NOTATKI do LEKCJI

średniowiecze

TEMAT 1 - W TRZECH KRĘGACH CYWILIZACJI

PAŃSTWA GERMAŃSKIE

W wyniku wielkiej wędrówki ludów na terenach byłego cesarstwa zachodniorzymskiego powstało wiele państw germańskich. Panował w nich ustrój określany mianem demokracji wojennej. Germanie nie asymilowali się z podbitą ludnością lokalną - zachowywali odrębne prawa, zwyczaje i język. Podstawową formą uprawy ziemi plemion germańskich była dwupolówka. Grunty dzielo­no na dwie części. Jedną obsiewano, a drugą nie.

KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAŃSKI

Nastąpił podział chrześcijan na ducho­wieństwo, czyli kler, i świeckich - laikat. Przyjął się też zwyczaj, że ludzie świeccy utrzymywali duchowieństwo. Na czele każdej chrześcijańskiej gminy stał biskup. Autonomię gmin stopniowo ograniczano, podporządkowując je metropo­liom powstałym w miastach stołecznych rzymskich prowincji. Zwoływano synody, czyli zjazdy przedstawicieli du­chowieństwa z poszczególnych gmin. Ich siedzibami w V w. były: Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima. Jedność Kościoła umacniały sobory powszechne. Pierwszy taki sobór odbył się w 325 r. w Nicei. W praktyce celibat obowiązywał tylko wyższe du­chowieństwo, pozostali duchowni żyli niemal tak jak osoby świeckie. Skutkiem tego na przełomie III i IV w. wielu chrześcijan udawało się na pustynię, by tam poświęcić się modlitwie oraz ascezie. Asceci cieszyli się dużą popularno­ścią wśród ludu. Stopniowo życie pustelnicze zaczęło przybierać for­my zorganizowane. Pojawiły się pierwsze wspólnoty monastyczne - zakony. Podstawą monastycyzmu wschodniego stała się reguła św. Bazylego. U podstaw monastycyzmu w zachodniej Europie legła reguła zakonna św. Bene­dykta z Nursji. Ok. 529 r. wraz z kil­koma mnichami osiadł na Monte Cassino w Italii i rozpoczął budowę kościoła oraz klasztoru. W ten sposób powstał zakon be­nedyktynów. Członkowie konwentu, czyli zakonnicy danego klasztoru musieli złożyć 3 śluby: czystości; ubóstwa, posłu­szeństwa wobec przełożonego klasztoru opata. Bene­dyktyni stanowili we wczesnym średniowie­czu elitę intelektualną Europy Zachodniej. Dzięki ich bibliotekom, skryptoriom, w któ­rych przepisywali księgi, oraz szkołom oca­lało wiele dzieł starożytnych. Ważnym problemem chrześcijaństwa był spór o prymat, czyli zwierzchnictwo nad Koś­ciołem. Jeszcze w czasach istnienia Impe­rium Rzymskiego sprawowali je biskup Rzymu, zwany od VI w. papieżem, oraz patriarcha Konstantynopola. Rola Rzymu wzrosła za pontyfikatu Grzegorza I Wielkiego (590-604). Katolickie stały się wówczas Galia opanowana przez Franków, wizygocka Hiszpania i Italia Longobardów. Religię tę wyznawali również Anglowie i Sasi mieszkający na Wyspach Brytyjskich. Z inicjatywy Grzegorza Wielkiego skodyfikowano kościelne me­lodie liturgiczne. Zbiór tych melodii nazwano od imienia papieża chorałem gregoriańskim.

BIZANCJUM

Po upadku Imperium Romanum jego tradycje kontynuowało cesarstwo wschod­nie, czyli Bizancjum. Władzę absolutną sprawował cesarz, a jego dwór cechowały przepych oraz wyszukana ety­kieta. Szczyt potęgi Bizancjum przypadł na czasy Justyniana I, panującego w la­tach 527-565. Władca ten znany jest m.in. ze zbioru praw - Kodeksu Justyniana (529), oraz zwalczania tradycji pogań­skich. Justynian I próbował od­budować cesarstwo rzymskie. Jako język urzędowy wpro­wadził łacinę. Symbolem potęgi cesarstwa wschod­niego stała się jego stolica - Konstanty­nopol. Krzyżowały się tam drogi handlo­we wiodące z Europy na Wschód. Bizantyjska metropolia - trudna do zdo­bycia obwarowana twierdza - była naj­bogatszym miastem ówczesnego świata. Perłą wśród jego budowli, po­dziwianą do dziś, jest kościół Mądrości Bożej (Hagia Sophia). Potęga cesarstwa wschodniego osłabła w VI w. na skutek ataków wielu ludów - Sło­wian, Awarów i Bułgarów, wreszcie Persów oraz Arabów.

ARABOWIE I ICH PAŃSTWA

Arabowie zamieszkiwali Półwysep Arabski, a większość z nich - Beduini - żyła w jego pustynno - stepowej środkowej części. Rozwijały się jedynie nieliczne osady położone na szlakach handlowych. Należała do nich m.in. Mekka, w której znajdowała się świątynia Kaaba - miejsce pielgrzymek wszystkich Arabów. Na początku VII w. na Półwyspie Arabskim naro­dził się islam. Jego twórcą był kupiec z Mekki - Mahomet (ok. 570-632), który ogłosił się wysłannikiem jedy­nego Boga, Allaha, i jego Prorokiem. Praktykowanie islamu polega na przestrzeganiu 5 obowiązków, zwanych filarami. Należą do nich:

1. publiczne wyznanie wiary: „Nie ma Boga oprócz Boga (Allaha), a Mahomet jest wysłannikiem Boga";

2. pięciokrotne odmówienie w ciągu dnia modli­twy;

3. post w miesiącu ramadan;

4. jałmużna dla gminy muzułmańskiej;

5. przynajmniej jedna (w mia­rę możliwości) pielgrzymka do Kaaby w Mekce.

Szczegółowe zasady islamu określone zostały w pra­wie muzułmańskim, opartym na Koranie i sunnie. Mahomet, głoszący zasady nowej monoteistycz­nej religii, spotkawszy się z wrogością mieszkańców Mekki, w 622 r. wraz z grupą swoich zwolenników opuścił to miasto i udał się do Medyny. Zjednoczył Arabów, tworząc organizację państwową opartą na muzułmańskiej doktrynie religijnej. Po śmierci Mahometa w 632 r. jego następcy - kalifowie - przystąpili do świętej wojny. Arabskie imperium rozciągało się od wybrzeży Atlantyku na zachodzie po Indie i Turkiestan na wschodzie. Na ca­łym tym obszarze szerzył się islam. Państwo Arabów rozkwitało gospodarczo, ponie­waż zwycięzcy chętnie korzystali z doświadczeń in­nych ludów, również tych podbitych. Arabowie interesowali się nauką. Poznali m.in. dzieła greckich filozofów - szczegól­nie Arystotelesa. To dzięki nim zachował się dorobek starożytnych ludów Wschodu oraz Greków, z którego korzystała średniowieczna Europa. Stworzyli alge­brę i trygonometrię. Przyjęła się nazwa cyfry arabskie. Sztuka arabska ujawnia liczne inspiracje wschod­nie. W twórczości literackiej - poezji, opowiadaniach i baśniach, np. w Baśniach tysiąca i jednej nocy - dają się zauważyć wpływy perskie oraz hinduskie. Najbardziej charakterystyczna jest jednak architektura. Do najpiękniejszych zachowanych zabytków architektury arabskiej należą pałac Alhambra w Granadzie (Hiszpania) i meczet w Kordobie.

TEMAT 2 - POCZĄTKI ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY

PAŃSTWO FRANKÓW

Jednym z osiadłych na terenach dawnego cesar­stwa zachodniego ludów germańskich, które najwcześ­niej utworzyły swoje państwa, byli Frankowie. Już w V w. zjednoczył ich Chlodwig z rodu Merowingów. W prze­ciwieństwie do innych plemion germańskich Fran­kowie asymilowali się z podbitą ludnością, czego dowodem było chociażby przyjęcie chrztu w 496 r. w obrządku katolickim, a nie ariańskim. Najważniejszą osobą w państwie Franków był król. Nadal wybierał go wiec wojowników, jednak teraz tylko spośród członków dynastii Merowingów. Monarcha traktował państwo jako osobistą własność. Umierający Chlodwig podzielił państwo między synów, czym zapoczątkował ciągły, nisz­czący je proces jednoczenia i dzielenia. Władcy z dynastii Merowingów rządzili dość nieudolnie. W praktyce władza spoczywała w rękach najwyższych urzędników - majordomów, z możnego rodu Karolingów. Wywodził się z niego m.in. Karol Martel (Młot), który w 732 r. pokonał zagrażające Galii wojska Arabów w bitwie pod Poitiers. Jego syn, Pepin Mały, zdetronizował władcę merowińskiego i w 751 r. ogłosił się królem. Zyskał poparcie papieża, na polecenie którego św. Bonifacy ukoronował Pepina, udziela­ne mu namaszczenia, czyli sankcjonując religijnie jego władzę. Wdzięczny za papieskie poparcie władca Franków dwukrotnie uronił Rzymu przed Longobardami, a po zwycięstwie przekazał papieżowi wszystkie ich ziemie w środkowej Italii. Na terytorium tym utworzone zostało Państwo Kościelne. Jego kontynuacją jest dzisiejszy Watykan.

KAROL WIELKI I ODTWORZENIE CESARSTWA

Państwo Franków zyskało największe znaczenie za panowania syna Pepina - Ka­rola Wielkiego (768-814). Stworzywszy silne imperium, Karol Wielki podjął próbę odnowienia instytucji cesarstwa. Bizancjum przeżywało w tym czasie poważny kryzys spowodowany ikonoklazmem oraz rządami cesarzowej Ireny. Władca Franków uwa­żał, że kobieta nie może sprawować władzy cesarskiej i myślał o połączeniu państwa Fran­ków z cesarstwem bizantyjskim. Wskrzeszenie dawnego cesarstwa zachodniorzymskiego miało zwiększyć znaczenie Rzymu. Karol w zamian za umocnienie po­zycji papieża Leona III otrzymał koronę cesarską w Boże Narodzenie 800 r. Koro­nacja czyniła tego władcę i jego następ­ców spadkobiercami cesarzy rzymskich. Koronacja wywołała spór z Bizancjum. Dopiero w 812 r., u schyłku życia Karola, Bizancjum uznało jego tytuł. Miejscem, które Karol Wielki odwie­dzał najczęściej, był Akwizgran (dzi­siaj Aachen). Dzięki mecenatowi Karola Wielkie­go w Akwizgranie istniały szkoła pała­cowa oraz biblioteka, działali tam też uczeni, m.in. Alkuin i Paweł Diakon. Język łaciński stał się w średnio­wieczu językiem ludzi uczonych. W budowlach wzniesionych z po­lecenia Karola Wielkiego zauważalne są wpływy rzymskie i bizantyjskie. Panowanie Karola Wielkiego jest różnie oceniane. Mówi się o wskrzeszeniu cesarstwa rzymskiego, o zjednoczeniu Europy i szerzeniu chrześcijaństwa. Z drugiej jednak strony wystarczy popatrzeć na mapę, by przekonać się, że cesarstwo Karola było kontynuacją odziedziczonego przez niego królestwa Franków. Kontro­wersje budzą też wojny z Saksonią, zakończone wprowadzeniem tam chrześcijaństwa. Wszyscy historycy podkreślają jego wkład w rozwój kultury. Nieprzypadkowo okres ten nazywany jest renesansem karolińskim.

NOWA PAŃSTWA NA ZACHODZIE

Po śmierci Karola Wielkiego potęga państwa Franków osłabła. Wprawdzie nie zostało ono podzie­lone, bo władcę przeżył tylko najmłodszy z jego trzech synów - Ludwik Pobożny (814-843), ale prze­trwało zaledwie 30 lat. Po śmierci Ludwika władzę przejęli jego synowie - Lotariusz, Karol Łysy i Lu­dwik Niemiec. Najstarszy z braci, Lotariusz, na mocy traktatu zawartego w 843 r. w Verdun podzielił terytorium państwa na trzy części. On sam zachował część środkową z Italią, tytuł cesarski oraz władzę zwierzchnią. Karol Łysy otrzymał tereny zachodnie, a Ludwik Niemiec wschodnie. Podział imperium karolińskiego odzwierciedlał zróżnicowanie etniczne i językowe poszczególnych części państwa. Podzielone imperium Karolingów zjednoczył na kilka lat Karol Gruby (885-887), ale po jego abdykacji rozpadło się ono ostatecznie. Wykorzystując słabą pozycję królów, możni przekształcali piastowane urzędy lokalne w dzie­dziczne, z których nie można ich było usunąć. Dalsze osłabienie władzy Karolingów do­prowadziło ich monarchie do rozpadu. W 911 r. wraz ze śmiercią Ludwika Dziecięcia wygasła linia Karolingów wschodniofrankijskich. W ich państwie, zwanym Niemcami, władzę przejęły dynastie lokalne. W części zachodniej po wieloletnich walkach tron objął Hugon Kapet (987-996), dając początek dynastii Kapetyngów. Jego państwo przyjęło nazwę Francja.

NORMANOWIE

Po rozpadzie imperium Karola Wielkiego postrachem całej Europy stali się Nor­manowie, zwani także Wi­kingami, należący do ple­mion północnogermańskich zamieszkujących Skandyna­wię. Zostali lennikami królów Francji, przyjęli chrześcijaństwo, a wkrótce także język i zwyczaje francuskie. Jeden z książąt Normandii, Wilhelm, w 1066 r. wyruszył na podbój Anglii, opanowanej we wczesnym średniowieczu przez germańskie plemiona Anglów i Sasów. W bitwie pod Hastings pokonał anglosaską armię króla Harolda II, a następnie został królem Anglii.

CESARSTWO OTTONÓW

Wschodnia część byłego imperium Karola Wielkie­go - Niemcy, była podzielona na księstwa Saksonii, Bawarii, Frankonii i Szwabii. Pierwszym niemieckim królem został Konrad z Frankonii (911-918). Następnie wybrano Henryka I (919-936) z saskiej dynastii Ludolfingów. Henryk, a później jego syn i następca Otton I (936-973). Otton I udzielił pomocy papieżowi Janowi XII w walce z wło­skim władcą Berengariuszem i po zwycięstwie koronował się na króla włoskiego. Następnie triumfalnie wkroczył do Rzymu i w lutym 962 r. otrzymał od Jana XII koronę cesarską. Dominację niemiec­ką miały rozszerzyć również podboje, prowa­dzone w dwóch głównych kierunkach - krajów Italii i Słowiańszczyzny. Już Henryk I pod pre­tekstem chrystianizacji najeżdżał zamieszkane przez Słowian tereny między Łabą a Odrą, gdzie utworzona została później Marchia Północna. Otton III (983-1002) dążył do odnowienia cesarstwa rzymskiego uniwersalistycznego, a więc obejmującego całą chrześcijańską część kontynentu. Zamierzenia te nie zostały zrealizowane, ponieważ Otton III przedwcześnie zmarł. Jego następca Henryk II (1002-1024) chciał stworzyć ogromne państwo germańskie, a nie uniwersalistyczne.

TEMAT 3 - KSZTAŁTOWANIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA FEUDALNEGO

GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

Przemieszczanie się du­żych grup ludności, nieustanne wojny, rabunki i zniszczenia spowodowały całkowite załamanie gospodarki. Gospodarkę towarowo - pieniężną zastąpiła naturalna, polegająca na wytwarzaniu produktów tylko na własne potrzeby. Zetknięcie się ludzi z kręgu cywilizacji rzymskiej z barbarzyńcami było jednocześnie spotkaniem dwóch różnych systemów gospodarczych. Na tere­nach rzymskich dominowała wcześniej wielka własność ziemska - latyfundia, w których pracowali ko­loni lub niewolnicy. Germanie natomiast żyli we wspólnotach wiejskich. Zajęcie przez Germanów części obszarów dawnego Imperium Romanum nie oznaczało upadku rzymskiego systemu latyfundiów. Głównymi źródłami utrzymania władców stały się ich dobra ziemskie, łupy wojenne i daniny, zwane trybutem, płacone przez ludy zależne. Jedną z najcięższych powinności stanowiła służba wojskowa.

KSZTAŁTOWANIE STOSUNKÓW PODDAŃCZYCH

Niektórzy starali się unikać służby wojskowej - najczęściej oddając się pod opiekę silniejszego sąsiada lub Kościoła. Zależność taka, zwana prekarią, niekiedy była dobrowolna, ale czasami również wymuszana. W zamian za obowiązek ochrony pan feudalny przejmował ziemię poddanych. Chłop miał prawo do jej użytkowania, jednak musiał uiszczać rentę feudalną. Niektórych właścicieli ziemskich, świeckich i duchownych, władcy obdarzali przywile­jem nazywanym immunitetem. Pogłębiło to zależność chłopów od panów feudalnych. Ziemię upra­wiano metodą dwupolówki. Gospodarstwa były samowystarczalne, ponieważ wytwarzano w nich najpotrzebniejsze narzędzia, sprzęty oraz odzież.

UKSZTAŁTOWANIE SIĘ SYSTEMU LENNEGO

Wszyscy właściciele ziemi mieli obowiązek pełnienia służby wojskowej w ramach pospolite­go ruszenia. Z czasem zaczęto zawierać umowy osobiste między osobą silną, zwaną seniorem, a osobą słabszą - wasalem. Czynił tak już Karol Wielki, nadając w czasowe lub dożywotnie użytkowanie beneficja, czyli ziemie, jako wynagrodzenie za wykony­wanie obowiązków wobec seniora. Grunty przekazy­wane w użytkowanie nazywano lennem - zamiast beneficjum - i dlatego kontrakt zawarty między seniorem a wasalem określamy jako stosunek lenny. System lenny dotyczył zarówno ludzi świeckich, jak i duchowieństwa. Duchowni, tak samo jak panowie świeccy, musieli m.in. stawać zbrojnie na wyprawy wojenne organizowane przez seniora. Wasale mogli też mieć swoich wasali, któ­rym przekazywali część ziem otrzymanych od seniora i wówczas sami stawali się seniorami. Najważniejszy w takim społeczeństwie był władca - najwyższy senior, nazywany suzerenem. Jednak posłuszeństwo wobec niego obowiązy­wało tylko jego wasali, zgodnie z zasadą: Wasal mego wasala nie jest moim wasalem. Król miał niewielką władzę, zależną od dobrej woli jego wasali. Odmienny system lenny wykształcił się w Anglii. Jej władca, Wilhelm Zdobywca, w obawie przed osiągnięciem przez możnych zbyt wysokiej pozycji nadawał im ziemię w ka­wałkach rozrzuconych po całym kraju. Jednocześnie każdy wasal, zanim zło­żył przysięgę wierności swojemu seniorowi, musiał zobowiązać się do lojalności wobec króla. Stąd wynikała zasada: Wasal mojego wasala jest moim wasalem. W Ang­lii silną pozycję utrzymali szeryfowie - kró­lewscy urzędnicy odpowiedzialni za bezpie­czeństwo. Taki model stosunków lennych, nazywany normandzkim systemem lennym.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ STANÓW

We wczesnym średniowieczu społeczeństwo zaczęło stopniowo dzielić się na trzy warstwy. Te warstwy ludności w wiekach późniejszych utworzyły stany. Pierwszym z nich był stan modlący się, czyli duchowieństwo posiadające własne majątki ziemskie. Pozostała część społeczeństwa podzieliła się na kolejne dwa stany - wojowników i chłopów. Przy czym już od czasów Karola Młota większą wagę przywiązywano do posiadania w armii ciężkozbrojnej jazdy niż piechoty i przyjęło się, że wojownik wyrusza na wojnę konno. W języku staroniemieckim jeździec to Ritter, od czego pochodzi polska nazwa - rycerz. Rycerstwo utrzymywało się głównie z łupów wojennych, a w czasie pokoju czerpało dochody z ma­jątków ziemskich, w których pracowali poddani chłopi. Trzeci stan stanowili pracujący. W praktyce tworzyli go wyłącznie chłopi. Nie było natomiast niewolników, ponieważ osoby niewolne, przyjmując chrześcijaństwo, musiały być uwolnione.

W bitwie pod Hastings w 1066 r. jazda Normanów pokonała anglosaską piechotę, co można trakto­wać jako symbol początku epoki dominacji rycerstwa nad piechotą.

TEMAT 4 - PAŃSTWA SŁOWIAŃSKIE

SŁOWANIE

Słowianie byli grupą, która ukształtowała się stosunkowo późno spośród ludów indoeuropejskich. Ich pierwotne siedziby znajdowały się prawdopodobnie na terenach położonych między rzekami Dniestr, Dniepr i Prypeć. Mimo że zajmowali ogromne terytorium, wytworzyli dość jednolitą kulturę, nazywaną - w ślad za źródłami rzymskimi - kulturą Wenedów lub Wenetów. Słowianie zachodni i wschodni żyli po sąsiedzku, natomiast grupa południowa została odcięta przez napływających ze wschodu koczowników awarskich, a później węgierskich. Religia Słowian miała charakter politeistyczny. Najważniejszym w panteonie bóstw był bóg ognia i słońca, prawdopodobnie zwany Perunem. Podstawową formą gospodarowania Słowian było prymitywne rolnictwo żarowe. Nowe tereny zdobywano i użyźniano przez wypalanie lasów. O naj­ważniejszych dla plemienia sprawach, takich jak wojna czy pokój, decydował wiec ple­mienny. Zaczęła się wykształcać grupa możnych, spośród których wybierano księcia lub wojewodę, początkowo tylko na czas wojny.

PIERWSZE PAŃSTWA SŁOWIAŃSKIE

Początki państwowości słowiańskiej wiążą się z uzależnieniem niektórych plemion od Awarów. Gdy Awarowie zostali pobici przez bizantyjskiego cesarza Herakliusza, Słowianie wykorzystali ten moment i wyzwolili się spod ich zwierzchnictwa. Buntowi przewodził frankijski kupiec Samon. Stworzył on pierwsze państwo słowiańskie. Zdołał się przeciwsta­wić planom władców merowińskich, chcących narzucić mu swoje zwierzchnictwo. Na początku IX w. zaczęło kształtować się państwo wielkomorawskie, w którym rządzili członkowie lokalnej dynastii Mojmirowiczów, założonej przez Mojmira. Państwo było politycznie i pod względem struk­tur kościelnych podporządkowane państwu wschodnio - frankijskiemu, co wynikało m.in. z faktu przyjęcia chrztu w 822 r. z rąk frankijskich duchownych. Aby osłabić uza­leżnienie od państwa niemieckiego, następca Mojmira, Rościsław, przyjął z Bizancjum misję braci Konstanty­na (Cyryla) i Metodego. Znali oni język słowiański. Cyryl dostosował grecki alfabet do potrzeb tego języka, tworząc głagolicę. Po śmierci Rościsława rządy objął jego bratanek, książę Światopełk. Arcybiskupstwo morawskie przestało istnieć wraz ze śmiercią św. Metodego. Silne państwo wielko­morawskie nie przetrwało długo. Do jego upadku po śmierci Światopełka przyczyniły się spory dynastyczne i najazdy Węgrów.

CZECHY

Po upadku państwa wielkomorawskiego praska dynastia Przemyślidów zjednoczyła sąsiadujące ze sobą plemiona w państwo czeskie. Jeden z pierwszych władców Czech, Wacław, uznał zwierzchnictwo króla niemieckiego Henryka I. Tym samym jego państwo stało się lennem Niemiec. Kościół w Czechach podlegał niemieckiej metropolii, a mianowanie biskupów było uzależnione od niemieckiego władcy.

RUŚ

W Europie Wschodniej w IX w. doszło do zjednoczenia plemion słowiańskich wokół Kijowa i Nowogrodu Wielkiego. Powstało państwo nazywane Rusią Kijowską. Jego legen­darnym założycielem był normański wódz Ruryk, który zapoczątkował rządy dynastii Rurykowiczów. Wyprawy zbrojne książąt kijowskich aż pod Konstantynopol, zwany przez nich Carogrodem, nie tylko zapewniły ruskim kupcom korzystną pozycję w handlu bizantyjskim, ale i otworzyły Ruś na wpływy chrześcijaństwa. W efekcie ruski władca - Włodzimierz Wielki - w 988 r. przyjął chrzest z Bizancjum, wprowadzając swoje państwo w krąg kultury bizantyjskiej.

BAŁKANY

Państwa słowiańskie na południu Europy kształtowały się w znacznej mierze pod wpły­wem czynników zewnętrznych. Zamieszkujące tamte tereny plemiona u schyłku VII w. zostały najechane przez tureckich koczowników - Bułgarów (pod wodzą chana Asparucha). Bułgarzy utworzyli silne państwo, obejmujące obszar prawie całych Bałkanów, i w 866 r. przyjęli chrzest w ob­rządku greckim. Misję chrystianizacyjną prowadzili tam wygnani z Moraw uczniowie Meto­dego, którzy zmodyfikowali też głagolicę, tworząc nowy alfabet - cyrylicę. Centralną część Półwyspu Bałkańskiego zasiedlali Serbowie, którzy ulegali głównie wpływom kultury bizantyjskiej - stąd też ich chrystianizacja w obrządku wschodnim. Chorwaci, osiadli na zachodnich Bałkanach, żyli w strefie, o którą rywalizowało Bizan­cjum i Frankowie. W czasach Karola Wielkiego zwierzchnictwo frankijskie nad częścią obszarów chorwackich zaowocowało przyjęciem przez ten lud chrztu w obrządku łacińskim.

TEMAT 5 - POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO

PLEMIONA POLSKIE

Drobne plemiona Pomorzan zamieszkiwały tereny na północy, od Wolina aż po Gdańsk. Inne opisane plemiona żyły nad większymi rzekami. Nad środkową Wisłą rozlo­kowali się Mazowszanie, a w jej górnym biegu - Lędzianie i Wiślanie. Tereny położone wzdłuż Odry, poczynając od jej źródeł, zamieszkiwali Gołęszyce, Opolanie oraz Ślężanie, a nad środkową Wartą znajdowały się siedziby Polan. W Żywo­cie św. Metodego z końca IX w. znajduje się wzmianka o księciu Wiślan i jego państwie. Było ono wprawdzie lepiej rozwinięte politycznie niż kraj Polan, ale o jego losach zadecydowali silniejsi sąsiedzi. Polanie, w przeciwieństwie do Wiślan, mieli stosunkowo słabych sąsiadów, a tereny, które zamieszkiwali, otaczały gę­ste puszcze. W związku z tym Polanie mogli okrzepnąć poli­tycznie oraz gospodarczo i przygotować ekspansję. Pierwszym pokonanym przez nich plemieniem byli Gopla­nie i stąd być może legenda o królu Popielu.

POCZĄTKI PAŃSTWA MIESZKA

Mieszko był pierwszym pol­skim władcą, którego istnienie zostało poświadczone w źródłach historycznych. Imiona jego przod­ków: pradziada Siemowita, dziada Leszka i ojca Ziemomysła wymie­nił w swojej kronice Gall Anonim. Około 940 r. Polanie zbudowali sieć grodów wo­kół Gniezna, a następnie rozpoczęli ekspansję. Podbitym osadom narzucali stałe świad­czenia, które ściągali wojowie żyjący w grodach. Grupa rządząca w państwie Polan skupiała się wokół księcia. Dostojnicy najczęściej nie tylko dowodzili oddziałami drużynników, ale i zarządzali gospodarką grodową oraz nadzorowali ściąganie świadczeń od ludności ze związków opolnych. Monarchia przybie­rała zatem charakter militarno - patrymonialny.

PRZYJĘCIE CHRZTU I JEGO ZNACZENIE

Na początku rządów Mieszka, a może na­wet pod koniec panowania jego ojca, Polanie zaczęli gwałtowną ekspansję w kierunku uj­ścia Odry. Przegrali jednak walkę ze słowiań­skim plemieniem Wieletów. Natomiast od po­łudnia państwu Polan zaczęli zagrażać Czesi, którzy podporządkowali sobie Śląsk i tereny Wiślan. Największe niebezpieczeństwo nara­stało na zachodzie. W 963 r. margrabia Gero podbił tam część Łużyc (aż po Nysę Łużycką), a w kilka lat później znalazły się one w całości pod panowaniem Rzeszy. Pogańskie pań­stwo Polan zaczęło bezpośrednio sąsiadować z chrześcijańskimi Niemcami. W Magdebur­gu zostało założone arcybiskupstwo, które­go celem było nawracanie Słowian. Aby nie dopuścić do przymusowej chrystianizacji, a nawet zaboru ziem - co byłoby zgodne z ideo­logią szerzenia chrześcijaństwa - Mieszko prawdopodobnie zawarł wówczas układ z nie­mieckimi margrabiami, uznając tym samym zwierzchnictwo cesarza. Pewne jest natomiast, że książę sprzymierzył się z Czecha­mi, którzy dotychczas byli sojusznikami Wieletów. Układ ten - zgodnie z ówczesnymi zwy­czajami - został przypieczętowany zawarciem małżeństwa przez władcę Polan oraz córkę cze­skiego księcia Bolesława Srogiego, Dobrawę. Aby stać się władcą równym chrześcijańskim książętom sąsiednich państw, Mieszko musiał się zdecydować na przyjęcie chrztu. Mieszko oraz jego najbliższe otoczenie, drużyna i możni, przyjęli chrzest w 966 r. za pośrednictwem czeskim. Świadczy o tym m.in. używane do dzisiaj słownictwo. Chrzest Mieszka i jego najbliższego otocze­nia oznaczał w rzeczywistości początek dłu­giego procesu chrystianizacji. Decyzją papieża utworzono w Poznaniu pierwsze biskupstwo misyjne, do którego w 968 r. przybył biskup o imieniu Jordan. Przejawem chrystianizacji była budowa koś­ciołów. Z inicjatywy Mieszka powstały one w Poznaniu, Gnieźnie oraz na Ostrowie Led­nickim. Przyjęcie chrztu przez Mieszka stanowiło wielki przełom w historii państwa polskiego. Bolesław Chrobry za nieprzestrzeganie zasad obowiązujących w Ko­ściele nakazywał stosowanie wymyślnych kar, m.in. wybijania zębów za złamanie zakazu spoży­wania mięsa w okresie wielkiego postu czy okale­czania za cudzołóstwo. Lud przez długie lata kulty­wował pogańskie wierzenia i obyczaje. Przetrwały one aż do początków XII w.

TERYTORIUM PAŃSTWA MIESZKA I

Wkrótce po chrzcie Mieszko przy pomocy oddziałów czeskich podbił Pomorze aż do ujścia Odry. Nie liczył się przy tym z niezadowoleniem niemieckich feudałów z pogranicza. Pokonał ich nawet w bitwie pod Cedynią w 972 r., korzystając z cesarskiego zapewnienia przyjaźni. Protekcja ta, z pewnością okupiona regularnie płaconym trybutem, a także śmierć Dobrawy umożliwiły księciu w 990 r. zerwanie sojuszu z Czechami i odebranie im kraju Wiślan z Krakowem oraz podporządkowanie sobie Śląska. Sukcesję po księciu mieli objąć jego synowie z drugiego małżeń­stwa, z Odą. Synowi z pierwszego małżeństwa, Bole­sławowi, najprawdopodobniej przypadło w udziale osobne księstwo ze stolicą w Krakowie. Aby zapo­biec wystąpieniu Bolesława przeciwko macosze i jej synom, Mieszko wystawił dokument znany obecnie pod nazwą Dagom iudex, w którym ofiarowywał państwo gnieźnieńskie w opiekę papieżowi. Odda­nie państwa pod opiekę Stolicy Apostolskiej umac­niało pozycję księcia wobec panów niemieckich oraz władcy czeskiego. Podkreślało też niezależność pol­skiego Kościoła od metropolitów niemieckich, którzy chcieli ją sobie podporządkować.

TEMAT 6 - MONARCHIA BOLESŁAWA CHROBREGO

POLSKA BOLESŁAWA CHROBREGO

Po śmierci Mieszka I w 992 r. jego syn Bolesław Chrobry szybko opanował całe pań­stwo, niwecząc dynastyczne plany ojca. Jedynymi oponentami - obrońcami Ody, okazali się urzędnicy Odylen i Przybywój, za co zostali ukarani oślepieniem. Utrzymanie jedności państwa oraz zachowanie silnej władzy centralnej gwaran­towało spokój wewnętrzny, a zatem sprzyjało roz­wojowi gospodarczemu i bezpieczeństwu granic, którym już pod koniec panowania Mieszka zagra­żali Rusini oraz Wieleci. Bolesław, tak jak jego ojciec, dążył do zacho­wania poprawnych stosunków z cesarstwem nie­mieckim. Wszedł też w ścisłe kontakty ze Szwecją. Chrobry podjął też próbę ekspansji na ziemie Prusów. Na początku 997 r. na tereny te wyruszyła misja chrystianizacyjna, na czele któ­rej stał biskup Wojciech, wygnaniec z Czech. Już na samym jej początku Wojciech poniósł męczeńską śmierć. Bolesław wykupił jego ciało i natychmiast rozpoczął starania o kanonizację męczennika. Papież Sylwester II oraz cesarz Otton III, przyjaciele biskupa, pragnęli godnie go uczcić i już w 999 r. został on uznany za świętego. Rok później cesarz pielgrzymował do grobu Św. Wojciecha w Gnieźnie.

ZJAZD GNIEŹNIEŃSKI

Po uznaniu biskupa Wojciecha za świętego Bolesław Chrobry rozpoczął starania o ustanowienie w Gnieźnie arcybiskupstwa. Było to możliwe, ponieważ znajdowały się tam relikwie świętego, co stanowiło warunek konieczny do utworzenia nowej metropolii. W 999 r. papież wydał bullę, na mocy której w 1000 r., podczas spotkania polskiego księcia z odbywającym pielgrzymkę cesarzem, nastąpiła uroczysta fundacja pierwszej polskiej metropolii. Utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie zapew­niało pełną samodzielność polskiej organizacji kościelnej. Pierwszym arcybiskupem został Gaudenty - przyrodni brat św. Wojciecha. Ustanowiono też trzy nowe stolice biskupie: w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. W pierwszych latach istnienia arcybiskupstwa gnieźnień­skiego podlegali mu biskupi: Reinbern w Kołobrzegu, Jan we Wrocławiu i Poppon w Krakowie. Chrystianizacja Pomorza została wstrzymana na ponad sto lat. Na Śląsku biskup Jan z trudem przełamywał pogańskie przyzwyczajenia i obrzędy związane z kultem góry Ślęży. Biskupstwo w Poznaniu za życia następcy Jordana, Ungera, nadal było podporządkowane bezpośrednio papieżowi. Dopiero później zaczęło podlegać arcybiskupstwu w Gnieźnie. Pielgrzymka do Polski w 1000 r. cesarza Ottona III i jego spotkanie z Bolesławem Chrobrym, nazywane zjazdem gnieźnieńskim, były niezwykle ważnymi wydarzeniami po­litycznymi. Ważnym faktem stało się publiczne włożenie na głowę polskiego księcia cesar­skiego diademu. Nie była to koronacja, ale gest wyrażający aprobatę cesarza dla starań polskiego władcy o królewską koronę. Działania Ottona III miały mu zapewnić kolejnego sojusznika w realizacji jego wizji utworzenia uniwersalistycznego cesarstwa europejskiego. Planów tych cesarz nie zdążył wcielić w życie, ponieważ zmarł w 1002 r.

EKSPANSJA CHROBREGO

Bolesław Chrobry po śmierci Ottona III zaprzestał współpracy z Niemcami. Wiedział, że nowy władca, Henryk II, nie zamierza kontynuować pokojowej polityki swojego po­przednika. Polski książę wykorzystał okres bezkrólewia oraz walk dynastycznych w Rzeszy, zajmując Miśnię, Łużyce i Milsko, zamieszkałe przez ludność słowiańską. W tym czasie trwały spory wewnętrzne w Pradze, które w 1003 r. umożliwiły Bolesławowi zajęcie tronu czeskiego, a więc zwierzchnictwo nad Czechami i Morawami. Granica Polski przesunięta została aż po rzekę Saalę. Po roku panowania Chrobrego w Czechach wybuchł bunt, który poparł Henryk II. Polski władca musiał ustąpić. Kilka miesięcy później Niemcy zaatakowali Łużyce i Milsko. Jego wielka armia dotarła aż do Poznania. Ze względu na przewagę przeciwnika Bolesław nie chciał stoczyć walnej bitwy, lecz nękał wojska najeźdźcy walką podjazdową. Zmagania polsko - niemieckie zakończyło w 1005 r. zawarcie pokoju. Na jego mocy Łużyce i Milsko ponownie znalazły się pod zwierzch­nictwem Rzeszy, ale Morawy zostały w rękach Chrobrego. Pomorzanie, przy pomocy Wieletów, na ponad sto lat uniezależnili się od polskich władców, którzy zachowali swoje wpływy jedynie w Gdańsku. W 1007 r. na nowo rozgorzała wojna polsko - niemiecka. Niemcy sprzymierzyli się z Cze­chami i Wieletami, ale sojusz z pogańskimi Wieletami wywołał w Rzeszy oburzenie, przy­czyniając się do wzrostu liczby przeciwników Henryka II. Opozycję tę popierał Chrobry, który spodziewając się niemieckiego uderzenia, zaatakował pierwszy i przyłączył do Polski Łużyce oraz Milsko. Zawarto kolejny pokój, na mocy którego polski władca otrzy­mał w lenno sporne ziemie - Milsko i Łużyce. Bolesław nie miał jednak ochoty być trybutariuszem i odprowadzać stosownych opłat, co stało się przyczyną wszczęcia na nowo wojny polsko - niemieckiej. Najbardziej znanym wydarzeniem z tego okresu jest obrona Niemczy w 1017 r., grodu obleganego przez ponad miesiąc. Zmagania zakończyło zawarcie pokoju, tym razem ostatecznego, w 1018 r. w Budziszynie. Łużyce i Milsko zostały przyłączone do Polski bez jakichkolwiek zastrzeżeń, a cesarz zobowiązał się do udzielenia pomocy polskiemu władcy podczas wyprawy na Ruś. Długotrwałe wojny z Niemcami i ich sojusznikami mocno nadszarpnęły skarbiec Chrobrego. Władca postanowił zdobyć łupy oraz niewolników, wyprawiając się na Ruś Kijowską. Toczyła się tam wojna domowa między synami zmarłego księcia Włodzimierza Wielkiego. Zwyciężył w niej Jarosław Mądry, który odmówił Bolesławowi ręki Przecławy, swojej córki lub siostry. Pretekstem do ataku stała się pomoc dla Świętopełka, brata księcia Rusi oraz męża córki polskiego władcy. Chrobry zajął Kijów, osadził Świętopełka na tronie i z bogatymi łupami powrócił do kraju, w drodze powrotnej przyłączając do Polski Grody Czerwieńskie.

KORONACJA BOLESŁAWA CHROBREGO

W 1025 r. Bolesław Chrobry, wykorzystując śmierć wrogiego Polsce Henryka II (1024) i zamieszki w Niemczech, nakazał biskupom, by go koronowali. Koronacja stanowiła symboliczne zakończenie procesu tworzenia państwa polskiego. Polepszała także pozycję państwa na arenie międzynarodowej, będąc nieja­ko przypieczętowaniem jego jedności i suwerenności. Nikt już nie mógł wątpić w niezależność monarchii Piastów. Koronacja Bolesława Chro­brego oznaczała dla Polski osta­teczne zniwelowanie różnic ple­miennych. Chrobry uznał, że posiadanie korony zwalnia go z patrymonialnego obowiązku dzielenia państwa między synów.

WŁADZA PIASTÓW

Jedynowładztwo pierwszych Piastów, którego swoistym podsumowaniem była koronacja Bolesława Chrobrego, wynikało niewątpliwie z osobistego autorytetu książąt. Aby utrzymać niezależność i znaczenie polityczne kraju, przy uwzględnieniu ludnościo­wej i ekonomicznej przewagi Niemiec, potrzebna była silna władza książęca. Rozciągała się ona na wszystkich poddanych. Książę miał prawo do całego państwa jako swojej własności.

TEMAT 7 - KRYZYS I ODBUDOWA PAŃSTWA POLSKIEGO W XI W.

PRZYCZYNY I POCZĄTEK KRYZYSU

Chrobry na swojego następcę i spadkobiercę wyznaczył ukochanego średniego syna, Mieszka II. Z nieznanych przyczyn odsunął od władzy pierworodnego Bezpryma i zamknął go w klasztorze we Włoszech, przeznaczając do stanu duchownego. Ziemi nie otrzymał także najmłodszy Otton. Po śmierci Bolesława Chrobrego w 1025 r. na króla Polski koronował się Mieszko II. Jedność państwa została więc zachowana, ale odsunięcie od spadku po Chrobrym braci Mieszka II stało się jedną z głównych przyczyn późniejszego kryzysu. Bolesław Chro­bry, chociaż w polityce zagranicznej odnosił niemal same sukcesy, to spuścizną po nim były napięte sto­sunki z sąsiadami. Nowy władca Rzeszy, Konrad II, nie mógł wybaczyć Polakom koronacji przeprowa­dzonej bez jego zgody; Ruś pamiętała łupieżcze wy­prawy na Kijów, a Czesi byli żądni odwetu za rabunki i okrucieństwa popełnione w czasie rządów Chrobrego. Na początku swojego panowania Mieszko II, bę­dąc wiernym kontynuatorem polityki ojca, przegnał z kraju braci - pretendentów do tronu, oraz odbył dwie wyprawy na pogranicze niemieckie, docierając aż do rzeki Saali. Przez następnych kilka lat skutecz­nie odpierał najazdy czesko-niemieckie. W 1031 r. sytuacja zmieniła się, ponieważ przeciwko polskie­mu królowi wystąpili jego bracia, popierani przez sąsiednie państwa. Mieszko II był bezsilny wobec jednoczesnego ataku antypolskiej koalicji, utworzonej przez Niemcy, Czechy i Ruś. Niemiecki cesarz zajął Łużyce i Milsko, a książę kijowski Jarosław Mądry zagarnął Grody Czerwieńskie. Zmusili władcę do ucieczki z kraju i osadzili na tronie Bezpryma. Skutki jego panowania okazały się opłakane. Wyrzekł się on rządów królewskich, czyli zrezygnował z politycznej niezależności, i odesłał cesarzowi koronę Mieszka II. Po krótkim okresie okrutnych rządów Bezprym został zamordowany przez swojego dworzanina. Państwo piastowskie pogrążyło się w chaosie, którego nie przerwał nawet powrót z wygnania Mieszka II. Musiał on ukorzyć się przed cesarzem i uznać się za jego lennika. Śmierć Mieszka II w 1034 r. spotęgowała zamieszanie w kraju. Rozpoczęły się zaciekłe walki o władzę.

POWSTANIE LUDOWE I NAJAZD BRZETYSŁAWA

Po Mieszku II rządy objął jego jedyny syn, Kazimierz. Odżyły separatystyczne dążenia plemion. Wybuchło powstanie ludowe, które roz­przestrzeniło się w kilku dzielnicach kraju. Do najsilniejszych rozruchów doszło w Wielkopolsce oraz na Śląsku. Polska jako jednolite państwo przestała właściwie istnieć, a Kazimierz musiał w 1037 r. opuścić kraj. Pogrążona w anarchii monarchia Piastów stała się łatwym łupem m.in. dla sąsiednich Czech. Ich władca, książę Brzetysław z dynastii Przemyślidów, postanowił wziąć odwet za wcześniejsze porażki swojego kraju. W 1038 r. najechał i spustoszył Wielkopolskę. Czesi zagrabili m.in. relikwie Św. Wojciecha oraz olbrzymie skarby nagromadzone przez pol­skich władców. Brzetysław przyłączył również Śląsk do państwa Przemyślidów.

ODBUDOWA PAŃSTWA PRZEZ KAZIEMIERZA ODNOWICIELA

Wzrost potęgi Czech zwrócił uwagę cesarza Konrada II i jego syna Henryka HI. Dlatego udzielili poparcia polskiemu księciu. W 1039 r. Kazimierz, na czele pięciuset niemieckich rycerzy, powrócił do Polski. Odzyskał Kraków, który w związku z całkowitym zniszczeniem Gniezna i Poznania stał się centralnym grodem odradzającego się państwa. Po uznaniu jego władzy w Krakowie szybko poparli go mieszkańcy Wielkopolski. Natomiast przyłączenie Mazowsza stało się możliwe dzięki zawarciu przymierza z Jarosławem Mądrym, księciem Rusi Kijowskiej. Przypieczętowało je małżeństwo polskiego władcy z Dobroniegą, ruską księżniczką. Zbrojna pomoc kijowskiego księcia umożliwiła pokonanie Miecława po kilku latach cięż­kich walk. Kazimierz nie zdołał natomiast odzyskać Pomorza, a jego starania o wyrwanie Śląska z rąk czeskich zakończyły się połowicznym sukcesem. Polski władca, na mocy sądu cesarskiego w 1054 r. na zjeździe w Kwedlinburgu, odzyskał wprawdzie sporne terytorium, ale musiał płacić na rzecz Czech wysoki roczny trybut. Kazimierz w ciągu zaledwie kilku lat zdołał od­budować państwo polskie niemal w takich samych granicach, jakie ukształtowały się w czasach pano­wania jego przodków. Dlatego już współcześni nadali mu przydomek Odnowiciela. Szcze­gólną opieką otoczył Kościół. Odbudował biskupstwo we Wrocławiu, które stało się - obok ocalałego z wewnętrznej zawie­ruchy biskupstwa krakowskiego - centrum religijnym ziem polskich. Jednak brak relikwii św. Wojciecha, wywiezionych przez Czechów, i zniszczenie Gniezna nie pozwalały na odtworzenie arcybiskupstwa. Kazimierz Odnowiciel zreformował także struk­tury militarne państwa. W ten sposób w Polsce spośród członków byłej książęcej drużyny powoli zaczął się wykształcać stan rycerski. Władcy nie udało się jednak odzyskać korony. Na przeszkodzie stanął sojusz z Niemcami, konieczny do odbudowy, a następnie utrzymania państwa. Kazimierz musiał zadowolić się tytułem księcia. Zmarł nagle w 1058 r., mając zaledwie 42 lata.

BOLESŁAW ŚMIAŁY (SZCZODRY)

Po śmierci Kazimierza Odnowiciela rządy przeszły w ręce jego najstarszego syna, Bole­sława Śmiałego. Młodszemu, Władysławowi Hermanowi, przypadło w udziale jedynie Ma­zowsze. Bolesław odmówił Czechom płacenia trybutu ze Śląska, ingerował też w wewnętrzne sprawy Węgier i Rusi, obsadzając na ich tronach sprzyjających mu kandydatów. Dwukrotnie oblegał Kijów, podobnie jak jego pra­dziad Chrobry. Zerwał z ojcowską polityką podpo­rządkowania się cesarzowi. Poparł natomiast cesar­ską opozycję w Niemczech, a w konflikcie Stolicy Apostolskiej z władcą Niemiec Henrykiem IV stanął po strome papieża Grzegorza VII. W rezultacie papież wyraził zgodę na przywrócenie arcybiskupstwa w Gnieźnie i powołanie nowego biskupstwa w Płocku. W 1076 r., w obecności papieskiego wysłannika, czyli legata, Bolesław Śmiały koronował się w Gnieźnie na króla Polski, co oczywiście podkreślało niezależ­ność państwa polskiego od zachodniego sąsiada. Pasmo sukcesów władcy zostało nagle przerwane. Nasilała się opozycja możnych, z którą zwią­zani byli młodszy brat króla Władysław Herman oraz biskup krakowski Stanisław. Król postanowił bezwzględnie rozprawić się z oponentami. Oskarżył nawet biskupa o zdradę i w 1079 r. skazał go na śmierć. Oburzenie wywołała śmierć duchownego hierarchy. Wybuchł otwarty bunt. Bolesław Śmiały musiał uchodzić na Węgry, gdzie w 1081 r. zginął w tajemniczych okolicznościach. Po wygnaniu Bolesława rządy objął Władysław Herman, który zmienił główne kierunki polityki za­granicznej. Ponownie zaczął płacić trybut ze Śląska. Powrócił też do obozu procesarskiego. Władysław Herman zrezygnował z korony królewskiej. Nie odesłał jej jednak cesarzowi, tak jak niegdyś Bezprym, lecz złożył królewskie insygnia w skarbcu na Wawelu. Stały się one dla Polaków symbolem państwa, które tylko chwilowo zostało pozbawione króla.

TEMAT 8 - BOLESŁAW KRZYWOUSTY BRONI NIEZALEŻNOŚCI PAŃSTWA POLSKIEGO

WZROST ZNACZENIA MOŻNOWŁADCÓW

Możnowładcy byli potęgą już za czasów Bolesława Śmiałego, czego dowiedli, buntu­jąc się przeciwko władcy. Ich znaczenie wzrosło jeszcze bardziej za panowania słabego i chorowitego Władysława Her­mana. Mieli własne posiadłości, budowali grody, organizowali swoje siły zbrojne, a nawet bili własne monety. Jeden z możnych, Sieciech, wojewoda książęcy, pod koniec XI w. właściwie przejął rządy. Sprze­ciwiły się temu inne możne rody, które zamiast Hermana i Sieciecha poparły synów księcia - starszego Zbigniewa, urodzonego z nieprawego łoża, i młodszego Bolesława. Po zaciekłych walkach wewnętrznych Sieciech został wygnany, a Władysław Herman zmuszo­ny do przekazania dzielnic synom. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę i Kujawy, a Bolesław Krzywousty Śląsk z Małopolską. Herman utrzymał natomiast władzę zwierzchnią. Osiadł na Mazowszu, które po jego śmierci przejął Zbigniew.

BOLESŁAW KRZYWOUSTY

Współrządy przyrodnich braci, synów Hermana, nie trwały długo. Bardziej energiczny, przebiegły i znakomicie dowodzący wojskiem Bolesław szybko usunął w cień Zbigniewa. Podczas ko­lejnego najazdu Zbigniew nie przepuścił wojsk Bole­sława przez tereny, którymi rządził, co doprowadziło do zbrojnego konfliktu między braćmi. Zwyciężył w nim Krzywousty, popierany przez rycerstwo. W 1107 r. wygnał z kraju pozbawionego władzy brata. Zbigniew zwrócił się wówczas z prośbą o pomoc do niemieckiego monarchy Henryka V, który postano­wił wykorzystać braterskie niesnaski. Pod pretek­stem przywrócenia dziedzictwa wygnanemu księ­ciu zamierzał doprowadzić do podziału Polski i jej podporządkowania Niemcom. W 1109 r. ruszyła wielka wyprawa cesarska, wspomagana przez siły czeskie, która zakończyła się jednak niepowodzeniem. Spełnił prośbę brata -pozwolił mu wrócić do ojczyzny, gwarantując bezpieczeństwo. Po powrocie do kraju Zbigniew został jednak oślepiony i być może z tego powodu wkrótce zmarł. Okrucieństwo związane z wyeliminowaniem brata wywołało wielkie obu­rzenie. Po uporządkowaniu spraw wewnętrznych władca skupił się na polityce zagranicznej.

KOŚCIÓŁ W POLSCE

Bolesław Krzywousty po zorga­nizowaniu kilku wypraw pokonał książąt pomorskich. Wschodnią część Pomorza z Gdańskiem włączył w grani­ce państwa polskiego, a Pomorze Zachodnie zhołdował, pozostawiając przy władzy zależnego od Polski księcia Warcisława. Następnym krokiem po podboju Pomorza była jego chrystianizacja, którą Krzywousty powierzył biskupowi Bambergu Ottonowi. Aby skuteczniej nawracać pogańskich Pomorzan, ustanowione zostały biskupstwa w Lubuszu, we Włocławku oraz na Wolinie, przeniesione później do Kamienia. Sam monarcha ufundował m.in. klasztor Benedyktynów na Świętym Krzyżu. W ostatnich latach panowania księcia Bolesława doszło do konfliktu z arcybiskupstwem magdeburskim, które rościło sobie pretensje do zwierzchnictwa nad metropolią gnieźnieńską, a więc nad całą polską prowincją kościelną. Spór zakończył się zwycię­stwem Gniezna, być może za sprawą polskiego władcy, który w 1135 r. na zjeździe w Merseburgu złożył cesarzowi hołd lenny.

STATUT BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO

Za rządów trzech kolejnych władców państwo polskie zostało odbudowane w gra­nicach sprzed kryzysu, z czasów panowania Mieszka II. Nie udało się utrzymać pełnej niezależności politycznej - Polska została trybutariuszem Niemiec. Bolesław Krzywousty miał kilku synów i zdawał sobie sprawę, że po jego śmierci może dojść między nimi do walki o władzę. Ustanowił testament - statut, w którym zgodnie z zasadami monarchii patrymonialnej przekazywał swoim synom poszczególne części kraju, wprowadzając jednak dwa dodatkowe postanowienia dotyczące zasad senioratu i pryncypatu. Zasada senioratu określała porządek obejmo­wania tronu. Miała ona zawsze należeć do naj­starszego spośród wszystkich Piastów. Natomiast według zasady pryncypatu tylko książę zwierzchni - princeps, miał prawo prowadzić politykę zagraniczną i obronną pań­stwa, obsadzać najważniejsze urzędy świeckie oraz kościelne, a także był zobowiązany do utrzymywa­nia podległych mu załóg wojskowych w głównych grodach wszystkich dzielnic. Wraz z tronem otrzy­mywał on dzielnicę senioralną, która była niepo­dzielna i po śmierci princepsa przechodziła w cało­ści do rąk jego następcy. Główne założenia statutu Bolesława Krzywoustego są znane, ale sam dokument się nie zachował, być może dlatego, że nigdy nie został spisany. Część historyków zakłada, że dzielnica senioralna obejmowała szeroki pas ziem pośrodku państwa, złożony z ziemi krakowskiej ze stolicą w Krakowie, ziemi łęczycko - sieradzkiej, wschodniej Wielkopolski z Gnieznem, części Kujaw i Pomorza Gdańskiego. Seniorowi podlegało również lenne Pomorze Zachodnie. Dzielnicę tę otrzymał najstarszy syn Krzywoustego - Władysław, zwa­ny później Wygnańcem. Oprócz tych ziem dostał on także Śląsk jako dzielnicę dziedziczną. Mazowsze objął Bolesław Kędzierzawy, Wielkopolskę - Mieszko Stary, a ziemię sandomier­ską - Henryk. Najmłodszy syn Krzywoustego, Kazimierz, zwany później Sprawiedliwym, nie został uwzględniony w testamencie, ponieważ prawdopodobnie urodził się już po śmierci ojca. Wdowa po Krzywoustym, Salomea, dostała w dożywotnie użytkowanie Łęczycę, stanowiącą część ziemi senioralnej. Możliwe jednak, że podział spuścizny zgod­nie z wolą władcy był nieco inny. W skład ziem senioralnych mogły wchodzić wyłącznie Małopolska z Krakowem i Sandomierzem oraz Pomorze. Salomea z dwoma najmłodszymi synami mogła otrzymać ziemię łęczycko - sieradzką, Władysław - Śląsk z ziemią lubuską, Bolesław - Mazowsze z Kujawami, a Mieszko - całą Wielkopolskę z Poznaniem i Gnieznem.

TEMAT 10 - GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO EUROPY W XI - XIII W.

RZEMIANY W ROLNICTWIE

W XI-XII w. narzędzia drewniane powszechnie zastępowano żelaznymi. Duże znaczenie dla rolnictwa miało zastosowanie chomąta. Jest to rodzaj uprzęży, najczęściej drewnianej i podbitej skórą, którą zakłada się na nasadę szyi konia. Szukając sposobów na zwiększenie produkcji, wprowadzono nowy system uprawy ziemi - trójpolówkę. Feudałowie, posiadający duże nadania ziemskie - w znacznej mierze nie zagospodarowane, zachęcali chłopów do osiedlania się w ich majątkach, zmniejszając wymiar rent.

WZROST ROLI MIAST

Rozkwit rolnictwa wpłynął na rozwój rzemiosła i handlu. Stopniowo wracano do gospodarki towarowo - pieniężnej, po przerwie zapoczątkowanej w czasach wielkiej wędrówki ludów. Odradzały się dawne ośrodki miejskie, powstawały też nowe. Ośrodek rozrastał się, bo ich zakwaterowanie, wyżywienie czy sprzedaż pamiątek przynosiły dochód. Stopniowo przekształcał się w miasto. Początkowo miasta stanowiły własność panów feudalnych - świeckich lub duchownych. Na czele samorządu miejskiego stał burmistrz (Niemcy), przewodniczący kupców (Francja), konsul (Włochy) lub doża (Wenecja). Rzemieślnicy, aby prowadzić warsztat, musieli należeć do cechu, który zrzeszał przedstawicieli jednego zawodu, np. szewców. Oprócz cechów działały też gildie - zrzeszenia kupców. Najbogatsi kupcy, właściciele gruntów i rzemieślnicy tworzyli patrycjat. Mniej zamożni mieszczanie należeli do pospólstwa. Pozostali mieszkańcy miast to ludzie bez majątku, służba domowa i żebracy, czyli plebs.

GOSPODARKA EUROPY W XIII W.

W Europie średniowiecznej największy rozwój gospodarczy dokonał się w XIII w. Obok handlu lokalnego rozwinął się wówczas także handel dalekosiężny. Wraz z rozwojem handlu wzrosła rola pieniądza. Pojawiły się osoby, które szacowały wartości monet i wymieniały je na używane w danym mieście. Ludzi tych nazwano bankierami, a miejsce wymiany - bankiem. Aby nie wozić ze sobą gotówki, kupcy wpłacali pieniądze do banku i otrzymywali weksel, czyli pisemne potwierdzenie wpłaty. Później banki zaczęły także udzielać pożyczek. Miasta północnoniemieckie w XIII w. utworzyły luźny związek zwany Hanzą i zmonopolizowały handel północnoeuropejski. Hanza dążyła do ujednolicenia oraz uproszczenia przepisów prawa handlowego, do stabilnej waluty. Zwalczała piratów, a nawet prowadziła wojny w obronie swoich przywilejów.

TEMAT 11 - O DOMINACJĘ NAD CHRZEŚCIJAŃSKA EUROPĄ W XI - XIII W.

CHRZEŚCIJAŃSTWO ZACHODNIE I ORTODOKSJA WSCHODNIA

Chrześcijaństwo w IX-X w. upowszechniało się stopniowo i coraz wyraźniej zarysowywał się jego podział na obrządki - zachodni łaciński i wschodni prawosławny (ortodoksyjny). Mikołaj I nie uznał patriarchy Focjusza, mianowanego na to stanowisko przez cesarza bizantyjskiego. W odpowiedzi patriarcha zerwał z Rzymem i wyklął papieża. W 1054 r. wysłannik papieski Humbert, obrażony przez patriarchę Michała, rzucił na niego klątwę, czyli wykluczył go z Kościoła, co dla chrześcijanina stanowi najsurowszą karę. Patriarcha odpowiedział ekskomuniką kardynała Humberta. Ostry konflikt między kościelnymi zwierzchnikami doprowadził do wielkiej schizmy wschodniej, czyli rozłamu chrześcijaństwa.

PROBLEMY WEWNĘTRZNE KOŚCIOŁA ZACHODNIEGO

Stopniowo rozpowszechnił się zwyczaj kupowania i sprzedawania beneficjów oraz godności kościelnych, nazywany symonią lub świętokupstwem. Ówcześni duchowni żyli podobnie jak rycerze. Wielu księży częściej zajmowało się polityką oraz wojowaniem niż sprawami Kościoła.

SPÓR O INWESTYTURĘ A REFORMY W KOŚCIELE

Symonii nie akceptował papież Sylwester II, francuski zakonnik zaprzyjaźniony z Ottonem III. Poparli go bracia z klasztoru w Cluny w Burgundii, bezpośrednio mu podporządkowani. Mnisi powrócili do przestrzegania surowych reguł św. Benedykta, zapoczątkowując reformę kluniacką. Jako pierwsi zaczęli głosić treuga Dei, czyli nakaz zaprzestania wojen - także prywatnych - w czasie wielkiego postu, adwentu oraz od każdej środy wieczorem do poniedziałku rano pod groźbą surowych kar kościelnych. Jako pierwszy biskup i teolog Piotr Damiani zaczął głosić teorię o dwóch mieczach, które Chrystus przekazał papieżowi i cesarzowi, w związku z czym władza świecka oraz duchowna są sobie równe. Następnie papież Mikołaj II na soborze laterańskim w 1059 r. doprowadził do uchwalenia postanowienia, że odtąd głowę Kościoła będą wybierać kardynałowie, czyli papiescy doradcy, a cesarz będzie tylko zatwierdzać ich wybór. Najważniejsze reformy w Kościele przeprowadzone zostały za pontyfikatu Grzegorza VII (1073--1085). Kościół rzymski uznał, że prawomocna jest tylko władza pobłogosławiona - dlatego nieomylny papież może wybierać i detronizować władców. Główne założenia nowej doktryny zostały zawarte w dokumencie Dictatus papae (Dyktat papieski). Przeciw reformom Grzegorza VII, uniezależniającym Kościół od władzy świeckiej, wystąpił dorastający król Niemiec Henryk IV, ponieważ papież nie wyraził zgody na jego cesarską koronację. Grzegorz VII obłożył klątwą Henryka IV. Ludność była zwolniona z obowiązku słuchania władcy. Chcąc utrzymać władzę, król musiał starać się o cofnięcie ekskomuniki. Zimą 1077 r. boso i w pokutnym stroju udał się do Canossy. Jednak po powrocie do Niemiec władca rozprawił się z opozycją, odtworzył armię, a następnie wystąpił przeciwko Grzegorzowi VII. Zajął Rzym, wygnał z niego papieża i mianował nowego, który w 1084 r. koronował go na cesarza. Mimo sukcesu Henryka IV spór o inwestyturę trwał nadal. Do ugody doszło dopiero w 1122 r. na synodzie w Wormacji, za pontyfikatu Kaliksta II. Zawarty został wówczas pierwszy w dziejach konkordat, czyli umowa między papiestwem a władzą świecką

OD BARBAROSSY DO INNOCENTEGO III

Triumf Henryka IV nie zakończył sporu o władzę nad chrześcijańskim światem, czego przejawem były m.in. krucjaty. Przewaga cesarstwa zarysowała się w okresie rządów Fryderyka I Barbarossy z dynastii Hohenstaufów (1152-1190), który - nawiązując do wzorów prawa rzymskiego - uznał, że najwyższym władcą jest cesarz. Jego dominację nad papieżem miała potwierdzać przyjęta nazwa Rzeszy - Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Miasta włoskie opowiedziały się za papieżem, a dla wzmocnienia swojej pozycji zawiązały Ligę Lombardzką. Włosi pokonali wprawdzie cesarza w bitwie pod Legnano w 1176r., ale ostatecznie miasta włoskie uznały jego zwierzchnictwo w zamian za zachowanie autonomii. By ukazać swoją potęgę, zorganizował III krucjatę. Po śmierci Fryderyka II w 1250 r. w Niemczech wybuchły liczne wojny o objęcie cesarskiego tronu. Okres ten, zwany wielkim bezkrólewiem, zakończył się dopiero w 1273 r., gdy do władzy doszedł Rudolf z Habsburga. Za pontyfikatu Innocentego III (1198-1216) zgodnie z decyzją Soboru Laterańskiego IV z 1215 r. papież stał się najwyższym sędzią i ustawodawcą w Kościele. Innocenty III ingerował w sprawy wewnętrzne w wielu krajach. Chcąc podporządkować sobie następców Henryka VI, dwukrotnie usiłował osadzić na tronie swoich kandydatów. Władzę przejął jednak Fryderyk II, który mógł się koronować na cesarza dopiero za pontyfikatu następnego papieża. Innocenty III wmieszał się też, za zgodą króla Francji, w jego walki z wasalami. W Anglii poparł Jana bez Ziemi, który walczył z opozycją wewnętrzną. W zamian angielski władca uznał się za lennika papiestwa. Przyjęcie papieskiego zwierzchnictwa wiązało się z płaceniem rocznego podatku - świętopietrza. Symbolem potęgi Innocentego Ul miała być IV krucjata do Ziemi Świętej. Jej uczestnicy zmienili jednak cel wyprawy i zamiast walczyć z muzułmanami, uderzyli na Konstantynopol. Innocenty III obłożył ich klątwą, ale i tak IV krucjata zamiast chwały doprowadziła do spadku autorytetu papieża. Po śmierci Innocentego III papieże już nigdy nie mieli tak dużej władzy politycznej.

TEMAT 12 - KRZYŻEM I MIECZEM

IDEA WYPRAWY KRZYŻOWYCH

Turcy opanowali arabską Syrię i Palestynę, a także część azjatyckiego terytorium słabego wówczas Bizancjum. Utrudniali handel europejskim kupcom i urządzali łupieżcze napady na chrześcijan pielgrzymujących do Ziemi Świętej - Palestyny. O zorganizowaniu zbrojnej wyprawy przeciwko muzułmanom myślało już wcześniej wielu papieży. Urban II (1088-1099), postanowił połączyć ideę pielgrzymki do Ziemi Świętej ze świętą wojną. Na synodzie w Clermont w 1095 r. wezwał rycerstwo do walki z muzułmanami i wyzwolenia grobu Chrystusa w Jerozolimie. Pokój Boży obowiązywał jednak tylko w konfliktach z chrześcijanami, co miało nakłonić rycerstwo do walki z niewiernymi. Do walki z niewiernymi zachęcali liczni kaznodzieje, przekazując mieszkańcom całej Europy wieści o prześladowaniu pielgrzymujących do Ziemi Świętej. Dlatego apel Urbana II trafił na podatny grunt. Zgłosili się liczni ochotnicy, a ich znakiem stał się krzyż z czerwonego sukna przypinany do ubrań. Stąd pochodzi nazwa wyprawy - krucjata, a także jej uczestników - krzyżowcy.

PRZEBIEG I SKUTKI KRUCJAT

Z wielu wsi i miast na początku 1096 r. ruszyły na Wschód tysiące ludzi - mężczyzn, kobiet i dzieci. Był to ruch spontaniczny, określany jako wyprawa ludowa. Do Azji Mniejszej dotarło niewielu uczestników ludowej wyprawy. Ich niezorganizowane i słabo uzbrojone grupy rozbili tam Turcy seldżuccy. Pierwsza wyprawa rycerska, w której uczestniczyli głównie Francuzi i Włosi, rozpoczęła się jesienią 1096 r. Formalnie uczestnikami wyprawy dowodził legat papieski, którego jednak nie słuchano. Krzyżowcy przy pomocy sił bizantyjskich przeprawili się do Azji Mniejszej, gdzie pod murami twierdzy Nike rozbili siły muzułmanów. Następnie rozpoczęli marsz na Jerozolimę. Mimo strat uczestnicy krucjaty zdobyli Antiochię, a w 1099 r., po 40 dniach oblężenia, także Jerozolimę. W zdobytych miastach urządzali rzezie ludności cywilnej. Krzyżowcy utworzyli w zdobytej Palestynie Królestwo Jerozolimskie, pod władzą Godfryda z Bouillon. Ale jego brat i następca, Baldwin, w 1100 r. ogłosił się królem. Inni rycerze dowodzący krucjatą utworzyli na zdobytych ziemiach państewka lenne, zależne od Królestwa Jerozolimskiego. Na szczęście dla Europejczyków wyznawcy islamu nie byli zjednoczeni i toczyli między sobą krwawe walki. Ułatwiało to chrześcijanom utrzymanie zdobytych ziem. W celu obrony Królestwa Jerozolimskiego powołano zakony rycerskie, m.in. templariuszy, joannitów oraz braci Najświętszej Marii Panny, w Polsce zwanych Krzyżakami. Francuzi najczęściej należeli do zakonu templariuszy, Włosi do joannitów, a do zakonu krzyżackiego mogli wstąpić wyłącznie Niemcy. Bracia składali śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, a także walki z niewiernymi. Joannici od 1291 r. przebywali na Cyprze, później od 1309 r. na wyspie Rodos, a w latach 1530-1798 na Malcie. Stąd też wzięło się ich drugie miano - kawalerowie maltańscy. Zakon ten istnieje do dziś i zajmuje się głównie działalnością charytatywną. Krzyżacy, przewidując zbliżający się kres Królestwa Jerozolimskiego, przenieśli się początkowo do Wenecji, potem na Węgry, a w 1226 r. na ziemię chełmińską w Polsce. Współcześnie zajmują się oni, podobnie jak kawalerowie maltańscy, działalnością charytatywną. Organizowano kolejne krucjaty. Zazwyczaj kończyły się one klęską, a jednoczący się muzułmanie stanowili coraz większe zagrożenie. W 1187 r. sułtan Egiptu Saladyn zdobył Jerozolimę, co stało się przyczyną zorganizowania III krucjaty. Na jej czele stanął cesarz Rzeszy Fryderyk I Barbarossa. Czwarta krucjata została zorganizowana z inicjatywy papieża Innocentego III. Finansowała ją i pomagała organizować Wenecja, która w zamian zyskała przywileje handlowe. Efektem tej pomocy było jednak zadłużenie się krzyżowców u Wenecjan. Aby spłacić dług, za namową doży Dandolo w 1204 r. uderzyli na Konstantynopol. Zdobyli miasto, ograbili je oraz wybili ludność, ukazując prawdziwe cele chrześcijańskiego rycerstwa. Na zagrabionych terenach utworzyli Cesarstwo Łacińskie. Cesarstwo Łacińskie przetrwało do 1261 r., kiedy to bizantyjscy władcy odzyskali Konstantynopol. W 1212 r. z domów uciekło ok. 40 tys. dzieci, głównie z Nadrenii. Ruszyły one do Palestyny. Uczestnicy krucjaty dziecięcej Uczyli, że rozstąpią się przed nimi wody Morza Śródziemnego i dzięki temu bez przeszkód dotrą do celu. Tak jednak się nie stało. Pomoc zaoferowali im kupcy, którzy obiecali przewieźć część z nich za darmo do Palestyny. W rzeczywistości zostały one sprzedane muzułmanom w niewolę. Za koniec krucjat uznaje się upadek ostatniej twierdzy krzyżowców, Akki, w 1291 r.

SKUTKI WYPRAW KRZYŻOWYCH

Handel lewantyński (bliskowschodni), wcześniej zdominowany przez kupców arabskich oraz bizantyjskich, przejęły miasta włoskie (Genua, Piza, Wenecja) oraz Marsylia. W początkowym okresie krucjat wzrosło też znaczenie papiestwa, ale po kolejnych niepowodzeniach zmniejszył się jego wpływ na życie ludzi. W Europie pojawiły się wschodnie tkaniny - jedwabie, atlasy, adamaszki, muśliny, bawełna oraz dywany. Przywożono też ryż, orientalne owoce, przyprawy (szafran), cukier z trzciny cukrowej. Zetknąwszy się z odmienną kulturą, rycerze europejscy odczuli wspólnotę kultury łacińskiej. Do negatywnych skutków wypraw krzyżowych należy zaliczyć śmierć tysięcy ludzi w wyniku głodu, chorób i walk. Zniszczony został Konstantynopol, co przyczyniło się do jego politycznego oraz gospodarczego upadku.

RECONQUISTA

Rycerstwo hiszpańskie nie uczestniczyło w krucjatach na Bliskim Wschodzie, ale walczyło na Półwyspie Pirenejskim z muzułmańskimi Maurami o odzyskanie zajętych przez nich terenów, co nazywano reconąuistą. Walki te traktowano również jako świętą wojnę. W XI w. największą rolę odgrywały królestwa Kastylii oraz Aragonii. Rozpadł się wówczas kalifat w Kordobie i rozgorzały waśnie między emiratami. W 1063 r. papież Aleksander II wezwał rycerstwo do walki z niewiernymi. Krzyżowcom udało się odebrać Toledo, ale starcia trwały z przerwami aż do początków XIII w. W 1212 r. dzięki krucjacie ogłoszonej przez papieża Innocentego HI i pomocy Francji pokonano niewiernych w bitwie pod Navas de Tolosa. Chrześcijanie zajęli Półwysep Pirenejski, chociaż Maurowie do 1492 r. utrzymywali się jeszcze w ostatniej twierdzy - Grenadzie.

ŚWIĘTA WOJNA ZE SŁOWIANAMI

Rycerze ze wschodnich Niemiec za zgodą papieża organizowali wyprawy przeciw pogańskim Słowianom połabskim, również uważane za świętą wojnę. Największa z nich, pod wodzą Henryka Lwa, księcia saskiego, w 1147 r. najechała na Wieletów i Obodrzyców.

WALKA Z HEREZJĄ W EUROPIE

Bogaty kupiec Piotr Valdes zrezygnował ze swojego majątku i jako wędrowny kaznodzieja atakował posiadanie dóbr materialnych przez duchownych. Za szerzenie tych poglądów on i jego zwolennicy (waldensi) zostali ekskomunikowani. Członkowie innej sekty, katarzy, uważali, że materia podlega szatanowi, a duch Bogu. Uważali Kościół katolicki, posiadający potężne majątki, za dzieło szatana. Próby nawrócenia katarów na katolicyzm nie powiodły się i w 1208 r. papież Innocenty III ogłosił przeciwko nim krucjatę. Duchowni nie wierzyli w prawdziwość deklaracji albigensów na temat religii, ponieważ dla dobra swojej wiary mogli oni składać fałszywe przysięgi, np. że są katolikami. Dwadzieścia lat walk (1209-1229) z katarami przyniosło wiele ofiar, szczególnie w Prowansji. Doprowadziło też do upadku kultury południowej Francji.

TEMAT 13 - PRZEMIANY USTROJOWE W ANGLII I WE FRANCJI

ROZDROBNIENIE FEUDALNE

Jedną ze specyficznych cech średniowiecza było rozdrobnienie feudalne po okresie monarchii patrymonialnej. Prawie wszędzie dzielenie państwa między synów władcy i nadawanie przywilejów możnym doprowadziło do osłabienia władzy centralnej. Podobnie było w Niemczech, gdzie wasale - wykorzystując swoją mocną pozycję - niejednokrotnie narzucali własną wolę cesarzowi. W Polsce, Czechach i na Rusi Kijowskiej rozdrobnienie feudalne miało postać rozbicia dzielnicowego. Ruchom zjednoczeniowym sprzyjało też nowe postrzeganie monarchy jako osoby będącej symbolem jedności i suwerenności politycznej oraz uosobieniem narodowej dumy.

MONARCHIA STANOWA W ANGLII

W Anglii nie doszło do rozdrobnienia feudalnego, ponieważ utrzymanie silnej władzy królewskiej leżało w interesie normandzkich rycerzy, stanowiących mniejszość wśród podbitej ludności anglosaskiej. Po wymarciu dynastii normańskiej rządy objęła dynastia Plantagenetów, która również dążyła do wzmocnienia władzy króla. Próba ograniczenia kompetencji sądów duchownych i nałożenie podatków na dobra kościelne wywołały jednak zatarg między królem Henrykiem II (1154-1189) a arcybiskupem Canterbury i kanclerzem Anglii Tomaszem Becketem. Do dalszego osłabienia władzy królewskiej doszło za rządów Ryszarda Lwie Serce (1189-1199), syna i następcy Henryka II. Brat i następca Ryszarda, Jan bez Ziemi (1199--1216), próbował wprowadzić bardziej restrykcyjną politykę fiskalną, m.in. ponownie obciążając kler podatkami. Decyzja ta wywołała sprzeciw papieża Innocentego III, który obłożył władcę klątwą i wmieszał się w wewnętrzne sprawy Anglii. Gdy król przegrał jeszcze w dodatku wojnę z władcą Francji Filipem II Augustem i utracił posiadłości Plantagenetów na kontynencie, w Anglii wybuchło powstanie. W 1215 r. wydał Wielką Kartę Swobód, w której został określony zakres władzy królewskiej. Odtąd o podatkach miała decydować Ogólna Rada Królestwa. W razie nieprzestrzegania przywilejów przez króla groziło mu wypowiedzenie posłuszeństwa przez radę 25 baronów. Gdy jednak Henryk III (1216-1272) próbował nałożyć podatki na baronów, sprzeciwili się oni tym planom. Do ich buntu, na czele którego stanął Szymon de Montfort, przyłączyli się też niżsi rycerze i mieszczanie, żądając w zamian udziału swoich przedstawicieli w organach władzy. Od 1265 r. rycerze oraz mieszczanie uczestniczyli w naradach razem z biskupami i baronami. Datę tę uznaje się za początek angielskiego parlamentu. Ostatecznie ukształtował się on w XIV w., kiedy to ustalił się istniejący do dzisiaj podział na Izbę Lordów oraz Izbę Gmin. Ordynacja wyborcza ustalona w 1429 r. nie zmieniła się aż do 1832 r.

MONARCHIA STANOWA WE FRANCJI

W XII w. posiadłości angielskiej dynastii - Normandia i zachodnia Francja - były większe niż domena francuskiej dynastii Kapetyngów. Zamiar przejęcia angielskich posiadłości przez Francuzów doprowadził do wojny. W bitwie pod Bouvines w 1214 r. zwyciężyły wojska króla francuskiego Filipa II Augusta, którego poparli przedstawiciele wspólnot (komun) miejskich. Zapoczątkowany został długotrwały proces integracji Francji. Początki parlamentaryzmu francuskiego przypadają na czasy panowania króla Filipa IV Pięknego (1285-1314). Władca ten prowadził liczne wojny z Anglią i niezależną Flandrią. Prawnicy królewscy zwani legistami wypracowali zasadę suwerenności monarchii. Zgodnie z nią władca Francji nie podlegał papiestwu ani cesarstwu i nikt w państwie nie miał prawa umniejszać jego władzy. Korzystając z tej argumentacji, władca nałożył podatki na duchownych, co doprowadziło do jego konfliktu z papieżem Bonifacym VIII (1294-1303). Przedstawiciele poszczególnych stanów w 1302 r., na rozkaz władcy, zebrali się w katedrze Notre-Dame w Paryżu i wyrazili pełną aprobatę dla jego polityki. Zgromadzenie to - Stany Generalne - można uznać za parlament. Oskarżył templariuszy o czary, herezje oraz homoseksualizm. Stany Generalne poparły go i zakon został zlikwidowany, a opierających się templariuszy spalono.

INNE ZGROMADZENIA STANOWE

W Niemczech utworzył się Hoftag, od XV w. zwany Reichstagiem - Sejmem Rzeszy. Stopniowo wykształciły się w nim trzy kolegia: elektorów, książąt i wolnych panów oraz miast. W Hiszpanii działały Kortezy, w Szwecji - Riksdag, w Danii i Norwegii - Landstingi. Władcom często narzucano, na wzór angielski, prawo do wystąpienia przeciwko nim, jeżeli złamią obowiązujące zasady. Zgodził się na to m.in. król Węgier Andrzej II w 1222 r., a w 1331 r. władca Czech Jan Luksemburczyk.

TEMAT 14 - PRZEMIANY POLITYCZNE W POLSCE W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO

SPORY O SENIORAT

Władysław II Wygnaniec pokonał braci, ale napotkał opór dużej grupy możnych zarówno świeckich, jak i duchownych. Po rozprawieniu się z potęż­nym wojewodą Piotrem Włostowicem, którego rozka­zał oślepić, został obłożony przez biskupów klątwą i musiał uchodzić z kraju. Stąd też jego przydomek. Władzę po Wygnańcu - zgodnie z zasadą senioratu - objął kolejny z braci, Bolesław Kędzierzawy. Załago­dził on spory wewnętrzne i przez kilka lat utrudniał Władysławowi II powrót do kraju. Sytuacja zmieniła się, gdy bratanek żony Wygnańca, Fryderyk Barbarossa zasiadł na cesarskim tronie. W obliczu potęgi wyprawy Barbarossy polscy ksią­żęta musieli w 1157 r. złożyć hołd cesarzowi w Krzyszkowie pod Poznaniem.

UPADEK ZASADY SENIORATU I WŁADZY ZWIERZCHNIEJ

Nie istniało żadne poważniejsze zagrożenie zewnętrzne, które mogłoby się stać czynnikiem jednoczącym. Ruś i Cze­chy, podobnie jak Polska, były rozbite na dzielnice, na Węgrzech trwały wojny domowe, a cesa­rzy niemieckich absorbowały problemy we­wnętrzne. Po śmierci Bolesława Kędzierzawego sła­bą władzę zwierzchnią próbował wzmocnić jego brat i kolejny senior, Mieszko Stary. Wprowadził on m.in. bardzo surową politykę fiskalną, czemu sprzeciwili się możni Krakowa. W 1177 r. wypędzili Mieszka. Kolejnym według starszeństwa był wśród Piastów syn Wygnańca, Bolesław Wysoki. Zgodnie z zasadami statutu powinien on zostać princepsem. Możnowładztwo uznało jednak na zjeździe w Łęczycy w 1180 r. władzę zwierzchnią najmłodszego z synów Krzywoustego, Kazimierza. Wprowadzono wówczas także regułę dziedziczenia tronu przez synów osadzonego na nim księcia. Kazimierz panował do swojej śmierci w 1194 r., zyskując przydomek Sprawiedliwego. U schyłku jego życia rozpoczęły się wojny, będące skutkiem dążenia innych Piastów do objęcia tronu. Po nagłej śmierci księcia władzę w państwie przejął jego syn, Leszek Biały. Na przełomie XII i XIII w. Polska przestała być państwem jednolitym, zamieniając się w zlepek kilku samodzielnych księstw. Nikt już nie uznawał zwierzchniej władzy książąt panujących w Krakowie. Po zamordowaniu Leszka Białego przez Pomorzan w 1227 r. w Gą­sawie próbę zjednoczenia państwa podjęli potomkowie Władysława Wygnańca - Henryk Brodaty i jego syn Henryk Pobożny. Henryk Brodaty obok Śląska przejął władzę nad Małopolską i dużą częścią Wielkopolski. Gdy po jego śmierci rządy objął Henryk Pobożny, zaistniała szansa odzyskania korony i zjednoczenia całego państwa. Przepadła ona jednak wraz z tragiczną śmiercią księcia w bitwie z Tatarami pod Legnicą. Państwo zostało podzie­lone między jego synów, ale w Krakowie rządy tej śląskiej linii Piastów zostały obalone. Możni powołali tam na tron Bolesława Wstydliwego, syna Leszka Białego.

SKUTKI ROZBICIA DZIELNICOWEGO

Jednym z rezultatów podziału Polski na dzielnice był spadek jej autorytetu na arenie międzynarodowej. Osłabła również więź z Pomorzem. Książęta Pomorza Zachod­niego szybko pozbyli się zależności lennej od Polski, oddając się kolejno w opiekę potężniejszym sąsiadom - Danii, Brandenburgii i wreszcie cesarzowi. Na Śląsku spór między Piasta­mi doprowadził w 1250 r. do utraty ziemi lubuskiej. Na wschodzie Polski coraz częściej dochodziło do na­jazdów Prusów i Litwinów, narastało też zagrożenie ze strony Tatarów. Usiłując walczyć z gnębiącymi Mazowsze Prusami, książę Konrad sprowadził zakon krzyżacki, nie podejrzewając, jakich problemów przy­sporzy on w przyszłości. Rosła liczba urzędów w poszczególnych dzielnicach, a zatem powiększała się i grupa możnych. Paradoksalnie łączyło się to jednocześnie z osłabie­niem ich znaczenia, ponieważ mając tak liczną kon­kurencję, żaden z rodów nie mógł sięgnąć po pełnię władzy. Kościół w kraju stał się samodzielną i niezależną instytucją, a poszczególni biskupi odgrywali dużą rolę w polityce.

TEMAT 15 - SPOŁECZEŃSTWO I GOSPODARKA W POLSCE DZIELNICOWEJ

PRZYCZYNY OŻYWIENIA GOSPODARCZEGO

W okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce nastąpił wzrost aktywności gospodarczej. Był on spowodowany upowszechnianiem się w Europie trójpolówki oraz nowych narzędzi rolniczych. Hodowano też coraz więcej zwierząt. Na niektórych tere­nach nastąpiło przeludnienie i ludzie zaczęli przenosić się na obszary słabo zaludnione. Ściąganiem osadni­ków zainteresowani byli książęta, możni i duchowieństwo, którzy posiadali majątki, po­nieważ zagospodarowywanie nowych obszarów wiązało się ze wzrostem ich dochodów. Możni zarówno świeccy, jak i duchowni w zamian za pomoc udzielaną książętom otrzymywali ziemie oraz immunitety. Immunitet ekonomiczny zwalniał całkowicie lub częściowo dobra moż­nych z ciężarów prawa książęcego. Immunitet sądowniczy natomiast wyłączał ludność danych posiadłości spod jurysdykcji władcy. Pojawiła się nowa kategoria ludności chłopskiej - wolni goście, którzy w większości byli wędrującymi po kraju zbiegami. Umowy między panami feudalnymi a chłopami zawierano na podstawie praw zwyczajowych (niepisanych). Zdarzało się, że obciążenia były nagle zmieniane. Napływ rąk do pracy nastąpił dopiero pod koniec XII w. wraz z migracją ludności spoza granic państwa. Jako pierwsi przybyli osadnicy niemieccy, którzy osiedlili się na Śląsku i Pomorzu Zachodnim.

KOLONIZACJA NA PRAWIE NIEMIECKIM

Chłopi, głównie niemieccy, osiedlali się w Polsce na podstawie umowy lokacyjnej (osadniczej), w której określono prawa oraz obowiązki zarówno osadników, jak i pana feudalnego. Ponieważ były one wzorowane na prawie niemieckim, przyjęło się określenie - kolonizacja na prawie niemieckim. Umowy lokacyjne spisywano, co zabezpieczało osadników przed nagłymi zmia­nami ustalonych warunków. Pan feudalny przed lokowaniem wsi zazwyczaj starał się o uzyskanie immunitetu, bo jego posiadanie gwarantowało mu największe dochody. Następnie zlecał założenie wsi osobie, która zobowią­zywała się do sprowadzenia osadników. Był to zasadźca. Osadnikom przysługiwała też wolnizna, czyli zwolnienie ze świadczeń na rzecz pana feudalnego w początkowym okresie zagospodarowania, wyno­szącym od 2 do 24 lat. Oprócz tych świadczeń musieli także płacić dziesięcinę Kościołowi oraz podatki nie objęte immunitetem. Większa wydajność wpły­nęła na zdecydowaną poprawę warun­ków życia ludności. Osadnicy byli osobiście wolni. Nie można ich było natomiast usunąć z ziemi, jeżeli wywiązywali się ze swoich obowiązków. Zasadźca, jeżeli wypełnił warunki umowy z panem i sprowadził osadni­ków, otrzymywał dziedziczny tytuł soł­tysa, a także największe gospodarstwo, zwolnione z płacenia danin na rzecz pana feudalnego. Zbierał rów­nież podatki dla pana feudalnego, z czego 1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych należała do niego. Obciążał go obowiązek służby wojskowej w wypadku wojny. Do powinności soł­tysa należało także przewodniczenie w osadzie samorzą­dowi oraz sądowi - ławie wiejskiej. Jeżeli doszło do kon­fliktu między panem a wsią, chłopi mogli odwołać się do sądu książęcego. Lokacja na prawie niemieckim spowodowała pojawie­nie się nowego układu topograficznego wsi. Lokowanie wsi na prawie niemieckim szybko okazało się korzystne zarówno dla chłopów, jak i właścicieli ziemi. Nowe osady przynosiły o wiele większe dochody i dlatego obowiązujące w nich prawa zaczęto przenosić na wsie już istniejące.

POWSTANIE MIAST

W Polsce pierwszych Piastów nie było miast takich jak w Europie Zachodniej. Nieliczni kupcy i rzemieślnicy mieszkali w podgrodziach, Stopniowo rosło zapotrzebowanie na wyroby rzemieślnicze i mieszkańcy podgrodzi rezygnowali z uprawy roli. Miasta zaczęły jednak powstawać dopiero w okresie napływu osadników z Zachodu, wśród których byli nie tylko chłopi, ale również kupcy i rzemieślnicy. Lokowano je podobnie jak wsie, nadając im prawa wzorowane najczęściej na prawach miejskich Magdeburga, a na Pomorzu także Lubeki. Stąd pochodzi termin - lokacja miast na prawie magdeburskim. Pierwszym miastem lokowanym na takich zasadach była Złotoryja na Śląsku (1211). Jeżeli wzorowano się na prawach Środy Śląskiej, to określano to prawem średzkim, jeżeli natomiast Chełmna - leżącego w państwie krzy­żackim, mówiono o prawie chełmińskim. Miasta zakładano na pniu, czyli na terenach wcześniej niezasiedlonych, lub w miejscu dawnych osad targowych czy podgrodzi. Jeżeli ośrodek byl lokowany na wolnym terenie, to miał regularny układ ulic i zabudowy. Tam, gdzie istniała stara zabudowa, wytyczenie ulic oraz działek sprawiało poważne trudności, a proces lokacji trwał czasami wiele lat. W miastach zasadźca zostawał dziedzicznym wójtem, po­dobnie jak przy lokowaniu wsi - sołtysem. Wraz z rozwojem miast pojawiły się konflikty między wójtem reprezentującym pana feudalnego a mieszczanami. Dlatego ośrodki te, szczególnie bogate, starały się wykupić z rąk właściciela. Jeżeli im się udało, likwidowały m.in. urząd wójta. Władzę sprawowała wówczas wybierana przez mieszczan rada miejska, na czele której stał burmistrz.

PRZEMIANY ETNICZNE

W okresie lokowania miejscowości na prawie nie­mieckim do Polski przybyło wielu cudzoziemców. Wielu kolo­nistów niemieckich sprowadzili również Krzyżacy. Duży był też napływ ludności żydowskiej w okre­sie wypraw krzyżowych. Bolesław Poboż­ny w 1264 r. Zapewniały one Żydom bezpieczeństwo osobiste, samorząd i swobodę zajmowania się handlem. Migracja osób różnych narodowości zmieniła skład etniczny ludności ziem polskich. Obok rdzen­nych mieszkańców, mówiących po polsku, wielu było też Żydów i Niemców.

PRZEMIANY SPOŁECZNE

W Polsce w XII-XIII w. znacząco zmieniła się struktura społeczna. Wzbogacili się przede wszyst­kim możni. Dużymi przywile­jami cieszyli się również rycerze. Od czasów Ka­zimierza Odnowiciela władcy nadawali im ziemie wraz z chłopami na zasadach prawa rycerskiego. Rycerstwo, potrzebne książętom w czasach licznych wojen, uzyskiwało od nich liczne przywileje, przede wszyst­kim zwolnienia ze świadczeń na rzecz państwa. W dobie rozbicia dzielnicowego wzrosła rola ducho­wieństwa. Zmiany, które doprowadziły do uniezależnienia Kościoła w Polsce od władzy świeckiej, są przede wszystkim zasługą Henryka Kietlicza, arcybiskupa gnieźnieńskiego w latach 1199-1219. Nadawanie praw osadom prowadziło do wykształcania się warstw wolnych chłopów oraz mieszczan. Zróżnicowanie warstw ludności pod względem prawnym spowodowało wyodrębnienie się na ziemiach polskich stanów: duchownego, rycerskiego, mieszczańskiego i chłopskiego.

TEMAT 16 - SĄSIEDZI POLSKI W XII - XIII W.

MARCHIA BRANDENBURSKA

W XII - XII w. w Rzeszy znacznie osłabła władza cesarska. Wzrosło natomiast znaczenie lokalnych ksią­żąt i możnych. którzy podbijali oraz kolonizowali tereny leżące na wschód od Niemiec, zajmując m.in. ziemie słowiańskie leżące między Łabą a Odrą. W połowie XII w. jeden z niemieckich książąt, Albrecht Niedźwiedź, podbił także słowiański kraj Stodoran nad Hawelą i utworzył Marchię Branden­burską. Jego następcy, wykorzystując słabość Polski w okresie rozbicia dzielnicowego, rozpoczęli podbój jej ziem. Nowo zdobyte ziemie Bran­denburgii od 1257 r. nazywano Nową Marchią. Sprowadzano tam osadników z Niemiec, zakładano wioski i miasta. Niemcy oprócz ziem, na których utworzyli Nową Marchię, podbili też tereny nadbałtyckie. Między innymi w 1201 r. założyli w Inflantach miasto Rygę. Podbój i chrystianizację lokalnej ludności, Łotyszy, miał wspomagać założony w 1202 r. zakon rycerski kawale­rów mieczowych.

PAŃSTWO ZAKONNE

Na północnym wschodzie Polski, na terenie dzisiejszych Mazur, żyły plemiona pogań­skich Prusów. Organizowali oni łupieżcze napady na sąsiednie tereny, m.in. na Mazowsze, dzielnicę rządzoną przez Konrada, syna Kazimierza Sprawiedliwego. Książę, zajęty walką o tron w Krakowie, w celu zabezpieczenia granicy prusko - mazowieckiej osadził na ziemi cheł­mińskiej zakon krzyżacki. W 1226 r. Konrad zawarł umowę z wysłannikiem wielkiego mistrza zakonu, Hermana von Salzy, zgodnie z którą Krzyżacy mieli podbić i schrystianizować Prusy. W 1237 r. zakon krzyżacki połączył się z zakonem kawalerów mie­czowych. Pod pretekstem obrony Kościoła oraz sze­rzenia chrześcijaństwa rycerze zakonni dążyli do opanowania Prus, Litwy i Rusi. W latach 1230-1283 systematycznie podbijali Prusów. Na zajmowanych ziemiach budowali zamki, miasta i wsie, sprowadzali osadników, a Prusów chrystianizowali lub zabijali. Po umocnie­niu swojego panowania w 1309 r. przenieśli siedzibę władz z Wenecji do Malborka.

CZECHY

Czeskie państwo Przemyślidów już we wczes­nym średniowieczu było lennem cesarzy niemiec­kich i uznawano je za część Rzeszy. Dopiero pod koniec XII w. Czechy zo­stały zjednoczone, a w 1198 r. stały się dziedzicz­nym królestwem. Król czeski Przemysł Ottokar II (1253-1278) powiększył terytorium swojego państwa, podbijając Austrię, Styrię i Karyntię. Stało się ono wówczas najsilniejszym państwem Rzeszy, a jego władca zamierzał zdobyć cesarską koronę. Przegrał jednak walkę z nowo wybranym cesarzem Rudolfem I Habsburgiem. Po śmierci Przemyśla Ottokara II w bitwie pod Dürnkrut władzę przejął jego małoletni syn, Wacław II.

WĘGRY

Węgry rządzone przez Arpadów były państwem dobrze zorganizowanym. Pod koniec XI w. Węgrzy zajęli Chorwację, Dalmację, Słowację i Siedmiogród. Nie dotknęło ich rozbicie dzielnicowe, ale duże znaczenie zyskali tam możnowładcy. Nie byli oni zadowoleni z rządów króla Andrzeja II i władca, aby pozyskać rycerstwo i możnych, wydał w 1222 r. Złotą bullę - przywilej zwalniający ich z podatków, a także gwarantujący im nietykalność osobistą, prawo do wyboru urzędników oraz kontrolę rządów przez sejm zwoływany raz do roku. Szlachta węgierska zyskała również prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa władcy, jeżeli ten złamie dane przez siebie przyrzeczenia.

NIEBEZPIECZEŃSTWO MONGOLSKIE

W XIII w. Europie Środkowowschodniej zagrażał najazd Mongołów. W XII i XIII w. tworzyli oni plemienne państewka, na czele których stali naczelnicy nazywani chanami. Jeden z nich, Temuczin (Temudżin), na początku XIII w. zjednoczył plemiona mongolskie i jako Czyngis - chan (wielki chan) stanął na czele państwa. Stworzył karną, bitną armię, która podbiła Chiny oraz środkową Azję. Pod jego władzą znalazły się rozległe obszary od Oceanu Spokojnego po Ural. Kolejnym terenem podbojów Mongołów stały się ziemie ruskie położone między dolną Wołgą i Donem. W 1223 r. Mongołowie pokonali w bitwie nad rzeką Kałką. Nie wykorzystali jednak tego sukcesu, ponieważ w 1227 r. zmarł Temuczin, który jeszcze za ży­cia podzielił swoje imperium na cztery części. Nie zachowały one jedności i po jego śmierci każda z nich prowadziła samodzielną politykę. W zachodniej powstała Złota Orda. Jej miesz­kańcy, zwani także Tatarami, rządzeni przez Batu - chana, wnuka Temuczina, wyruszyli na podbój terenów europejskich. W latach 1237 - 1240 pokonali Ruś, niszcząc m.in. Kijów. Mongołowie po zajęciu Rusi wyprawili się na Węgry, ale jeden z ich oddziałów uderzył na ziemie polskie, by zapobiec ewentualnemu udzieleniu pomocy władcy węgierskiemu przez polskich książąt. Próby powstrzymania najazdu zakończyły się tragicznie. Najkrwawsza bitwa rozegrała się w 1241 r. pod Legnicą. Pod wodzą wrocławskiego księcia Henryka Pobożnego walczyły w niej wojska kilku książąt polskich, wspierane przez małe oddziały cudzoziemców. Zwyciężyli Tatarzy. Podbój Polski nie był jednak ich głównym celem i po spustoszeniu Śląska udali się oni na Węgry.

TEMAT 17 - DROGI DO ZJEDNOCZENIA POLSKI

PRZYCZYNY ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA W XIII W.

Upadł system władzy książęcej bazujący na administracji grodowej (kasztelanach). W rezul­tacie częstego przyznawania immunitetów zmalało też znaczenie danin, tradycyjnych do­chodów władców. Skarbiec książęcy zasilały natomiast duże wpływy z ceł, rosnące w miarę rozwoju handlu w okresie lokowania wsi i miasta. Wojenne łupiestwa ude­rzały w interesy rzemieślników i kupców, a liczne granice celne ustanawiane przez po­szczególnych książąt hamowały handel. Najazd Mongołów, łupieżcze wyprawy Litwinów i Jaćwingów oraz podboje Marchii Brandenbur­skiej pokazały konieczność jednoczenia się w sytuacji zagrożenia. Możni, rycerstwo oraz duchowieństwo zaczynali dostrzegać potrzebę odnowienia silnego jednolitego państwa. Ludzie wykształceni, głównie duchowni i część możnych, rozumieli rangę korony królewskiej jako symbolu suwerenności państwa. Z zazdrością patrzyli na sąsiadów, szczególnie na Czechy, które po okresie rozbicia dzielnicowego i otrzymaniu w 1198 r. korony królewskiej rosły w siłę.

OŚRODKI I ETAPY JEDNOCZENIA

Dawne czasy świetności państwa polskiego symbolizowały trzy dzielnice: Małopolska, Wielkopolska i Śląsk. W Małopolsce leżał Kraków, od czasów Kazimierza Odnowiciela uznawany za stolicę, w którym znajdowały się relikwie biskupa Stanisława. Kult świętego oraz legenda o cudownym zrośnięciu się jego poćwiartowanych członków pomagały szerzyć idee zjednoczeniowe. Legendę tłumaczono symbolicznie - „zroś­nięcie się" miało dotyczyć poszczególnych ziem polskich. W Wielkopolsce natomiast znaj­dowało się Gniezno z arcybiskupią metropolią. Arcybiskup Jakub Świnka był gorącym orędownikiem zjednoczenia. Trzecią dzielnicę, Śląsk, cechował wysoki poziom rozwoju gospodarczego. Duży wpływ na proces jednoczenia dzielnic miało wymieranie niektórych gałęzi rodu Piastów. Ponieważ tylko jego członkowie mogli sprawować władzę, w sytuacji braku mę­skiego potomka książęta przekazywali w testamentach swoje dzielnice kuzynom. Nastę­powała powolna konsolidacja ziem polskich. Władca krakowski, Bole­sław Wstydliwy, nie miał potomka i po jego śmierci możni małopolscy oddali tron wnukowi Konrada Mazowieckiego, księciu sieradzkiemu Leszkowi Czarnemu. Nie mógł on mieć dzieci i władzę po nim w 1288 r. przejął książę wrocławski Henryk IV Probus (Prawy). Dzięki poparciu bogatego mieszczaństwa krakowskiego pokonał on swoich politycznych przeciwników, m.in. księcia kujawskiego Władysława Łokietka, brata Leszka Czarnego. Następnie rozpoczął starania o uzyskanie zgody na koronację. Plany prze­kreśliła nagła śmierć Henryka Pra­wego w 1290 r. Probus nie miał syna i w tes­tamencie przekazał ziemie kra­kowską i sandomierską księciu wielkopolskiemu Przemysło­wi II, a Wrocław - księciu głogowskiemu Henrykowi III. Książę wielkopolski musiał także wal­czyć z Władysławem Łokietkiem, który ponownie dążył do umocnienia swojej pozycji. Przemysł II w 1291 r. ostatecznie zrzekł się praw do Krakowa na rzecz czeskiego króla. Zabrał jednak insygnia królewskie i, poparty przez arcybiskupa Ja­kuba Świnkę, koronował się w Gnieźnie na króla Polski w 1295 r. Kilka miesięcy później został za­mordowany przez Brandenburczyków. Władca nie miał syna i po jego śmierci na nowo rozgorzała walka o władzę. Rywalizowali ze sobą Henryk III Głogowski, któremu Przemysł II zapisał w testamencie ziemie, i Władysław Łokietek. Wojnę między polskimi książętami wykorzystał król czeski Wacław II, którego poparli możni i duchowień­stwo, zniechęceni ciągłą rywalizacją Piastów. W 1300 r. Wacław II koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Zjednoczenie państwa stało się faktem, chociaż władca wywodził się z obcego rodu i rzadko przebywał w Polsce. W jego imieniu rządy sprawowali urzędnicy lokalni, zwani staro­stami. Wacław II ufał przede wszystkim mieszczań­stwu, zwłaszcza pochodzenia czeskiego oraz niemiec­kiego. Taka polityka szybko wywo­łała sprzeciw, głównie rycerstwa. Niezadowolenie Polaków spotęgowało złożenie przez króla hołdu len­nego ówczesnemu cesarzowi Rzeszy. W 1305 r. wybuchło antyczeskie powstanie rycerskie, które wsparło starania o tron Władysława Łokietka. Wkrótce zmarł też Wacław II. Rządy po nim objął jego syn, Wacław III, będący również królem Węgier od 1301 r. Nowy władca, ostatni męski potomek dynastii Przemyślidów, został jednak zamordowany w 1306 r. Po jego śmierci opustoszały aż trzy trony - czeski, polski i węgierski. Na Węgrzech władzę przejęła francuska dynastia Andegawenów, w Czechach po długiej wojnie królem został Niemiec, Jan Luksemburczyk, a w Polsce na scenę polityczną ponownie wkroczył Władysław Łokietek. Walcząc jednak z opozycją wewnętrzną, Łokietek nie zdołał powstrzymać kolejnego ataku Brandenburczyków na Pomorze Gdańskie. Zwrócił się więc z prośbą o pomoc do Krzyżaków, którzy zgodzili się odeprzeć ten najazd. Po zwy­cięstwie okazało się, że książę nie może im zapłacić za udzieloną pomoc i jako zastaw przejęli oni połowę grodu w Gdańsku. W listopadzie 1308 r. zaatakowali polską załogę i opanowali całe miasto, a w ciągu następnego roku zagarnęli całe Pomorze Gdańskie.

KORONACJA WŁADYSŁAWA ŁOKIETKA - 20 STYCZNIA 1320 R.

Władysław Łokietek - popierany przez duchowieństwo, możnych i rycerstwo na spe­cjalnie zwoływanych wiecach - rozpoczął starania o koronację. Papież Jan XXII za cenę zwiększonego świętopietrza, czyli podatku płaconego papieżowi, wydał zgodę na koronację polskiego księcia. Wła­dysław Łokietek w 1320 r. został koronowany na króla Polski w katedrze krakowskiej. Przeprowa­dzenie ceremonii w Krakowie, a nie zwyczajowo w Gnieźnie, potwierdzało stołeczną rolę miasta i podkreślało szczególne znaczenie Małopolski. Rok 1320 uznawany jest za symboliczną datę zakoń­czenia okresu rozbicia dzielnicowego. Łokietek zjednoczył rozbitą politycznie Polskę. Udało mu się także zniwelować wzajemną nie­chęć rycerstwa wielkopolskiego i małopolskiego.

STOSUNKI Z SĄSIADAMI

Król Czech rościł pretensje do ko­rony polskiej i sprzymierzył się z zakonem krzy­żackim. Z zachodu zagrażali pobratymcy Krzyżaków - Brandenburczycy. Jedynym sprzymierzeńcem Polski były Węgry Karola Roberta Andegaweńskiego. Sojusz ten został wzmocniony małżeństwem córki Ło­kietka Elżbiety z królem węgierskim i obietnicą objęcia tronu polskiego przez Andegawenów w razie bezpotomnej śmierci Piastów. Szczególne niebezpieczeństwo dla Polski stanowili Krzyżacy. Łokietek próbował odzyskać utracone tereny, oddając sprawę do sądu papieskiego. Przyznał on Polsce zwrot Pomorza przez Krzyżaków oraz wypłatę odszkodowania. Niezadowoleni z wy­roku Krzyżacy odwołali się do Stolicy Apostolskiej, co oznaczało zawieszenie wykonania wyroku do czasu wydania przez papieża ostatecznego werdyktu. W tym czasie Polska, szukając sojuszników, w 1325 r. zawarła przymierze z pogańską Litwą, przypieczętowane małżeństwem królewicza Kazimierza z litewską księżniczką Aldoną. Propagan­dowo Łokietek poniósł całkowitą klęskę, bo sojusz ten stał się dla Krzyżaków pretekstem do oskarżenia Polski o współpracę z poganami. Nie zapanował oczekiwany pokój, lecz wybuchła ciężka i długotrwała wojna. Najcięższe walki toczyły się w latach 1329-1332, głównie na polskim terytorium. W 1333 r., w kilka miesięcy po zawarciu rozejmu, zmarł Władysław Łokietek. Bitwa pod Płowcami - 1331 r.

TEMAT 18 - KU POTĘDZE

SPUŚCIZNA ŁOKIETKA

Po śmierci 70-letniego Władysława Łokietka władzę przejął jego jedyny syn, 23-letni Kazimierz Wielki. Sytuacja Polski była tragiczna. Nieprzychylny Polsce był rządzący Czechami Jan Luksemburczyk, który uważał się za jej króla, a jego zwierzchnictwo uznawała większość książąt śląskich oraz władca księstwa płockiego. Naszym je­dynym sojusznikiem był wówczas król węgierski Karol Robert Andegaweński.

SUKCESY POLITYKI ZAGRANICZNEJ KAZIMIERZA WIELKIEGO

Kazimierz Wielki swoje panowanie roz­począł od koronacji, która odbyła się w Krakowie w 1333 r. Czeski władca Jan Luksemburczyk już w 1335 r. na zjeździe w Wyszehradzie zrzekł się praw do pol­skiej korony w zamian za wysokie odszkodowanie pieniężne. Jednak ostateczne polubowne załatwienie sprawy czeskiej nastąpiło dopiero w 1339 r. na kolejnym zjeździe w Wyszehradzie. Na zjeździe wyszehradzkim w 1335 r. zapadły też decyzje dotyczące sporu polsko - krzyżackiego. Nieza­dowolony z wyniku decyzji, Kazimierz Wielki, podobnie jak wcześniej Władysław Łokietek, odwołał się do sądu papieskiego. Kolejny raz wydano wyrok korzystny dla Polski - nakazano Krzyżakom zwrot wszystkich zagrabionych ziem. Decyzja sądu stała się natomiast znakomitym argumentem w dalszych przetargach dyplomatycznych z Krzyżakami. Zakończyły się one zawarciem pokoju w Kaliszu w 1343 r. Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską, a pozostałe ziemie otrzymali Krzyżacy jako „wieczystą jałmużnę" od króla polskiego. W sąsiedniej Rusi Halicko - Włodzi­mierskiej władzę sprawował wówczas Bolesław Jerzy Trojdenowicz - Piast z Mazowsza, który zwrócił się do polskiego króla z prośbą o wsparcie. W zamian obiecał przekazać mu swoje księstwo w razie bezpotomnej śmierci. Gdy Trojdenowicz zmarł wskutek otrucia, Kazimierz podjął kilka wypraw wojennych na Ruś Halicką (Czerwoną) w latach 1340-1366, zakończonych włączeniem jej terytorium do Polski. Rywalizacja z Li­twą o Ruś Halicką przyczyniła się do zbliże­nia władcy i Piastów mazowieckich. Kazimierz Wielki zawierał także sojusze z księstwami Pomorza Zachodniego.

OCENA POLITYKI ZAGRANICZNEJ

Kazimierz Wielki niewątpliwie był wybitnym politykiem, potrafiącym wykorzystać nadarzające się okazje. Król, nic nie tracąc, przygotowywał grunt pod późniejsze działania. Najtrwalszym osiągnięciem polityki zagranicznej Kazimierza Wielkiego był sojusz z Węgrami, okupiony układem o sukcesji z 1339 r. Na jego mocy po bezpotomnej śmierci polskiego władcy tron miał objąć jego siostrzeniec, syn Karola Roberta - Ludwik Węgierski.

REFORMY WEWNĘTRZNE

Kazimierz Wielki wprowadził jednolity system zarządzania państwem. Przy boku władcy dzia­łała powoływana przez niego rada królewska, peł­niąca funkcje doradcze. W jej skład wchodzili m.in. marszałek odpowiedzialny za bezpieczeństwo pań­stwa, kanclerz zajmujący się głównie polityką za­graniczną, podskarbi zarządzający skarbem. Królew­skimi urzędnikami lokalnymi byli starostowie, powoływani i odwoływani przez monarchę. Odrębne prawa w każdej dzielnicy, będące spuścizną rozbicia po­litycznego, król postanowił ujednolicić. Na jego polecenie obowiązujące dotychczas prawne zasa­dy zwyczajowe zostały skodyfikowane, czyli spi­sane - oddzielnie dla Małopolski i Wielkopolski. Król, aby wzmocnić jed­ność kraju, powołał też Sąd Wyższy Prawa Niemiec­kiego. Kazimierz Wielki zachęcał też Żydów do osiedlania się w Pol­sce, nadając im przywileje. Nie dyskryminował rów­nież miast, tak jak jego ojciec, i za jego panowania lokowano ich ponad sto, a nazwy kilku z nich nawią­zywały do jego imienia. Wiele miast otrzymało też nowe przywileje. Do sukcesu go­spodarczego Polski Kazimierza Wielkiego przyczyniło się też wprowadzenie przez króla zasady „jednej monety w całym królestwie". Gruba srebrna moneta, zwana groszem, zastą­piła używane wcześniej różnorodne cienkie srebrne denary. Reformy wewnętrzne państwa były ściśle związane z polityką zagraniczną, której sukcesy zależały od wyraźnego wzrostu siły militarnej. Jej podstawą było pospolite ruszenie rycerstwa. Każdy powołany był przydzielony do konkretnego oddziału - chorągwi. Z inicjatywy władcy wzniesiono też wiele fortyfikacji - mury w 23 miastach i co naj­mniej 53 zamki obronne. Twierdze rozmieszczono planowo, na najbardziej zagrożonych granicach oraz w rejonach o największym znaczeniu gospodarczym. Właśnie ta działal­ność Kazimierza Wielkiego zaowocowała słynnym porzekadłem o królu, który zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną.

AKADEMIA KRAKOWSKA (1364)

Kazimierz Wielki czy­nił starania, by Stolica Apostolska wyraziła zgodę na utworzenie w Polsce wyższej uczelni. We wrześniu 1364 r. papież Urban V zatwierdził statut Akademii w Krakowie, z czterema wydzia­łami: prawa kanonicznego, prawa cywilnego, medycyny i sztuk wyzwolonych.

CORONA REGNI POLONIAE (KORONA KRÓLESTWA POLSKIEGO)

W czasach Kazimierza Wielkiego narodziła się idea Korony Królestwa Polskiego. Zgodnie z nią król polski był prawowitym zwierzchnikiem i dziedzicem wszystkich ziem, jakie kiedykolwiek należały do państwa lub były zamieszkane przez Polaków, ale nie był właścicielem państwa, lecz tylko jego władcą. W wypadku braku króla władzę sprawowały stany, a praktycznie jeden z nich - rycerstwo. Przyjęcie zasady Korony Królestwa oznaczało również niepodzielność i niezbywalność terytorialną państwa polskiego. Każdy władca miał natomiast obowiązek odzyskiwania terenów utraconych przez jego poprzedników.

TYGIEL NARODÓW

Polska była państwem zróżnicowanym pod względem etnicznym, językowym i religij­nym. W Polsce rosła liczba ludności żydowskiej. Kazimierz Wielki potwierdził przywileje nadane jej w 1264 r. przez Bolesława Pobożnego.

DLACZEGO WIELKI

W czasach jego rządów polskie społeczeństwo utworzyło jednolitą monarchię stanową. Władca umierając w 1370 r. pozostawił państwo o ponad dwukrotnie większym terytorium i prawie trzykrotnie większej liczbie ludności. Polskę zaczęto uznawać za lokalne mocarstwo.

TEMAT 20 - KRYZYS ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY

CZARNA ŚMIERĆ I KRYZYS GOSPODARCZY

Na początku XIV w. Europę Zachodnią dotknął kryzys gospodarczy. Jedną z jego przyczyn było wprowadzenie do obiegu dużej ilości fałszywych monet, bitych z rozkazu króla Francji Filipa IV Pięknego. Ochłodzenie i nadmierne opady deszczu przez wiele lat powodowały klęski nieurodzaju. W latach 30. XIV w. w Azji Środkowej wybuchła epidemia dżumy, która stopniowo rozszerzała się na inne rejony Azji i Afrykę Północną. Oblegający genueńską faktorię Kaffę na Krymie Mongołowie usiłowali wywołać zarazę, podrzucając do obleganego miasta szczątki zarażonych osób. Wkrótce w Kaffie wybuchła epidemia, a jej ocalali obrońcy uciekli na statki. W 1347 r. dopłynęły one do sycylijskiego portu w Mesynie, ale na ich pokładach byli już tylko umierający w męczarniach ludzie. Epidemia dżumy, zwanej także czarną śmiercią lub morową zarazą, w latach 1348-1350 objęła niemal całą Europę.

WOJNA STULETNIA I JEJ NASTĘPSTWA

We Francji po śmierci Filipa IV Pięknego i jego trzech synów pojawił się problem braku następcy tronu. Legiści uznali, że władzę powinni przejąć synowie Karola Walezjusza, brata Filipa IV. W 1337 r. rozpoczęła się wojna między Francją i Anglią. Ciągnęła się ona aż do 1453 r. Trwała więc ponad sto lat i dlatego nazywana jest wojną stuletnią. W 1346 r. wojska Edwarda III odniosły wspaniałe zwycięstwo pod Crecy. Dziesięć lat później w bitwie pod Mauperthuis również zwyciężyli Anglicy. Anglia w 1360 r., po stracie części wojsk, zgodziła się na zawarcie pokoju. Warunków pokoju żadna ze stron jednak nie przestrzegała. Francja pogrążyła się w chaosie, który próbował wykorzystać król Anglii Henryk V. Ruszył z silną armią na Francję i w 1415 r. zwyciężył pod Azincourt, a następnie zajął Paryż. Sukcesy wojenne i grabieże Anglików obudziły nastroje patriotyczne społeczeństwa francuskiego, także jego niższych warstw. Porwała je do walki młoda wieśniaczka Joanna d'Arc, która w 1429 r. na czele wojsk francuskich ruszyła na odsiecz obleganemu Orleanowi. Joannie udało się też nakłonić delfina, czyli legalnego następcę tronu Francji, Karola VU Walezjusza, do zdobycia Reims i koronacji w tym uświęconym przez tradycję miejscu. Została wzięta do niewoli przez Burgundczyków, sojuszników Anglii. Ci sprzedali ją Anglikom, którzy postawił Joannę d'Arc przed sądem inkwizycyjnym. Została uznana za czarownicę i spalona na stosie w 1431 r. Skutki wojny stuletniej były straszliwe.

KONFLIKTY SPOŁECZNE

Czarna śmierć i wojna stuletnia wywołały wiele buntów i powstań uboższej ludności. W drugiej połowie XIV w. do największych zrywów należały żakieria, czyli powstanie chłopów we Francji oraz powstanie Wata Tylera w Anglii. W Anglii zamieszki wybuchły po nałożeniu na społeczeństwo szeregu wysokich podatków. Buntownicy pod przywództwem Wata Tylera opanowali nawet Londyn i zamordowali m.in. kanclerza oraz podskarbiego królewskiego. Mniej głośne i krwawe, ale znacznie częstsze były protesty czeladników w miastach.

TEMAT 21 - KRYZYS IDEI UNIWERSALNYCH

WŁADZA CESARSKA

W Niemczech okres wielkiego bezkrólewia zakończył się w 1273 r. Władcą został wtedy Rudolf z Habsburga, który pokonał swojego głównego przeciwnika, Przemyśla Ottokara II. Wieloletnie walki o koronę cesarską zakończyły się zwycięstwem Karola IV Luksemburczyka (1346-1378), który był równocześnie królem Czech. Za jego panowania faktyczną stolicą Rzeszy była Praga. Prowadzili politykę nazywaną domową, współcześnie określaną jako dynastyczna. Polegała ona na obsadzaniu tronów jak największej liczby państw członkami własnego rodu. Karol IV w 1356 r. musiał wydać Złotą bullę, dokument regulujący prawo wyboru króla. Od momentu wydania dokumentu, elekcji władcy mogło dokonywać siedmiu elektorów: arcybiskupi Moguncji, Kolonii i Trewira oraz król Czech, palatyn Renu, książę sasko-wirtemberski i margrabia brandenburski. Po śmierci ostatniego władcy, Zygmunta Luksemburczyka, koronę cesarską otrzymał Albrecht II (1438-1439) z dynastii Habsburgów. W rękach tego rodu pozostawała ona do końca istnienia I Rzeszy w 1806 r.

NIEWOLA AWINIOŃSKA PAPIEŻY

W dziejach średniowiecznego papiestwa przełom stanowił pontyfikat Bonifacego VIII (1294-1303). W bulli Unam sanctam wyniósł urząd papieski ponad wszelką władzę świecką. Klątwa rzucona na króla Francji Filipa IV Pięknego miała rozstrzygnąć spór na korzyść papiestwa, a stało się odwrotnie. Filip ogłosił, że wybór Bonifacego na papieża jest nieważny i uwięził go. A po kilku dniach Bonifacy zmarł. Za pontyfikatu Klemensa V (1305-1314), jednego z następców Bonifacego VIII, siedziba papiestwa została przeniesiona do Awinionu w południowej Francji, a Francuzi zaczęli stanowić większość w kolegium kardynałów. Okres przebywania papieży w Awinionie, w latach 1309--1377, a więc prawie 70 lat, nazywany jest niewolą awiniońską, na wzór biblijnej niewoli babilońskiej. Wielu duchownych za główną przyczynę kryzysu Kościoła uważało pozostawanie Stolicy Apostolskiej w Awinionie. Pod naciskiem św. Brygidy i Św. Katarzyny ze Sieny, znanej z opieki nad zadżumionymi, Grzegorz XI (1370-1378) przeniósł siedzibę papiestwa do Rzymu w 1377 r. Po roku zmarł ostatni francuski papież, a na jego następcę konklawe wybrało Włocha, Urbana VI (1378-1389). Jednak wkrótce kardynałowie francuscy oświadczyli, że wybór ten jest nieważny i powołali nowego papieża, Klemensa VII (1378-1394). Obaj papieże chcieli utrzymać władzę. Wydarzenia w latach 1378-1417 doprowadziły do kolejnego rozłamu w Kościele, zwanego wielką schizmą zachodnią.

SOBORY PRÓBĄ REFORMY KOŚCIOŁA

Trudną sytuację w Kościele miał rozwiązać sobór zwołany w 1409 r. do Pizy. Wybrano na nim nowego papieża, Aleksandra V. Nie uznali go jednak pozostali dwaj, wobec czego było aż trzech papieży („bezecna troistość"). Żaden nie chciał dobrowolnie zrezygnować z piastowanej godności, ale wszyscy trzej zgodzili się poddać orzeczeniu kolejnego soboru, jako najwyższego organu Kościoła. Obradował on w Konstancji w latach 1414--1418 i doprowadził do ponownego zjednoczenia Kościoła zachodniego. Wybrano nowego papieża, Marcina V, a jego trzech poprzedników sobór nakłonił do ustąpienia z urzędów, chociaż ostatni zrezygnował dopiero w 1449 r. Walka o władzę w Kościele spowodowała dalsze osłabienie autorytetu papiestwa. Pojawiły się też grupy koncyliarystów, czyli osób uznających sobór za najwyższą władzę w Kościele. Angielski teolog, profesor z Oxfordu John Wiklef uznał, że źródłem wiary nie jest wola papieża czy soboru, a jedynie słowa Pisma Świętego. Jego zdaniem Kościół powinien być ubogi - tak jak Chrystus. Wiklef głosił też, że Kościół nie jest potrzebny do pośredniczenia między Bogiem a ludźmi. Do jego idei nawiązał Jan Hus, Czech, wykładowca uniwersytetu praskiego i znakomity kaznodzieja. Husa wezwano na sobór do Konstancji, gdzie bronił swoich nauk. Został jednak potępiony, ponieważ nie chciał wyprzeć się swoich przekonań. Uznano go za heretyka i spalono na stosie w 1415 r.

TEMAT 22 - ANDEGAWENOWIE I JAGIELLNOWIE NA TRONIE POLSKIM

ANDEGAWENOWIE W POLSCE

Kazimierz Wielki nie mając męskiego potomka postanowił usynowić swojego wnuka Kaźka Słupskiego i przekazać mu część polskich ziem. Jednak po śmierci ostatniego władcy z dynastii Piastów możni Małopolski zdecydowali się dotrzymać warunków umowy zawartej z Węgrami i unieważnić testament króla jako niezgodny z zasadą Korony Królestwa Polskiego. Władcą Polski został Ludwik Andegaweński, syn Karola Roberta. Był on także królem Węgier od 1342 r., po śmierci ojca. Polska i Węgry znalazły się więc pod panowaniem jednego monarchy. Takie połącze­nie państw, gdzie jedynym czynnikiem jednoczącym jest osoba władcy, nazywamy unią personalną. Ludwika uważano za jednego z najpotężniejszych europej­skich władców. W Polsce nie ocenia się go aż tak dobrze, chociażby ze względu na jego krótki pobyt w naszym kraju. Rządy w jego imieniu sprawowali matka, Elżbieta Łokietkówna i panowie małopolscy. Władca skupił się na działaniach zmie­rzających do zapewnienia polskiego tronu jednej ze swoich córek. Ludwik Węgierski, by zyskać poparcie rycerstwa, wy­dał w 1374 r. przywilej koszycki, znacznie obniżający podatek poradlny. Posunięcie to zdecydowanie uszczuplało dochody skarbu królewskiego W 1381 r. przywilej został rozciągnięty także na majątki duchowieństwa. Śmierć Ludwika w 1382 r. zapoczątkowała dwuletni okres bezkrólewia. Rycerstwo nie chciało wyrazić zgody na objęcie tronu przez starszą córkę zmarłego króla, Marię. Była ona wówczas królową Węgier i żoną Zygmunta Luksemburczyka. Ostatecznie na tron wyniesiono młodszą córkę Ludwika, Jadwigę, którą w 1384 r. koronowano na króla Polski Tym samym unia polsko - węgierska przestała istnieć.

LITWA

Litwini należeli do ludów bałtyjskich. W XIII w. utworzyli państwo, którym władał Mendog. Przyjął on chrzest, wraz z dworem, aby unik­nąć najazdów krzyżackich. Szybko jednak powró­cił do praktykowania religii pogańskiej. Po śmierci Mendoga państwo litewskie zostało podzielone, ale zjednoczył je ponownie wielki książę Giedy­min (1315-1341). On i jego synowie, Olgierd i Kiejstut podbili ziemie dzisiej­szej Białorusi i Ukrainy. Terytorium Litwy powięk­szyło się wtedy dziesięciokrotnie. Rozciągało się od Bałtyku aż po Morze Czarne. Po­gańscy Litwini stanowili w nim mniejszość, stali też na niższym poziomie cywilizacyjnym niż pod­bita chrześcijańska ludność ruska. Zakon dążył do zdobycia ziem, które połączyłyby Prusy z Inflantami, w pierwszej kolejności Żmudzi. Litwa, ostatni po­gański kraj w Europie, nie mogła długo opierać się im samotnie. Potrzebowała sojusznika. Jej sto­sunki najmniej konfliktowo układały się z Pol­ską, której również zagrażali Krzyżacy. Kolejny władca Litwy, Olgierd, pozostał przy pogaństwie i nawet kazał się pochować z 18 końmi. Jednak jego syn oraz następca Jogaiła - w naszym pań­stwie znany jako Jagiełło - postanowił zawrzeć sojusz z Polską i przyjąć chrzest.

UNIA POLSKI I LITWY

W Polsce po koronacji małoletniej Jadwigi faktyczne rządy sprawowali możnowładcy ma­łopolscy. Poszukiwali oni również kandydata na męża dla polskiej królowej i króla. Unieważnili obiet­nice małżeńskie, jakie wiązały ją z Wilhelmem Habs­burgiem, a na nowego pretendenta do jej ręki wy­brali księcia pogańskiej Litwy, Jagiełłę. W sierpniu 1385 r. w Krewie doszło do zawarcia ugody. Jagiełło w zamian za małżeństwo z Jadwigą i tytuł króla polskiego zobowiązał się przyjąć chrzest wraz ze wszystkimi swoimi poddanymi, przyłączyć Litwę do Korony i odzyskać utracone wcześniej ziemie polskie. Na czele opo­zycji stanął stryjeczny brat Jagiełły, książę Witold. Na Litwie wybuchła wojna domowa, którą zakoń­czyło zawarcie ugody w Ostrowiu. Witold - jako namiestnik Jagiełły - miał zarządzać Wielkim Księ­stwem Litewskim. Niezadowolony książę nadal jed­nak dążył do zerwania unii. Sądził, że jego siły wzrosną dzięki podbojom na wschodzie i południu, co doprowadzi do uniezależnienia się Litwy od Polski. Wyprawa zakończyła się porażką Witolda w bitwie z Mongołami nad rzeką Worsklą. W1401 r. Polska i Litwa zawarły kolejne umowy w Wilnie oraz Radomiu, które ostatecznie określiły związek państw jako unię personalną. Ostateczny kształt związkowi polsko - litewskiemu został nadany w 1413 r. w Horodle. Nowy akt unii potwierdził odrębność Litwy, która odtąd miała mieć własnego wielkiego księcia, podległego polskiemu królowi. Równość stron podkreślało rozciągnięcie przywilejów polskiej szlachty na kilkadzie­siąt rodów litewskich.

TEMAT 23 - RZĄDY WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY

POCZĄTKI RZĄDÓW JAGIEŁŁY

Na początku 1386 r. książę Litwy, Jagiełło, zgodnie z umową z Krewa, przybył do Krakowa. Tam przyjął chrzest, na którym otrzymał imię Władysław, a następnie wziął ślub z Jadwigą i został koronowany. Pierwsze lata rządów Jagiełły w Polsce były dla niego bez wątpienia trudne. Władcą Polski była jego żona, chociaż zgodnie z ówczesnymi zwyczajami władzę powinien spra­wować mężczyzna. Po śmierci Jadwigi, podczas porodu, w 1399 r. pojawiła się kwestia utrzymania tronu przez Jagiełłę. Możnowładz­two uznało, że może on nadal być władcą Polski, ale w zamian za nadanie mu szeregu praw. Wzrosło wówczas znaczenie rady królewskiej.

SPRAWA KRZYŻACKA

Krzyżacy byli zdecydowanymi przeciwnikami unii polsko - litewskiej, ponieważ wiązała się ona z chrystianizacją Litwy przez polskie duchowień­stwo. Przyjęcie chrztu przez ostatnie pogańskie państwo w Europie podważało zasadność istnie­nia państwa zakonnego. Toteż Krzyżacy próbo­wali podać w wątpliwość postępy chrystianiza­cji państwa litewskiego. Próbowali też wspierać separatystyczne dążenia Witolda, niejednokrotnie nastawiając go prze­ciwko Jagielle, chcąc rozbić unię Polski i Litwy. Obie strony szukały tylko pretekstu, by rozpocząć otwartą wojnę. Powodem stało się powstanie Żmudzinów w 1409 r. Poparła je Litwa, a polscy posłowie wysłani do Malborka oświadczyli wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu Ulrykowi von Jungingen, że atak na Litwę zostanie odebrany jako casus belli (przyczynę wojny). Działania wojenne rozpo­częli Krzyżacy już wczesną je­sienią 1409 r., zajmując ziemię dobrzyńską. Wiosną Ja­giełło zaskoczył przeciwnika, kierując uderzenie na Malbork, a nie na Gdańsk, jak oczekiwali Krzyżacy. Połączone siły polsko - litewskie ruszyły w głąb Prus i napotkały wojska krzyżackie 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem. Tam została stoczona jedna z najkrwawszych bitew europejskiego średniowiecza. Kilkutysięczna liczebna przewaga wojsk Jagiełły i jego znakomite dowodzenie przesądziły o losach bitwy. Po bitwie odłączyły się wojska litewskie, a samym Po­lakom zabrakło sił i ochoty, by oble­gać Malbork. Oddziały topniały, bo pospolite ruszenie rycerskie myś­lało raczej o powrocie do domów i o żniwach niż o prowadzeniu dal­szej wojny. Nie wykorzystano szan­sy całkowitego rozprawienia się z wrogiem. Sytuacja Polski i Litwy sprawiła, że pokój z Krzyżakami zawarty w lutym 1411 r. w Toru­niu nie przyniósł korzyści adekwatnych do grunwaldzkiego zwycięstwa. Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, a Żmudź powróciła do Litwy na czas życia Jagiełły i Witolda. Jednak najważniejszym skutkiem wojny z Krzyżakami było trwałe osłabienie ich armii.

DALSZE WOJNY Z KRZYŻAKAMI

Warunki pokoju toruńskiego nie zadowalały żadnej ze stron. Jako pierwsi nie do­trzymali ich Krzyżacy, napadając w 1414 r. na pograniczne ziemie polskie. Wielka polsko - litewska wyprawa odwetowa zatrzymała się jednak na dobrze bronionych krzy­żackich zamkach i miastach. Wojnę tę nazwano głodową, gdyż spustoszone zostały głów­nie wsie państwa zakonnego. Nowy pokój został zawarty już po śmierci króla w 1435 r. w Brześciu Kujawskim. Na jego mocy zakon ostatecznie utracił Żmudź.

POLITYKA DYNASTYCZNA

Zawarcie i utrzymanie unii Litwy i Polski zapoczątkowało rosnące znaczenie dyna­stii Jagiellonów. Niektóre decyzje Jagiełły, dotyczące m.in. spra­wy krzyżackiej czy przejęcia tronu w Czechach, wią­żą się z jego słabą pozycją jako władcy Polski. Będąc Litwinem, na pierwszym miejscu stawiał in­teresy Litwy. Długo też nie miał męskiego potomka - następcy, co nie sprzyjało potędze Polski. Dopiero z ostatniego małżeństwa z Zofią Holszańską doczekał się dwóch synów - Władysława i Kazimierza. Aby zyskać poparcie szlachty, musiał przede wszyst­kim nadać jej przywileje. W dwóch najważniejszych, ogłoszonych w Jedlni w 1430 r. i w Krakowie w 1433 r., król zagwarantował szlachcie nietykalność osobistą i majątkową.

TEMAT 24 - IMPERIUM OSMANÓW

KRÓL I KARDYNAŁ

Po śmierci Władysława Jagiełły możni wybrali na króla jego najstarszego syna, Włady­sława. Do szybkiej koronacji Władysława dążył m.in. kardynał Zbigniew Oleśnicki. Ostatecznie wobec małoletniości króla rządy w Polsce przejęła rada regencyjna, której przewodził właśnie Oleśnicki. Natomiast na wielkiego księcia Litwy wybrano młodszego brata Włady­sława, Kazimierza. W ten sposób unia personalna łącząca Polskę i Litwę została zerwana. Czasy Władysława, zwanego później Warneńczykiem, to okres dynamicznych prze­mian w środkowej Europie.

ZAGROŻENIE TURECKE

Pod koniec XIII w. jeden z tureckich emirów, Osman I, ogłosił się sułtanem i zaczął tworzyć nowe muzułmańskie imperium. Turcy osmań­scy pokonali Serbów i Bośniaków w bitwie na Kosowym Polu w 1389 r. oraz Bułgarów. Król Wę­gier Zygmunt Luksemburczyk zorganizował prze­ciwko nim krucjatę. Wypra­wa zakończyła się klęską w bitwie pod Nikopolis (1396).

WARNA

W 1440 r. na Węgrzech doszło do ko­ronacji syna Jagiełły - Władysława. Po raz drugi w historii doszło do zawarcia polsko - węgierskiej unii personalnej. Król Polski i Węgier był zbyt młody oraz niedoświadczony, by dowodzić wojskami i dlatego na ich czele w rzeczywistości stał znakomity węgierski wódz Jan Hunyady. W 1444 r. armia węgierska wkroczyła na terytorium podległej Turkom Bułgarii i rozpoczęła oblężenie Warny. Bitwa zakończyła się klęska sił węgierskich. Poległ też Władysław III Warneń­czyk, a jego odciętą głowę muzułmanie zakonserwo­wali w miodzie. Na Węgrzech po śmierci Władysława Warneńczy­ka sejm wybrał na króla kilkuletniego Władysława V Pogrobowca z dynastii Habsburgów. Na regenta, do czasu objęcia przez władcę rządów osobistych, wy­znaczył Hunyady'ego. Ten znakomity wódz obronił przed Turkami linię rzeki Dunaj. Znacznie gorsza sytuacja niż na Węgrzech pano­wała w cesarstwie bizantyjskim. Pozbawione pomocy, traciło kolejne terytoria, aż w końcu ograniczało się właściwie do jednego miasta - Konstantynopola. Potężne fortyfikacje, wznoszo­ne od czasów rzymskich, pozwalały jednak na dłu­gotrwałą obronę. Ale i one nie wytrzymały ataku potężnej artylerii tureckiej sułtana Mehmeda II. Po niespełna dwóch miesiącach walk w 1453 r. Turcy opanowali Konstantynopol, kładąc kres istnieniu Bizancjum. Do zdobytego miasta przenieśli swoją stolicę i nazwali ją Istambuł.

TEMAT 25 - KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK NA TRONIE POLSKI I LITWY

POCZĄTEK RZĄDÓW

W Polsce trwało bezkrólewie, ponieważ Kazimierz, młodszy brat Warneńczyka, zwlekał z podjęciem decyzji o objęciu tronu. Wielki książę litewski chciał ustępstw ze strony możnowładców. Zgodził się zostać królem za cenę uznania Polski i Litwy za odrębne państwa, połączone ze sobą jedynie unią personalną.

PRZECIW KRZYŻAKOM

Krzyżacy nie mogli liczyć na oddziały poddanych tworzących pospolite ruszenie. Rycerstwo państwa krzyżackiego coraz częściej patrzyło z uznaniem na Królestwo Polskie, w którym każdy władca nadawał przywileje. Zażegna­niu kryzysu nie sprzyjało również utrudnia­nie mieszczaństwu zyskownego handlu zbożem z Polską. Zaczęli na dużą skalę tworzyć oddziały żołnierzy zaciężnych. Skarb państwa zakonnego po wojnach z Polską i Litwą został natomiast mocno nadszarpnięty. Krzyżacy, aby opłacić najemne wojska, w 1454 r. sprzedali Nową Marchię margrabiemu Brandenburgii, mimo to ciągle musieli podnosić podatki. Aby bronić się przed nadużycia­mi władz zakonu, na początku 1440 r. z inicjatywy rycerstwa ziemi chełmińskiej, Torunia i Chełmna doszło do utworzenia konfede­racji ziem i miast państwa krzy­żackiego - Związku Pruskiego. Na czele tej organizacji stała Tajna Rada, której przewodził Jan Bażyński. Jego przywódcy, obawiając się surowych represji, w 1454 r. zdecydowali się działać otwarcie, wypowiadając posłu­szeństwo zakonowi. Król Kazimierz przyjął hołd rycerstwa pruskiego i ogłosił akt inkorporacji całych Prus, co oznaczało nową wojnę z Krzyżakami. Niestety, niepowodze­nie przypadło w udziale królowi Kazimie­rzowi. Do wojny nie przyłączyła się Li­twa, a polskie pospolite ruszenie okazało się zbyt słabe. Tworzyło je rycerstwo, a właściwie szlachta, która już w tamtych czasach wykształciła się z niego. Aby nakłonić ją do udziału w wojnie, Ja­giellończyk nadał jej nowe przywileje w Cerekwicy, a następnie w Nieszawie (1454). Przyrzekł nie zwoływać więcej po­spolitego ruszenia ani nie nakładać no­wych podatków bez jej uprzedniej zgody. Szlachta po otrzymaniu przywilejów cerekwicko - nieszawskich zmobilizowała się i król ruszył z armią pod Chojnice. Kazimierz Jagiellończyk po klęsce pod Chojnicami był zmuszony prowadzić wojnę właściwie bez pospolitego ruszenia i bez pieniędzy. Malbork w 1457 r. został oddany Polakom przez czeską załogę w zamian za zaległy żołd. Wojna, w której walczyły po obu stronach wojska zaciężne, była wyczerpująca, i to nie tylko finansowo. Musiała więc zakończyć się kompromisem. Po odniesieniu przez polskie wojsko zwycięstwa pod dowództwem Piotra Dunina w bitwie nad Jeziorem Żarnowieckim w 1462 r. Krzyżacy nie byli już w stanie odzyskać posiadanych dawniej ziem. Wojnę trzynastoletnią rozpoczętą w 1454 r. zakończyło podpisanie pokoju w Toruniu w 1466 r. Na jego mocy Polska odzyskała Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską, otrzymała też Malbork, Elbląg oraz biskupstwo warmińskie (Prusy Królewskie). Pozostała część państwa krzyżackiego, Prusy Zakonne, stała się lennem polskim. Największe znaczenie dla Korony miało odzyskanie swobodnego dostępu do morza, co umożliwiło rozwój bezpośredniego handlu z zachodnią Europą.

POLITYKA DYNASTYCZNA

Kazimierz Jagiellończyk i jego żona, Elżbieta z Habsburgów, zwana w Polsce Rakuszanką, mieli liczne potomstwo. Wywarło to zapewne duży wpływ na politykę zagraniczną oraz dynastyczną króla. Polski władca starał się o korony czeską oraz węgierską dla swoich synów, rywalizując z austriackimi Habsburgami. Po śmierci króla Czech Jerzego z Podiebradu w 1471 r. na władcę wybrano najstarszego syna Kazimierza - Władysława. Objął on także tron węgierski, w 1490 r., gdy zmarł król Maciej Korwin, wygrywając z młodszym bratem, Janem Olbrachtem. Młodsi bracia Władysława - Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt Stary - kolejno zasiadali na tronie Polski. Spadkobiercy Władysława Jagiełły decydowali o losach tronów w tej części Europy i uczestniczyli w najważniejszych wydarzeniach politycznych epoki. Kazimierzowi Jagiellończykowi zarzucali też potomni dążenie do utworzenia unii polsko - litewsko - czesko - węgierskiej. Jednak król chciał przede wszystkim osadzić na tronach swoich trzech synów jako suwerennych władców. Świadczy o tym ostatnia wola monarchy, zgodnie z którą po jego śmierci w 1492 r. na tronie polskim zasiadł Jan Olbracht, a na litewskim Aleksander. Tym samym likwidacji uległa unia personalna między Polską a Litwą.

TEMAT 26 - SPOŁECZEŃSTWO STANOWE W POLSCE

TERYTORIUM POLSKI

U schyłku średniowiecza w granicach Polski znajdowały się terytoria będące kolebką jej państwowości - Wielkopolska, Małopolska, Kujawy, ziemia sieradzka i łęczycka, a także Ruś Halicka przyłączona przez Kazimierza Wielkiego, Pomorze Gdańskie odebrane Krzyżakom oraz ziemie lenne - Mazowsze i Prusy Zakonne. Tworzyły one Koronę Królestwa Polskiego, która razem z Wielkim Księstwem Litewskim stanowiła dwuczłonowe państwo.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ STANÓW

Późnośredniowieczne społeczeństwo w Polsce, podobnie jak niemal w całej Europie, podzielone było na stany: duchowieństwo, rycerstwo - szlachtę, mieszczaństwo i chłopstwo.

DUCHOWIEŃSTWO

Duchowieństwo jako odrębny stan społeczny ukształtowało się inaczej niż pozostałe warstwy. Wynikało to z pełnionych funkcji religijnych, które wymagały długotrwałych przygotowań, kończących się święceniami kapłańskimi. Przynależność do tego stanu nie była dziedziczna. Mogli do niego należeć przedstawiciele różnych warstw. Wyższe stanowiska w hierarchii kościelnej, np. godności biskupie, mogli piastować jedynie synowie szlacheccy. Proboszczami wiejskich parafii zostawali często krewni właściciela wsi, zaś synowie mieszczan należeli na ogół do kleru miejskiego.

CHŁOPI

Warstwa ta musiała uiszczać ustalone świadczenia dla właściciela wsi - czynsz, oraz dla Kościoła - dziesięcinę. Największą grupę stanowili kmiecie, użytkujący dziedzicznie ziemie należące do monarchy, szlachty lub Kościoła. Zgodnie z aktem lokacyjnym mogli oni zasiadać w samorządzie, a także opuścić wieś po wywiązaniu się ze swoich powinności. Stan chłopski nie miał żadnego wpływu na sprawy dotyczące całego państwa. Stopniowej likwidacji ulegał nawet samorząd wiejski, co było skutkiem nadania szlachcie m.in. w 1423 r. przywileju warckiego przez Jagiełłę.

MIESZCZANIE

U podstaw ukształtowania się stanu mieszczańskiego leżały przywileje lokacyjne, uzyskane głównie w XIII w. Rozwój samorządu - rady i sądu - w XIII i XIV w. umożliwił rozciągnięcie prawa miejskiego na wszystkich mieszkańców, ale pełnię praw obywateli miasta posiadała jedynie niewielka grupa mieszczan. Status obywatela był dziedziczny po ojcu, ale można go było też nabyć wraz z zakupem nieruchomości. Wszyscy mieszkańcy miasta byli całkowicie wolni osobiście. Każde miasto oddzielnie pertraktowało z królem, starając się uzyskać przywileje dla siebie.

RYCERSTWO - SZLACHTA

Stan szlachecki ukształtował się z dwóch warstw społecznych - możnowładztwa i rycerstwa. W Polsce, w odróżnieniu od zachodniej Europy, nie doszło do silniejszego uzależnienia się drobnego rycerstwa od możnowładców. Stopniowo wyodrębniał się jeden stan szlachecki. Szlachcicem był ten, kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał własną ziemię i podlegał sądom szlacheckim. Jego przywilej to m.in. używanie herbu.

POCZĄTKI POLSKIEGO PARLAMENTARYZMU

Przywileje nadane w Budzie (1355) i w Koszycach (1374) miały fundamentalne znaczenie dla formowania się jednolitego stanu szlacheckiego. Został on całkowicie zwolniony z obowiązków podatkowych, z wyjątkiem dwugroszowej opłaty od jednego łana. Już Kazimierz Wielki chciał zapewnić koronę swojemu siostrzeńcowi Ludwikowi Węgierskiemu. który później zabiegał o prawo do niej dla jednej z córek. W 1493 r. po raz pierwszy został zwołany sejm walny, na którym zgromadzili się przedstawiciele sejmików ziemskich. Datę tę przyjmuje się za symboliczny początek monarchii parlamentarnej w Polsce. W skład sejmu wchodzili król, senat i izba poselska.

---