu antymonopolowego na Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, a także powołanie powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów.

Przepisy prawne nowej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji najwięcej uwa­gi poświęcają nieuczciwej reklamie. Inne przepisy tejże ustawy zawierają nakazy po­wstrzymywania się od czynów uznawanych za czyny nieuczciwej konkurencji. Ustanowiono też odrębne zakazy i ograniczenia dotyczące działalności reklamowej w pro­gramach radiofonii i telewizji (Dz. U. z I 993 r. nr 44, poz. 204) oraz sposobów sponsorowa­nia w radiu i telewizji określonych audycji i programów (Dz.U. z 1993 r. nr 91, poz. 423). Zakazami reklamy w radiu i telewizji, a więc także konkurencji, objęto również wyroby ty­toniowe i leki wydawane wyłącznie z przepisu lekarza (Dz. U z 1993 r. nr 47, poz. 211).

PRAWO OCHRONY RYNKU KRAJOWEGO

Prawo celne

Mimo uznawania zasady wolnego handlu przejawy protekcjonizmu państwowe­go nie ustają w polityce gospodarczej poszczególnych państw. Zderzają się więc dwie tendencje: jedna, tradycyjna, objawiająca się w ochronie rynku krajowego przed kon­kurencją zagraniczną oraz druga, współczesna, nadająca konkurencji wymiar mię­dzynarodowy, a tym samym także międzynarodową ochronę prawną. W ten sposób wyłania się problem harmonizacji krajowego prawa ochrony konkurencji z prawem międzynarodowym (patrz szerzej T Skoczny, T Bartoszewicz).

Do 1998 r. podstawowe konstrukcje prawne ochrony rynku krajowego przed kon­kurencją zagraniczną zawierały przepisy prawa celnego (ustawa z 28 grudnia 1989 r. Prawo celne, Dz. U. z 1994 r. nr 71, poz. 312 z późn. zm.). Instrumentami ochrony rynku krajowego były: cła importowe i polityka ich stosowania, pozwolenia na przy­wóz towarów z zagranicy, kontyngent celny, cła i postępowanie antydumpingowe, we­zwania kierowane do eksportera, czasowe ograniczenia przywozu towarów, kontyngenty ilościowe i wartościowe, czasowa opłata specjalna. Instrumenty te utrzy­mywano, mimo że Polska była uczestnikiem Układu Ogólnego w sprawach Ceł i Handlu (GATT) i wobec tego musiała respektować jego postanowienia. Ustanawia­ły one zasady, na których miały przebiegać stosunki handlowe między państwami. GATT zapewniał ochronę celną, uznając cła importowe za jedyny w pełni legalny śro­dek ochrony przed importem. Inne środki protekcjonizmu były bezpośrednio lub po­średnio zakazane, chociaż dla państw słabych gospodarczo stworzono jednocześnie szereg wyjątków od tej reguły.

Po 1989 r. rozpoczął się proces przemian w stosunkach gospodarczych Polski z in­nymi krajami. W 1991 r. Polska przystąpiła do Układu Europejskiego i podpisała Umo­wę Przejściową z Unią Europejską. W listopadzie 1992 r. doszło do podpisania Umowy o Strefie Wolnego Handlu między Polską i krajami EFTA oraz dwustronnych umów o handlu artykułami rolnymi. W miesiąc później Polska przystąpiła do CEFTA, uzupeł­nionej następnie Protokołem Dodatkowym zawartym w 1994 r. oraz Protokołem z sierp­nia 1995 r. o przyspieszeniu liberalizacji handlu. Powodzeniem zakończyły się negocjacje w sprawie członkostwa Polski w OECD oraz w Światowej Organizacji Han­dlu (WTO). Zawarto wiele dwustronnych umów międzyrządowych o współpracy gospodarczej i handlu, w tym z 12 krajami b. ZSRR. Postanowienia tych aktów zmusza­ły do zmiany przepisów prawnych utrzymujących protekcjonizm państwowy. Zmiany te następowały jednak stopniowo.

Polska rozpoczęła intensywną politykę proeksportową. Temu celowi służyły m.in. takie rozwiązania, jak: możliwość posiadania rachunków walutowych przez krajowych przedsiębiorców, zwrot podatku od towarów i usług i cła od importowanych materia­łów i komponentów przeznaczonych do produkcji eksportowej, ulgi inwestycyjne dla eksporterów w podatku dochodowym, dopłaty do oprocentowania kredytów banko­wych przeznaczonych na finansowanie eksportu, zwłaszcza eksportu inwestycyjnego, ubezpieczanie kontraktów eksportowych, a zwłaszcza gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeń kontraktów eksportowych realizowanych w kredycie średnio ­i długoterminowym (ustawa z 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach kontraktów eksportowych, Dz. U. nr 86, poz. 398 z późn. zm.).

Od 1 stycznia 1995 r. rozpoczęło się stopniowe obniżanie stawek taryfy celnej oraz zmiana istniejącego systemu ochrony rynku rolnego. Z dniem 1 lipca 1995 r. Polska od­stąpiła od stosowania opłat wyrównawczych i innych instrumentów pozataryfowych w handlu towarami rolnymi z państwami członkami WTO i z pozostałymi państwami, którym została przyznana klauzula najwyższego uprzywilejowania. Jednocześnie na podstawie postanowień Porozumienia WTO Polska ma w stosunku do produktów, wobec których wniosła w WTO stosowne zastrzeżenia, możliwość stosowania opłaty celnej do­datkowej, której zasady stosowania reguluje ustawa z 28 czerwca 1995 r. o zasadach, wa­runkach i trybie nakładania opłat celnych dodatkowych na niektóre towary rolne przywożone z zagranicy (Dz. U. nr 98, poz. 485).

Ochronie rynku krajowego w zakresie towarów rolno-spożywczych przywożonych a, z zagranicy, a zwłaszcza badaniu jakości handlowej zgodnej z wymaganiami oraz sprzyjaniu konkurencyjności polskich towarów rolno-spożywczych wywożonych za granicę służą postanowienia ustawy z 12 września 1996 r. o państwowym nadzorze standaryza­cyjnym towarów rolno-spożywczych w obrocie z zagranicą (Dz. U. nr 124, poz. 584).

Polska podjęła aktywną działalność w zakresie przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się broni masowej zagłady, z czym ściśle związane jest funkcjonowanie kra­jowego systemu kontroli obrotu z zagranicą towarami i technologiami podwójnego zastosowania (cywilnego i wojskowego). Zorganizowano go na podstawie ustawy z 2 grudnia 1993 r. o zasadach szczególnej kontroli obrotu z zagranica towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodowymi (Dz. U. nr 129, poz. 598 z późn. zm.). Obrót z zagranicą towarami i technologiami jest dokonywany na podstawie certyfikatu importowego albo pozwolenia na przywóz, wywóz lub tranzyt przez terytorium Polski. Są to szczególne formy reglamentacji działalności gospodarczej. Do wejścia w życie nowego kodeksu celnego Polska nie rezygnowała jednak ze stosowania taryfowych i pozataryfowych instrumentów protekcjonizmu celnego. Na przy­

wóz towarów z zagranicy i na wywóz towarów za granicę wymagane było pozwolenie,

jeżeli przedmiotem przywozu lub wywozu były:

1) towary, którymi obrót z zagranicą wymaga koncesji, ust;

2) towary, na których przywóz lub wywóz są ustanawiane kontyngenty ilościowe

lub wartościowe albo czasowe ograniczenia,

3) towary, którymi obrót jest dokonywany na podstawie umów międzynarodowych,

4) dokumentacja naukowo-techniczna, jeżeli jest przedmiotem wywozu,

5) czasowo przywożone lub wywożone środki produkcji i środki transportu (z wyjątkiem samochodów osobowych),

6) towary, obrót którymi podlega szczególnej kontroli lub ograniczeniom.

Jeżeli wymagały tego względy polityki handlowej albo interes gospodarczy lub interes narodowy kraju, Rada Ministrów ustanawiała:

1) czasowe ograniczenie obrotu towarowego z zagranicą (patrz np. Dz, U. z 1993 r. nr 78, poz. 367 oraz nr 48, poz. 218),

2) czasowy zakaz przywozu (patrz Dz. U. z 1993 r. nr 59, poz. 269) lub wywozu (patrz Dz. U. z 1993 r. nr 77, poz. 364),

3) kontyngent celny (patrz szerzej S. Biernat).

Przywóz towarów z zagranicy podlegał cłu, z wyjątkami określonymi w prawie celnym.

Odrębną kategorię stanowiły cła antydumpingowe. Polska stała się od 1981 r. sy­gnatariuszem Kodeksu Antydumpingowego GATT, a od 1991 r. dostosowała prawo celne (rozdział 7) do wymogów tego kodeksu. Cła antydumpingowe mogły być na­kładane dodatkowo na towary wprowadzone na polski obszar celny po cenach dum­pingowych, czyli niższych od normalnej wartości podobnego towaru. Szczególny charakter cła antydumpingowego przejawiał się w zastosowaniu odrębnej procedury antydumpingowej. W 1991 r. skorzystano z niej dwukrotnie, lecz w obydwu wypad­kach postępowania umorzono.

Ponadto prawo celne przewidywało specjalne konstrukcje prawne służące ochro­nie rynku przed przywozem towarów zagrażających interesom gospodarczym krajo­wych producentów (rozdział 7a ustawy).

Kodeks celny z 9 stycznia 1997 r. (Dz. U. nr 23, poz. 117 z późn. zm.) został uchwalony w pełnej zgodności z wymogami prawa wspólnotowego. W stosunku do prawa celnego z 1989 r. przewiduje on znaczą liberalizację obrotu towarowego z zagra­nicą, aczkolwiek nie rezygnuje z posługiwania się tzw środkami polityki handlowej. Dopuszcza zatem możliwość stosowania takich instrumentów pozataryfowych, jak: ograniczenia ilościowe i zakazy przywozu i wywozu oraz inne środki ochrony rynku określone w odrębnych ustawach, Co do zasady towary mogą być wprowadzone lub wyprowadzone z polskiego obszaru celnego przez otwarte przejścia graniczne, a przez inne przejścia - tylko po wydaniu pozwolenia przez organ celny Kodeks celny nie re­zygnuje również z pobierania ceł i stosowania innych środków taryfowych (zawiesze­nia w całości lub w części poboru ceł, kontyngenty taryfowe i plafony taryfowe).

Kontyngenty celne stanowią formę ograniczania rozmiarów działalności gospodar­czej, chociaż podmioty korzystające z nich mają sytuację uprzywilejowaną, ponieważ ustanowienie kontyngentów łączy się najczęściej z zastosowaniem preferencyjnych sta­wek celnych. Przyczyny wprowadzania kontyngentów są różne, zarówno obiektywne (ograniczona dostępność pewnych dóbr), jak i subiektywne (np. ochrona rynku krajo­wego, utrzymanie pewnego poziomu cen, ograniczenie konsumpcji określonych dóbr). Wprowadzanie kontyngentów celnych jest nie tylko domeną władz krajowych, lecz mo­że być również wynikiem postanowień umów międzynarodowych. Dotychczasowy stan prawny w dziedzinie kontyngentów celnych był oceniany krytycznie, zwłaszcza z po­wodu niejasnych kryteriów rozdziału kontyngentów i braku określonej procedury kon­tygentowania. Decyzje w sprawie kontyngentów miały wyraźnie charakter uznaniowy, a to zawsze stwarza zagrożenie dla zachowania zasady równości przedsiębiorców.

Regulując liczne obowiązki eksportera lub importera, kodeks celny przewiduje jednak tzw. procedury zawieszające (tranzyt, skład celny, uszlachetnianie czynne, prze­twarzanie pod kontrolą celną, odprawa czasowa) i gospodarcze procedury celne (obej­mują one ponadto także uszlachetnianie bierne towaru). Ponadto kodeks celny utrzymuje instytucje wolnego obszaru celnego i składu wolnocłowego. Wprowadza też i, szerzej niż dotychczas instytucję depozytu celnego oraz operacji uprzywilejowanych (zwolnienia, towary powracające). Kodeks celny reguluje także instytucję przedstawi­cielstwa i agencji celnej. Szeroko kodeks celny normuje problematykę długu celnego i postępowania w sprawach celnych, tworząc w ten sposób rozwiązania odrębne od zo­bowiązań podatkowych i procedury przewidzianej w Ordynacji podatkowej.

Kodeks celny nie uregulował innych zagadnień związanych z ochroną rynku krajowego. Założono bowiem, że zagadnienia te staną się przedmiotem odrębnych uregulowań ustawowych. Tak też się stało, gdy 11 grudnia 1997 r. Sejm uchwalił cztery ustawy odnoszące się do tej problematyki (patrz poniżej).

Administrowanie obrotem z zagranicą towarami i usługami

Podstawowe znaczenie ma regulacja prawna zawarta w ustawie z 11 grudnia 1997 r. o administrowaniu obrotem z zagranicą i usługami oraz o obrocie specjalnym (Dz. U. nr 157, poz. 1026 z późn. zm.). Zasadą jest, że obrót towarami i usługami z zagranicą jest wolny od ograniczeń i wymogu uzyskiwania zezwolenia oraz jest dozwolony każdemu na równych prawach, z zachowaniem warunków i ograniczeń określonych w przepisach ustaw lub umowach międzynarodowych. Natomiast obrót towarami i usługami z zagra­nicą jest zakazany, jeżeli taki zakaz wynika z przepisów ustaw lub umów międzynarodo­wych. Ustawa określa zatem ograniczenia i zakazy w obrocie towarami i usługami z zagranicą, traktując te sytuacje jako wyjątki od zasady Wprowadzenie ograniczeń lub zakazów może okazać się konieczne ze względu na ochronę interesu narodowego lub podstawowego interesu gospodarczego kraju.

Ustawa upoważnia Radę Ministrów lub inny organ administracji rządowej właści­wy w sprawach obrotu z zagranicą do wprowadzenia takich ograniczeń lub zakazów, jednakże:

1) zgodnie z zasadami ich stosowania określonymi w Porozumieniu WTO z Ma­rakeszu z 15 kwietnia 1994 r. (Dz. U. z 1995 r. nr 98, poz. 483),

2) tylko w wypadkach określonych w art. 6 ust. 1 (obrót towarowy) i w art. 22 ust. 1 (obrót usługami),

3) w formach przewidzianych w ustawie (art. 8 ust. 1 i art. 24 ust. 1). Niezależnie od powyższego ustawa przewiduje stosowanie reglamentacji (zezwo­lenia) na działalność w zakresie obrotu z zagranicą. W sumie stanowi to o poddaniu obrotu z zagranicą szczelnemu systemowi kontroli państwa.

Zakaz obrotu z zagranicą Rada Ministrów może ustanowić w drodze rozporzą­dzenia na czas określony. Ustanawiając zakaz, Rada Ministrów może określić pro­cedury celne, w ramach których nie stosuje się zakazu, a także normy ilościowe lub wartościowe, których zakaz obrotu nie obejmuje.

Ograniczenie w obrocie towarami z zagranicą może być natomiast wprowadzone w następujących formach:

1) kontyngentu,

2) plafonu i jego zamknięcia,

3) automatycznej rejestracji obrotu,

4) nieautomatycznej rejestracji obrotu.

Nazwy tych form stanowią niezbyt doskonałą postać nazewnictwa form okre­ślonych w aktach międzynarodowych. Ustawa wyjaśnia znaczenie tych pojęć. Kontyngent jest rozumiany jako wymagająca uzyskania pozwolenia określona

ilość lub wartość towaru, która może być przywieziona na polski obszar celny lub wy­wieziona z polskiego obszaru celnego w oznaczonym czasie.

Plafon jest to natomiast wymagająca uzyskania pozwolenia określona ilość lub wartość towaru, która może być przywieziona na polski obszar celny lub wywiezio­na z polskiego obszaru celnego, a nawet zostać przekroczona przed terminem za­mknięcia (tzw. zamknięcie plafonu).

Z kolei, automatyczna rejestracja obrotu oznacza uzyskanie pozwolenia udzielanego we wnioskowanej ilości lub wartości towaru, na jego przewóz lub wywóz. Natomiast nie­automatyczna rejestracja obrotu to uzyskanie pozwolenia udzielanego co najmniej w ilości lub wartości towaru zagwarantowanej przepisami ustawy, na przywóz lub wywóz towaru.

Ustawa określa tryb stosowania wymienionych form przez Ministra Gospodarki. Stosowanie ograniczeń w powyższych formach łączy się z wydawaniem pozwoleń na przywóz lub wywóz towarów przez Ministra Gospodarki. Uzyskanie pozwolenia jest obowiązkowe, jeżeli przedmiotem przywozu lub wywozu są towary:

1) którymi obrót z zagranicą wymaga uzyskania zezwolenia,

2) objęte ograniczeniami wprowadzonymi przez Radę Ministrów,

3) którymi obrót z zagranicą dokonywany jest na podstawie umów międzynaro­dowych przewidujących rozliczenia w jednostkach rozrachunkowych stosowanych w handlu zagranicznym.

Wydawanie pozwoleń oraz odmowa ich wydania, a także cofanie pozwoleń nastę­puje w trybie przepisów k.p.a. z uwzględnieniem przepisów ustawy o administrowa­niu obrotem z zagranicą. Pozwolenie wydaje się na czas oznaczony oraz na określoną ilość lub wartość towaru. Cofnięcie pozwolenia następuje wtedy, gdy nastąpiło naru­szenie warunków, na jakich zostało ono wydane. Natomiast odmowa wydania pozwo­lenia następuje, jeżeli wnioskodawca:

1) nie spełnił wymogów określonych w ustawie,

2) naruszył w ciągu 24 miesięcy poprzedzających złożenie wniosku warunki uprzednio wydanego pozwolenia,

3) nie złożył w terminie sprawozdania o stosowaniu wobec niego ograniczeń wprowadzonych przez właściwy organ,

4) został skazany prawomocnym wyrokiem za przestępstwo skarbowe, przestęp­stwo przeciwko mieniu lub dokumentom albo takim wyrokiem została skazana osoba kierująca podmiotem będącym wnioskodawcą. Odmowa wydania pozwolenia może na­stąpić również wtedy, gdy wymaga tego interes gospodarczy państwa.

Na tych samych zasadach oparto stosowanie zakazów, ograniczeń i reglamentacji w obrocie usługami z zagranicą. Od strony formalnej różnica polega na tym, iż ogra­niczenia w obrocie usługami mają inne formy i obejmują:

1) limity usług,

2) rejestrację usług.

Pojęcie limitu usług oznacza określoną ilość lub wartość usług, wymagającą uzy­skania pozwolenia w obrocie usługowym z zagranicą, która może być zrealizowana w oznaczonym czasie. Natomiast rejestracja usługi oznacza uzyskanie pozwolenia udzielanego w obrocie usługowym z zagranicą. Tryb udzielania, odmowy udzielenia i cofania pozwoleń jest identyczny jak w odniesieniu do pozwoleń na obrót towarowy.

Obrót specjalny z zagranicą

Produkcja oraz obrót wyrobami militarnymi i policyjnymi zawsze podlegały od­rębnemu reżimowi prawnemu, związanemu nie tylko z otaczaniem tej działalności ta­jemnicą, lecz także z poddaniem jej ścisłej kontroli. Sytuacja ta spotęgowała się z chwilą, gdy produkcja i obrót wyrobami militarnymi stały się przedmiotem umów międzynarodowych oraz międzynarodowej kontroli zbrojeń. Utrzymywanie monopo­lu państwa na produkcję i obrót wyrobami militarnymi przestało być wystarczającym środkiem kontroli. Dlatego też pojawiły się nowe rozwiązania prawne. W Polsce pro­blem ten regulują przepisy następujących ustaw:

1) ustawy z 2 grudnia 1993 r. o zasadach szczególnej kontroli obrotu z zagranicą towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzyna­rodowymi (Dz. U. nr 129, poz. 598 z późn. zm.),

2) ustawy z 11 grudnia 1997 r. o administrowaniu obrotem z zagranicą towa­rami i usługami oraz o obrocie specjalnym (Dz. U. nr 157, poz. 1026 z późn. zm.), 3) ustawy z 10 września 1999 r. o niektórych umowach kompensacyjnych zawiera­nych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa (Dz. U nr 80, poz. 903).

Szczególna kontrola obrotu z zagranicą towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodowymi obejmuje:

1) towary i technologie objęte porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodo­wymi dotyczącymi bezpieczeństwa narodowego,

2) substancje chemiczne, mikroorganizmy, wirusy, bakterie i toksyny oraz urzą­dzenia i technologie, które mogą mieć zastosowanie do rozwoju produkcji broni che­micznej lub biologicznej,

3) towary i technologie istotne z punktu widzenia jądrowego cyklu paliwowego oraz zdolności do wytwarzania jądrowych urządzeń wybuchowych,

4) technologie rakietowe,

5) inne towary i technologie, jeżeli poddanie ich szczególnej kontroli wynika z zobo­wiązań międzynarodowych, z wyłączeniem odpadów niebezpiecznych i innych odpadów

Obrót z zagranicą towarami i technologiami jest dokonywany na podstawie cer­tyfikatu importowego albo pozwolenia na przywóz, wywóz lub tranzyt przez tery­torium Polski. Certyfikatu nie wydaje się na przywóz, wywóz lub tranzyt broni, amunicji i technologii o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym. Certyfikat im­portowy wydaje się tylko w przypadku, gdy wymagają tego przepisy prawne pań­stwa dostawcy. Natomiast w pozostałych wypadkach wydaje się pozwolenia na przywóz, wywóz lub tranzyt broni, amunicji i technologii o przeznaczeniu wojsko­wym lub policyjnym. Certyfikat importowy wydaje się, cofa lub odmawia wydania na podstawie przepisów ustawy z 1993 r. Natomiast wydawanie, cofanie i odmowa wydania pozwolenia odbywa się na podstawie ustawy z 1997 r. o administrowaniu obrotem z zagranicą towarami i usługami oraz o obrocie specjalnym.

W świetle tej ustawy, obrót specjalny z zagranicą oznacza:

1) przywóz, przewóz i wywóz z polskiego obszaru celnego broni, amunicji, ma­teriałów wybuchowych oraz wyrobów i ich części lub technologii o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym,

2) zawarcie przez osobę krajową, zarówno w kraju, jak i za granicą, umowy, która dotyczy broni, amunicji, materiałów wybuchowych oraz wyrobów i ich części lub technologii o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym,

3) świadczenie przez osobę krajową na rzecz osoby zagranicznej oraz przez oso­bę zagraniczną na rzecz osoby krajowej usług związanych z bronią, amunicją, mate­riałami wybuchowymi i ich częściami, technologiami i usługami o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym.

Obrót specjalny z zagranicą może podlegać zakazom i ograniczeniom określo­nym w ustawach lub umowach międzynarodowych. Rada Ministrów może w dro­dze rozporządzenia wprowadzić zakazy i ograniczenia w obrocie specjalnym z zagranicą, gdy:

1) wymagają tego względy bezpieczeństwa lub obronności państwa, 2) wymaga tego ważny interes polityki państwa,

3) jest to niezbędne dla wypełniania zobowiązań przyjętych na podstawie umów 4 międzynarodowych.

Rada Ministrów wydała takie rozporządzenie 14 września 1999 r. (Dz. U. nr 77, poz. 865 z późn. zm.).

Na osobach dokonujących obrotu specjalnego z zagranicą spoczywają liczne obo­wiązki, które stanowią o szczególnym reżimie tego obrotu. Są to:

1) obowiązek uzyskania wpisu do rejestru przedsiębiorców prowadzących obrót specjalny, który prowadzi minister Gospodarki,

2) obowiązek zawiadomienia Ministra Gospodarki o zamiarze zawarcia umowy, na podstawie której ma być dokonany obrót specjalny,

3) obowiązek uzyskania pozwolenia lub promesy pozwolenia na dokonanie obro­tu specjalnego,

4) obowiązek prowadzenia ewidencji obrotu specjalnego,

5) obowiązek poddania się kontroli obrotu specjalnego ze strony Ministra Gospo­darki i innych uprawnionych organów.

Uchybienie wymienionym obowiązkom łączy się z odpowiedzialnością karną przewidzianą w ustawie z 1997 roku.

Odrębna ustawa reguluje dostawy na terytorium Polski uzbrojenia lub sprzętu wojskowego na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa, wyprodukowanego lub wytworzonego poza Polską. Jest to ustawa z 10 września 1999 r. o niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa (Dz. U. nr 80, poz. 903). Zagraniczny dostawca ma obowiązek zawarcia tzw. umowy offsetowej. Ustawa określa tryb zawarcia tej umowy oraz jej treść i wykonanie oraz sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem.

Ochrona przed nadmiernym przywozem towarów na polski obszar celny

Dwie ustawy poświęcono ochronie przed nadmiernym przywozem towarów na polski obszar celny oraz zasadom i trybowi postępowania związanego ze stosowa­niem środków ochronnych. Są to:

1) ustawa z 1 1 grudnia 1997 r. o ochronie przed nadmiernym przywozem towa­rów na polski obszar celny (Dz. U. nr 157, poz. 1027 z póżn. zm.),

2) ustawa z 11 grudnia 1997 r. o ochronie przed nadmiernym przywozem na pol­ski obszar celny niektórych towarów tekstylnych i odzieżowych (Dz. U. nr 157, poz. 1029 z póżn. zm.).

Z punktu widzenia konstrukcji prawnych zawartych w tych aktach podstawowe znaczenie ma pierwsza z nich, natomiast druga ustawa stanowi lex specialis w stosun­ku do pierwszej ustawy.

Obydwie ustawy przewidują stosowanie środków ochronnych z zachowaniem wy­mogów określonych w Porozumieniu WTO z 1994 r. w Marakeszu (Dz. U. z 1995 r. nr 98, poz. 483). Do postępowania ochronnego stosuje się przepisy k.p.a. z uwzględ­nieniem przepisów ustawy z 1997 r. Przed wydaniem postanowienia lub decyzji Mini­ster Gospodarki ma obowiązek przeprowadzenia konsultacji z Prezesem Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Postanowienie i decyzje wraz z uzasadnieniem ogłasza się w „Monitorze Polskim" oraz przekazuje wnioskodawcy i władzom kraju eksportu towaru, którego przywóz na polski obszar celny uznano za nadmierny

Przywóz towaru na polski obszar celny uważa się za nadmierny, jeżeli towar jest przywożony:

1) w tak zwiększonych ilościach bezwzględnych lub w stosunku do wielkości krajowej produkcji towaru podobnego albo towaru bezpośrednio konkurencyjnego,

2) na takich warunkach, że wyrządza poważną szkodę lub zagraża wyrządzeniu takiej szkody przemysłowi krajowemu wytwarzającemu towar podobny lub towar bezpośrednio konkurencyjny

W celu zastosowania środka ochronnego muszą być spełnione łącznie obie prze­słanki, a ponadto musi istnieć związek przyczynowy między nimi a poważną szkodą lub groźbą wyrządzenia takiej szkody.

Ustawa wyjaśnia, że poważna szkoda oznacza znaczące i ogólne pogorszenie sy­tuacji przemysłu krajowego, zagrożenie poważną szkodą stanowi zaś groźbę powsta­nia nieuniknionej szkody. Przemysł krajowy to ogół producentów wytwarzających towar podobny bądź bezpośrednia konkurencyjny na terytorium Polski lub tych spo­śród nich, których łączna produkcja towaru podobnego bądź bezpośrednio konkuren­cyjnego stanowi co najmniej 50% całkowitej produkcji krajowej tego towaru. Należy zwrócić uwagę na ta, że mimo wysiłków podjętych w ustawie w celu wyjaśnienia po­jęć, na podstawie których ocenia się nadmierność przywozu i wyrządzenie szkody lub zagrożenie jej wyrządzenia, ustalenie tych okoliczności jest bardzo trudne i często przerasta możliwości wnioskodawcy (np. ustalenie, czy nadmierny przywóz zagraża przemysłowi krajowemu jako ogółowi producentów). Dlatego też specyficzny charak­ter ma wszczęcie i przebieg postępowania ochronnego.

Nadmierny przywóz towaru na obszar celny ocenia się w postępowaniu ochron­nym. Ono też służy stosowaniu tymczasowego (dodatkowa opłata celna) lub ostatecz­nych środków ochronnych (dodatkowa opłata celna i kontyngent, wyjątkowo także nieautomatyczna rejestracja przywozu). Obowiązują w tym względzie następujące zasady:

1) środek ochronny może zostać zastosowany wobec przywozu na polski obszar celny towaru pochodzącego z krajów członkowskich WTO,

2) środki ochronne nie będą stosowane wobec towaru pochodzącego z kraju roz­wijającego się lub najmniej rozwiniętego, będącego jednocześnie członkiem WTO, którego indywidualny udział w przywozie na polski obszar celny nie przekracza 3%, pod warunkiem że łączny przywóz z tych krajów nie jest większy niż 9% całego przy­wozu na polski obszar celny objętego postępowaniem ochronnym,

3) środek ochronny stosuje się wobec towaru dopuszczonego do obrotu na pol­skim obszarze celnym, bez względu na kraj pochodzenia tego towaru, o ile umowy zawarte przez Polskę nie stanowią inaczej,

4) w wypadku gdy poważna szkoda lub zagrożenie poważną szkodą spowodowa­ne zostało wyłącznie nadmiernym przywozem towaru pochodzącego z krajów, z któ­rymi Polska zawarła umowy o strefie wolnego handlu, środki ochronne zastosowane będą wyłącznie wobec przywozu towaru pochodzącego z tych krajów, zgodnie z po­stanowieniami umów o strefie wolnego handlu,

5) w wypadku gdy poważna szkoda lub zagrożenie nią spowodowane zostało wy­łącznie nadmiernym przywozem towaru pochodzącego z krajów nie będących członka­mi WTO, środki ochronne mogą być stosowane wyłącznie wobec towaru pochodzące­go z tych krajów, o ile umowy zawarte przez Polskę z tymi krajami nie stanowią inaczej,

6) środek ochronny ustanawia się na czas określony, w wysokości oraz w formie niezbędnej dla naprawienia szkody lub zapobieżenia jej.

Ze względu na różne funkcje postępowanie ochronne może dotyczyć:

1) stwierdzenia, czy nastąpił nadmierny przywóz towaru na polski obszar celny oraz zastosowania tymczasowego lub ostatecznego środka ochronnego (postępowa­nie zwykłe),

2) stwierdzenia, czy dalsze stosowanie środka ochronnego jest uzasadnione (po­stępowanie weryfikacyjne),

3) przedłużenia okresu stosowania ostatecznego środka ochronnego (postępowa­nie przeglądowe).

Każde z wymienionych rodzajów postępowań ochronnych ma te same fazy, tj. wszczęcie postępowania, prowadzenie postępowania i zakończenie postępowania. Te same są również jego formy i tryb. Różne są natomiast przesłanki wszczęcia po­stępowania, jego cele, czas i sposób prowadzenia. Postępowanie weryfikacyjne i po­stępowanie przeglądowe nie mogą być z natury rzeczy podjęte, gdy nie zostalo wcześniej podjęte i zakończone postępowanie ochronne (zwykłe).

Postępowanie ochronne wszczyna i prowadzi Minister Gospodarki. Wszczęcie po­stępowania może nastąpić na wniosek lub z urzędu. W pierwszym wypadku chodzi o pisemny wniosek osoby fizycznej lub prawnej albo jednostki organizacyjnej nie ma­jącej osobowości prawnej występującej na rzecz przemysłu krajowego. Wniosek uwa­ża się za złożony na rzecz przemysłu krajowego, jeżeli popierają go producenci krajowi, których łączna produkcja stanowi co najmniej 25% produkcji krajowej towaru podob­nego lub bezpośrednio konkurencyjnego. Wniosek musi odpowiadać wymogom okre­ślonym w rozporządzeniu Ministra Gospodarki. W razie braków we wniosku Minister Gospodarki wzywa do uzupełnienia ich w terminie nie krótszym niż 30 dni, a jeżeli bra­ki nie zostaną usunięte, to wniosek pozostawia się bez rozpoznania. Ten sam skutek da­je wycofanie wniosku przed wszczęciem postępowania, natomiast wycofanie wniosku po wszczęciu postępowania powoduje umorzenie postępowania. Minister Gospodarki może także odmówić wszczęcia postępowania, jeżeli wymaga tego interes publiczny We wszystkich pozostałych przypadkach Minister Gospodarki wszczyna postępowanie w drodze postanowienia. Jeżeli z umów międzynarodowych wynika obowiązek zawia­damiania władz kraju eksportu o zamiarze wszczęcia postępowania ochronnego, to Mi­nister Gospodarki powiadamia o tym właściwe władze.

W toku postępowania ochronnego Minister Gospodarki bada w szczególności: 1) wielkość przywozu w celu stwierdzenia, czy wzrósł on w ilościach bezwzględ­nych lub w stosunku do wielkości krajowej produkcji lub konsumpcji;

2) ceny towaru objętego postępowaniem ochronnym, w tym ich relację do cen krajowego towaru podobnego lub bezpośrednio konkurencyjnego;

3) wpływ przywozu na sytuację producentów krajowych towaru podobnego lub bezpośrednio konkurencyjnego, wyrażający się w zmianach:

a) wielkości produkcji,

b) stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych, c) stanu zapasów,

d) wielkości lub wartości sprzedaży, e) udziału w rynku,

f) cen krajowego towaru podobnego lub bezpośrednio konkurencyjnego,

g) zysku lub straty,

h) stopy zwrotu z zaangażowaniem kapitału,

i) przepływów pieniężnych,

j) stanu zatrudnienia, k) wydajności pracy;

4) istnienie związku przyczynowego pomiędzy przywozem towaru na polski obszar celny a sytuacją producentów krajowych po dokonaniu przywozu;

5) inne czynniki, które wyrządziły lub zagrażają wyrządzeniu poważnej szkody przemysłowi krajowemu.

W celu dokonania powyższych ustaleń Minister Gospodarki wykorzystuje przed­łożone mu dowody w postaci informacji i wyjaśnień oraz dokumentów Minister Gospodarki może żądać ich od zainteresowanych stron, te zaś maja prawo przedkła­dać je Ministrowi Gospodarki. Na żądanie strony niektórym informacjom może być nadana klauzula poufności.

Postępowanie ochronne powinno być ukończone nie później niż w terminie 12 mie­sięcy od dnia wszczęcia postępowania. Jeżeli w czasie trwania postępowania ochronne­go, nie wcześniej jednak niż po upływie 2 miesięcy od dnia wszczęcia postępowania ochronnego i nie później niż po upływie 6 miesięcy od tej daty, Minister Gospodarki stwierdzi, że wprowadzenie środków ochronnych dopiero po zakończeniu postępowa­nia ochronnego spowodowałoby powstanie szkody trudnej do naprawienia, może usta­nowić, w drodze decyzji, tymczasowy środek ochronny, jednakże nie dłużej niż na okres 6 miesięcy. Jeżeli postępowanie ochronne zakończy się wydaniem decyzji bez zastoso­wania środka ochronnego, to uchyla się również decyzję o zastosowaniu tymczasowego środka ochronnego, a pobrana kwota tymczasowej dodatkowej opłaty celnej podlega zwrotowi (bez oprocentowania).

Jeżeli w toku postępowania ochronnego Minister Gospodarki stwierdzi, że przywóz towaru na polski obszar celny jest nadmierny, to wobec przywozu takiego towaru ­w drodze decyzji -ustanowi ostateczny środek ochronny na okres nie dłuższy niż 4 la­ta, z uwzględnieniem okresu stosowania tymczasowego środka ochronnego.

Ustawa przewiduje możliwość wszczęcia dwóch rodzajów postępowania, które w stosunku do ustanowionego ostatecznego środka ochronnego mają rozstrzygnąć o skróceniu lub przedłużeniu okresu stosowania tego środka. Jeżeli okres stosowa­nia środka ochronnego przekracza 3 lata, to przed upływem polowy okresu stoso­wania tego środka Minister Gospodarki przeprowadza postępowanie ochronne weryfikacyjne w celu stwierdzenia, czy dalsze stosowanie środka ochronnego jest uzasadnione. Natomiast w celu przedłużenia okresu stosowania ostatecznego środka ochronnego Minister Gospodarki może wszcząć postępowanie ochronne prze­glądowe, jednakże nie wcześniej niż 3 miesiące od daty ustanowienia ostatecznego środka ochronnego i nie później niż 9 miesięcy przed datą zakończenia okresu sto­sowania tego środka. Łączny okres stosowania środka ochronnego nie może być dłuższy niż 8 lat.

Środek ochronny ustanowiony na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy może zostać wprowadzony ponownie wobec przywozu tego samego towaru, pod warunkiem, że: 1) upłynął co najmniej rok od daty ustanowienia środka ochronnego oraz

2) taki środek ochronny był stosowany wobec tego towaru nie więcej niż dwa razy w okresie 5 lat bezpośrednio poprzedzających datę ponownego ustanowienia tego środka.

W 1999 r. Minister Gospodarki postanowieniem z 26 listopada 1999 r. wszczął postępowanie ochronne przed nadmiernym przywozem na polski obszar celny ciągni­ków rolniczych i używanych w leśnictwie z krajów członkowskich Unii Europejskiej, Czech, Słowacji, Rosji i Białorusi (MP nr 39, poz. 597). Przeciwko Polsce toczą się cztery postępowania ochronne.

Ochrona przed przywozem towarów na polski obszar celny po cenach dumpingowych

Odrębną podstawę prawną ma ochrona przemysłu krajowego przed stosowaniem dumpingu. Ustawa z 11 grudnia 1997 r. o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów po cenach dumpingowych (Dz. U. nr 157, poz. 1028 z późn. zm.) uwzględnia w swych postanowieniach rozwiązania wynikające z Porozumienia WTO zawartego w 1994 r. w Marakeszu.

Zasadą jest, że wprowadzenie towaru do obrotu na polskim obszarze celnym po cenie dumpingowej, które wyrządza szkodę przemysłowi krajowemu, jest zabronione i uzasadnia zastosowanie środków antydumpingowych. Towar uważa się za wprowa­dzony do obrotu na polskim obszarze celnym po cenie dumpingowej, jeżeli jego ce­na eksportowa jest niższa od wartości normalnej. Tę zaś ustala się na podstawie cen faktycznie zapłaconych lub należnych w zwykłym obrocie handlowym od niezależ­nych nabywców w kraju eksportu.

Ustawa przewiduje tymczasowe i ostateczne środki antydumpingowe w postaci ceł antydumpingowych i zobowiązań cenowych. Cła antydumpingowe ustala się w wyso­kości niezbędnej do usunięcia szkody, ale nie przekraczającej marginesu dumpingu (tj. różnicy między ceną eksportową a wartością normalną towaru). Zobowiązanie ce­nowe jest to inicjatywa zmiany ceny lub zaprzestania przywozu towaru po cenach an­tydumpingowych.

Postępowanie antydumpingowe ma na celu stwierdzenie dumpingu i szkody oraz zastosowanie środka antydumpingowego. Ponadto ustawa przewiduje postępowanie w sprawie obejścia ceł antydumpingowych oraz szczególne postępowania antydum­pingowe (przeglądowe, weryfikacyjne i rewizyjne).

Postępowanie antydumpingowe wszczyna i prowadzi Minister Gospodarki. Wszczęcie postępowania następuje:

1) na pisemny wniosek osoby fizycznej lub prawnej albo jednostki organizacyj­nej nie posiadającej osobowości prawnej występującej w imieniu i na rzecz przemy­słu krajowego,

2) z urzędu, w szczególnych okolicznościach, gdy istnieją dowody występowania dumpingu, szkody i związku przyczynowego.

Wniosek uważa się za złożony, jeżeli popierają go producenci krajowi, których łączna produkcja stanowi ponad 50% całej produkcji towaru podobnego wyprodu­kowanego przez tych producentów krajowych, którzy wyrazili swoje poparcie lub sprzeciw wobec wniosku. Postępowania nie wszczyna się, jeżeli producenci krajo­wi podobnego towaru, jednoznacznie popierający wniosek, produkują mniej niż 25% całej produkcji podobnego towaru. Wniosek musi odpowiadać wymogom określonym w rozporządzeniu Ministra Gospodarki. Braki wniosku powinny być na wezwanie Ministra Gospodarki usunięte w terminie nie krótszym niż 30 dni. Je­żeli braki nie zostaną usunięte, to wniosek pozostawia się bez rozpoznania. Taki sam skutek wywołuje wycofanie wniosku przed wszczęciem postępowania, nato­miast wycofanie wniosku po wszczęciu postępowania powoduje umorzenie postępowania. Minister Gospodarki wydaje decyzję o odmowie wszczęcia postępowania anty­dumpingowego:

1) wobec podmiotu z kraju lub z krajów, z których przywóz towaru objętego postępowaniem antydumpingowym na polski obszar celny jest nieznaczny (mniej­szy niż 1% konsumpcji krajowej tego towaru), chyba że łączny przywóz z takich krajów stanowi trzy lub więcej procent tej konsumpcji,

2) w wypadku gdy dowody występowania przywozu po cenach dumpingowych i wyrządzonej przez niego szkody, mające uzasadnić wszczęcie postępowania, nie są wystarczające.

Minister Gospodarki po stwierdzeniu, że materiały dowodowe i inne dostępne informacje uzasadniają domniemanie przywozu towaru po cenach dumpingowych i wyrządzenia przez przywóz szkody oraz po uprzednim zasięgnięciu opinii Preze­sa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, wydaje nie później niż w termi­nie 45 dni od daty wpłynięcia kompletnego wniosku postanowienie o wszczęciu postępowania antydumpingowego i ogłasza je w „Monitorze Polskim" oraz prze­kazuje zagranicznym eksporterom, krajowym importerom oraz organizacjom i zrzeszeniom krajowych importerów lub zagranicznych eksporterów, których po­stępowanie dotyczy, a także władzom kraju eksportu bądź pochodzenia towaru i wnioskodawcom.

Postępowanie antydumpingowe przebiega w specyficzny sposób. Toczy się bowiem przede wszystkim na podstawie kwestionariusza, który Minister Gospodarki przekazuje zainteresowanym stronom. Kwestionariusz ten obejmuje pytania, na które należy udzie­lić odpowiedzi w terminie nie krótszym niż 30 dni. Strony mogą ponadto składać wszel­kie inne wyjaśnienia i informacje oraz dowody, a także uczestniczyć w konsultacjach. Minister Gospodarki może żądać od stron złożenia wyjaśnień i udzielenia informacji, a także przeprowadzić kontrolę w celu sprawdzenia ich wiarygodności.

Jeżeli w wyniku wstępnych ustaleń stwierdzono, że miał miejsce przywóz po ce­nach dumpingowych wyrządzający szkodę, Minister Gospodarki, po uprzednim zasię­gnięciu opinii Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, wydaje decyzję ustanawiającą tymczasowe cła antydumpingowe, które publikuje się w „Monitorze Polskim" oraz przekazuje zainteresowanym stronom. Tymczasowe cła antydumpingo­we ustanawia się nie wcześniej niż po upływie 60 dni od daty wszczęcia postępowania oraz nie później niż 9 miesięcy od tej daty. Tymczasowe cła antydumpingowe ustana­wia się na okres 6 miesięcy, z możliwością przedłużenia do 9 miesięcy

W okresie od dnia wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, najpóźniej do momentu ustalenia ostatecznych ceł antydumpingowych, zagraniczny eksporter może wystąpić z inicjatywą złożenia zobowiązania cenowego. Jeżeli Minister Gospo­darki przyjmie, w drodze decyzji, zobowiązanie cenowe strony, to postępowanie jest zakończone, jednakże zakończenie następuje po dokonaniu ostatecznych ustaleń w sprawie przywozu na polski obszar celny po cenach dumpingowych i wyrządzenia szkody

Postępowanie antydumpingowe powinno być zakończone w terminie 12 miesięcy, a w wyjątkowych sytuacjach nie później niż w terminie 18 miesięcy od daty jego wszczęcia, w drodze decyzji o ustanowieniu ostatecznego cła antydumpingowego, przyjęciu zobowiązania cenowego lub umorzeniu postępowania albo jego zawieszeniu.

Ostateczne cło antydumpingowe ustanawia się wówczas, gdy na podstawie zgroma­dzonego materiału dowodowego stwierdzono, że ma miejsce przywóz na polski obszar celny towarów po cenach dumpingowych i że ten przywóz wyrządza szkodę. Przed wy­daniem decyzji w sprawie ustanowienia ostatecznego cła antydumpingowego Minister Gospodarki zasięga opinii Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. W uzasadnieniu decyzji muszą być wymienione zgromadzone w postępowaniu mate­riały dowodowe. Decyzja wraz z uzasadnieniem podlega notyfikacji w Komitecie Środ­ków Antydumpingowych WTO i przekazaniu zainteresowanym stronom.

Postępowanie antydumpingowe może zakończyć umorzeniem:

1) w stosunku do kraju, z którego przywóz na polski obszar celny uznano na pod­stawie zgromadzonego materiału dowodowego za nieznaczny,

2) w razie wycofania wniosku po wszczęciu postępowania,

3) w wypadku gdy na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego nie można stwierdzić, że:

a) ma miejsce przywóz na polski obszar celny towaru objętego postępowaniem an­tydumpingowym po cenach dumpingowym lub

b) przywóz po cenach dumpingowych na polski obszar celny towaru objętego postę­powaniem antydumpingowym wyrządza rzeczywistą szkodę przemysłowi krajo­wemu.

W przypadku stwierdzenia, że margines dumpingu w przywozie na polski obszar celny przez danego eksportera zagranicznego towaru objętego postępowaniem antydum­pingowym jest minimalny (czyli mniejszy niż 2% w stosunku do ceny eksportowej), Mi­nister Gospodarki zawiesza w drodze postanowienia postępowanie antydumpingowe w stosunku do danego zagranicznego eksportera. Zawieszone postępowanie może być w każdym czasie wznowione.

Odrębnie trzeba wymienić postępowanie w sprawie obejścia ceł antydumpingo­wych. Obejście oznacza zmianę struktury przywozu nie mającą uzasadnionych pod­staw ekonomicznych poza unikaniem następstw ceł antydumpingowych, w wyniku której nastąpiło:

1) osłabienie skutków nałożonego cła antydumpingowego, polegające na obniże­niu cen towarów krajowych,

2) rekompensowanie w jakikolwiek inny sposób przez zagranicznego eksportera nakładanych ceł antydumpingowych.

W wypadku stwierdzenia, że objęty postępowaniem przywóz ma na celu obejście ustanowionych ceł antydympingowych Minister Gospodarki nakłada ostateczne cło antydumpingowe na towary podobne lub ich części od daty wprowadzenia obowiąz­ku ewidencjonowania przywozu tych towarów na polski obszar celny na zasadach i w trybie właściwym dla postępowania antydumpingowego.

Cła antydumpingowe stosuje się tak długo i w takim zakresie, jak to będzie nie­zbędne dla przeciwdziałania dumpingowi wyrządzającemu szkodę. Ostateczne cła antydumpingowe przestają być stosowane najpóźniej z upływem 5 lat od daty ich ustanowienia lub od daty zakończenia ostatniego przeglądu dumpingu i szkody, o ile podczas tego przeglądu nie stwierdzono, że zaprzestanie stosowania ustanowionych ceł antydumpingowych doprowadzi do utrzymania bądź powrotu dumpingu lub wy­rządzenia szkody. Zawiadomienie o terminie zaprzestania stosowania ustanowionych ostatecznych ceł antydumpingowych ogłasza się w „Monitorze Polskim" co najmniej na 90 dni przed terminem ich zaprzestania.

Rezultaty stosowania ostatecznych ceł antydumpingowych podlegają ocenie w try­bie jednego z trzech odrębnych postępowań. Jednym z nich jest postępowanie przeglą­dowe. Z wnioskiem o poddanie przeglądowi dotychczasowych rezultatów stosowania ustanowionych ostatecznych ceł antydumpingowych można wystąpić nie później niż na 3 miesiące przed końcem pięcioletniego okresu. Postępowanie przeglądowe ma na ce­lu stwierdzenie, czy dalsze stosowanie ceł antydumpingowych jest uzasadnione. Postę­powanie przeglądowe może być wszczęte na wniosek lub z urzędu.

Drugim postępowaniem jest postępowanie weryfikacyjne, w toku którego doko­nuje się weryfikacji celowości stosowania ceł antydumpingowych. Postępowanie we­ryfikacyjne może być wszczęte przez Ministra Gospodarki z urzędu w każdym czasie, natomiast na wniosek zagranicznego eksportera lub producenta bądź na wnio­sek krajowego importera lub producenta po upływie co najmniej roku od daty ustano­wionego ostatecznego cła antydumpingowego.

Trzecim rodzajem postępowania jest postępowanie rewizyjne, które podejmuje się w celu ustalenia indywidualnych marginesów dumpingu dla nowych zagranicznych eksporterów z kraju eksportu towaru objętego pierwotnym postępowaniem antydum­pingowym, jeżeli eksporterzy ci nie byli dostawcami odnośnego towaru w badanym okresie i pod warunkiem wykazania, że:

I ) nie są oni powiązani z zagranicznymi eksporterami ani producentami kraju eksportu, których towar jest objęty ustanowionymi środkami antydumpingowymi, 2) zagraniczny eksporter lub producent dokonał przywozu na polski obszar celny

po zakończeniu pierwotnego postępowania lub wykaże, że zaciągnął wiążące i wy­magalne zobowiązanie kontraktowe dotyczące przywozu znacznej ilości towaru na polski obszar celny

Po wejściu w życie przepisów ustawy wszczęto sześć postępowań antydumpin­gowych wobec zagranicznych producentów błon rentgenowskich (Niemcy), kabli syntetycznych włókien z poliesterów (Białoruś) oraz zapalniczek (Chiny, Tajwan, Wietnam, Indonezja). Ponadto prowadzone są postępowania w sprawie ochrony pol­skiego rynku blach powlekanych i walcowanych, ciągników rolniczych, saletry amo­nowej, przędzy akrylowej i tkanin z włókien sztucznych.

Przeciwko Polsce toczy się pięć postępowań antydumpingowych.

1

---