Rozdział 1
II. Teoretyczne problemy stresu w literaturze
przedmiotu
Wybrane definicje i koncepcje stresu
Stres towarzyszy ludziom przez całe życie. Naukowcy stwierdzili, że zaczyna się on jeszcze przed narodzeniem człowieka. Kiedy matka dziecka *żywa stres podczas ciąży, wpływa to na wagę urodzeniową dziecka częstotliwość bicia serca i aktywność ruchową. Sam moment narodzin „musi" być dla dziecka też sytuacją niezwykle trudną - stresową. Opuszcza swój „azyl" - ciało matki i musi "zmierzyć" się z całkowicie nowym środowiskiem, bardzo odmiennym od tego w jakim przebywało przez okres około dziewięciu miesięcy.
Wszystkie zwierzęta, a przede wszystkim człowiek, doświadczają stresu w codziennym życiu. Według klasycznej definicji H. Selyego, „... stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie" . Przykładem takich żądań stawianych organizmowi jest bronienie się przed zimnem, gorącem, wirusem wywołującym chorobę. Innym przykładem może być zaspokojenie silnej potrzeby. Pojęcie stresu ewoluowało wraz z rozwojem badań nad stresem i w różnych źródłach znaleźć możemy odmienne ujęcie tego zjawiska. Jest bowiem zjawiskiem interdyscyplinarnym, może być opisywany i klasyfikowany przy pomocy licznych nauk. Zajmują się nimi: psychologia ( np. źródła stresu tkwiące w osobowości człowieka), socjologia ( np. stres wynikający z funkcjonowania człowieka w grupie), medycyna ( np. fizjologiczne mechanizmy stresu, choroba ), prawo ( np. ochrona pracownika przed stresem w pracy, odszkodowania). W zależności od przyjętych kryteriów kwalifikacyjnych wyróżniamy stres: psychologiczny, fizjologiczny, rodzinny, zawodowy, a także kobiecy. W celu zaprezentowania znaczenia terminu stres zostaną tu zaprezentowane różne ujęcia z literatury przedmiotu. Według zapisu w Encyklopedii Powszechnej stres określa się jako „... czynniki zewnętrzne, które utrudniają lub uniemożliwiają zaspokojenie potrzeb i wykonanie zamierzonych zadań, zagrażają czymś jednostce lub wpływają na obniżenie jej poczucia własnej wartości”. Natomiast w/g R J. Gatcheja stres to „... proces, za pomocą którego czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie”. Jednocześnie według innej teorii stres to „ transakcja zachodząca między jednostką a otoczeniem, obejmującą ocena wyzwań stawianych przez daną sytuację oraz zasobów radzenia sobie z nią, a także psychologiczne i fizjologiczne reakcje na tak oceniane wyzwania:. W Słowniku Psychologicznym napisanym pod redakcją W. Szewczuka stres definiowany jest jako: „ wywołany przez silny bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny (stresor) wzrost poziomu napięcia emocjonalnego, prowadzący do ogólnej mobilizacji sił organizmu, mogący przy długotrwałym działaniu doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu wyczerpania: chorób psychosomatycznych”. Inne z określeń traktuje stres. Jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo jako reakcję wynikającą z braku odpowiedzi pomiędzy jednostką a jej otoczeniem biologicznym lub społecznym". Jednocześnie według H. Seleygo stres to: „ wskaźnik znużenia i zużycia ustroju, napięcie które odczuwamy, gdy trzeba podjąć ważną decyzję. Jest to bowiem reakcja fizjologiczna i psychiczna na wydarzenie zachodzące w otoczeniu". Powodem tego napięcia są raczej czynniki wewnętrzne, tkwiące w osobowości człowieka, a w szczególności nieumiejętność przeciwstawienia się wydarzeniom zewnętrznym. „...Stresująca jest każda sytuacja, którą postrzegamy jako poddawanie nas próbie, zagrożenie lub potrzebę nagłej zmiany. Stres wywołuje więc zmiany biologiczne jak i psychologiczne w organizmie człowieka.
Na podstawie przedstawionych powyżej definicji i stojących za nimi koncepcji wyodrębnić można dwie grupy stanowisk. Pierwsza grupa to zwolennicy poglądu mówiącego o stresie jako układzie pewnych czynników zewnętrznych, posiadających zdolność wywoływania pewnego rodzaju procesów wewnętrznych. Druga grupa to badacze określający stresem stan wewnętrzny wywoływany przez pewne czynniki otoczenia.
A/ Koncepcje biologiczne
Koncepcja ta dotyczy interakcji oddziaływania człowieka ze środowiskiem. Spośród wielu przesłanek powstanie koncepcji stresu istotna była niewątpliwie próba sformułowania zasad interakcji organizmu żywego jako całości ze środowiskiem zewnętrznym i walki z czynnikami szkodliwymi.
Oto badacze zajmujący się koncepcją biologiczną stresu. Koncepcja c. Bernarda i W. Cannona.
Jako prekursorów problematyki stresu wymienia się między innymi wielkiego francuskiego fizjologa C. Bernarda oraz W. Cannona, autora teorii homeostazy- czyli równowagi człowieka w reakcjach ze środowiskiem.
Większość mechanizmów adaptacyjnych czyli przystosowania człowieka ma charakter ujemnego sprzężenia zwrotnego. Na rysunku pierwszym został zaprezentowany model cybernetyczny ( nauka o sterowaniu) w trzech procesach: wejścia, przetworzenia i wyjścia.
Rysunek l
SCHEMAT UJEMNEGO SPRZĘŻENIA ZWROTNEGO
Żródło: J. Terelak, Psychologia stresu, oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000r., s. 18.
Z rysunku l wynika, iż warunkiem przetrwania organizmu narażonego na wpływy świata otaczającego jest sprawność mechanizmów fizjologicznych, odpowiedzialnych za zmiany w środowisku wewnętrznym i przeciwstawiające się im reakcje.
Walter Cannon fizjolog amerykański z Uniwersytetu Harvardzkiego, który w roku 1927 napisał książkę zatytułowaną „Mądrość ciała". Tę mądrość ciała upatrywał właśnie w systemie mechanizmów regulacyjnych, które pozwalają organizmowi odpowiadać w sposób korzystny na bodźce środowiskowe. Cannon jest tym, który wprowadził pojęcie homeostazy do fizjologii po raz pierwszy. Homeostaza (z greckiego homoios- podobny oraz stasis -stan, co można przetłumaczyć jako stałą moc, czyli jako zdolność do pozostawania takim samym) jest określeniem różnych procesów regulacyjnych, opartych na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, które umożliwiają organizmowi utrzymywanie na stałym poziomie pewnej liczby parametrów fizycznych i chemicznych. Zasadę homeostazy przedstawia rysunek numer 2.
Rysunek 2
ZASADA HOMEOSTAZY ( RÓWNOWAGA CZŁOWIEKA ZE ŚRODOWSKIEM
Źródło: J. Terelak, Psychologia stresu., op.cit. 19.
Homeostaza zakłada, iż ustrój może prawidłowo funkcjonować tylko w granicach, w jakich zdolny jest do szybkiej adaptacji, tak aby zachować stan swojego wewnętrznego środowiska, w ramach ściśle określonych dla każdego organizmu. Z drugiej strony, odpowiedzi każdego ustroju na zmiany środowiska muszą być tego rodzaju, aby pozwalały mu właściwie funkcjonować w zmienionych warunkach. System ten posiada mechanizmy pozwalające na utrzymywanie swej odrębności, pomimo nieustannego nacisku sił zewnętrznych, a zarazem, zdolny jest do odczytu adaptacyjnego w stosunku do tych sił. Należy jednak pamiętać, że po zareagowaniu na bodziec organiczny nie zawsze powraca dokładnie do stanu wyjściowego, to jednak uzupełniające się koncepcje homeostazy, adaptacji i stresu są ważnymi dla wyjaśnienia mechanizmów życiowych na wszelkich poziomach organizacji biologicznej, psychologicznej, a także społecznej.
Na rysunku 3 przedstawiono fizjologiczne mechanizmy będące odpowiedzią organizmu na stres.
Rysunek 3
FIZJOLOGICZNE MECHANIZMY STRESU
Źródło: R. Gathel, Stres i radzenie sobie z nim, Zysk i S-ka, Poznań 1999r.
Zgodnie z danymi przedstawionymi na rysunku 3, rdzeniową część gruczołów nadnerczy wydziela epinefrynę i norepłnefrynę. Nazywane są one hormonami stresu i powodują następstwa znane każdemu z codziennej koegzystencji ze stresorami.
Oto fizjologiczne reakcje człowieka na stres:
wzmożona reakcja układu krążenia, przyspieszona akcja serca, zwężenie naczyń; nasilone pocenie się;
zwiększony napływ krwi do aktywnych mięśni i odwrotnie: zmniejszony dopływ krwi do narządów, które nie muszą nagle reagować;
zwiększona aktywność fizyczna; zwiększona aktywność umysłowa.
Teoria Hansa Selye'go - fizjologiczna koncepcja stresu.
Teoria stresu jest niewątpliwie rozwinięciem teorii adaptacji. Określenie to użyte do wyodrębnienia głównych mechanizmów choroby, uzyskało interpretację w określeniu Ogólny Zespół Adaptacyjny. Zespół ten jest głównym elementem teorii stresu, której twórcą był wybitny filozof kanadyjski węgierskiego pochodzenia i były student wydziału lekarskiego Uniwersytetu Karola w Pradze Hans Selye. Początków koncepcji stresu należy dopatrywać się w przypadkowo wykrytym przez Selye go zwykłym zespole choroby. Selye, jeszcze jako student medycyny stawiał sobie pytanie, dlaczego tak jest, iż rozmaite czynniki chorobotwórcze posiadają wspólną właściwość wywoływania nieswoistych objawów. „...Nie mogłem zrozumieć, dlaczego od zarania historii medycyny lekarze skupiali swe wysiłki na rozpoznawaniu poszczególnych chorób i odkrywaniu przeciw nim swoistych leków, nie zwracając jednocześnie uwagi na rzecz bardziej oczywistą - na ogólny zespół wczesnego okresu choroby. Wiedziałem, że zespół określa się zwykle jako pewną ilość występujących łącznie oznak i objawów charakteryzujących chorobę, Owszem u chorych, których właśnie oglądaliśmy występował zespół objawów, lecz zespól ten zdawał się charakteryzować chorobę w ogóle, a nie jakąś jednostkę chorobową". Ten właśnie „zwykły zespół chorobowy" był pierwszym dowodem, że nieswoiste cechy choroby są z punktu widzenia lekarskiego istotną właściwością stresu. Według H. Selye'go stresor ( czynnik wywołujący stres) pobudza podwzgórze, produkowana jest substancja sygnalizująca, iż przysadka powinna wydzielać do krwi większą ilość hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Pod wpływem ACTH zewnętrzna korowa część nadnerczy wydziela kortykoidy. To prowadzi z kolei do zmniejszenia i zaniku grasicy oraz innych zmian towarzyszących, takich jak: zanikanie węzłów chłonnych; hamowanie reakcji zapalnych; wytwarzanie cukru.
Drugą typową cechą reakcji stresu jest powstanie owrzodzeń układu pokarmowego, co jest związane z wysokim poziomem kortykoidów we krwi oraz funkcjonowaniem autonomicznego układu nerwowego.
Opisany zespół zmian, wywołanych działaniem na organizm czynników szkodliwych (śtresorów), takich jak:
zranienie; infekcja; wysoka temperatura;
hałas ma charakter przystosowawczy i to dwojakiego rodzaju:
A. Lokalny Zespół Adaptacyjny - obejmujący zmiany specyficzne zachodzące w miejscu występowania stresora;
B. Ogólny Zespół Adaptacyjny - obejmujący zmiany niespecyficzne, uogólnione.
Tak więc Ogólny Zespół Adaptacyjny jest istotą stresu. Tak rozumiana reakcja
stresu, rozwijająca się poprzez trzy stadia: reakcji alarmowej, odporności oraz wyczerpania została przedstawiona na rysunku numer 4.
Rysunek 4
TRZY FAZY OGÓLNEGO SYNDROMU PRZYSTOSOWANIA
Źródło: J. Terelak, Psychologia Stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000r. s.24
Drugim ważnym elementem składowym teorii H. Selyego jest energia przystosowania. Wyróżnia on:
A. powierzchniową energię przystosowania, która to jest uruchamiana na
każde żądanie, a jej wydatki są uzupełniane kosztem energii głębokiej,
która na drodze adaptacyjnych zmian mechanizmów homeostatycznych
prowadzi do starzenia się i śmierci.
B. głęboką energię przystosowania.
Dostrzegając wszechobecność stresu Selye zmodyfikował swoją definicję, traktując stres jako „ niespecyficzną reakcję organizmu na wszelkie wymagania, jakie mu się stawia”. Ogólny schemat definicji stresu przechodzącego w patologiczny dystres przedstawia wykres 1.
Wykres 1
MODEL STRESU - DYSRESU
STRES
DYSTRES
Łączenie przez H. Selye'go cielesnych, umysłowych i duchowych pierwiastków w jeden obraz, przejawiający się w dobrym samopoczuciu człowieka, jest wyrazem holistycznej koncepcji zdrowia. H. Sely'e wprowadza do swojej teorii takie pojęcie jak dobry stres definiowany jako stan pełnego zadowolenia bez dystresu, generującego frustrację i zachowania agresywne. Efektem prac H. Selyego są cztery pojęcia stresu wyodrębnione według dwóch kryteriów:
A/ ilościowych, którym odpowiada wartość stymulacyjna stresorów;
B/jakościowych, którym odpowiada wartość moralna stresorów.
Stresory niosące cierpienie i dezintegrację psychiczną charakteryzowane są pojęciem zły stres i dystres, zaś stresory motywujące pojęciem dobry stres lub eustres. Tak więc stres jest nieuchronny i niekoniecznie szkodliwy. To właśnie Sely'e zwrócił uwagę na autonomiczne i fizjologiczne mechanizmy stresu, które można opisać nie tylko na podstawie systemu hormonalnego, lecz także opierając się na systemie neuronalnym. Według tego w wywołaniu typowych reakcji stresowych zaangażowane są systemy humoralne i neuronowe. Uwalniany z jądra przykomorowego podwzgórza hormon kortykotropowy (CRH) jest przesyłany układem krwionośnym do przedniego płata przysadki mózgowej, gdzie wpływa na syntezę propriomelanokortyny (POMC), prohormonu przysadkowego hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), będącego z kolei prekursorem beta-endorfiny, peptydu odgrywającego istotną rolę w regulacji odczuć bólowych. Jednocześnie ACTH stymuluje syntezę i uwalnianie z kory nadnerczy glikokortykosteroidów, hamujących wydzielanie zarówno podwzgórzowego hormonu tropowego, jak i ACTH. Dzięki takiemu sprzężeniu zwrotnemu aktywność wydzielnicza podwzgórza i przysadki mózgowej jest regulowana w sposób permanentny. To, że większość bodźców stresowych podnosi poziom aktywności wszystkich gruczołów w osi podwzgórzowo-przysadkowo- nadnerczewej Sely'e uważał za główną przyczynę reakcji stresowych. Bodźce stresowe poprzez podwzgórze i nerwowy układ wegetatywny pobudzają komórki rdzenia nadnerczy do wydzielania adrenaliny, noradrenaliny i katecholamin. Tak więc reakcje stresowe organizmu są skorelowane z systemem humoralnym, którego adresatem jest ostatecznie kora nadnerczy, lub systemem mieszanym nerwowo-hormonalnym, którego ostatnim ogniwem jest rdzeń nadnercza. Cały schemat powyższych reakcji został umieszczony w poniższym rysunku.
Rysunek 6
HUMORLNO - NUERONANY MECHANIZM STRESU
Źródło:. T. Werka, Stres i ból, Warszawa 1997 s. 262.
15
Należy pamiętać, iż powołując się na Ogólny Syndrom Adaptacji H.Selyego, trzecia faza ogólnego wyczerpania, wiąże się z patologicznymi zmianami w tkankach np.:
owrzodzeniem różnych narządów; obniżeniem progu odporności organizmu;
miażdżycą; nadciśnieniem tętniczym;
reumatycznym zapaleniem stawów; łysieniem plackowatym;
ze śmiercią.
Z tego, co dotychczas opisaliśmy wynika, że podatność na stres zarówno w fazie adaptacji do stresu, jak i ogólnego wyczerpania, charakteryzuje się dużą zmiennością indywidualną, przejawiającą się u jednych wzrostem poziomów hormonów nadnerczy i ogólnym wyczerpaniem (śmiercią), a u innych jedynie mobilizacją organizmu do działania. Terapią skutków stresu związanego z wyczerpaniem organizmu oraz profilaktyką zdrowia zajmują się medyczne koncepcje stresu.
B / Medyczne koncepcje stresu
Istotne znaczenie dla zrozumienia patogenezy choroby mają wszelkie informacje dotyczące tzw. stresowych zdarzeń życiowych. Ich ocena jakościowa i ilościowa budzi wiele kontrowersji, stąd też istnieją różnorodne próby ich opisu, stanowiące podstawę koncepcji wyjaśniających ich rolę w terapii chorób psychosomatycznych i promocji zdrowia psychicznego. Wielu badaczy wskazuje w biografii człowieka na znaczące bądź krytyczne zdarzenia życiowe takie jak: - śmierć bliskich osób;
rozwód; ślub najczęściej jest stresem pozytywnym;
doznanie osobistej krzywdy;
utrata pracy, pozostające w korelacji ze zdrowiem fizycznym (choroba) lub psychicznym ( złe samopoczucie, nerwica).
Oto koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana.
Istotą tej teorii jest jej aspekt rozwojowy, gdyż opiera się na założeniu, że osobowość człowieka kształtuje się pod wpływem stresu nie stopniowo lecz skokowo, tj. od kryzysu do kryzysu. Kryzys definiowany jest jako"...stan emocjonalnego stresu, który zmusza organizm do przeciwstawienia się sytuacji stresowej (stresorom) poprzez mobilizację mechanizmów obronnych. Pomimo tego, iż Caplan zdawał sobie sprawę, że z kryzysu można wyjść w kierunku przewlekłej choroby a nawet śmierci, to przychylał się to poglądu, iż częściej wychodzi się w kierunku adaptacji pozytywnej. Okresy cykli życiowych i towarzyszących im charakterystycznych kryzysów psychospołecznych ukazuje tabela 1.
Tabela l
FAZY ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO I TOWARZYSZĄCE IM
KRYZYSY
Lp. |
Okres cyklu życiowego |
Kryzys psychologiczny |
1 |
Niemowlęctwo |
Zaufanie vs. brak zaufania |
2 |
Wczesne dzieciństwo |
Autonomiczność vs. wstyd i niepewność |
3 |
Okres przedszkolny |
Inicjatywa vs. Wina |
4 |
Średnie dzieciństwo |
Pracowitość vs. poczucie niższości |
5 |
Młodzieńczość |
Tożsamość vs. rozproszenie |
6 |
Wczesna dorosłość |
Intymność vs. Izolacja |
7 |
Średnia dorosłość |
Produktywność vs. stagnacja ,. |
8 |
Starość |
Integracja vs. utrata nadziei |
Źródło: J. Terelak, Psychologia stresu, Oficyna Wydwanicza Branta, Bydgoszcz 2000r. s. 37
Jak wynika z tabeli 1, każdy etap rozwoju życia człowieka łączy się ze specyficznymi dla niego sytuacjami kryzysowymi, które człowiek musi rozwiązać sam na podstawie aktualnych możliwości wyznaczonych poziomem dojrzałości biologicznej, psychologicznej i społecznej. Pomimo, iż celem teorii kryzysu jest wskazanie pozytywnych aspektów stresu, to najtrudniejsze są okresy pomiędzy kolejnymi sytuacjami kryzysowymi, gdyż w nich dochodzi do dezorganizacji ważnych funkcji życiowych. Stres, który został wywołany sytuacją kryzysową prowadzi do mobilizacji sił obronnych człowieka oraz do reorganizacji mechanizmów adaptacyjnych osobowości. Reasumując wg Caplana z jednej strony sytuacja kryzysowa, rozumiana jako spiętrzenie się trudności życiowych bądź nawet jako uraz psychiczny, może prowadzić do dezorganizacji zachowania człowieka, z drugiej strony do większej dojrzałości psychicznej.
Oto interesująca teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego.
K. Dąbrowski ewolucję psychiczną uznaje jako proces rozluźnienia pierwotnej spoistości całości, a następnie scalania na wyższym poziomie. Jest to dezintegracja pozytywna, gdyż ta nowa organizacja jest podobnie zwarta i sprawna jak poprzednia. Istotę mechanizmu dezintegracji pozytywnej przedstawia rysunek 8 .
Rysunek 8
MECHANIZM PSYCHOLOGICZNY DEZINTEGRACJI POZYTYWNEJ
przejście na wyższy poziom
Bieg
Jednostki życia przejście na ten sam poziom
krysys
przejście na niższy poziom
dezorganizacja
Źródło: J. Terelak, Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000r. s.39
Jak wynika z rysunku 8, kryzys rozwojowy w każdej z ośmiu faz (niemowlęctwo, wczesne dzieciństwo, okres przedszkolny, średnie dzieciństwo, młodzieńczość, wczesna dorosłość, średnia- dorosłość, starość) rozwoju człowieka ma charakter: stagnacyjny w przypadku powrotu po kryzysie na ten sam poziom
rozwojowy, regresyjny w przypadku cofnięcia się na niższy poziom rozwoju, progresywny w przypadku przejścia na wyższy poziom indywidualnego
rozwoju.
Koncepcje psychosomatyczne stresu
Możemy wyróżnić trzy szczegółowe koncepcje psychosomatyczne stresu:
I. koncepcja konfliktów swoistych - bodziec środowiskowy wywołuje
konflikt swoisty dla danej choroby, a jako ogniwo pośredniczące pojawia
się lęk, powodujący specyficzny układ cech obejmujących także
zachowanie regresy]ne oraz regresyjne reakcje fizjologiczne. Ta koncepcja
zakłada, że objawy psychosomatyczne są symbolicznymi, cielesnymi
reprezentantami nieświadomych konfliktów wewnętrznych,
II. koncepcja reakcji niespecyficznych - zakłada, że bodziec środowiskowy
powoduje stres, w wyniku którego powstaje stan chronicznego lęku z
towarzyszącymi mu reakcjami fizjologicznymi,
III. indywidualna reakcja swoista - zakłada istnienie swoistej reakcji emocjonalnej dla danego człowieka. Różne bodźce środowiskowe odbierane jako stresowe powodują reakcję emocjonalną zależną od człowieka, a nie od typu konfliktu. Powstałe objawy psychosomatyczne zależne są nie od rodzaju bodźca, lecz od rodzaju efektywnej reakcji na stres.
Koncepcja salutogenetyczna stresu A. Antonovskyego
A. Antonovsky jest twórcą koncepcji salutogenetycznej, opierającej się na założeniu braku dychotomicznego podziału na zdrowie i chorobę. W koncepcji tej zakłada się, że brak homeostazy i uporządkowania jest normalnym stanem rzeczy dla organizmu ludzkiego, „...u podstaw orientacji salutogenetycznej leży fundamentalne założenie filozoficzne, zgodnie z którym organizm ludzki z natury swej znajduje się w stanie heterostatycznego braku równowagi”. Czynniki, od których zależy radzenie sobie ze stresem przez Antonovskyego zostały nazwane jako uogólnione zasoby odpornościowe. Definiuje je jako wszelkie fizyczne i biochemiczne, materialne, poznawcze i emocjonalne, związane z wartościami, postawami i relacjami interpersonalnymi oraz makro-socjo-kulturowe -właściwości jednostki, które umożliwiają skuteczne unikanie lub przezwyciężanie wielu różnych stresów. Centralnym elementem jego teorii, jest poczucie koherencji, które definiowane jest jako „...jest to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w jakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter ustrukrurowany, przewidywalny i wytłumaczalny; dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce; wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania”.
Składnikami poczucia koherencji są: poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności:
poczucie zrozumiałości, które odnosi się do stopnia w jaki człowiek spostrzega bodźce, z którymi się styka, napływające ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego, jako sensowne poznawczo, jako informacje uporządkowane, spójne, ustrukturowane i jasne, a nie jako szum- czyli informacje chaotyczne, nieuporządkowane, losowe, przypadkowe, niewytłumaczalne,
poczucie zaradności, które zostało zdefiniowane jako: stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające, by sprostać wymogom, jakie stawiaj ą bombardujące go bodźce,
poczucie sensowności, jest stopniem w jakim człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów i wymagań jakie niesie życie, warte jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania, jest czymś mile widzianym, a nie obciążeniem, którym człowiek wolałby się nie obarczać. Stesor według autora, to takie doświadczenie życiowe, którego cechą charakterystyczną jest brak spójności, niedociążenie lub przeciążenie oraz brak udziału w podejmowaniu decyzji.
C/ Psychologiczne koncepcje stresu
Prekursorem psychologicznych teorii stresu była Teoria Frustracji . Frustracja jest reakcją człowieka na sytuacje, w której na drodze do realizacji zamierzonego celu pojawia się przeszkoda, która to uniemożliwia lub utrudnia realizacje tego celu. Zaletą tej teorii jest poszukiwanie mechanizmów psychologicznych zachowania się człowieka w sytuacji braku możliwości lub udaremnienia realizacji celu.
Interakcyjny model stresu G.R.Elliotta i C. Eisdorfera.
Poniżej zamieszczony model stresu upatruje stres w interakcjach zachodzących pomiędzy jednostką a środowiskiem.
Rysunek 9
MODEL STRESU PSYCHOLOGICZNEGO W ASPEKCIE CZŁOWIEK- ŚRODOWISKO
Mediatory
(X - Y) (Y - Z)
Reakcje
Y
STRESORY KONSEKWENCJE
X Z
Źródło: Psychologia menedżera, J. Terelak, Difin, Warszawa 1999r. s. 204.
Interakcje są to oddziaływania ludzi wobec siebie i wobec środowiska. Elementami interakcji są:
x - źródło stresu (rodzaj, ilość i jakość potencjalnego stresora);
y - indywidualne reakcje na stres;
z - dalsze konsekwencje stresu;
mediatory (x-y-z).
Mediatory mogą mieć charakter biologiczny (np.: płeć, wiek, zdrowie, typ układu nerwowego), psychologiczny (np.: osobowość, inteligencja, zdolność, charakter), bądź socjologiczny (status społeczny, status rodzinny, pozycja w organizacji). Stres organizacyjny będzie związany głównie z mediatorami psychologicznymi i socjologicznymi, które warunkują zachowania organizacyjne.
Następną przedstawianą teorią jest bardziej szczegółowa teoria stresu R. Lazarusa i S. Folkmana.
Transakcyjna teoria stresu R. Lazarusa i S. Folkmana
Stres określa się jako pewien stan wewnętrzny, który można opisać za pomocą określonego układu procesów psychicznych, wywołany działaniem czynników stresujących. Stan ten, odzwierciedlający określoną interakcję miedzy osobą a otoczeniem, nie zawsze ma charakter stresowy. Stres występuje wtedy gdy owa interakcja jest oceniana poznawczo jako obciążająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanow.. Mechanizm poznawczy stresu identyfikowany jest na dwóch poziomach procesów poznawczych. Na poziomie pierwotnym dokunuje się wstępna ocena subiektywnego znaczenia jakie ma dana sytuacja stresowa dla mnie tu i teraz oraz w przyszłości ( antycypacja). Wyniki pierwotnej oceny sytuacji stresowej mogą być zmodyfikowane oceną wtórną i przewartościowaniem własnych możliwości. Owa ocena może zmienić wyniki oceny pierwotnej bądź w kierunku transakcji „ bez znaczenia", i/lub „sprzyjające - pozytywnej" lub w kierunku pogłębienia „ transakcji stresowej". To właśnie w tej ostatniej wzrasta świadomość konieczności poradzenia sobie z realnym lub akceptowanym stresem. Ta właśnie koncepcja radzenia sobie ze stresem jest integralną częścią Poznawczej Teorii Stresu Lazarusa. To radzenie definiowane jest jako „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”. Podsumowaniem koncepcji stresu Lazarusa jest przedstawienie stresu jako procesu, odzwierciedlającego transakcje zachodzące pomiędzy osobą i światem zewnętrznym. Schemat owej transakcji przedstawiony został na poniższym rysunku.
Rysunek 11
SCHEMATYCZNE UJĘCIE PROCESU TRANSAKCJI STRESOWEJ
|
|
|
Reakcje
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Osobowe -Zaangażowanie -Wiara w siebie -Rozumienie |
-Czas 1 T1... T2... Tn -Kontakt ze stresem -1... K1... K2 .... Kn -ocena pierwotna |
-Zmiany fizjologiczne -Samopoczucie dobre lub złe |
-Zdrowie psychiczne i fizyczne -Morale obniżone |
Środowiskowe -Wymogi sytuacyjne -Źródła stresu fizyczne i społeczne -Wieloznaczność szkody -Bliskość zagrożenia |
-Ocena wtórna -Przewartościowanie problemowe i emocjonalne -Wsparcie społeczne -Częstotliwość zdarzeń stresowych |
-Efektywność radzenia sobie ze stresem |
-Funkcjonowanie organizacyjne |
Źródło: J. Terelak, Psychologia menedżera, Difin, Warszawa 1999 r. s. 207
Jak wynika z rysunku 11 rezultaty skuteczności radzenia sobie ze stresem można ocenić na podstawie reakcji bezpośrednich ( fizjologicznych, behawioralnych, emocjonalnych i umysłowych), jak również reakcji chronicznych, skumulowanych i odroczonych w czasie ( zdrowie fizyczne i psychiczne, morale, funkcjonowanie społeczne).
2. Przyczyny i objawy stresu
Większość ludzi w sposób mniej lub bardziej świadomy wybiera sobie rodzaj aktywności zawodowej i pozazawodowej, w zależności od indywidualnego, wrodzonego zapotrzebowania na czynniki pobudzające, stymulujące. Pośrednio, wielkością tego zapotrzebowania na stymulację wiąże się naturalna odporność danego człowieka na stres. Tak więc do wykonywania zawodu związanego z dużym ryzykiem, koniecznością błyskawicznego oddziaływania, dużą zmiennością sytuacji (np. pilota) zwykle nie kandydują ludzie, dla których przelot z jednego miasta do drugiego w charakterze pasażera jest już przykrym przeżyciem. Z kolei ci ludzie, którzy mają duże zapotrzebowanie na częste i silne bodźce, nie wybierają sobie zawodu bibliotekarza, czy konserwatora greckich amfor. Ludzie, którzy niezbyt fortunnie wybrali sobie zawód lub życie ich do tego zmusiło, szukają różnych sposobów na wyrównanie poziomu pobudzenia przez różne formy aktywności pozazawodowej. Starają się zmienić pracę lub czasem pracodawcy z nich rezygnują, gdyż w danym zawodzie te osoby się nie sprawdzają. Narzekania na stresującą pracę są tak powszechne, iż dla wielu osób stresorami są ich normalne zadania i obowiązki. Urzędnik narzeka, że nachodzą i męczą go petenci, skarży się robotnik, że musi szybko i dobrze pracować. Można sobie zadać pytanie, czy lepiej by się nam żyło, gdybyśmy nie pracowali, albo wydatnie zmniejszyli wydajność i nie męczyli się. Niestety na te dwa pytania odpowiedź jest negatywna. Społeczny podział pracy narzuca bowiem wysoką sprawność i wydajność pracowników w każdym zawodzie. Wpływ braku pracy oraz stałego zajęcia na stan zdrowia społeczeństwa zbadali Amerykanie. Porównali cykle koniunktury ekonomicznej ze statystykami zdrowotności w okresie 127 lat historii USA. Okazało się, że 2-4 lata po okresach depresji gospodarczej występowała zwiększona śmiertelność. A zatem dla tych, którzy chcą i lubią pracować, brak aktywności zawodowej jest większym stresem niż nadmiar pracy.
Tabela 1
ZDARZENIA STRESOWE W ŻYCIU CZŁOWIEKA
Lp. |
Wydarzenie życiowe |
Jednostki zmian życiowych |
1. |
Śmierć współmałżonka |
100 |
2. |
Rozwód |
73 |
3. |
Separacja |
65 |
4. |
Kara więzienia |
63 |
5. |
Śmierć bliskiego członka rodziny |
63 |
6. |
Własna choroba lub uszkodzenie ciała |
53 |
7. |
Małżeństwo |
50 |
8. |
Utrata pracy |
47 |
9. |
Pogodzenie się z małżonkiem |
45 |
10. |
Przejście na emeryturę |
45 |
11. |
Choroba w rodzinie |
44 |
12. |
Ciąża |
40 |
13. |
Kłopoty seksualne |
39 |
14. |
Powiększenie się rodziny |
39 |
15. |
Nowa praca zawodowa |
39 |
16. |
Zmiana stanu finansów |
38 |
17. |
Śmierć bliskiego przyjaciela |
37 |
18. |
Zmiana zawodu |
36 |
19. |
Wzrost konfliktów małżeńskich |
35 |
20. |
Kredyt lub pożyczka ponad 10 000 dolarów |
31 |
21. |
Pozbawienie prawa do kredytu czy pożyczki |
30 |
22. |
Zmiana obowiązków w pracy |
29 |
23. |
Opuszczenie domu przez syna czy córkę |
29 |
24. |
Kłopoty z teściami |
29 |
25. |
Wybitne osiągnięcia osobiste |
28 |
26. |
Współmałżonek zaczyna lub przestaje pracować |
26 |
27. |
Rozpoczęcie lub zakończenie nauki szkolnej |
26 |
28. |
Zmiana standardu życia |
25 |
29. |
Zmiana osobistych nawyków |
24 , |
30. |
Zatargi z szefem |
23 |
31. |
Zmiana godzin lub warunków pracy |
20 |
32. |
Zmiana miejsca zamieszkania |
20 |
33. |
Zmiana szkoły |
20 |
34. |
Zmiana sposobów spędzania wolnego czasu |
19 |
35. |
Zmiana w praktykach religijnych |
19 |
36. |
Zmiana w życiu towarzyskim |
18 |
37. |
Kredyt lub pożyczka poniżej 10 000 dolarów |
17 |
38. |
Zmiana nawyków dotyczących snu |
16 |
39. |
Zmiany częstości spotkań rodzinnych |
15 |
40. |
Zmiana nawyków żywieniowych |
15 |
41. |
Urlop |
13 |
42. |
Święta |
12 |
43. |
Niewielkie pogwałcenie prawa |
11 |
Źródło: S. Siek. Walka ze stresem, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa, 1989r.
Stresowe zdarzenia występujące w pracy zostały uporządkowane przez uczonych z Uniwersytetu Sztokholmskiego Lennarta Levi i Mariannę Frankenhauser.
Koncepcja stresowych czynników pracy L. Leviego i M. Frankenhauser
Stres w pracy może być generowany zarówno przez fizyczne jak i społeczne środowisko. Ma też swoją manifestację: fizjologiczną, behawiralną, mentalną i organizacyjną. Do czynników środowiskowych generujących stres zaliczyć należy sześć kategorii:
1. Czynniki stresowe tkwiące w samej pracy:
jakościowe i ilościowe obciążenie pracą vs. przeciążenie,
presja czasu i bezwzględna terminowość,
warunki pracy,
praca zmianowa,
konieczność nadążania za szybkimi zmianami technologicznymi.
2. Stosunki społeczne z przełożonymi, podwładnymi i kolegami:
niezdolność do podporządkowania się,
brak wsparcia społecznego, wadliwa polityka społeczna.
3. Struktura organizacyjna i klimat emocjonalny:
brak współodpowiedzialności,
poczucie osamotnienia,
zła komunikacja interpersonalna.
4. Miejsce w organizacji:
dwuznaczność roli i konfliktogenność,
nieadekwatna do roli odpowiedzialność za rzeczy i ludzi,
zbyt duża zależność od kierownictwa średniego szczebla.
5. Źródła ekstraorganizacyjne:
problemy rodzinne,
kryzysy życiowe,
trudności finansowe,
konflikty związane z małą wiarygodnością i polityką firmy,
konflikty w domu i pracy,
brak wsparcia instytucjonalnego.
6. Kariera zawodowa:
aktualny status zawodowy niezgodny z kwalifikacjami i aspiracjami,
brak perspektywy rozwoju.
3. PRZYCZYNY STRESU ZAWODOWEGO - STRESORY
Pojecie stresu zawodowego:
STERS ZAWODOWY JEST TO SYTUACJA, W KTÓREJ WYSTĘPUJĄ ZAGROŻENIA, UTRUDNIENIA, DEPRYWACJE POTRZEB PRACOWNIKA I PRZEŻYCIA TRAUMATYCZNE.
Powstaje w tym miejscu pracy ważne dla dalszych rozważań pytanie:
Jakie są źródła stresu zawodowego? Przyczyny stresu zawodowego:
Zjawisko stresu występuje wtedy, gdy nastąpił pewien określony stan wewnętrzny podmiotu, który wywołał czynnik, postrzegany przez podmioty jako stresory. Do prostych i łatwo rozpoznawalnych stresorów należą zewnętrzne niekorzystne warunki środowiska pracy - hałas, wysoka lub niska temperatura, duża wilgotność powietrza, brak właściwego oświetlenia, wibracje, nadmierny wysiłek fizyczny itp. Bardziej złożone i podstępnie działające są stresory o charakterze społecznym:
a - obciążenie pracownika zadaniami przekraczającymi jego zdolność
umysłową, pojawiają się zaburzenia uwagi, pamięci, toku myślenia;
b - obciążenie zadaniami, które są niejasne, nieokreślone, nazbyt złożone, prowadzące do konfliktów, ryzykowne itp.;
c - monotonia czyli wykonywanie tych samych, powtarzających się w krótkim odstępie czasu, na ogół prostych czynności;
d - presja czasu czyli odgórny nacisk na jak najszybsze tempo wykonania przy zachowanej jakości;
e - konieczność szybkiego podejmowania decyzji przy niepełnej informacji i dużej odpowiedzialności;
f - stałe poczucie zagrożenia związanego z obawą o utratę pracy jako źródła utrzymania;
g - odrzucenie społeczne przez środowisko współpracowników;
h - uporczywe doznawanie upokorzeń i niesprawiedliwego traktowania ze strony przełożonego;
i - brak nawet małych osiągnięć, poczucie bezsensu i beznadziejności;
j - bezradność w istniejącej sytuacji, brak poczucia, że można na kogoś lub na coś liczyć.
Jak widać różnorodność stresorów jest bardzo duża - stresorem może być zarówno bardzo złożone, silnie pobudzające zadanie, jak i odwrotnie, monotonia i wielokrotne powtarzanie tych samych czynności ( np. dla nawigatora w rejsie bardzo dobra pogoda to monotonia).
OTO GŁÓWNE STRESORY W ŚRODOWISKU PRACY. Środowisko pracy - czynniki ergonomiczne pracy:
Różnorodne czynniki wchodzące w skład naszego środowiska mogą generować stres. Nieprzyjemnymi bodźcami w pracy mogą być czynniki ergonomiczne lub czynniki organizacyjne:
zanieczyszczenie środowiska,
zła organizacja w miejscu pracy,
bałagan, nieporządek,
hałas,
niewystarczająca przestrzeń życiowa lub przestrzeń niezbędna do
pracy,tłok, ograniczone poczucie prywatności.
Wielokrotnie źródłem stresu w pracy są codzienne zdarzenia, m. in.:
nadmiar lub brak zajęć,
konieczność sprostania wymaganiom, które przewyższają możliwości
czy umiejętności,konieczność sprostania nieprzewidzianym trudnościom,
presja czasu.
Stres wynikający z określonych struktur w zakładzie pracy mogą powodować:
oczekiwania szefa lub przełożonego,
ingerowanie innych osób w naszą pracę,
wymagania klientów,
załamanie planów zawodowych.
Odpowiemy obecnie na pytanie jakie są stresory w miejscu pracy. Przyczyny stresu w pracy:
Większość ludzi napotyka w pracy podobne problemy, ale każdy czynnik stresujący podlega zróżnicowaniom pod względem stopnia nasilenia i znaczenia. Osobowość pracownika łagodzi lub potęguje napięcie. Pewne czynniki, powszechnie uważane za stresujące, stanowią utrudnienie nie tylko dla jednostki, ale i jego firmy. Z najczęściej przytaczanych przyczyn stresu w literaturze psychologicznej w miejscu pracy jest sama praca. Stresory w pracy to:
a - przeciążenie pracą - występuje wtedy, gdy mamy albo za dużo pracy, albo gdy powierzono nam zbyt trudne zadanie; najczęściej skarżymy się na wydłużony czas pracy kosztem czasu wolnego i higienicznego trybu życia, co nie wychodzi nam na zdrowie,
b - rozwój techniki - kierownictwo, jak i podwładni musieli dostosować swoje metody pracy, sprzęt a często i samą silę roboczą, aby dać sobie radę w nowych realiach; podlegamy więc ogromnej presji, aby być na bieżąco w dziedzinie najnowszej techniki i nie pozostawać w tyle, nie tylko za współpracownikami ale i za innymi firmami; starsi pracownicy, którym zwykle najtrudniej dostosować się, mają często poczucie, że są niczym tryby w machinie, i że nie traktuje się ich jak myślących ludzi; ponadto niektóre nowe formy pracy wywołują poczucie osamotnienia,
c - praca zmianowa - jest korzystna dla niektórych osób, lecz ogromna większość ludzi twierdzi, że to podstawowe źródło stresu w pracy. Praca zmianowa powoduje rozmaite zmiany w normalnym funkcjonowaniu organizmu. Badania przeprowadzone na ludziach pracujących „na różne zmiany", wykazały, że czterokrotnie częściej występuje u nich nadciśnienie tętnicze oraz więcej przypadków cukrzycy i wrzodów żołądka niż w porównywalnej grupie osób, które co dzień zaczynają pracę o dziesiątej i kończą o osiemnastej; jeśli godziny pracy nie są regularne, nasz zegar wewnętrzny nie potrafi się do nich dostosować,
d - pośpiech i terminy - zawody, w których obowiązują ścisłe terminy wykonania pracy są zazwyczaj stresujące; pośpiech zawsze podnosi poziom stresu, czasami nawet powodując wypadki w pracy,
e - wydłużony czas pracy - w dzisiejszych czasach pracujemy dłużej niż dwadzieścia czy trzydzieści lat temu; większość ludzi pracuje przynajmniej dwie, trzy godziny tygodniowo dłużej, a na stanowiskach kierowniczych dwukrotnie więcej; lekarze w szpitalu pracują nawet po sto godzin tygodniowo, zdarza się, że nie śpią po trzydzieści sześć godzin i więcej; pomimo korzyści finansowych i doświadczenia nieprzerwana, długotrwała praca zagraża zdrowiu; młodsi ludzie, którzy pracują więcej niż czterdzieści osiem godzin tygodniowo dwukrotnie częściej umierają na atak serca niż ci, którzy pracują tylko czterdzieści godzin,
f - podróże i dojazd do pracy - podróże zagraniczne są przez nas często postrzegane jako atrakcyjne i kuszące ale dla ludzi, którzy muszą podróżować służbowo, są niemałym źródłem stresu; gdy spędza się znaczną ilość czasu poza domem, w życiu rodzinnym pojawiają się poważne zakłócenia; stanie w korkach ulicznych, czekanie na lotniskach i zawodność transportu bywają uciążliwe; nieobecność w biurze może wywołać w nas niepokój, że o nas zapomnieli i pomijają przy podwyżce,
g - złe warunki w pracy - ciasne pomieszczenie, gdzie dokucza chłód, słabe oświetlenie, hałas i zawodny sprzęt nie nastraja nas pozytywnie; źle zaprojektowane pomieszczenia, w których z braku dostępu światła słonecznego jesteśmy skazani na jaskrawe lampy, gdzie panuje chaos rozmaitych sprzętów ustawionych na różnych wysokościach, a dobór personelu jest przypadkowy też nie działa korzystnie,
h - praca tylko dla pieniędzy - ludzie, którzy pracują wyłącznie dla pieniędzy nie czują się docenieni ani dowartościowani; są niespełnieni i niezadowoleni,
i - niskie wynagrodzenie - kłopoty finansowe z pewnością przyczyniają się do wzrostu napięć, o ile zadowolenie z pracy nie równoważy nam niskiej płacy,
j - nuda (monotonia) - nowoczesne maszyny uczyniły i tak mało ciekawe prace jeszcze nudniejszymi, a pracownicy muszą dostosować swoje tempo pracy do wydajności maszyny; rotacja stanowisk, wspólna praca nad jednym zadaniem, zwiększenie kompetencji, swobodniejsze warunki pracy jak również praca na zmiany czasami pomagają rozwiać nudę,
k - kontakty międzyludzkie - jest to poważne źródło stresu w pracy; wzajemne oddziaływania mogą być źródłem zarówno silnego stresu jak i mocnego wsparcia; wielu ludzi musi pracować dla osób, które nie lubią i nie szanują innych, a wrogość ze strony kolegów z pracy czy konfrontacje z ludźmi z zewnątrz są na porządku dziennym; sposób w jaki odnosimy się do naszych szefów i podwładnych, ma niemały wpływ na nasze samopoczucie, gdy opuszczamy biuro,
l - relacje z bezpośrednim przełożonym - tam, gdzie przełożony nie dba o pracowników i nie okazuje im zrozumienia, powstają niepotrzebne napięcia; szczególnie stresująca jest nie konstruktywna krytyka, faworyzowanie wybranych i nadużywanie swojego stanowiska,
m - stosunki z szeregowymi pracownikami - prawie w każdym miejscu pracy dochodzi do intryg biurowych, naturalna jest nieufność i rywalizacja między współpracownikami; często pojawiają się konflikty między silnymi indywidualnościami; tam gdzie atmosfera w pracy jest zła, wzajemne niechęci i urojenia przybierają na sile; szkodzi to samopoczuciu jednostek jak i kondycji firmy jako całości; ludzie szorstcy i bezwzględni lekceważą uczucie własne i otoczenia, stwarzają atmosferę napięcia i wrogości,
n - relacje z klientami i innymi ludźmi spoza firmy - ludzie, których praca polega na bliskich kontaktach z wieloma osobami uskarżają się na wysoki poziom stresu; podczas konfrontacji z ludźmi spoza firmy możemy odczuwać napięcie, zwłaszcza jeśli nasza praca wymaga częstych spotkań z dużą liczba ludzi,
o - molestowanie psychologiczne (mobbing) i seksualne - wyjątkowo niezręczne i groźne sytuacje wynikają wtedy, jeżeli osobą molestującą jest zwierzchnik albo, gdy trudno uniknąć prowokujących sytuacji; należy wówczas umieć zdecydowanie, w sposób wyraźny odmówić i uczynić to na początku zaistnienia tej kłopotliwej okoliczności; warto również dyskretnie zapytać osoby współpracujące, czy miały dawniej lub w niedalekiej przeszłości podobne doświadczenia oraz prowadzić dziennik wydarzeń, rozmów i sytuacji, ktpry przyda się, gdyby trzeba było wystąpić na drogę sądową; w ostateczności można złożyć skargę formalną, a prawo zapewnia obecnie w sposób skuteczny ochronę ofiary tej podstępnej formy znęcania się,
p - awans zawodowy - dla wielu ludzi awans zawodowy zajmuje drugie miejsce po pracy i utrzymaniu się na stanowisku; rzadko zdarza się idealna sytuacja, w której bylibyśmy pewni swego zatrudnienia i awansu; częściej brak pewności utrzymania posady, a nasz niepokój budzą plotki o bliskich zwolnieniach i systematyczne kontrole jakości pracy; nie chciana emerytura i nie spełnione ambicje, szczególnie jeśli stanowiska obsadzono młodymi ludźmi - to źródło frustracji, napięcia i stresu, q - niepewność - większość ludzi przystępując do nowej pracy godzi się na pewne napięcia w nadziei na awans, po zdobyciu doświadczenia i osiągnięciu na swoim stanowisku dobrych wyników w pracy, gdy tacy ludzie wkraczają jednak w tak zwany wiek średni, ich kariera przestaje się gwałtownie rozwijać, coraz mniej mają okazji „wykazać się", trudniej im opanować korzystanie z nowej techniki, a entuzjazm wygasa, gdy nie wytrzymują konkurencji z młodszymi, tryskającymi energią kolegami; nikt nie jest dziś pewny swojej pracy, żaden zawód nie gwarantuje zatrudnienia aż do emerytury,
r - ocenianie przez przełożonych - dla wielu ludzi świadomość, że jesteśmy w pracy oceniani bywa niepokojąca i zagrażająca; natomiast osoby, które dokonują oceny wiedzą, że mają bezpośredni wpływ na byt materialny i poczucie własnej wartości osoby ocenianej, a jeśli ktoś zakwestionuje ich opinię, będą musieli odpowiadać za pomówienie,
s - awans i degradacja - degradacja jest bez wątpienia stresująca ale zdarza się, że nawet awans nie sprawia nam radości; niektórym ludziom wystarcza do szczęścia utrzymanie pełnionej dotąd funkcji, otrzymują awans, choć wcale go nie pragną lub nie potrafią wziąć na siebie większych obowiązków; (odbija się to na funkcjonowaniu w rodzinie)
t - motywacja pracowników - pracownicy chcą brać udział w życiu firmy i czuć się doceniania; jeżeli tak się nie dzieje popadają w depresję i apatię; niektórzy częściej nadużywają alkoholu i innych używek aby uciec myślami od bezsensownej harówki; natomiast tam gdzie zachęca się personel do udziału w podejmowaniu decyzji, czy dopuszcza się do pewnego udziału w zyskach, chętnie przyczyniają się do powodzenia firmy; wykształca się poczucie przynależności i zaangażowania, polepszają się kontakty i porozumienie wśród pracowników instytucji,
u - nie sprecyzowane wymagania firmy - praca i życie w firmie jest o wiele mniej stresujące jeśli wiemy czego się od nas oczekuje i mamy precyzyjnie określone nasze obowiązki; wszelkie niepewności trwające dłuższy czas wywołują stres, spadek motywacji i pewne zniecierpliwienie, którego efektem jest poszukiwanie nowej pracy,
w - sprzeczne obowiązki - na niektórych stanowiskach trzeba podejmować decyzje, które są źle przyjmowane przez zatrudnionych, lub też czynić to, co niekoniecznie jest związane z obowiązkami; to powoduje przykre uczucie sprzeczności,
x - ciężar odpowiedzialności - bardzo odpowiedzialnym zadaniem, niezależnie od typu pracy jest nadzorowanie innych ludzi; jest to bardziej stresujące niż odpowiedzialność za dobra materialne np. budynek, sprzęt czy budżet; pracownikom źle się pracuje w obliczu ciągłej groźby zwolnień, w okresie cięć oszczędnościowych; natomiast przełożeni muszą umieć balansować pomiędzy minimalizacją kosztów i jak najlepszym kierowaniem pracą podwładnych,
y - stosunki w miejscu pracy - czujemy się mniej zestresowani, jeśli w pełni wyjaśniono nam nasze zadania, a wszelkie możliwe ryzyko naszej pracy jest nam znane od samego początku; kierownictwo powinno tworzyć atmosferę wzajemnej tolerancji, a nie konfrontacji; stałe dokształcanie, rotacja stanowisk, wspólna praca nad konkretnymi problemami i umiejętność dostosowania - tworzy zgrany zespół pracowników,
z - życie rodzinne - często cenimy pracę ponad wszystko, ponieważ nie jesteśmy jej pewni; czas pracy jest coraz dłuższy, a wymagania pracodawców stale rosną; wielu z nas żyje pod coraz większą presją, zabieramy prace do domu i liczymy na większą wyrozumiałość domowników, mimo, że i tak jesteśmy w rodzinie, i w domu gośćmi; inną poważną przyczyną stresu może być perspektywa przeprowadzki w związku z awansem; ognisku domowemu zagraża również model rodziny, w którym oboje małżonkowie pracują; partnerzy nie mają dla siebie zrozumienia, dochodzi do napięć, a nie rzadko do rozwodów.
Narastające w firmach problemy, których źródłem są stresy pracowników, sprawiają, że coraz więcej pracodawców zmienia filozofię oraz metody kierowania przedsiębiorstwem, poświęcając znacznie więcej niż dotychczas uwagi komunikowaniu się i relacjom między ludźmi.
4. Sposoby pokonywania stresu zawodowego
W praktyce psychologicznej występuje duża różnorodność metod i technik radzenia sobie ze stresem. Borucki sugeruje podział tych metod na trzy kategorie:
1. objawowe
2. przyczynowe
3. rozwojowe
1. Do trzeciej grupy możemy zaliczyć jeszcze metody profilaktyczne.
Grupę metod objawowych tworzą techniki i metody oddziaływania przyczyniające do obniżenia napięcia psychicznego i ograniczenia jego krótko - i dhigoterminowych następstw. Metody samodoskonalenia i ćwiczenia w tym zakresie polegają na przyswojeniu sobie technik ułatwiających redukowanie stresu, ograniczenie wysokiego natężenia oraz stosowanie twórczych rozwiązań pojawiających się w pracy problemów.
Służą temu ćwiczenia relaksujące - koncentrujące, medytacja, racjonalne -emotywna terapia Elisa (RET), treningi, szczepienia przeciwko stresowi (SIT) Meichenbauma, techniki twórczego rozwiązywania problemów. Istotną wadą większości tych metod jest zawężenie do sfery ograniczenia stresu zawodowego bez likwidacji jego źródeł. Można sobie również zadać pytanie, czy postępowanie zmierzające do tłumienia napięć psychicznych i towarzyszących im emocji nie sprzyja kumulacji i powiększaniu następstw odległych w czasie.
Metody przyczynowe mają bardziej specyficzny charakter. Działania psychologów w tym zakresie są ściśle powiązane z pracą przedstawicieli innych dyscyplin nauki i praktyki, którzy jzajmują się również zarządzaniem i jego doskonaleniem: ekonomistów, socjologów, prawników itp. Dzięki kompleksowym procedurom możliwe jest osiągnięcie takiego stanu organizacyjnego instytucji, w którym stres zawodowy nie będzie występował lub zostanie znacznie zredukowany. Działania skierowane na ujawnienie przyczyn stresu oraz ich usunięcie będą z pewnością najbardziej pożądane i skuteczne. Jednak prowadzenie badań tego typu jest bardzo trudne i kosztowne, dlatego w tej sferze uzyskuje się relatywnie mniejpowstających emocji i uczuć, podejmowanie racjonalnych decyzji i działań ukcesów.
Metody profilaktyczne - rozwojowe są stosowane w formie szkoleń kadry kierowniczej, ukierunkowane na rozwój wiedzy i umiejętności ważnych dla sprawowania tych funkcji przywódczych, szczególnie w zakresie funkcjonowania interpersonalnego, umiejętności komunikowania się, rozwiązywania konfliktów itp. Najczęściej w tej grupie znajdują zastosowanie: trening interpersonalny, trening asertywności, gry decyzyjne, metody symulacyjne, psychodrama, ćwiczenia i gry z zakresu rozwiązywania konfliktów, Sokratesowe dyskusje, studia przypadków oraz badania diagnostyczne, które służą głównie zwiększaniu zakresu znajomości siebie i samokontroli uczestników.
Te same metody, które są pomocne w doskonaleniu własnego funkcjonowania pełnią funkcję środków profilaktycznych, gdyż ułatwiają zdobycie wiedzy i umiejętności umożliwiających unikania niektórych błędów w kierowaniu pracą innych ludzi oraz zapobiegających powstawaniu nadmiernych stresów. Ocena bezpośredniej efektywności tych metod jest bardzo trudna i niedokładna.
Obecnie większość badaczy w świecie podkreśla pozytywne znaczenie występowania pewnego poziomu stresu i natężenia konfliktów w zespołach pracowniczych, przyczyniające się do lepszego wykonywania zadań. Stanowią one czynnik mobilizujący do aktywnego i twórczego działania.
Rysunek nr 3
Poziom stresu a efektywność działania człowieka w sytuacji stresowej
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
niski przeciętny wysoki
poziom konfliktów
Bardzo ważna jest umiejętność rozpoznawania pierwszych objawów stresu. W początkowym okresie możemy sami sobie pomóc. Gdy poczujemy napięcie mięśni na skroniach, zauważymy przyspieszony oddech, obleje nas zimny pot czy mamy problemy z zasypianiem zastosujmy łagodne środki uspakajające np. herbatkę z melisy, kozłka lekarskiego czy chmielu zwyczajnego, piwo w małych ilościach, a także gotowe leki - Neospasminę, Nerwosol czy Kalus. Można też uzupełnić dietę produktami bogatymi w magnez: pestkami dyni, kakao, kiełkami pszenicy, ziaren soi, kaszą gryczaną, fasolą, czekoladą, orzechami. Niedobór tego pierwiastka wpływa bowiem ujemnie na układ nerwowy. Można też przyjmować preparaty magnezowe dostępne w aptece bez recepty, często połączone z witaminą B6.
W tym miejscu należy omówić problem mechanizmów obronnych uaktywniających się w stresie.
Niebezpieczne mechanizmy obronne w sytuacjach stresowych to:
Zaprzeczanie jest tylko jednym z niebezpiecznych i niewłaściwych mechanizmów obronnych, jakie mogą wystąpić w sytuacjach stresowych. Jest ich znacznie więcej, a większość z nas rozpoznaje je z powyższych zachowań:
a - obwinianie innych - potrafimy winić innych w sytuacjach, które w dużej mierze są wynikiem naszych błędów i słabości. Szefowie zachowujący się w ten sposób w pracy, są ogromnie kłopotliwi dla podwładnych, zaś podobne postępowanie w domu może rozbić nawet dobry związek,
b - wyładowanie się na kimś innym - przenosimy emocje z właściwego źródła na źródło niewłaściwe. Ten błąd popełniamy wszyscy, na przykład milczymy, tłumiąc w sobie wściekłość na kolegów z pracy, potem przychodzimy do domu i wyładowujemy się na rodzime, czy kocie.
c - usprawiedliwianie swego złego zachowania - jest to oszustwo wobec samego siebie np. uczynienie komuś czegoś nikczemnego w celu „dania nauczki".
d - kompensacja w sytuacji niepewności - człowiek stara się ukryć słabość i poczucie niższości, wyrównując swoje braki przez wzmożoną aktywność w innej dziedzinie. Przejawia się to w przesadnym demonstrowaniu władzy nad otoczeniem.
e - wymawianie się chorobą - u osoby dręczonej skrywanym lekiem jej obawy mogą przybrać formę objawów fizycznych np. zastraszane w szkole dziecko tuż po śniadaniu poczuje ból brzucha, gdyż w ten sposób uniknie pójścia do szkoły. Dorosły, który obawia się konfrontacji z szefem, nie wyjdzie z domu z powodu migreny czy bólu krzyża.
f - wycofywanie się - nadmiernie zestresowane jednostki, które nie widzą wyjścia z sytuacji, wycofują się z niej fizycznie i emocjonalnie, po prostu rezygnują. Tracą zainteresowanie i entuzjazm, trudno im skoncentrować się i znaleźć motywację. Stają się apatyczne i popadają w depresję. WSZYSTKIE MECHANIZMY OBRONNE, NIE „ROZWIĄZUJA” STRESU, TO TYLKO DZIAŁANIA ZASTĘPCZE
WALKA ZE STRESEM
Współczesne życie i postęp cywilizacyjny przynoszą człowiekowi oprócz wielu udogodnień równie dużo powodów do zmartwień. Należy więc umiejętnie korzystać z dobrodziejstw postępu, zachowując jednocześnie umiar, a przy tym nie dając się stresowi poprzez optymistyczniejsze postrzeganie świata.
Zagadnienie różnego postrzegania jednakowych sytuacji stresowych przez różnych ludzi wiąże się z pojęciami odporności psychicznej, odporności na stresor i odporności na stres psychiczny, tj. stan stresu. Odporność na stresor, a więc na sytuację trudną, stresową przejawia się stosunkowo małą reaktywnością emocjonalną na zagrożenie, przeszkody i inne czynniki właściwe sytuacjom trudnym. Człowiek reaguje względnie słabym odczynem emocjonalnym, takim jak strach, lęk lub gniew, mimo że sytuację, w której się znajduje, spostrzega jako trudną. Odporność psychiczna w drugim znaczeniu to odporność na stres. Polega ona na zdolności do zorganizowanego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego. Człowiek przeżywa podniecenie emocjonalne, doznaje strachu, lęku, gniewu lub innej emocji o znacznym nasileniu, działa przytomnie, skutecznie kontroluje swoje zachowanie i zmierza do realizacji obranego celu. Dowody odporności psychicznej daje człowiek, który przeżywając silny niepokój skupia swe wysiłki na rozważnym pokonywaniu trudności, np. na systematycznym rozwiązywaniu problemów i udzielaniu odpowiedzi na egzaminacyjne pytania testowe, działając w warunkach presji czasowej i silnej konkurencji.
CO TO JEST ODPORNOŚĆ PSYCHICZNA?
Odporność psychiczna może być obniżona przez następujące czynniki: destrukcyjne schematy poznawcze, nastawienie lękowe i rezygnacyjne, brak lub utrata idei dominującej, przewaga regulacji egocentrycznej oraz nieswoiste czynniki astenizujące.
Na odporność psychiczną mają również wpływ czynniki, które ją podwyższają: konstruktywne schematy poznawcze, nastawienie na pokonywanie trudności, długotrwale mobilizujący wpływ idei dominującej i przewaga regulacji prospołecznej.
Rozpatrując zagadnienie odporności psychicznej dzieci nie można pominąć kwestii dojrzałości osobowości. Otóż jednym z przejawów osobowości niedojrzałej jest niska odporność, tak wobec sytuacji stresowych jak i stanu stresu. Tytko właściwości charakterystyczne dla osobowości dojrzałej, podporządkowanie dążeń ubocznych dążeniu wiodącemu i jej zdolność powściągania emocji, współwarunkują zorganizowane i sprawne funkcjonowanie w warunkach sytuacji trudnej. Dziecko, którego osobowość znajduje się w fazie dojrzewania nie ma wykształconych nawyków reagowania na trudności. Rzecz w tym, aby były to nawyki pozytywne, np. nawyk plastycznej zmiany taktyki działania w razie niepowodzenia lub nawyk wracania do nierozwiązanych zadań, a nie do ucieczki przed nimi.
Kiedy przeżywamy stres, w naszym organizmie wyzwala się ogromny ładunek energii, który jest „zmagazynowany" i gotowy do wykorzystania w działaniu antystresowym.
Jak odreagować stresy pozytywne?
Najprostszą formą jest wysiłek fizyczny. Kiedy jest to trudne do wykonania, możemy spożytkować tę niezwykłą energię na konkretne projekty. Nie tak rzadko słyszymy od innych „to pod wpływem stresu zdecydowałem się na tę podróż", „gdyby nie ten stres, nie zabrałbym się za budowę domu", „gdyby nie konflikt z szefem, nigdy nie odszedłbym z pracy i nie byłbym teraz właścicielem dobrze prosperującej firmy". Tak więc przykre napięcia mogą w odpowiednich warunkach przekształcić się w dobry stres i skłonić nas do niecodziennych, konstruktywnych działań. W mechanizmie obrony przed stresem niezwykle ważne jest zmniejszenie podatności na stale istniejące zagrożenia stresowe. W tym celu należy wciąż przekonywać siebie i w końcu doprowadzić do przekonania, że potrafimy kierować sobą, bez względu na to, co się dzieje. Aby to zrealizować trzeba lepiej poznać siebie i mieć do siebie zaufanie. Znaczy to wiedzieć, co jest dla nas naprawdę ważne, w co wierzymy, na czym nam naprawdę zależy. Zdaniem autorki pracy - warto więc znaleźć własną dewizę życiową, kierując się całkowitą szczerością wobec samego siebie.
a. Wydarzenia życiowe i stresy - zestaw:
Można uczynić bardzo wiele, aby zredukować napięcie. Po pierwsze powinniśmy zestawić wszystkie swoje aktualne stresy, wykonując parę prostych czynności:
sporządzić listę wszystkich przyczyn swoich napięć i ocenić ich
długotrwałość,wprowadzić klasyfikacje stresów, np. na mało znaczące i poważne,
podzielić wszystkie przyczyny stresów na trzy grupy:
które można usunąć,
których likwidacja wymaga pewnego czasu,
których nie usuniesz, choćbyś się bardzo starał,
4. popracować nad tymi stresami, które można usunąć,
b. zapisywać przyczyny:
Zapisywanie przyczyn problemów może mieć działanie terapeutyczne, gdyż w pewien sposób przelewamy troski z głowy na papier. To wspaniały sposób dla ludzi, którzy nie mogą spać po nocach i przewracają się z boku na bok dręczeni myślami.
c. zmienić sposób myślenia ( na pozytywny):
Nieprzydatne sposoby myślenia nie są trudniejsze do rozpoznania niż oznaki stresu. Można je zastąpić bardziej pozytywnym podejściem:
podliczyć jak często w ciągu dnia ogarniają nas negatywne i
stresujące myśli oraz ile czasu one pochłaniają,przygotować sobie parę pozytywnych reakcji i zastąpić nimi
nieprzydatne, pesymistyczne myśli, tak aby dany problem był
widziany w innym świetle,ćwiczyć myślenie pozytywne i stosować w każdej podobnej
sytuacji w przyszłości,myśleć pozytywnie — to daje poczucie panowania nad swoim
życiem,( jest też samo w sobie osiągnięciem i źródłem satysfakcji), motywuje, pomaga skoncentrować się i budzić sympatię u innych ludzi.
d. bądź asertywny - trzeba umieć powiedzieć nie!
— odmowa jest twoim podstawowym prawem,
masz prawo wyrażać w danej sprawie zarówno pozytywne jak i
negatywne odczucia,nie brać udziału w problemach innych ludzi,
przed podjęciem decyzji mieć czas na przemyślenie problemu,
gdy mówisz „nie", powiedz to wyraźnie i stanowczo, aby nie
pozostawiać wątpliwości ani nie narażać się na dalsze nalegania,podawać prawdziwe przyczyny swojej decyzji, nie wymówki,
nie zmieniać zdania,
zawsze wysuwać alternatywne sugestie i rozwiązania.
e. przekaż część pracy innym (oddeleguj uprawnienia):
Jeśli praca kosztuje cię zbyt wiele wysiłku i napięć, podziel się nią z innymi. W domu oznacza to zazwyczaj sprawiedliwszy podział prac domowych, aby partner i dzieci miały w nich swój udział. Natomiast w pracy dzieląc się zadaniami, wciągnąć kolegów w życie firmy. Dzięki temu poczują się użyteczni. Będą mieć o sobie lepsze mniemanie i skorzystają z okazji, by wykazać się swoimi możliwościami i umiejętnościami.
f. miej czas na wszystko:
By cieszyć się życiem, trzeba znaleźć czas - (to takie oczywiste). Jest on niezbędnym elementem walki ze stresem. Nawet najbardziej obarczeni pracą mogą wykonać ją w terminie jeżeli ustali się priorytety i spojrzy na sprawę realnie. Zaplanuje się każdą godzinę w każdym dniu.
g. spróbuj pracować po to by żyć, a nie po to żeby pracować,
h. głębokie rozluźnianie mięśni,
i. medytacja:
Podczas gdy rozluźnienie mięsni polega przede wszystkim na fizycznym uspokajaniu ciała, medytacja odpręża umysł. Medytacja jest centralnym elementem wielu rozmaitych religii, i często stosuje się ją jako metodę osiągania duchowej doskonałości i spełnienia. Czasem może być uprawiana po prostu dla wewnętrznego uspokojenia i osiągnięcia stanu głębokiego rozluźnienia. Dzięki niej pozbywamy się trosk i zamętu myśli. Najpopularniejszą formą medytacji jest medytacja transcendentalna, z użyciem kluczowych słów, zwanych mantrami, wciąż powtarzanymi. Mantra jest osobistym, tajemniczym słowem czy dźwiękiem, który i tak nie powinien mieć znaczenia emocjonalnego. Niektórzy używają wyrazu, który kojarzy im się ze spokojem, na przykład ocean czy pustka. Wybrawszy sobie np. mantrę należy postępować według poniższego schematu:
wybrać sobie ciche miejsce i zająć wygodną pozycję,
zdjąć buty i rozluźnić obcisłą odzież,
dać się pochłonąć panującej dookoła ciszy, ukołysać łagodnym
przypływem i odpływem powietrza z płuc,powoli wdychać i wydychać przez nos powietrze,
wciągać powietrze i przy wydechu mówić do siebie „ra",
jeszcze raz zrobić łagodny wdech i przy wydechu powtórzyć „ra",
powtarzać czynności, koncentrując się tylko na oddychaniu i
powtarzaniu mantry,uwolnić się od wszelkich myśli rozpraszających uwagę - pozbyć się
złych myśli i nie powracać do nich.
j. joga:
Stanowi inny system, oparty na starożytnej filozofii indyjskiej. Jest ona również dobrym środkiem relaksu, który uspokaja umysł i łagodzi napięcie. Niektóre ćwiczenia poprawiają też kondycję fizyczną, na przykład zwiększają elastyczność, koordynacje ruchów i równowagę, wzmacniają siłę mięśni, a zarazem wytrzymałość. Wybór właściwego rodzaju jogi powinien zostać dokonany po konsultacji ze specjalistą.
k. masaż:
Coraz częściej uważa się, że pomaga on w leczeniu wielu zaburzeń fizycznych i emocjonalnych. Jest to wspaniała technika relaksu, poprawiająca samopoczucie, nie tylko pacjenta ale i masażysty. Masaż stóp i twarzy mają znakomite działanie terapeutyczne.
spacer, gimnastykę, pływanie, bieganie, tenis, gry zespołowe czy towarzyskie,
m. zajmij się czymś co sprawia ci przyjemność:
czytanie książki, pielęgnacja kwiatów, łowienie ryb, słuchanie muzyki,
n. śmiej się!:
śmiech burzy napięcie, rozjaśnia twarz, rozluźnia mięśnie, przywraca obiektywizm i ożywia nadzieję,
o. nie zaniedbuj życia intymnego, p. zadbaj o zdrowy sposób życia:
odżywiaj się prawidłowo, śpij odpowiednio długo,unikaj hałasu.
r. nie unikaj czytania poradników napisanych przez profesjonalistów.
Każdy człowiek codziennie, w wielu sytuacjach narażany jest na czynniki stresogenne. Mimo niezliczonych (po części tu zaprezentowanych) metod proponowanych przez rozmaite poradniki psychologiczne, nie sposób znaleźć gotowego przepisu na życie pozbawione kłopotów. Niepowtarzalność i indywidualizm, charakterystyczne dla rodzaju ludzkiego, skazują człowieka na trud poszukiwania własnej drogi, na często bolesne błądzenie. Wysiłki te zaowocować mogą wypracowaniem systemu zachowań zapobiegawczo - naprawczych, który czyni życie znośniejszym. Szczególnie istotne jest to w specyficznym środowisku jakim jest miejsce pracy, czyli skomplikowany system pełen wielopłaszczyznowych zależności i wymagań, w którym łatwiej niż gdziekolwiek indziej o sytuacje trudne i konfliktowe. Podsumowując dotychczasowe interesujące i bardzo wyczerpujące opracowanie problematyki stresu w ujęciu interdyscyplinarnym: psychologii, fizjologii, socjologii i ergonomii, należy stwierdzić, że stres może działać na człowieka pozytywnie (mobilizująco) lub negatywnie (demobilizująco). Różne też mogą być stresory - czynniki wywołujące stres. Ważne jest to, by dobrze organizować sobie każdy dzień i odreagowywać stres, również, a może głównie stres zawodowy.
Por. S. Siek., Walka ze stresem, Akademia Teologii katolickiej. Warszawa 1989, s.7
por. G. Witkin., Stres kobiecy, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1998 r.
Por. J. Reykowski., Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, PWN, Warszawa 1966r
Por. Encyklopedia Powszechna , PWN, Warszawa 1982r.
Por. R.J. Gathel., Stres i radzenie sobie z nim, Wydawnictwo Poznań Zysk i S-ka 1999 r.
Por. G.D. Bishop, Psychologia Zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2000, s. 180.
Por. W. Szewczuk, Slownik Psychologiczny, Wiedza Powszechna 1986
Por. W. Oniszczenko, Stres to brzmi groźnie, WSIP 1993 s. 11
Por. E.J. Neighardt, Jak opanować stres, M&A 1996, s.7.
Por. S. Smoleński, Umiejętności Kierownicze, WSM 1993, S.52.
Por. J. Terelak, Psychologia Stresu. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz, 2000r. s.19.
Por. J. Terelak, Psychologia Stresu. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz, 2000r. s.22.
Por. Jan F. Terelak, Psychologia stresu, Oficyba Wydawnicza Branta, s.26.
Por. T. Werka, Mózg a zachownie, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999r. s. 252
Por. J. TErelak, Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000r. s.30.
Por. J. Terelak, Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2000r. s.36.
Por. J. Łazowski, Problemy psychosomatyczne w chorobie wrzodowej i dwunastnicy, Warszawa, PZWL 1985 r.
Por. A. Antonovsky, Rozwikłanie tejamnicy zdrowia, jak sobie radzić zer stresem i nie zachorować? Fundacja IPN 19995 r. s. 127.
Por. H. Sęk, Wypalenie zawodowe, UAM< Poznań, 1999 r.
. A. Antonovsky, Rozwikłanie tejamnicy zdrowia, jak sobie radzić zer stresem i nie zachorować? Fundacja IPN 1995 s. 34
Por. S. Kozak, Socjologia grupy, Akademia Morska w Gdyni, 2000 r.
Por. L.S. Lazarus, S. Folkman, Stresss, Apraisal, and coping, New York, 1984 s. 19
Por. Por. L.S. Lazarus, S. Folkman, Stresss, Apraisal, and coping, New York, 1984 s. 141.
Por. J. Penc, Między emocjami, Personel, 19997 r., nr 11
Por. M. Popielarska, w sidłach stresu, Personel, 1997, nr 11.
Definicja autorki pracy na podstawie literatury przedmiotu
Por. J. Trusewicz, Co to jest Stres, Personel 1995, nr 12.
Por. m. Popielarska, Stres w pracy, personel, 1996 r. nr 18.
Por. J. Terelak, Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz, 1995 s.42-56
Por. J. Terelak, Psychologia menedżera, Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2000.
Od 01.01.2004r. w Kodeksie pracy występuję pojęcie mobingu i konsekwencje za stosowanie go przez przełozonego. Por. K. Kmiecik - Baran, W. Cieślak, Bez zgody na przemoc w szkole i w pracy, Stowarzyszenie Antymobbingowe, Gdańsk, 2001r.
Por. J. Dembowski, Więzi uczuciowe w rodzinie, PWN, Warszawa 1979 r.
Por. K. Galubińska, Postęp cywilizacji a obciążenie psychiczne człowieka, PWN, Warszawa, 1974 r.
Por. J. Santorski, Jak przetrwać w stresie, Warszawa, Agencja Wydawnicza, 1992 r.
Por. M. Cenin, Stres a psychospołeczne wymagania roli menedżera, Prace psychologiczne, XLVI Wrocław, 1996, s. 166.
Por. D. Dana, Konflikty, PWN, Warszawa 1986. zob. też M. Holsztein - Beck Konflikty, Centralny Instytut Menedżera, Warszawa 1995 r.
Por. A. Frączek, M. Kofta, Frustracja i stres psychologiczny, Warszawa 1989 r.
Por. B. Hazon, Stres, Wydawnictwo WAB, Warszawa 1992 r.
Por. S. Tokarski, Kierowanie ludźmi, BWSH, Koszalin, 1998 r
Por. D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina of Poznań, 1997 r.
Por. S. Tokarski, Samoocena kierownika, Uniwersytet Gdański, Gdańsk, 1994 r.
Por. A. Titkow, Stres i życie społeczne, PIW, Warszawa 1993.
Por. A.P. Sperling, Psychologia, Poznań, 1995. zob. tez S. Kozak, Psychologiczne podstawy kierownia zespołem, WSM Gdynia 2000 r.
Por. S.E. Everly, R. Rosenfeld, Stres, Przyczyny, terapia i aytoterapia, PWN, Warszawa 1992 r.
Por. E.J. Neihardt, M.S. Weinstein, F.F. Conry, Jak opanować stres, Warszawa 1988 r.
Por. H. Seyl'e, Stres okiełznany, PIW, Warszawa 1977 r.
Por. Jak żyć z ludźmi, program profilaktyczny dla młodziezy, MEN, Warszawa 1988
Por. H. Seyl'e, Stres okiełznany, PIW, Warszawa 1977 r.
www.student.e-tools.pl
wyjście
wejście
-y1
Y1=f(x)
Detektor uchybu
Zadanie regulacji
Zakłócenia obiektu
Przetwornik pomiarowy
Obiekt regulowany
Człon wykonawczy
Regulator
Czujnik regulujący na błąd ujemny
Czujnik regulujący na błąd dodatni
Efektor regulujący na błąd dodatni
Efektor regulujący na błąd ujemny
Wydzielanie epinafryny i norepinefryn
Układ nerwowy
gruczoł nadnerczy
rdzeń kora
Gruczoł przysadki
Wydzielanie kortykostero -
- idów
C
B
A
Normalny poziom odporności
ACTH
Glikokortykoidy
Mobilizacja rezerw tłuszczowych
Dostarczanie substratów dla oddychania komórkowego
Wzrost poziomu cukru we krwi
Redukcja stanu zapalnego
Hamowanie reakcji alergicznych
CRH
Rdzeń nadnerczy
Adrenalina noradrenalina
Kora nadnerczy
Przysadka
Podwzgórze
Nerwy współczulne
Mózgowe ośrodki korowe i limniczne
Wzrost pojemności minutowej serca
Obniżenie progu pobudliwości tworu siatkowatego mózgu i rdzenia przedłużonego
Zwężenie naczyń krwionośnych skóry i nerek
Rozszerzenie naczyń krwionośnych w mózgu i w mięśniach
Wzrost poziomu cukru we krwi
Złożone reakcje ruchowe organizmu
Kiedy stres jest tak ciężki, lub tak długi, że osoba ma trudności w adekwatnym działaniu
Siła lub nacisk na osobę zmuszają ją do działania
NIEEFEKTYWNE DZIAŁANIE
SPRZEŻENIE ZWROTNE
Poziom stresu
Wyszukiwarka