Ekspresjonizm to kierunek w sztuce, który rozwinął się w Niemczech w pierwszym 30-leciu XX w. jako sprzeciw wobec naturalistycznej postawy. Ekspresjonizm jest kierunkiem w sztuce stworzonym przez generację urodzoną między rokiem 1875, a 1895. Jego największy rozkwit i aktywność przypadły na lata 1910-1925. Po raz pierwszy użył terminu ekspresjonizm, dla oznaczenia dzieła sztuki plastycznej, malarz francuski J.A. Merv, który w 1901 r. Nadał tę nazwę cyklowi swoich obrazów. Pierwsze próby formułowania zasad pojawiły się w latach 1905-1906 w czasopiśmie „Die Erde”.
Ekspresjonizm to kierunek wyrażający uczucia artysty za wszelką cenę, stąd upodobanie do spontaniczności, emocji i duża rola instynktu oraz poszukiwanie wzorów w sztuce dziecięcej, ludowej i ludów prymitywnych. Podstawową kategorią ekspresjonizm twórcy uczynił ekspresję (wyrazistość uczuć), mającą w sposób spotęgowany i dramatyczny oddać przeżycia wewnętrzne twórcy.
Ekspresja oznacza zjawisko o dużej sile, choć w ścisłym znaczeniu określa uzewnętrznienie przeżyć. Ekspresjonizm oznacza pewną tendencję, manierę, środek wyrazu, pojawiający się u wielu artystów w różnych epokach. Czasami dotyczy kilku zaledwie dzieł, czy jedynie okresu w dorobku danego artysty.
Cechy charakterystyczne to deformacja i ostro zamalowywane kontury przedmiotów. Twórców i wyznawców ekspresjonizmu przerażała pustka i jałowość ducha współczesności, rozpleniony szeroko gruby i prymitywny materializm, zagrażające suwerenności wewnętrznej człowieka technika i mechanizacja
Ekspresjonizm miał na celu wyrażenie uczuć artysty. Przeciwstawiał się naturalizmowi i mieszczaństwu. Ekspresjoniści głosili, ze zadaniem sztuki jest tworzenie obrazu wewnętrznego świata człowieka. Celem sztuki jest odtworzenie własnych treści wewnętrznych, wyrażenie napięć duchowych, niepokoju, przerażenia i radości. Przykładem ekspresjonizmu polskiego są "Hymny" J. Kasprowicza. W sztukach plastycznych ekspresjonizm najpełniej wyraża się w malarstwie V. van Gogha i grafice E. Muncha.
Ekspresjonizm nasilił się na tle intelektualnego i politycznego niepokoju. Często w dziełach malarzy, należących do tego kierunku znajdowało się odbicie bezbronności człowieka wobec sił przyrody, a także społeczeństwa.
W Polsce ekspresjonizm reprezentowany był przez Formistów, czyli Andrzej Pronaszko, Zbigniew Pronaszko, Czyżewski, August Zamoyski, Leon Chwistek, Konrad Winkler, Stanisław Ignacy Witkiewicz i inni). Wywarli oni długotrwały wpływ na malarstwo polskie XX wieku.
Jako kierunek literacki ekspresjonizm w pełni ukształtował się w literaturze niemieckiej około 1910 roku i trwał do końca lat dwudziestych naszego stulecia. Kierunek ten zapowiadała już wcześniej twórczość naturalistów i symbolistów niemieckich oraz dramaturgia Augusta Strindberga. Ważną inspirację stanowiły również wątki irracjonalne, obecne w filozofii Nietzschego i Bergsona. Ekspresjonizm to przede wszystkim bunt przeciwko ustabilizowanym instytucjom i normom społecznym. Bohater dzieł ekspresjonistycznych to człowiek aktywny, poszukujący - i tragicznie samotny. Jego bunt przeciwko powszechnie uznanym prawom przejawia się w prowokacji, celowej wulgarności i w kreowaniu świata na opak, co często prowadzi do przedstawień groteskowych.
Warto zauważyć, że Stanisław Przybyszewski (1868-1927) traktował ekspresjonizm bardzo szeroko. Wystąpił z koncepcją głoszącą, że tylko sztuka ekspresjonistyczna oddaje stan „nagiej duszy” - jedynej prawdziwej rzeczywistości.
Za patrona ekspresjonizmu uważał Juliusza Słowackiego, autora Króla Ducha
Charakterystyczny dla ekspresjonizmu także w polskim wydaniu (S. Przybyszewski i inni) był tzw. etyzm, postrzegający świat jako tło konfliktu irracjonalnie pojmowanej potęgi płci z prawem moralnym
Do grupy Die Brücke należeli oprócz założycieli również: Ch. Rohlfs, E. Nolde, L. Corinth, M. Bechstein, Der Blaue Reiter. W niemieckim ekspresjonizmie rozwija się drzeworyt, uchodzący za narodowa technikę oraz grafika. W 1911 roku grupa Die Brücke, rozpadła się na skutek przeniesienia jej do Berlina. Drugą grupą zmierzającą do ekspresjonizmu była powstała w 1911 roku w Monachium, grupa pod nazwą Der Blaue Reiter (Błękitny Jeździec). Jej celem była działalność skupiona na organizowaniu wystaw, członkowie grupy nie mieli jednolitego programu estetycznego ani określonych form organizacyjnych.
Zdrój, dwutygodnik poświęcony sztuce i kulturze umysłowej, wydawany 1917-1922 w Poznaniu. Redaktorem był J. Hulewicz, który wraz z bratem Witoldem prowadził spółkę Ostoja (1916-1921) finansującą Zdrój. Pismo pretendowało do roli trybuny ekspresjonizmu w Polsce.
Początkowo faktycznym redaktorem był S. Przybyszewski, autor programowych artykułów: Ekspresjonizm - Słowacki i «Genezis z Ducha» oraz Powrotna fala. Naokoło ekspresjonizmu.
Czasopismo miało eklektyczny charakter nawiązywało do kierunków modernistycznych. Współpracowali z nim m.in.: W. Berent, Z. Przesmycki, J. Kasprowicz, W. Orkan, K. Przerwa Tetmajer.
Przejściowo współpracowali także z pismem twórcy grupy Skamander oraz Formiści Polscy (pierwotnie Ekspresjoniści Polscy) z Krakowa, ponadto pisarze: Z. Kosidowski, E. Zegadłowicz, J. Wittlin.
1918-1922 Zdrój opublikował ponad 20 książek, np. antologię polskiej twórczości ekspresjonistycznej Brzask epoki. W walce o nową sztukę (1920).
Życie, czasopismo literacko-artystyczne, początkowo uwzględniające także tematykę społeczną i naukową, wydawane w Krakowie 1897-1900. Założycielem i redaktorem był L. Szczepański, następnie Życie redagowali: J. Maciejowski-Sewer przy współpracy A. Górskiego, od 1898 S. Przybyszewski przy pomocy m.in.: A. Wysockiego.
Kierownikami artystycznymi, zapewniającymi pismu wysoki poziom opracowania graficznego, byli: L. Wyczółkowski (1898) i S. Wyspiański (1898-1899). Współpracowali z Życiem np.: A. Nowaczyński, J. Kasprowicz, W. Przerwa Tetmajer, W. Orkan, A. Lange, G. Zapolska, J.A. Kisielewski.
Należało do najwybitniejszych czasopism Młodej Polski, w którym ukazywały się m.in. głośne manifesty Górskiego i Przybyszewskiego. Propagowało ideę "sztuka dla sztuki", estetyzm i sceptyczną, a nawet pesymistyczną filozofię życia.
Ośrodkami kształtującymi program ekspresjonizmu były głównie berlińskie pisma „Der Sturm” (1910-32), „Die Aktion” (1911-32), „Die Weissen Blätter” (1913-20); najżywszy rozwój ekspresjonizmu przypadł na lata I wojny światowej, powojennego wrzenia rewolucyjnego i kryzysu gospodarczego; do bezpośrednich prekursorów zalicza się m.in. A. Strindberga, F. Wedekinda, R. Dehmela, do głównych przedstawicieli — J.R. Bechera, G. Benna, E. Lasker-Schüler, G. Trakla, F. Werfla (w liryce), W. Hasenclevera, G. Kaisera, E. Tollera, F. Wolfa (w dramacie), M. Broda, A. Döblina, K. Edschmida, L. Franka, Klabunda (w prozie); epizodyczne powiązania lub analogie pozwalają wiązać z kręgiem szeroko pojętego ekspresjonizmu takich twórców, jak: B. Brecht, F. Kafka, H. Mann, R.M. Rilke, a poza niemieckim obszarem językowym K. Čapek czy E. O'Neill. Najpełniej ekspresjonizm wystąpił w twórczości poetyckiej i dramatycznej; w liryce wykształcił się styl patetyczny i ekstatyczny, poszukujący środków maksymalnej ekspresji, m.in. przez stosowanie dynamicznych kontrastów i deformacji o charakterze hiperbolicznym, karykaturalnym czy groteskowym; w wypadkach krańcowych prowadziło to do uwolnienia wypowiedzi od więzów logicznej współzależności, czemu dodatkowo sprzyjały częste w ekspresjonizmie motywy halucynacji, wizji sennej, rozszczepienia osobowości. W dramacie, zwykle moralistycznym lub agitacyjno-politycznym, ekspresjonizm nawiązywał do symbolicznych i alegorycznych form scenicznych (misterium, moralitet), umożliwiających wprowadzenie bohaterów typowych i zbiorowych, reprezentujących określone idee i grupy społeczne.
Heckel Erich (1883-1970), niemiecki malarz i grafik, przedstawiciel ekspresjonizmu, współzałożyciel Die Brücke. Tworzył grafikę i kompozycje figuralne oraz portrety i pejzaże, głównie ekspresjonistyczne, o elementach symbolizmu. Także malowidła ścienne.
Schmidt-Rottluff Karl (1884-1976), malarz, grafik i rzeźbiarz niemiecki. Pozostając początkowo pod wpływem kierunków postimpresjonistycznych i sztuki prymitywnej, stał się jednym z czołowych przedstawicieli ekspresjonizmu.
W 1905 założył wspólnie z E.L. Kirchnerem i E. Heckelem grupę Die Brücke. Tworzył kompozycje o tematyce mistyczno-symbolicznej. W 1918 opracował plan miasta idealnego. Niektóre prace: Kwitnące drzewa (1909), Czerwona jodła (1950).
Pechstein Max (1881-1955), niemiecki malarz i grafik. Od 1906 członek grupy Die Brücke. Główne cechy jego malarstwa to: umiarkowany ekspresjonizm, uproszczona forma, żywy koloryt, np. Narzeczeni (1923).
Kandinsky Wassily (1866-1944), rosyjski malarz, grafik, teoretyk sztuki. Jeden z najwybitniejszych twórców sztuki XX w. Organizator kilku ugrupowań artystycznych: Die Phalanx (1901), Neue Künstlervereinigung (1909), Der Blaue Reiter (1911), Die Blaue Vier (1924 - wspólnie z P. Kleem, A. Jawlenskym i Feiningerem).
W swojej twórczości początkowo ulegał wpływowi ludowej sztuki rosyjskiej (stąd niezwykła kolorystyka jego dzieł), secesji niemieckiej i francuskiemu postimpresjonizmowi. Od 1910 skłaniał się ku abstrakcji. W latach 20. w jego twórczości pojawiały się coraz częściej elementy geometryczne i organiczne, ograniczył ekspresję, a plama stała się bardziej zwarta, jego malarstwo nie miało odniesień do rzeczywistości. Ostatni okres twórczości charakteryzuje się abstrakcjonizmem, bujną kolorystyką i nawiązuje do malarstwa P. Klee.
Tytuły jego prac to zazwyczaj numerowane kompozycje, improwizacje, a ponadto: Pejzaż z Murnau (1909), Akwarela abstrakcyjna (1910), W błękicie (1925), Piętra (1929), Wzajemny akord (1942), Umiarkowany wzlot (1944).
Marc Franz (1880-1916), niemiecki malarz i grafik. Wczesna twórczość inspirowana naturą i światem zwierząt interpretowanych w duchu panteizmu szybko ewoluowała po zetknięciu się z W. Kandinsky'm (1910) i dołączeniu do grupy Der Blaue Reiter. Dotychczasowa tematyka została poddana rygorom symboliczno-ekspresyjnej syntezy i dynamicznej rytmizacji kompozycji i przenikających się form.
Prace m.in. Niebieskie konie (1911), Koń czerwony i koń niebieski.
Macke August (1887-1914), malarz niemiecki. Członek Der Blaue Reiter. Twórczość Macke'a ewoluowała przez impresjonizm, kubizm i futuryzm do tendencji bliskich abstrakcjonizmowi. Tworzył głównie poetyckie w nastroju kompozycje figuralne o uproszczonej formie (Turecka kawiarnia 1914), portrety, pejzaże.
Klee Paul (1879-1940), malarz, rysownik, grafik szwajcarski. Luźno związany z ugrupowaniami awangardy niemieckiej (Der Blaue Reiter).
Jego twórczość miała charakter swobodnej fantazji poetyckiej na pograniczu abstrakcji i aluzji przedmiotowych, była inspirowana rysunkami dzieci, sztuką afrykańską, kaligrafią. Sztuka Klee zawiera dawkę intelektualnego humoru i bywa nazywana realizmem magicznym, ponadto reprezentuje prostotę przeżycia i radość tworzonej formy.
Prace m.in.: Maszyna do ćwierkania (1922), Półmisek z rybą (1926), Pejzaż z żółtymi ptakami (1923), Latające miasto (1930).
Pronaszko Andrzej, pseudonim Majster (1888-1961), polski scenograf, dyrektor teatru. W malarstwie Pronaszki wyróżniają się fazy: impresjonistyczna, modernistyczna oraz kubistyczna, charakteryzująca się oszczędnością form i surowym kolorytem. Prace m.in.: Procesja (1916), Martwa natura (1925), Martwa natura z karafkami (1930).
W 1917 w Krakowie z bratem i T. Czyżewskim stworzył grupę formistów.
Jego scenografię cechowała architektoniczna harmonia dekoracji i kostiumu. Był znakomitym kolorystą.
Pronaszko Zbigniew (1885-1958), polski scenograf, malarz, rzeźbiarz, brat A. Pronaszki. Główną dziedziną jego twórczości stało się malarstwo sztalugowe i rzeźba.
Od początków samodzielnej drogi twórczej ulegał wpływom kubizmu i awangardy. Od 1922 zwrócił się ku koloryzmowi poprzez syntezę kolorów, ograniczenie palety na rzecz bogactwa odcieni różu, fioletu, czerwieni nakładanych szerokimi pociągnięciami pędzla.
Uprawiał także malarstwo monumentalne (plafony w Zamku Królewskim na Wawelu), obrazy sztalugowe, m.in.: Martwa natura z gruszką i fajką (1930), Trzy akty w pracowni (1934), portret skrzypka W. Syrewicza (ok. 1935).
Po II wojnie światowej kompozycje w duchu realizmu socjalistycznego: Przodownica (1950), Reforma rolna (1952-1953), Przed demonstracją i Po demonstracji (1955)
Czyżewski Tytus (1880-1945), awangardowy malarz, poeta, krytyk i teoretyk sztuki. W Paryżu uległ wpływom postimpresjonizmu i P. Cézanne'a (Madonna z Dzieciątkiem 1909). W 1917 współzałożyciel i teoretyk grupy Ekspresjonistów Polskich (przemianowanej 1919 na Formistów). Pisał utwory dramatyczne (jednoaktówka Osioł i słońce w metamorfozie wystawiona 1921). W 1925 wydał w Paryżu przetwarzające góralskie motywy kolędowe Pastorałki z drzeworytami T. Makowskiego. W 1927 opublikował Robespierre - rapsod. W utworach literackich nadal nawiązywał do folkloru (Lajkonik w chmurach 1936).
Malarstwo Czyżewskiego cechuje dyscyplina formalna i stale obecna nuta pastiszu i groteski. Od 1915, przełamując tradycyjną koncepcję obrazu jako dwuwymiarowego płótna, konstruował z drewna i dykty nowatorskie obrazy wielopłaszczyznowe (Salome około 1917, Obraz wielopłaszczyznowy 1921). W okresie formistycznym malował liryczne i ekspresyjne obrazy nawiązujące do kubizmu i ludowego malarstwa podhalańskiego (Zbójnik 1917-2190). Przed 1930 ciemna tonacja ustąpiła miejsca jaskrawej, kontrastowej kolorystyce (Portret M. Potworowskiej 1935
Zamoyski August (1893-1970), rzeźbiarz formista, członek ugrupowania Bunt. Początkowo pozostawał pod wpływem francuskich kubistów i włoskich futurystów. Autor kamiennych kompozycji figuralnych o uproszczonej i zgeometryzowanej formie. Własny monumentalny styl nawiązujący do klasycyzmu. W ostatnim okresie skłaniał się ku tematyce religijnej, jego dzieła odznaczały się dużą ekspresją.Niektóre prace: Ich dwoje (około 1917), portret L. Zborowskiego (1924), Akt (1928), Głowa Wierki (1928). Ponadto pomnik F. Chopina w Rio de Janeiro (1944) i A. Chateaubrianda w Săo Paulo (około 1950).
Chwistek Leon (1884-1944), polski logik, matematyk, teoretyk i krytyk sztuki, malarz.
Zwolennik racjonalizmu i pragmatyzmu, przeciwnik. Ustalił typologię nowoczesnej sztuki: prymitywna, realistyczna, impresjonistyczna, wizyjno-kreacyjna.
Członek grupy Formiści Polscy. Pisywał powieści eksperymentalne (np. Pałace Boga 1932-1933, wydanie fragmentów 1968).
W malarstwie zwolennik futuryzmu, w ramach którego sformułował teorię strefizmu, tzn. podziału płaszczyzny obrazu na strefy rysunkowo-geometryczne i strefy barwne. Zafascynowany zjawiskiem ruchu, czemu dał wyraz w dynamice kompozycji i "kinematograficznym" ujęciu faz ruchu, np. obraz Szermierka (1920). Ulubionym tematem było miasto jako zorganizowany i będący w ruchu twór, stąd częsty tytuł jego prac - Miasto.
Zbiory pism: Wielość rzeczywistości w sztuce i inne szkice literackie (1960), Pisma filozoficzne i logiczne (tomy 1-2, 1961-1963).
Witkiewicz Stanisław Ignacy, pseudonim Witkacy (1885-1939), syn S. Witkiewicza, dramatopisarz, prozaik, filozof, teoretyk i krytyk sztuki, malarz
Autor dramatów, w których, posługując się groteską, parodią i tzw. czarnym humorem, ukazywał dekadenckie tendencje i zagrożenia cywilizacyjne świata w katastroficznym świetle. Uważany za jednego z prekursorów teatru absurdu w Europie.
Utwory sceniczne, m.in.: Tumor Mózgowicz (wystawienie i wydanie 1921), Gyubal Wahazar, czyli Na przełęczach bezsensu (1921, wystawienie 1966), Nowe Wyzwolenie (Zwrotnica 1922-1923, wystawienie 1925), W małym dworku (wystawienie 1923), Mątwa, czyli Hyrkaniczny światopogląd (Zwrotnica 1923, wystawienie 1933), Matka (1924, wystawienie 1964), Jan Maciej Karol Wścieklica (wystawienie 1925), Szewcy (1934, wystawienie 1957), Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenia w Mordowarze (Ateneum 1938, wystawienie 1963), Szalona lokomotywa (wystawienie 1965).
Powieści: Pożegnanie jesieni (1927), Nienasycenie (1930), nie ukończona Jedyne wyjście (1931-1933, wydanie 1968). Także szkice o polskiej kulturze i obyczajowości (wydanie łączne Narkotyki. Niemyte dusze, 1975), rozprawy filozoficzne, m.in. Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia (1935).
Zbiory dzieł: Dramaty (tom 1-2, 1962, wydanie rozszerzone 1972), Wybór dramatów w serii Biblioteka Narodowa (1974), Pisma filozoficzne i estetyczne (tom 1-4, 1974-1978), Wybór pism filozoficznych (Würzburg, 1974), Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne (1976), Czysta Forma w teatrze (1977), Dzieła zebrane (tom 1-5 i 12, 1992-1995).
Edvard Munch (1863 - 1944) - norweski malarz. Studiował w Oslo.
Wpływ Muncha na ekspresjonizm dwudziestego wieku, zwłaszcza niemiecki, był ogromny.
Obraz: Frycz życia, Pocałunek, Dziewczęta na moście, Madonna, Chore dziecko, U łoża śmierci, Krzyk.
Emil Nolde (1886 - 1980) - artysta, który należał do grupy Die Brücke. Malował obrazy tragiczne w wyrazie, często o tematyce religijnej, bardzo zniekształcał i upraszczał postacie. Stosował kontrastową paletę barw.
Obrazy: Przed wschodem słońca, Wiosna w pokoju, Żniwa, Ostatnia wieczerza, Zielone światki, Tancerski wśród świec, Diabeł i uczony.
Ernst Ludwig Kirchner (1880 - 1938) - Odkrył dla ekspresjonizmu sztukę oceaniczną i murzyńską. Uprawiał malarstwo, grafikę i rzeźbę.
Obrazy: Scena uliczna w Berlinie, Pięć kobiet na ulicy, Księżyc wschodzący nad Staffelalp, Pasterz z kozami rankiem.
Oskar Kokoschka (1886 - 1980) - Austriacki malarz, poeta i grafik.
Jego bardzo indywidualny styl cechuje się dramatyzmem, żywymi kolorami
i bogata fakturą. Tematy, których podejmował w swoich pracach, to portrety, pejzaże oraz kompozycje figuralne o antywojennej i antyhitlerowskiej wymowie.
Obrazy: Huragan, Emigranci, Przyjaciele, Lyon, Jeruzalem, Alicja w krainie czarów
Żeromski Stefan, pseudonimy Maurycy Zych, Józef Katerla (1864-1925), prozaik, dramatopisarz, publicysta. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej.
Zbiory prozy: Opowiadania opublikowane pod pseudonimem Maurycy Zych (1895, m.in. Doktor Piotr, Siłaczka) oraz Rozdziobią nas kruki, wrony... (1895) nawiązujące do powstania styczniowego, Utwory powieściowe (1898, dłuższe opowiadania, np. O żołnierzu tułaczu, Promień). Powieści społeczno-obyczajowe: Syzyfowe prace (1897), Ludzie bezdomni (tom 1-2, 1899, z datą 1900). Wydarzeniem stała się wielka powieść historyczna z okresu wojen napoleońskich Popioły (tom 1-4, 1904) oraz "klechda" z czasów powstania styczniowego Wierna rzeka (1912).
Podejmując tematykę historyczną, Żeromski nawiązywał do problemów współczesności, np. w utworach: Powieść o Udałym Walgierzu (Chimera 1905), Sen o szpadzie (1905), Echa leśne (1905), Nagi bruk (1906), Nokturn (1907), Słowo o bandosie (1908), Duma o hetmanie (1908), a także w tragedii Sułkowski (1910).
Tematykę współczesną podjął w powieściach: Dzieje grzechu (tom 1-2, 1908), Uroda życia (1912), Przedwiośnie (1924, z datą 1925), w trylogii Walka z szatanem (1916-1919) oraz dramatach: Róża (1909), Turoń (1923), Uciekła mi przepióreczka (1924). Poematy prozą: Wisła (1918), Międzymorze (1923), Puszcza jodłowa (1925). Proza publicystyczna m.in.: Początek świata pracy (1919), Snobizm i postęp (1923).
Miciński Tadeusz (1873-1918), polski poeta, dramaturg, prozaik, publicysta.
Debiutował 1896 w Ateneum poematem Łazarze. 1902 głośny zbiór poezji W mroku gwiazd. Dramaty m.in.: Kniaź Patiomkin (1906), W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu (1909). Jego twórczość zalicza się do europejskiego nurtu reformatorskiego w teatrze. Także poemat prozą Niedokonany (powstał 1907, wydany 1931), poematy polityczne Życie nowe (1907) i Widmo Wallenroda (1908). Powieści: Nietota, księga tajemna Tatr (1910) i Wita (1926).
Studia literackie: Do źródeł duszy polskiej (1906), Pisma pośmiertne (tom 1, 1931), Dzieła (tom 1, 1936), W mroku gwiazd i inne poezje (1957), Wybór poezji (1969), Poezje wybrane (1976), Poematy prozą (1985), Utwory dramatyczne (tom 2-4, 1979-1980).
Brzozowski Stanisław Leopold, pseudonim Adam Czepiel (1878-1911), filozof, krytyk literacki, powieściopisarz i publicysta.
Podjął krytykę ówczesnej kultury polskiej, piętnując zwłaszcza przejawy konformizmu i konserwatyzmu prowadzącego do gloryfikacji tradycji szlacheckich i wyobcowania z rzeczywistości społeczno-politycznej. W 1910 w swym najsłynniejszym dziele - Legenda Młodej Polski, poddał ostrej krytyce polski modernizm, któremu zarzucał artystostwo, przerost tendencji estetyzujących i dekadentyzm. Przyjął założenie, że wszelkie zjawiska estetetyczne należy oceniać według kryteriów etycznych, pod kątem ich użyteczności społecznej, zwłaszcza zdolności mobilizowania do budowy nowego narodu.
Poza Legendą Młodej Polski ogłosił m.in. prace: Współczesna powieść polska (1906), Współczesna krytyka literacka w Polsce (1907), zbiór Kultura i życie (1907), Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej (1910), Głosy wśród nocy (wydane 1912); autor powieści: Wiry (1904-05), Płomienie (tom 1-2, 1908), Sam wśród ludzi (wydane 1913); pozostawił też Pamiętnik (wydane 1913), szkice Widma moich współczesnych (wydane 1914) i dramaty.
Rostworowski Karol Hubert (1877-1938), polski dramaturg, poeta.
Opublikował zbiór postromantycznych wierszy Tandeta (1901), napisał także pod wpływem J. Kasprowicza 5 poematów hymnicznych (1907-1911). Jako dramaturg zadebiutował sztuką Pod górę (wydanie i wystawienie 1910). Wzorując się na A. Strindbergu i H. Ibsenie, napisał dramaty o rozkładzie moralnym rodziny: Echo (wystawienie 1911) i Żeglarze (Museion 1912).
Rozgłos i uznanie krytyki przyniósł mu Judasz z Kariothu (wystawiony i wydany 1913) - dramat psychologiczny nawiązujący do form misteryjno-moralitetowych. Kolejne znane dzieła Rostworowskiego to sztuki: Kajus Cezar Kaligula (1917), misterium Miłosierdzie (1920), Straszne dzieci (1922), Zmartwychwstanie (1923), Antychryst (1925), trylogia - Niespodzianka (1929), Przeprowadzka (wystawiona 1930, wydana 1932), U mety (wystawiona i wydana 1932).
W dramaturgii Rostworowskiego dominuje problematyka etyczno-katolicka, zwłaszcza konflikt moralny między boskim ładem świata i ułomną ludzką naturą. Jego twórczość łączyła elementy modernizmu, naturalizmu, symbolizmu i ekspresjonizmu. Uważana przez współczesnych za najwybitniejsze zjawisko w dramaturgii polskiej XX w., dziś popadła częściowo w zapomnienie. Pisma tom 1-2 (1936-1937), Dramaty wybrane tom 1-2 (1967).
Kosidowski Zenon (1898-1978), prozaik i eseista. Współredaktor czasopisma ekspresjonistów ZdrójAutor popularnych książek o historii dawnych kultur, np.: Gdy słońce było bogiem (1956), Królestwo złotych łez (1959), Opowieści biblijne (1963), Rumaki Lizypa (1965).
Zegadłowicz Emil (1888-1941), poeta, prozaik, dramatopisarz.
1917-1922 współpracował z grupą ekspresjonistów poznańskich skupionych wokół czasopisma Zdrój. W początkowym okresie tworzył wiersze o poetyce prymitywistycznego ekspresjonizmu, np. zbiory: Talenty (1908, z W. Orłowskim i W. Toporem), Nad rzeką (1910). Wpływy kultury ludowej znalazły wyraz w poematach (np. Dziewanny, 1921), w balladach (Powsinogi beskidzkie 1923) oraz w zbiorach wierszy (m.in.: Dom jałowcowy (1927), Dęby pod pełnią (1929), Pokosy (1933).
Utwory sceniczne zebrane w Dramatach (tom 1-2, 1931-1932) nawiązują do stylistyki Młodej Polski, a także ludowego teatru religijno-misteryjnego, np.: Lampka oliwna (1924), Betsaba (1925).
Cykl powieściowy Żywot Mikołaja Srebrempisanego (1927-1935, wydanie 2. skrócone pt. Uśmiech. Kronika z zamierzchłej przeszłości, 1936) wzbudził wiele kontrowersji obyczajowych, zwłaszcza część 2. Zmory (1935). Powieść Motory (wydanie 1938 skonfiskowane przez cenzurę) opublikowana została dopiero w 1981.
Świadectwem radykalizacji lewicowych poglądów Zegadłowicza stały się takie utwory jak powieść Martwe morze. Pamiętnik Jana w Oleju Zydla (1939) oraz dramat Domek z kart (1940, wystawiony i wydany 1954). Poezje wybrane (1971).
Wittlin Józef (1896-1976), poeta, prozaik, krytyk.1919-1920 związany z ekspresjonistyczną grupą Zdrój w Poznaniu.
Debiutował jako poeta zbiorem ekspresjonistycznych wierszy Hymny (1920). Pacyfistyczny zbiór esejów Wojna, pokój i dusza poety. Szkice literackie i przemówienia (1925) poprzedził głośną powieść antywojenną Sól ziemi (1936) - pierwszą część cyklu Powieść o cierpliwym piechurze (rękopis części drugiej zaginął podczas wojny), za którą pisarz otrzymał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. Ponadto: gawęda Mój Lwów (Nowy Jork 1946), eseje Orfeusz w piekle XX wieku (Paryż 1963). Pośmiertnie wydane Poezje (1978).
Strug Andrzej, właściwie Tadeusz Gałecki (1871-1937), prozaik, publicysta, działacz polityczny.
W opowiadaniach i powieściach pierwszego okresu twórczości nawiązywał do doświadczeń rewolucji 1905: Ludzie podziemni (1908-1909), Jutro... (1908), Dzieje jednego pocisku (1910), Portret (1912).W cyklu opowiadań Ojcowie nasi (1911) przypomniał powstanie styczniowe. I wojna światowa i legiony znalazły odzwierciedlenie w powieściach: Chimera (1918), Odznaka za wierną służbę (1921), Mogiła nieznanego żołnierza (1922).
Rozczarowanie rzeczywistością niepodległej Polski wyraził w Pokoleniu Marka Świdy (1925). Stosunki społeczno-polityczne w okresie dwudziestolecia międzywojennego przedstawił w satyrycznym oświetleniu m.in. w powieściach Wielki dzień. Kronika niedoszłych wydarzeń (Kurier Poranny 1926, wydanie osobne 1957), Fortuna kasjera Śpiewankiewicza (1928). Także m.in. głośna trylogia pacyfistyczna Żółty Krzyż (1932-1933) oraz atak na amerykański kapitalizm w nie dokończonej powieści Miliardy (1937-1938). Pisma (tomy 1-20, 1930-1931).
Kaden-Bandrowski Juliusz, właściwie Juliusz Bandrowski, pseudonim Juliusz Kaden (1885-1944), polski prozaik i publicysta, działacz społeczno-polityczny.
Atakowany przez koła endeckie o rzekome nadużycia, został z zarzutów oczyszczony, co znalazło echo w powieści Generał Barcz.
Pierwsze powieści Kadena, nawiązujące do stylu modernistycznego, związane były głównie z doświadczeniami wyniesionymi z okresu kariery muzycznej: Niezguła (1911) i Proch (1913). Tom Zawody (1911) zapowiadał przyszły kierunek jego prozy - naturalistyczno-ekspresjonistyczny oraz realistyczno-obyczajowy.
W czasie walk o niepodległość i wojny Kaden-Bandrowski pisał liczne artykuły i broszury propagandowe, jak Piłsudczycy (1915), Iskry (1915), Mogiły (1916), później także zbiór nowel o tematyce legionowej Przymierze serc (1924).
Autor cyklu powieści społeczno-politycznych o narodzinach niepodległości oraz rzeczywistości międzywojennej: Łuk (1919), Generał Barcz (1922-1923), Czarne skrzydła (tom 1-2, 1928-1929), Mateusz Bigda (tom 1-3, 1933), Białe skrzydła (ukończone w 1942, zachowane we fragmencie opublikowanym w Twórczości w 1959 pt. Jedwabny węzeł).
Napisał również pełne liryzmu powieści wspomnieniowe: Miasto mojej matki (1925) i W cieniu zapomnianej olszyny (1926). Relacje z podróży, reportaże, eseistyka, m.in.: Stefan Żeromski, prorok niepodległości (1930), Pióro, miłość i kobieta (1931), Wspomnienia i nadzieje (1938), Życie Chopina (1938). Nadto Z dzieł Kadena-Bandrowskiego (1958-1965), Dzieła wybrane (od 1981).
Jaworski Roman (1883-1944), polski prozaik. Uważa się, że tom jego opowiadań Historie maniaków (1910) stanowi ważne ogniwo w dziejach prozy kreacjonistycznej i ekspresjonistycznej, sięgając m.in. do psychopatologicznych urojeń ludzi chorych.
Powieść "z pogranicza dwóch rzeczywistości" pt. Wesele hrabiego Orgaza (1925), posługująca się parodystycznymi i groteskowymi chwytami w celu zaprezentowania katastroficznego obrazu współczesnego świata oraz jego kultury.
Także utwory zachowane jedynie we fragmentach, np. dramat Hamlet drugi, królewic Polski (Krokwie 1921). Publicystyka, jak broszura Na Sejm (1919).
Przybyszewski Stanisław (1868-1927), polski prozaik, dramaturg, eseista, tworzący również w języku niemieckim. Po opublikowaniu cyklu Zur Psychologie des Individuums (część I Chopin i Nietzsche, część 2 Ola Hansson, 1892), w którym zawarł modernistyczną koncepcję artysty, wszedł do środowiska niemiecko-skandynawskiej bohemy artystycznej w Berlinie, przyjaźniąc się m.in. z A. Strindbergiem i E. Munchem.
Zwolennik idei modernistycznych w radykalnej postaci, m.in. hasła "sztuka dla sztuki", lansował koncepcję "nagiej duszy", wyzwolonej z ograniczeń "filisterskiej" moralności i więzów racjonalizmu. Życie ludzkie postrzegał w kategoriach tragizmu, jako nieustanny konflikt "duszy" i "mózgu", uwikłania w problemy seksu oraz skrajnego indywidualizmu.
Tezy owe wyłożył m.in. w manifeście Confiteor (1899), zbiorze Na drogach Duszy (1900), a także w cenionych wówczas poematach prozą: Totenmesse (1893, wersja polska Requiem aeternam 1904), Vigilien (1895, wersja polska Z cyklu Wigilii 1899), De Profundis (1995, wersja polska 1900), Nad morzem (1899), Androgyne (1900), gdzie eksponował stany patologiczne i swoistą metafizykę.
Popularność zdobyły powieści: Homo ludens (wersja niemiecka 1895-1896, wersja polska 1901), Satans Kinder (1897, wersja polska Dzieci Szatana 1899), trylogia: Synowie ziemi (1904-1911), Mocny człowiek (1912-1913), Dzieci nędzy (1913-1914), a także powieść Krzyk (1917, S. Przybyszewska). Nie wytrzymały one próby czasu, głównie z powodu niedociągnięć artystycznych i zbyt jednostronnego związania z modnym wówczas stylem modernistycznym.
Autor licznych dramatów, np. Złote runo (1901), Goście (wystawienie 1901, wydanie 1902), Matka (wystawienie 1902, wydanie 1903), Gody życia (wystawienie 1909, wydanie 1910), Mściciel (wystawienie i wydanie 1927), wykorzystujących m.in. nowatorskie osiągnięcia dramatopisarstwa H. Ibsena, A. Strindberga, M. Maeterlincka.
Benn Gottfried (1886-1956), pisarz niemiecki. Początkowo publikował książki popierające hitleryzm (m.in. Kunst und Macht 1934). 1936 zerwał z nazistami. Wiersze ukazujące w sposób pesymistyczny brutalne aspekty rzeczywistości, np. zbiory: Fragmente (1951), Destillationen (1953). Eseje i prace teoretycznoliterackie, m.in.: Das moderne Ich (1919), Probleme der Lyrik (1951). Polskie przekłady Poezje wybrane (1982).
Johannes Robert Becher (ur. 22 maja 1891 w Monachium, zm. 11 października 1958 w Berlinie) - niemiecki poeta, krytyk literacki, redaktor i polityk.Początkowo jego twórczość inspirowana była ekspresjonizmem. W tym okresie powstała romantyczna poezja, która odzwierciedlała zarówno jego przemyślenia osobiste, jak i wizje nowego porządku świata (An Alle! 1919).Autor słów hymnu narodowego NRD, poezji wychwalającej rewolucji październikową, oraz powieści autobiograficznej „Pożegnanie” (1952).
Trakl Georg (1887-1914), austriacki pisarz. Wybitny przedstawiciel ekspresjonizmu w literaturze Austrii. W liryce nasyconej katastroficznymi wizjami wyraził przeczucie końca epoki oraz monarchii austrowęgierskiej. Twórczość Trakla, ceniona za mistrzostwo formy i walory muzyczne, od 1945 wywiera wpływ na całą poezję niemieckojęzyczną. Polskie wybory: Wiersze (1973), Poezje zebrane (1992). Jako żołnierz armii austriackiej zmarł w szpitalu w Krakowie.
Georg Trakl (ur. 3 lutego 1887 w Salzburgu, zm. 3 listopada 1914 w Krakowie) - poeta austriacki reprezentujący ekspresjonizm. Przedmiotem jego poezji jest sens istnienia, śmierć, zniszczenie i przemijanie. Reprezentował dekadentyzm i katastrofizm, przewidywał upadek Austro-Węgier. Wiersze Trakla wpisują się - formalnie i znaczeniowo - w nurt ekspresjonistyczno-symboliczny i wywarły ogromny wpływ na kolejne pokolenia artystów, głównie ze świata muzycznego (powstały liczne kompozycje ilustrujące utwory austriackiego twórcy). Od 1952 roku rodzinne miasto poety przyznaje nagrodę jego imienia, Georg-Trakl-Preis.
Poezje, tłumacze różni (1973)
Jesień duszy, przeł. K. Lipiński (1994)
Poezje zebrane, przeł. A. Lam (1992)
Wiersze z rękopisów, przeł. A. Lam (2000)
Werfel Franz (1890-1945), austriacki pisarz. Przedstawiciel nurtu ekspresjonistycznego, autor metafizyczno-religijnych wierszy (np. zbiór Einander, 1915). Uznanie przyniosły mu zbiory nowel, m.in. Śmierć drobnomieszczanina (1926, wydanie polskie 1966), oraz powieści, np.: Barbara (1929, wydanie polskie 1934), Rodzeństwo z Neapolu (1931, wydanie polskie 1932), Czterdzieści dni Musa Dagh (1933, wydanie polskie tom 1-3, 1935-1938) - o eksterminacji Ormian przez Turków w okresie I wojny światowej.
Hasenclever Walter (1890-1940), niemiecki dramaturg. Pisał wiele utworów dramatycznych o zabarwieniu tragicznym, jak i komediowym. Duży sukces odniósł jego Syn ukazujący walkę synów przeciwko ojcom, a także Pan z towarzystwa, Kulisy czy Münchausen. Jeszcze w czasie pobytu w Niemczech współpracował z K. Tucholskim.
Toller Ernst (1893-1939), niemiecki pisarz. Reprezentował lewicowy nurt niemieckiego ekspresjonizmu, występując w swojej twórczości przeciwko wojnie i nazizmowi w III Rzeszy.
Dramaty, np.: Hinkemann (1923, wystawienie polskie 1929), Pastor Hall (1939). Także wiersze, m.in. napisany w więzieniu zbiór Das Schwalbenbuch (1923), autobiografia Eine Jugend in Deutschland (1933).
Döblin Alfred (1878-1957), prozaik niemiecki. Początkowo członek rewolucyjnego odłamu ekspresjonistów, zgrupowanego wokół czasopisma Der Sturm. W pierwszym okresie twórczości dominują poszukiwania formalne oraz zwątpienie w pozytywną rolę cywilizacji technicznej. Światowy rozgłos przyniosła mu powieść Berlin-Aleksanderplatz (1929, wydanie polskie 1959).
O powojennych Niemczech pisał w powieści Hamlet, czyli kres długiej nocy (1956, wydanie polskie 1966), zaś o końcu I wojny światowej w cyklu November 1918 (1937-1950). Opublikował także eseje i dramaty oraz wrażenia z podróży po Polsce Reise in Polen (1925). Z innych przekładów na język polski: Podróż do krainy wiecznego życia (1939), Błękitny tygrys (1957).
Edschmid Kasimir, właściwie Eduard Schmidt (1890-1966), niemiecki pisarz. Czołowy teoretyk ekspresjonizmu, głównie w pracy Über den Expressionismus in der Literatur und die neue Dichtung (1919). Autor wielu książek podróżniczych.
Verse, Hymnen, Gesänge, 1911
Bilder, Lyrische Projektionen, 1913
Briefe der Expressionisten, 1964
Klabund (* 4. November 1890 in Crossen an der Oder; † 14. August 1928 in Davos; eigentlich Alfred Henschke) war ein deutscher Schriftsteller.
1912: Celestina. Ein Buch Alt-Crossener Geschichten.
Neuauflage 2010: Celestina. Faber & Faber, Leipzig ISBN 9783867301145
1914: Klabunds Karussell. Schwänke.
1920: Geschichte der Weltliteratur in einer Stunde. Dürr & Weber, Leipzig.
1921: Heiligenlegenden. Dürr & Weber, Leipzig.
1921: Franziskus. Ein kleiner Roman. Einbandgestaltung von Erich Büttner. Reiß, Berlin.
1922: Kunterbuntergang des Abendlandes. Grotesken; Sammlung kleiner Prosatexte von 1911 bis 1921. Roland, München.
Neuauflage 1967: Kunterbuntergang des Abendlandes - Lyrik, Kleine Prosa, Tagebücher, Briefe -, Rütten & Loening, Berlin.
1922: Spuk. Roman. Reiß, Berlin.
1923: Der letzte Kaiser. Eine Erzählung. Einbandgestaltung von Erich Büttner. Heyder, Berlin.
Gedichte [Bearbeiten]
1913: Morgenrot! Klabund! Die Tage dämmern! Reiß, Berlin.
1919: Hört! Hört!
1919: Dreiklang. Ein Gedichtwerk.
1920: Die Sonette auf Irene.
Theaterstücke [Bearbeiten]
1925: Der Kreidekreis. Spiel in fünf Akten nach dem Chinesischen. Spaeth, Berlin.
Strindberg August (1849-1912), szwedzki dramatopisarz, prozaik, eseista, publicysta i poeta. Pisać zaczął na przełomie lat 60. i 70. XIX w., pozostając pod wrażeniem lektury H. Ibsena, S. Kierkegaarda, G. Brandesa i H.T. Buckle'a. Pierwszymi znaczącymi utworami w jego twórczości były dramat Mistrz Olof (1872) i powieść Czerwony pokój (1879). Po tym ostatnim, okrzyknięty przywódcą radykalnej młodzieży w Szwecji, zwrócił się ku tematyce historycznokulturowej, co zaowocowało m.in. dwutomowym dziełem Naród szwedzki (1882) oraz zbiorem nowel Szwedzkie losy i przygody (1882).
Zdeklarowany antyfeminista, czego źródła należy być może upatrywać w braku szczęścia do kobiet (jego trzy małżeństwa okazały się porażką), w zbiorach Dzieje małżeńskie I (1884) i Dzieje małżeńskie II (1885), będących głosem w polemice na temat emancypacji, ograniczył rolę kobiety do funkcji żony i matki. Powieścią Syn służącej (1886) otworzył nowy rozdział swojej twórczości, w którym rangę prawdziwej literatury nadał jedynie utworom autobiograficznym. Powstała wówczas m.in. Spowiedź szaleńca (1893) - zaliczana do najoryginalniejszych powieści europejskich. Począwszy od 2. połowy lat 80. Strindberg zajął się tworzeniem dramatów naturalistycznych, z których największy rozgłos zyskały: Koledzy (1886), Ojciec (1887) i Panna Julia (1888).
Głęboki kryzys psychiczny, objawiający się m.in. atakami manii prześladowczej. Literackim odzwierciedleniem tego trudnego okresu stały się książki Inferno (1897) i Legendy (1899). Po powrocie do Sztokholmu pisarz wzbudził entuzjazm dramatami historycznymi, wzbogaconymi psychologicznie: Gustaw Waza (1899), Eryk XIV (1899), Karol XII (1901) i Krystyna (1903), oraz nawiązującymi do konwencji baśniowej sztukami: Oblubienica ślubna (1902) i Biały łabędź (1902). Dramatem Gra snów (1902) Strindberg zasłużył sobie na miano prekursora ekspresjonizmu
Wedekind Frank (1864-1918), niemiecki pisarz. Uważany za prekursora ekspresjonizmu. Posługiwał się satyrą i groteską w sztukach teatralnych atakujących moralność społeczności mieszczańskiej.
Dramaty, m.in.: Przebudzenie się wiosny (1891, wydanie polskie 1907), Puszka Pandory (1904, wydanie polskie 1981). Opowiadania, wiersze, popularne piosenki kabaretowe.
Richard Fedor Leopold Dehmel (* 18. November 1863 in Hermsdorf bei Wendisch Buchholz, Mark Brandenburg (heute: Gemeinde Münchehofe Ortsteil Hermsdorf, Landkreis Dahme-Spreewald); † 8. Februar 1920 in Blankenese) war ein deutscher Dichter und Schriftsteller.
Zwei Menschen. Roman in Romanzen 1903
Anno Domini 1812. Gedicht 1907
Schöne wilde Welt. Neue Gedichte und Sprüche 1913
Die stille Stadt, 1896
Kriegs-Brevier. Insel-Bücherei 1917
Kasprowicz Jan (1860-1926), polski poeta, dramaturg.
W najwcześniejszym okresie inspirował go angielski romantyzm i filozofia niemiecka, np. poemat Giordano Bruno (powstał 1884), później uległ wpływom naturalizmu, podejmując tematykę wiejską, np. w cyklach wierszy Z chałupy, Obrazy i obrazki chłopskie, zbiorze gawęd Z chłopskiego zagonu (1891). Utwory o tematyce filozoficzno-religijnej, jak Chrystus (1890) - zebrane w tomach Poezje (1888) i Anima lachrymans... (1894).
Od 1891 stał się Kasprowicz twórcą typowo modernistycznym, m.in. w zbiorach Miłość (1895), Krzak dzikiej róży (1898).
Kolejny okres to ekspresjonizm, widoczny w hymnach Ginącemu światu (1902) i Salve Regina (1902), a także w poemacie dramatycznym Uczta Herodiady (1905) i tomie prozy poetyckiej O bohaterskim koniu i walącym się domu (1906). W tej fazie twórczości Kasprowicza pojawiły się silne wpływy folkloru oraz ludowego "prymitywizmu", np. w Balladzie o słoneczniku (1908), a później optymistycznej filozofii św. Franciszka, np. w Chwilach (1911), Księdze ubogich (1916), Moim świecie (1926). Zajmował się także publicystyką i przekładami.
Bibliografia
ekspresjonizm: