ZAGADNIENIA WSTĘPNE

POSTĘPOWANIE KARNE

• Prawo karne dzieli się na prawo karne

• a) materialne,

• b) wykonawcze,

• c) procesowe.

• Prawo karne procesowe - to zespół norm regulujących czynności, których celem jest ujawnienie przestępstwa., wykrycie jego sprawcy oraz osądzenie go i ewentualne wykonanie kary, środków karnych lub środków zabezpieczających.

• Celem postępowania karnego jest rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa poprzez realizację norm prawa karnego. Następuje to przez osiągnięcie

• stanu sprawiedliwości materialnej, tj. doprowadzenie do słusznego zastosowania prawa karnego materialnego, a niekiedy i prawa materialnego cywilnego, np. zasądzenie odszkodowania z urzędu w procesie karnym,

• stanu sprawiedliwości proceduralnej, tj. przeprowadzenie procesu uczciwego, rzetelnego, prowadzonego fair.

• Prawo karne procesowe realizuje następujące funkcje:

• funkcję prakseologiczną, wyrażającą się w takim ukształtowaniu postępowania, które zapewnia sprawiedliwe rozstrzygnięcie i zabezpiecza przed popełnieniem pomyłki,

• funkcję gwarancyjną, zapewniającą ochronę podstawowych wartości nadrzędnych takich jak godność ludzka, prawo do intymności, więzi rodzinne itp. oraz ochronę praw jednostki w procesie (oskarżonego i pokrzywdzonego),

• funkcję regulacyjną, realizowaną przez porządek czynności procesowych, ich kolejność (ordo processus criminalis)

• funkcję materialnoprawną, polegająca na tym, że normy prawa procesowego wywierają wpływ na prawa karne materialne, np. przepisy o prawie odmowy zeznań, zakaz wymuszania zeznań.

• Przedmiotem procesu jest problem odpowiedzialności karnej, a czasami i cywilnej oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo, czyli powinność poniesienia przez konkretną osobę konkretnej konsekwencji określonych w prawie karnym lub cywilnym za konkretne przestępstwo. Podstawą faktyczną odpowiedzialności jest czyn zarzucany oskarżonemu, który w wypadku potwierdzenia dowodami zostaje przypisany oskarżonemu w wyroku.

• Źródłami prawa karnego procesowego są:

• ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (poprzednio obowiązywał k.p.k. z 1969, a przed nim k.p.k. z 1928 r.),

• Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (ratyfikowana przez Polskę w 1992 r.), mająca - zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji RP - zastosowanie w sytuacji, gdy nie da się z nią pogodzić unormowań wewnętrznych,

• Europejska Konwencja o Ekstradycji z 19657 r. ratyfikowana przez Polskę w 1993r. oraz umowy dwustronne

• Konstytucja RP, np. art. 174, stanowiący, że sądy wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej,

• przepisy wykonawcze do k.p.k.., np. wydane na podstawie art. 181 § 2 k.p.k.

• Przepisy polskiego prawa procesowego obowiązują na terytorium RP (zasada terytorialności). Wszelkie postępowania karne mogą toczyć się na terytorium RP tylko na podstawie polskich przepisów, chyba że umowa międzynarodowa stanowi inaczej. Nie mają zastosowania przepisy obcych państw zarówno do czynności wykonywanych przez polskie organy procesowe, jak i obce. Obce organ procesowe nie mają jurysdykcji na terytorium Polski. Obcy sąd nie może wyznaczyć rozprawy na terytorium Polski i wice versa. Jedynie przedstawicielstwa dyplomatyczne lub urzędy konsularne mogą dokonywać czynności w ramach pomocy prawnej (art. 586 § 1 k.p.k.). Polski organ procesowy, wykonujący pomoc prawną dla organu państwa obcego stosuje polską procedurę, lecz może uczynić zadość żądaniu organu państwa obcego i zastosować przepisy obcego prawa, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego w Polsce.

• Pod względem czasu przepisy procesowe, inaczej niż w prawie karnym materialnym, mają zastosowanie zawsze nowe, ustawa działa wstecz (lex retro agit), lecz skuteczność czynności dokonanych pod rządami poprzedniej ustawy ocenia się na podstawie poprzednich przepisów. Przepisy wprowadzające dany akt prawny mogą przewidywać inne reguły, np. art. 7 p.w. k.p.k. utrzymuje dotychczasową właściwość sądu, jeżeli już wniesiono akt oskarżenia.

• W zależności od rodzaju odpowiedzialności będącej przedmiotem procesu rozróżnia się:

• proces zasadniczy, w którym rozpatruje się kwestię odpowiedzialności karnej,

• akcję cywilną w procesie karnym, obejmującą postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej:

• postępowanie adhezyjne- art. 65 k.p.k.,

• obowiązek naprawienia szkody - art. 46 k.k., art. 72 § 2 k.k.,

• orzeczenie nawiązki - art. 46 § 2 k.k., art. 47 k.k., art. 47 a k.k., art. 290 § 2 k. k,

• zasądzenie odszkodowania z urzędu - art. 415 § 4 k.p.k.

• Ze względu na stosunek do głównego przedmiotu procesu wyróżnia się:

• postępowanie zasadnicze, zmierzające do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego,

• postępowania dodatkowe, które prowadzi się w związku z postępowanie zasadniczym; nie zapada w nich rozstrzygnięcie co do samej zasady odpowiedzialności. Są to postępowania:

• incydentalne, obejmujące kwestie dodatkowe (wpadkowe), w toku procesu, np. zastosowanie tymczasowego aresztowania,

• pomocnicze, podczas których usuwa się trudności, które pojawiły się w czasie procesu, np. postępowanie ekstradycyjne oraz o przejęcie lub przekazanie ścigania, postępowanie o odtworzenie akt, pomoc prawna,

• następcze, prowadzone po uprawomocnieniu się wyroku w celu załatwienia kwestii, które pojawiły się po uprawomocnieniu się orzeczenia, np. postępowanie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, postępowanie ułaskawieniowe, postępowanie o wydanie wyroku łącznego,

• uzupełniające, zmierzające do uzupełnienia wyroku co do niektórych kwestii, np. zaliczenie tymczasowego aresztowania na poczet kar (art. 420 k.p.k.).

• Postępowanie zasadnicze może się toczyć jako:

• postępowanie zasadnicze zwyczajne, będące postępowanie podstawowym,

• postępowanie zasadnicze szczególne, charakteryzujące się odstępstwami proceduralnymi w przebiegu procesu. Są to:

• postępowanie uproszczone,

• postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego,

• postępowanie nakazowe,

• Do tych postępowań zalicza się postępowanie karne skarbowe i postępowanie w sprawach nieletnich, lecz różnią się one przedmiotem rozpoznania.

NACZELNE ZASADY PROCESU

NACZELNE ZASADY

• Naczelne zasady procesu - społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu. Charakteryzują się tym, że:

• posiadają węzłowe znaczenie w procesie, określają model procesu, np. zasada skargowości,

• zawierają określoną treść ideologiczną i społeczną,

• dotyczą bezpośrednio procesu,

• maja charakter dyrektywny.

• Klasyfikacja naczelnych zasad

• Wyróżnia się zasady:

• abstrakcyjne, ogólne idee nie związane z żadnym konkretnym ustawodawstwem, np. zasada skargowości,

• zasady - dyrektywy, nie mające charakteru absolutnego, dopuszczające wyjątki ze względu na różne wartości, np. zasada bezpośredniości,

• zasady - reguły, mające charakter pełny bez żadnych wyjątków, np. zasada domniemania niewinności.

• konkretne, zawarte w konkretnym ustawodawstwie,

• Ze względu na sposób określenia wyróżnia się zasady:

• prawnie zdefiniowane (skodyfikowane), które określone są w obowiązującym ustawodawstwie, np.




• zasada prawdy materialnej (art. 2 § 2 k.p.k.),

• zasada obiektywizmu (art. 4 k.p.k.),

• zasada prawa do obrony (art. 6 k.p.k.),

• zasada swobodnej oceny dowodów (art. 7 k.p.k.),

• zasada domniemania niewinności (art. 5 § 1 k.p.k.),

• zasada in dubio pro reo (art. 5 § 2 k.p.k.),

• zasada skargowości (art. 14 k.p.k.),

• zasada legalizmu (art. 10 § 1 i 2 k.p.k.),

• zasada publiczności (art. 355 k.p.k.),

• zasada współdziałania ze społeczeństwem (art. 3 i art. 15 § 2 k.p.k.),

• zasada informacji (art. 16 § 1 k.p.k.).




• zasady prawnie niezdefiniowane (nieskodyfikowane), nie określone w konkretnym przepisie, a wynikające z kilku przepisów, np. zasada bezpośredniości,

• Ze względu na źródło określenia zasady dzieli się na:

• zasady konstytucyjne, zawarte w Konstytucji, np.

• zasada obiektywizmu (art. 45 ust. 1 Konstytucji),

• zasada prawa do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji),

• zasada domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji),

• zasada uczciwego procesu (art. 40 i art. 45 ust. 1 Konstytucji).

• zasady pozakonstytucyjne, nie przewidziane w Konstytucji, a wyrażone w ustawie.

• W doktrynie dokonuje się różnej systematyki zasad, jak też różny jest ich katalog. Nie sposób je wszystkie przedstawiać, a wystarczające jest zwrócenie uwagi na najważniejsze.

• Zasada prawdy materialnej - podstawę wszystkich rozstrzygnięć powinny stanowić ustalenia faktyczne zgodne z rzeczywistością (art. 2 § 2 k.p.k.); jej podporządkowane są pozostałe.

• Zasada obiektywizmu - organ procesowy powinien być bezstronny do stron i innych uczestników postępowania (art. 4 k.p.k.). Jej realizację zapewnią przepisy dot. wyłączenia sędziego lub innego organu (art. 40 i 41 k.p.k.).

• Zasada domniemania niewinności - oskarżonego należy traktować jak niewinnego, dopóki nie zostanie udowodniona mu wina w sposób przewidziany prawem. W myśl art. 42 ust. 3 Konstytucji „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.”

• Zasada in dubio pro reo - wszystkie nie dające się rozstrzygnąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego (art. 5 § 2 k.p.k.). Odnosi się ona tylko do ustaleń faktycznych, chociaż w doktrynie dopuszcza się też jej stosowanie do wątpliwości prawnych (S. Waltoś). Z zasady tej wynika też niedopuszczalność dokonywania ustaleń alternatywnych. Wiążę się z nią kwestia tzw. ciężaru dowodu (onus probandi); spoczywa na oskarżycielu i powodzie cywilnym; oskarżony nie musi udowadniać swoje niewinności.

• Zasada swobodnej oceny dowodów - organy procesowe w ocenie dowodów kierują się swoim przekonaniem nie skrępowanym ustawowymi ocenami, ukształtowanym pod wpływem wskazań wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania (art. 7 k.p.k.). K.p.k. nie nakazuje uznania pewnych faktów za udowodnione, a innych za nieudowodnione.

• Zasada bezpośredniości - organ procesowy jest obowiązany zetknąć się ze źródłem lub środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym, na którym opiera swe ustalenia, powinien być przede wszystkim środek pierwotny. Nie jest ona zdefiniowana, a wynika z art. 92 i art. 410 k.p.k.

• Zasada skargowości - organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie tylko na skutek skargi uprawnionego podmiotu (art. 14 k.p.k. ); obowiązuje w postępowaniu sądowym.

• Zasada ścigania z urzędu (oficjalności) - organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie niezależnie od czyjekolwiek skargi; obowiązuje w postępowaniu przygotowawczym.

• Zasada kontradyktoryjności - strony mają prawo do walki o korzystne dla się rozstrzygnięcie; obowiązuje w postępowaniu sądowym. W pełni obowiązuje na rozprawie

• Zasada inkwizycyjności - badanie sprawy należy wyłącznie do organu procesowego; obowiązuje w postępowaniu przygotowawczym (art. 297 § 1 i 2 k.p.k.).

• Zasada legalizmu - organ procesowy powołany do ścigania przestępstw obowiązany jest wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne w razie powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia publicznego (art. 10 k.p.k.).

• Zasada oportunizmu - organ procesowy może nie wszczynać postępowania jest to niecelowe (np. art. 11 k.p.k.); jest to zasada przeciwstawna zasadzie legalizmu.

• Zasada prawa do obrony - oskarżony ma prawo bronić swych interesów w procesie (obrona materialna) oraz korzystać z pomocy obrońców (obrona formalna) - art. 42 ust. 2 Konstytucji, art. 6, art. 74 § 1 i art. 175 § 1 k.p.k.

• obrona materialna

• obrona formalna

• Zasada publiczności - społeczeństwo ma dostęp do wiadomości o procesie karnym, znajdująca najpełniejszy wyraz na rozprawie (art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 355 k.p.k.).

• Zasada uczciwego (rzetelnego) procesu - organy procesowe powinny prowadzić proces rzetelnie, z poszanowaniem godności uczestników procesu i w rozsądnym terminie.

• Oprócz tych zasad, w doktrynie wymienia się:




• zasadę trafnej represji,

• zasadę koncentracji procesu,

• zasadę szybkości procesu,

• zasadę niezawisłości sędziowskiej,

• zasadę ustności,

• zasadę kolegialności,

• zasadę kontroli procesu.

PRZESŁANKI PROCESU KARNEGO

PRZESŁANKI

• Przesłankami procesu karnego nazywamy warunki prawne dopuszczalności procesu karnego lub niektórych jego faz. Nazywane też są warunkami dopuszczalności procesu karnego.

• Wyróżnia się:

• przesłanki pozytywne (dodatnie) - powodujące, iż proces jest w ogóle prawnie dopuszczalny, np. istnienie oskarżonego warunkuje prowadzenie postępowania sądowego

• przesłanki negatywne (ujemne) - przeszkody procesowe uniemożliwiające wszczęcie i prowadzenie procesu, np. śmierć oskarżonego. Wystąpienie negatywnej przesłanki procesowej powoduje, że nie jest możliwe wszczęcie postępowania, a jeżeli już zostało wszczęte, zaniechanie jego kontynuowania.

• Przesłanki dzieli się na:

• przesłanki ogólne - warunkujące każde postępowanie, np. res iudicata dotyczy każdego procesu,

• przesłanki szczególne - warunkujące tryb szczególny, np. postępowanie uproszczone.

• Występują:

• przesłanki materialne - warunkujące odpowiedzialność karną, będące warunkami odpowiedzialności określonymi w prawie karnym materialnym, a realizowane w procesie karnym. Są to wypadki, gdy

• a) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

• b) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

• c) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

• d ) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

• e) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych, a więc korzystający z immunitetu materialnego (parlamentarnego, prokuratorskiego, adwokackiego, radcowskiego) art. 17 § 1 pkt 1 - 4 i 8 k.p.k.)

• przesłanki formalne - nie wywierają wpływu na odpowiedzialność karną, a jedynie warunkują dopuszczalność samego procesu. Chodzi o sytuacje, gdy

• a) oskarżony zmarł,

• b) nastąpiło przedawnienie karalności,

• c) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone(res iudicata) albo wcześniej wszczęte toczy się,

• d) brak skargi uprawnionego oskarżyciela (lis pendens),

• e) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,

• f) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie (art. 17 § 1 pkt 5 - 7 i 9 - 11 k.p.k.).

• Wyróżnia się:

• przesłanki bezwzględne (absolutne) - warunkujące dopuszczalność postępowania przeciwko każdej osobie o określony czyn w każdym układzie procesowym, np. znikomy stopień społecznej szkodliwości, przedawnienie,

• przesłanki względne (relatywne) - warunkujące dopuszczalność ścigania określonej osoby o określony czyn tylko w danym konkretnym układzie procesowym, np. brak wniosku, brak skargi uprawnionego oskarżyciela,

• Katalog przesłanek procesowych zawarty jest w art. 17 § 1 k.p.k.; nie ma on charakteru wyczerpującego, na co wskazuje pkt 11 tego przepisu, w którym wymieniono inną okoliczność wyłączającą ściganie.

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE ŚCIGANIE

• czynu nie popełniono (art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k.); w ogóle nie zaistniało zdarzenie będące przedmiotem procesu lub wprawdzie miało miejsce, lecz nie jest ono czynem, np. pożar spowodowany wyładowaniem atmosferycznym,

• brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia (art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k.); nie zdołano zebrać dostatecznych dowodów, które pozwalałyby stwierdzić, że w ogóle czyn został popełniony.

• czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego (art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.); stwierdzono, że czyn nie zawiera znamion określonych w ustawie karnej, zarówno określonych w części ogólnej, np. brak winy lub w części szczególnej, np. sprawca zaboru cudzej rzeczy ruchomej nie uczynił tego w celu przywłaszczenia (art. 278 § 1 k. k.).

• ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa (art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.); chodzi o wypadki, gdy w ustawie wyraźnie stwierdza się, że sprawca nie popełnia przestępstwa. Ma to miejsce w wypadku

• obrony koniecznej (art. 25 § 1 k. k.),

• stanu wyższej konieczności (art. 26 § 1 k. k.),

• ryzyka (art. 27 § 1 k. k.),

• błędu co do okoliczności wyłączającej bezprawność lub winę (art. 25 29 k. k.),

• błędu co do prawa (art. 30 k. k.),

• niepoczytalności (art. 31 § 1 k. k.),

• społeczna szkodliwość czynu jest znikoma(art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.). Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia (art. 115 § 2 k. k.).

• ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze (art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k.); kodeks karny lub ustawy karne dodatkowe, określając, że sprawca nie podlega karze mają na względzie z reguły czynny żal sprawcy stanowią, że sprawca nie podlega karze. Są to tzw. klauzule niekaralności Ich celem jest zapobieżenie przestępstwu lub ułatwienie jego wykrycia i ścigania sprawcy. I tak nie podlega karze sprawca, który:

• dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię przestępstwa (art. 15 1 k. k.),

• dobrowolnie odstąpił od przygotowania (art. 17 1 k. k.)

• współdziałający, jeżeli dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego (art. 23 1 k. k.),

• który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo zdarzenia powszechnie niebezpiecznego (art. 169 § 1 k.k.) lub niebezpieczeństwo katastrofy w komunikacji (art. 176 § 1 k. k.),

• składa fałszywe zeznanie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym, nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytani (art. 233 § 3 k. k.),

• dobrowolnie odstąpił od udziału w grupie lub związku mającym na celu popełnianie przestępstw i ujawnił przed organem powołanym od ścigania przestępstw wszystkie istotne okoliczności popełnionego czynu lub zapobiegł popełnieniu zamierzonego przestępstwa (art. 259 k. k.).

• oskarżony zmarł (art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k.); brak podmiot czynnego nie pozwala na orzeczenie w przedmiocie odpowiedzialności karnej.

• nastąpiło przedawnienie karalności (art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.); przedawnienie karalności powoduje ustanie karalności czynu, a terminy są określone w art. 101 k. k.

• postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone - res iudicata (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.); chodzi o prawomocne orzeczenie sądowe co do tej samej osoby o ten sam czyn. W wypadku prawomocnego umorzenia postępowania przygotowawczego nie jest możliwe wszczęcie i prowadzenie dochodzenia lub śledztwa o ten sam czyn postępowania przeciwko osobie, które występowała w poprzednim postępowaniu w charakterze podejrzanego ze względu na tzw. konsumpcję skargi publicznej.

• postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby wcześniej wszczęte toczy się - lis pendens (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.); nie mogą się toczyć dwa postępowania o ten sam czyn przeciwko tej samej osobie.

• sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych (art. 17 § 1 pkt 8 k. p. k); Chodzi o tzw. immunitety materialne. Korzystają z niego:

• poseł lub senator nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego ani w czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu. Za taką działalność poseł odpowiada wyłącznie przed Sejmem, a w przypadku naruszenia praw osób trzecich może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą Sejmu (art. 105 i art. 108 Konstytucji).

• prokurator, który za nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza, prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie (art. 66 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, Dz. U. z 2002 r., Nr 21, poz. 206 ze zm.),

• adwokat, korzystający przy wykonywaniu zawodu adwokackiego z wolności słowa i pisma w granicach określonych przez zadania adwokatury i przepisy prawa, a w razie nadużycie tej wolności, stanowiącego ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza, podlega ściganiu tylko w drodze dyscyplinarnej (art. 8 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. o adwokaturze, Dz. U. z 2002 r., Nr 123, poz. 1058),

• radca prawny, który przy wykonywaniu czynności zawodowych korzysta z wolności słowa i pisma w granicach określonych przepisami prawa i rzeczową potrzebą, a nadużycie tej wolności, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie strony lub jej pełnomocnika, świadka, biegłego albo tłumacza powoduje wyłącznie odpowiedzialność dyscyplinarną (art. 11 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, Dz. U. z 2002 r., Nr 123, poz. 1059).

• Orzecznictwu sądów karnych nie podlegają też osoby poddane kognicji Trybunału Stanu Za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą:

• Prezydent Rzeczypospolitej,

• Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów,

• Prezes Narodowego Banku Polskiego,

• Prezes Najwyższej Izby Kontroli,

• członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,

• osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem, oraz

• Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.

• posłowie i senatorowie w zakresie w jakim naruszają zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z osiągnięciem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, jak też zakaz nabywania tego majątku(art. 198 Konstytucji).

• Dotyczy to także osób korzystających z immunitetu zakrajowości, obejmującego immunitet dyplomatyczny i konsularny. Nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych:

• 1) uwierzytelnieni w Rzeczypospolitej Polskiej szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych,

• 2) osoby należące do personelu dyplomatycznego tych przedstawicielstw,

• 3) osoby należące do personelu administracyjnego i technicznego tych przedstawicielstw,

• 4) członkowie rodzin osób wymienionych w pkt 1-3, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej,

• 5) inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych (art. 578 k.p.k.).

• Nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych w zakresie czynności pełnionych podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych, a na zasadzie wzajemności w pozostałym zakresie:

• 1) kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw obcych,

• 2) osoby zrównane z nimi na podstawie umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych (art. 579 § 1 k.p.k.).

• brak skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.); chodzi wyłącznie o postępowanie sądowe, które może się toczyć w wyniku skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 14 k.p.k.), np. wniesienie aktu oskarżenia przez pokrzywdzonego o czyn ścigany z oskarżenia publicznego.

• brak wymaganego zezwolenia na ściganie (art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k.); chodzi o tzw. immunitety formalne. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej:

• poseł lub senator, odpowiednio bez zgody Sejmu lub Senatu (art. 105 ust. 5 i art. 108 Konstytucji RP);

• sędzia, bez uprzedniej zgody sądu dyscyplinarnego (art. 181 Konstytucji, art. 80 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. nr 98, poz. 1070 z późn. zm.).

• sędzia wojskowy (art. 30 § 2 i 3 ustawy z 21 VIII 1997 r. Prawo o ustroju sądów wojskowych, Dz. U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

• sędzia Sądu Najwyższego, bez zezwolenia sądu dyscyplinarnego (art. 49 § 1 i 2 ustawy z 23 XI 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz. U. nr 240, poz. 2052 ).

• sędzia WSA i NSA bez zezwolenia sądu dyscyplinarnego (art. 29 i art. 49 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sądów administracyjnych, Dz. U. Nr 153, poz. 1296).

• sędzia Trybunału Konstytucyjnego, bez uprzedniej zgody Trybunału Konstytucyjnego (art. 196 Konstytucji i art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Zgodę wyraża Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału, z wyłączeniem sędziego Trybunału, którego wniosek dotyczy (art. 7 ust.1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym).

• sędzia Trybunału Stanu, bez uprzedniej zgody Trybunału Stanu. (art. 200 Konstytucji i art. 16 ust. 1 ustawy z 26 III 1982 r. o Trybunale Stanu, Dz. U. 1993 r. Nr 38 poz. 172 z późn. zm.).

• prokurator, bez zgody sądy dyscyplinarnego (art. 54 ust. 1 ustawy z 20 VI 1985 r. o prokuraturze, Dz. U. z 2002, nr 21, poz. 206 z późn. zm.).

• Prezes Najwyższej Izby Kontroli, bez uprzedniej zgody Sejmu (art. 206 Konstytucji i art. 18 ustawy z 23 XII 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli, Dz. U. z 2001r. nr 85, poz. 937 z późn. zm.), a wiceprezesi i dyrektor generalny NIK oraz pracownicy nadzorujący lub wykonujący czynności kontrolne korzystają z immunitetu formalnego, tj. nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej z powodu swoich czynności służbowych bez zgody Kolegium Najwyższej Izby Kontroli (art. 88 ust. 1 ustawy o NIK);

• Rzecznik Praw Obywatelskich, bez uprzedniej zgody Sejmu (art. 211 Konstytucji RP).

• Prezes Instytutu Pamięci Narodowej, bez uprzedniej zgody Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, ( art. 14 ustawy

• Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, bez uprzedniej zgody Sejmu (art. 11 ustawy z a 29 VIII 1997 r. o ochronie danych osobowych, Dz. U. z 2002, Nr 101, poz. 926).

• Rzecznik Praw Dziecka, bez uprzedniej zgody Sejmu (art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz. U. nr 6, poz. 69).

• brak wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k.); chodzi o przestępstwa ścigane na wniosek lub pokrzywdzonego lub dowódcy jednostki wojskowej, np. zgwałcenie (art. 197 § 3 k. k).

• zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie (art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k.); np. amnestia, abolicja, zastrzeżenie państwa obcego o ściganiu tylko określonych przestępstw w wypadku ekstradycji (art. 596 k.p.k.). quasi list żelazny (art. 589 § 1 i 2 k.p.k.),

Konsekwencje braku przesłanek dodatnich lub wystąpienie przesłanek ujemnych

• W razie braku którejkolwiek przesłanki dodatniej lub wystąpienie przesłanki ujemnej uniemożliwia wszczęcie i prowadzenie postępowania. Jeśli chodzi o postępowanie przygotowawcze to powodują one odmowę jego wszczęcia lub umorzenie dochodzenia lub śledztwa. W postępowanie sądowym ich ujawnienie przed rozpoczęciem przewodu sądowego skutkuje umorzenie postępowania postanowieniem, a w razie ich stwierdzenia po tym terminie powoduje umorzenie postępowania wyrokiem, a gdy w grę w chodzi fakt, iż czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, a także gdy czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, wydaje się wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny (art. 414 § 1 k.p.k.).

UCZESTNICY PROCESU KARNEGO

UCZESTNICY PROCESU KARNEGO

• Uczestnikiem procesu karnego jest podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaką wyznacza mu prawo karne procesowe. Rola tego podmiotu jest określona przez prawo, które określa jego prawa i obowiązki.

• Wyróżnia się następujące kategorie uczestników:

• organy procesowe,

• strony procesowe,

• reprezentanci stron procesowych,

• rzecznicy interesu społecznego,

• pomocnicy procesowi,

• osobowe źródła dowodowe,

• pozostali uczestnicy procesowi.

ORGANY PROCESOWE

• Organami procesowymi są organy państwowe uprawnione do wydawania decyzji procesowych w określonych etapach procesu, niezależnie od innych uprawnień.

• ORGANY PROWADZĄCE POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE

• Prokurator

• Organem prowadzącym śledztwo oraz nadzorującym dochodzenie lub śledztwo w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi jest prokurator. Ustrój prokuratury reguluje ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz. U. 2002 r. Nr 21 poz. 206 ze zm.). Prokuraturę stanowią Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

• Prokurator Generalny

• jest naczelnym organem prokuratury.

• powołuje go Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej spośród dwóch kandydatów zgłoszonych przez Krajową Radę Sądownictwa i Krajową Radę Prokuratury (Art. 10a ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze).

• kadencja Prokuratora Generalnego trwa sześć lat, licząc od dnia złożenia ślubowania. Po upływie kadencji pełni on obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez następcę, przy czym nie może być on ponownie wyznaczony.

• po zakończeniu pełnienia obowiązków przechodzi w stan spoczynku

• Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw (art. 2 ustawy ). Zadania te prokuratorzy wykonują przez:

• 1) prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami,

• 2) wytaczanie powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz składanie wniosków i udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interesu społecznego, własności lub praw obywateli,

• 3) podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach,

• 4) sprawowanie nadzoru nad wykonaniem, postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności,

• 5) prowadzenie badań w zakresie problematyki przestępczości oraz jej zwalczania i zapobiegania,

• 6) zaskarżanie do sądu niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach zgodności z prawem takich decyzji,

• 7) koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe,

• 8) współdziałanie z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innym naruszeniom prawa,

• 9) współpracę z Szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych w zakresie niezbędnym do realizacji jego zadań ustawowych,

• 10) opiniowanie projektów aktów normatywnych,

• 11) podejmowanie innych czynności określonych w ustawach.

• Prokuratorami powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury są prokuratorzy Prokuratury Krajowej, prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych.

• Prokuratorami wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury są prokuratorzy Naczelnej Prokuratury Wojskowej, wojskowych prokuratur okręgowych i wojskowych prokuratur garnizonowych.

• Prokuratorami Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu są prokuratorzy Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej oraz prokuratorzy oddziałowych komisji ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej.

• Prokuratura zbudowana jest na zasadach:

• a) niezależności

• b) jednolitości,

• c) centralizmu,

• d) hierarchicznego podporządkowania,

• e) jednoosobowego kierownictwa.

• Zasada niezależności

• Prokurator przy wykonywaniu czynności jest niezależny. Jest jednak obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Polecenie dotyczące treści czynności procesowej prokurator przełożony wydaje na piśmie, a na żądanie prokuratora - wraz z uzasadnieniem. W razie przeszkody w doręczeniu polecenia w formie pisemnej dopuszczalne jest przekazanie polecenia ustnie, z tym że przełożony jest obowiązany niezwłocznie potwierdzić je na piśmie. Jeżeli prokurator nie zgadza się z poleceniem, może żądać zmiany polecenia lub wyłączenia go od wykonania czynności albo od udziału w sprawie. O wyłączeniu rozstrzyga ostatecznie prokurator bezpośrednio przełożony nad prokuratorem, który wydał polecenie, chyba że wydał je Prokurator Generalny. Polecenie dotyczące treści czynności procesowej, wydane przez prokuratora przełożonego innego niż prokurator bezpośrednio przełożony, nie może obejmować sposobu zakończenia postępowania przygotowawczego i postępowania przed sądem art. 8 ustawy). W przypadku gdy w postępowaniu sądowym ujawnią się nowe okoliczności, prokurator samodzielnie podejmuje decyzje związane z dalszym tokiem tego postępowania.

• Gwarancją niezależności są:

• a) nieusuwalność; prokurator może być odwołany tylko w wypadkach wskazanych w ustawie, np. w trybie kary dyscyplinarnej,

• b) immunitety prokuratorskie,

• c) nieprzenoszalność na inne miejsce służbowe

• Zasada jednolitości - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury stanowią jedną organizacyjną całość; jednostki organizacyjne prokuratury występują na zewnątrz w imieniu całej prokuratury. Podział czynności w prokuraturze jest wewnętrzną sprawą prokuratury jak tez zmiana prokuratora w toku czynności nie pozbawia jej ważności (zasada indyferencji).

• Zasada centralizmu - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają jednemu naczelnemu organowi, a mianowicie Prokuratorowi Generalnemu.

• Zasada hierarchicznego podporządkowania - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, ale za pośrednictwem jednostek organizacyjnych prokuratury wyższego szczebla. Zasada ta wyrażą się w zasadach:

• a) substytucji - prokurator przełożony ma prawo zlecić czynność prokuratorowi podwładnemu, z wyjątkiem gdy przepis prawa zastrzega wykonanie czynności prokuratorowi określonego stopnia, np. kasację nadzwyczajną może wnieść tylko Prokurator Generalny (art. 521 k.p.k.).

• b) dewolucji - prokurator przełożony może przejąć do wykonania czynność prokuratora podwładnego,

• Zasada jednoosobowego kierownictwa - polega na tym, że całością organów prokuratury, jak i każdą jednostka kieruje zawsze jedna osoba

• Policja

• Ustrój Policji określa ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji ( Dz. U. 2002 r. Nr 7 poz. 58z ze zm.). Policja jest umundurowaną i uzbrojoną formację służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Policja w granicach swych zadań Policja w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe. Policja wykonuje również czynności na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego w zakresie, w jakim obowiązek ten został określony w odrębnych ustawach. Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka.

• Policjanci wykonując czynności, mają prawo:

• 1) legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości,

• 2) zatrzymywania osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw,

• 2a) zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie powróciły do niego,

• 3) zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia,

• 4) przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw,

• 5) dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary,

• 5a) obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w przypadku czynności operacyjno-rozpoznawczych i administracyjno-porządkowych podejmowanych na podstawie ustawy - także i dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom,

• 6) żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz jednostek gospodarczych prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej; wymienione instytucje, organy i jednostki obowiązane są, w zakresie swojego działania, do udzielenia tej pomocy, w zakresie obowiązujących przepisów prawa,

• 7) zwracania się o niezbędną pomoc do innych jednostek gospodarczych i organizacji społecznych, jak również zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa,

• 8) dokonywania kontroli rodzaju używanego paliwa przez pobranie próbek paliwa ze zbiornika pojazdu mechanicznego.

• Uprawnienia procesowe Policji określone są w k.p.k.

• Uprawnienia Policji przysługują także organom Straży Granicznej oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w zakresie ich właściwości oraz innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych, np. straży leśnej (art. 312 k.p.k.).

SĄDY

• Sądy są organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości w RP; są to:

• Sąd Najwyższy,

• sądy powszechne,

• sądy administracyjne

• sądy wojskowe (art. 175 § 1 Konstytucji).

• Tworzą oddzielny pion organów państwowych. One kierują procesem na etapie rozpoznania sprawy i wydają decyzje procesowe w postaci orzeczeń (art. 93 § 1 k.p.k.). Orzekanie należy do sędziów, którzy w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.

• Sądami powszechnymi są sądy: rejonowe, okręgowe i apelacyjne.

• Sądami wojskowymi są: wojskowe sądy okręgowe i wojskowe sądy garnizonowe.

• Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Dzieli się na:

• Izbę Cywilną,

• Izbę Karną,

• Izbę Pracy,

• Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych oraz

• Izbę Wojskową.

WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU

• Wyróżnia się właściwość:

• a) rzeczową (przedmiotową),

• b) miejscową (terytorialną),

• c) funkcjonalną (czynnościową).

• Właściwość rzeczowa jest upoważnieniem sądu do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji w przedmiocie odpowiedzialności karnej sprawcy za określone czyny

• Podstawowym sądem pierwszej instancji jest sąd rejonowy. W myśl art. 24 § 1 k.p.k. sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. Określenie właściwości nastąpiło na podstawie reguły ogólnej.

• Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:

• 1) o zbrodnie określone w Kodeksie karnym oraz w ustawach szczególnych,

• 2) o występki określone w rozdziałach XVI i XVII oraz w art. 140-142, 148 § 4, art. 149, 150 § 1, art. 151-154, 156 § 3, art. 158 § 3, art. 163 § 3 i 4, art. 165 § 1, 3 i 4, art. 166 § 1, art. 173 § 3 i 4, art. 185 § 2, art. 210 § 2, art. 252 oraz 253 § 2 Kodeksu karnego,

• 3) o występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego (art. 25 § 1 k.p.k.).

• Jest to stała właściwość. Oprócz tego jest tzw. właściwość ruchoma. Sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy (art. 25 § 2 k.p.k.).

• Właściwość miejscowa - określa który z sądów tego samego rzędu jest właściwy do orzekania w konkretnej sprawie. Zasadą jest, że właściwość tę określa się według miejsca popełnienia przestępstwa. W myśl art. 31 § 1 k.p.k. miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo (forum delicti commissi). Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić (art. 6 § 2 k. k.).

• Jeżeli przestępstwo popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, w sytuacji, gdy przestępstwo nie zostało popełnione w okręgu żadnego sądu, np. na wodach eksterytorialnych , właściwy jest sąd macierzystego portu statku (art. 31 § 2 k.p.k.).

• Jeżeli przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (reguła wyprzedzenia) - art. 31 § 3 k.p.k.).

• Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:

• 1) ujawniono przestępstwo (forum manifestationis),

• 2) ujęto oskarżonego (forum deprehensionis),

• 3) oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał (forum domicilii)

• zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (art. 32 § 1 k.p.k.).

• To samo dotyczy przestępstwa popełnionego za granicą (art. 32 § 2 k.p.k.).

• Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według przepisów poprzedzających, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy (art. 32 § 3 k.p.k.).

• Możliwe jest odstępstwo od zasad wyżej wymienionych w zakresie właściwości rzeczowej, jak i miejscowej. Wynikać to może z:

• a) łączności spraw (connnexitas causarum),

• b) postulatu oszczędności procesu,

• c) delgacji.

• Właściwość z łączności spraw (forum connexitas cauarum) przybiera postać:

• łączności podmiotowej i dotyczy sytuacji, gdy tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do właściwości różnych sądów tego samego rzędu; właściwy jest wówczas sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, a jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu - sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu (art. 33 § 1 i 2 k.p.k.).

• łączności przedmiotowej i polega na tym, że sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się jednocześnie; właściwy jest wówczas sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, a jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu - sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu (art. 34 § 1 i 2 k.p.k.);

• Jeżeli zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie tych spraw, można wyłączyć i odrębnie rozpoznać sprawę poszczególnych osób lub o poszczególne czyny; sprawa wyłączona podlega rozpoznaniu przez sąd właściwy według zasad ogólnych (art. 34 § 3 k.p.k.).

• łączności podmiotowej - przedmiotowej, zachodzącej wówczas, gdy łączę się sprawę ze względu na łączność podmiotową, jak i przedmiotową.

• Właściwość z postulatu oszczędności - w grę wchodzi wówczas, gdy konieczność zmiany właściwości miejscowej ze względów ekonomicznych. Sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego (art. 36 k.p.k.).

• Właściwość z delegacji polega na tym, że:

• Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości (art. 37 k.p.k.).

• jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu (art. 43 k.p.k.).

• jeżeli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności przestępstwa określonym w art. 101 Kodeksu karnego, uwzględniając wniosek sądu właściwego, sąd apelacyjny może przekazać taką sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu (art. 11a p. w. k.p.k.).

• Odstępstwo w tym trybie dotyczy tylko właściwości miejscowej, a żadnym wypadku rzeczowej.

• Właściwość funkcjonalna - obejmuje uprawnienie do podejmowania określonych czynności przez sąd; nie rozpoznaje się całościowo sprawy. I tak np.:

• sąd rejonowy:

• rozpoznaje środki odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 24 § 2 k.p.k. ), np. rozpoznaje zażalenia na postanowienia prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego (art. 252 § 2 k.p.k.).

• stosuje tymczasowe aresztowanie (art. 250 § 2 k.p.k.).

• sąd okręgowy:

• rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń (apelacje i zażalenia) i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę (art. 25 § 3 k.p.k.), 

• wydaje oskarżonemu list gończy (art. 281 k.p.k.).

• sąd apelacyjny:

• rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę (art. 26 k.p.k.)

• przedłużanie tymczasowe aresztowanie na okres ponad 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym i ponad 2 lata w postępowaniu sądowym (art. 263 § 4 k.p.k.)

• Sąd Najwyższy:

• rozpoznaje kasacje oraz środki odwoławcze i inne sprawy w wypadkach określonych w ustawie (art. 27 k.p.k.)

• rozstrzyga zagadnienia prawne przedstawiane przez sady odwoławcze (art. 441 § 1 k.p.k.).

• Spory o właściwość sądu

• Ze sporem między sądami mamy do czynienia wówczas, gdy dwa sądy uznają się za właściwe do rozpoznania sprawy (spór pozytywny) lub dwa sądu uważają, że są niewłaściwe (spór negatywny). Nie jest możliwy spór między sądami nierówno rzędnymi. Do sporu dochodzi wówczas, gdy jeden sąd przekaże sprawę drugiemu sądowi równorzędnemu. Sąd, któremu przekazano sprawę może ją rozpoznać lub wszcząć spór. Spór o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór. W czasie trwania sporu każdy z tych sądów przedsiębierze czynności nie cierpiące zwłoki (art. 38 § 1 i 2 k.p.k.)

• Nie jest możliwy spór między sądem wojskowym i sądem powszechnym. Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd powszechny (art. 39 k.p.k.).

• Sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi. Jeżeli sąd na rozprawie głównej stwierdza, że nie jest właściwy miejscowo lub że właściwy jest sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy. Na postanowienie w kwestii właściwości przysługuje zażalenie (art. 35 § 1 - 3 k.p.k.).

SKŁAD SĄDU

• Skład sądu zależy od rodzaju sądu, instancji i od tego, czy orzeka na rozprawie, czy na posiedzeniu. I tak na rozprawie w pierwszej instancji orzeka:

• Sąd rejonowy;

• w składzie jednego sędziego i dwóch ławników(art. 28 § 1 k.p.k.).

• w składzie trzech sędziów, jeżeli ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji tak postanowi (art. 28 § 2 k.p.k.),

• w składzie jednoosobowym w postępowaniu uproszczonym (art. 476 § 1 k.p.k.).

• Sąd okręgowy:

• w składzie jednego sędziego i dwóch ławników(art. 28 § 1 k.p.k.).

• w składzie trzech sędziów, jeżeli ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji tak postanowi (art. 28 § 2 k.p.k.).

• w składzie dwóch sędziów i trzech ławników w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności (art. 28 § 3 k.p.k.).

• Na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka w składzie trzech sędziów (art. 29 § 1 k.p.k.).Prezes sądu okręgowego może zarządzić rozpoznanie sprawy jednoosobowo, jeżeli sprawa w pierwszej instancji była rozpoznana w takim składzie (art. 476 § 1 k.p.k.). Apelację lub kasację od wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności rozpoznaje sąd w składzie pięciu sędziów (art. 29 § 2 k.p.k.).

• Na posiedzeniu sąd rejonowy orzeka jednoosobowo, a sąd okręgowy, sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy - w składzie trzech sędziów (art. 30 § 1 k.p.k.).

• Sąd odwoławczy na posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (art. 30 § 2 k.p.k.).

WYŁĄCZENIE SĘDZIEGO

• Wyłączenie sędziego ma na celu zagwarantowanie obiektywizmu w rozpoznawaniu spraw. Wyłączenie może mieć miejsce z mocy prawa (iudex inhabilis) i na wniosek (iudex suspectus).

• Sędzia jest z mocy prawa - zgodnie z art. 40 § 1 k.p.k. - wyłączony od udziału w sprawie(iudex inhabilis), jeżeli:

• 1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

• 2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

• 3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

• 4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

• 5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

• 6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

• 7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

• 8) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

• 9) prowadził mediację.

• Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

• Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.

• Sędzia ulega wyłączeniu (iudex suspectus), jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie (art. 41 § 1 k.p.k.). Wniosek o wyłączenie sędziego powinien być zgłoszony do czasu rozpoczęciu przewodu sądowego; zgłoszony po tym terminie pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu.

• Wyłączenie następuje:

• a) na żądanie sędziego,

• b) z urzędu,

• c) na wniosek strony (art. 42 § 1 k.p.k.)

• Jeżeli sędzia uznaje, że zachodzi przyczyna wyłączająca go z mocy prawa wyłącza się, składając oświadczenie na piśmie do akt, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia (art. 42 § 2 k.p.k.).

• O wyłączeniu orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie; w składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie. W razie niemożności utworzenia takiego składu sądu, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu (art. 42 § 4 k. p. k).

STRONY PROCESOWE

UCZESTNICY PROCESU KARNEGO

• Strony procesowe - podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego przedstawiciela.

• Wyróżnia się:

• a) strony czynne - występujące z określonym żądaniem, np. z oskarżeniem lub powództwem cywilnym; są to oskarżyciel (publiczny, posiłkowy lub prywatny), powód cywilny, pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym i przejściowym.

• b) strony bierne - przeciwko którym skierowane jest to żądanie; jest nią oskarżony.

OSKARŻYCIEL

• Oskarżycielem jest uczestnik procesu, który występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie sprawcy przestępstwa i popiera go w toku procesu. Wyróżnia się oskarżycieli:

• a) publicznych - organy państwa, które wnoszą akty oskarżenia o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego lub wyjątkowo w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, a mianowicie wtedy, gdy wymaga tego interes społeczny (art. 60 § 1 k.p.k.) oraz popierają je przed sądem.

• b) prywatnych - pokrzywdzonych, którzy wnoszą i popierają przed sądem akty oskarżenia w sprawach z oskarżenia prywatnego.

• c) posiłkowych:

• oskarżycieli posiłkowych zwykłych - pokrzywdzonych, którzy po wniesieniu aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego popierają oskarżenie obok oskarżyciela publicznego,

• oskarżycieli posiłkowych subsydiarnych - pokrzywdzonych, którzy wnoszę akt oskarżenia zamiast oskarżyciela publicznego odmawiającego wniesienia aktu oskarżenia,

• oskarżycieli posiłkowych ubocznych - pokrzywdzonych, którzy popierają oskarżenie obok oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego.

• Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 § 1 k.p.k.). Art. 32 ust. 1 ustawy o prokuraturze stanowi, że prokurator wykonuje czynności oskarżyciela przed wszystkim sądami i może wykonywać te czynności w sprawach wniesionych do sądu przez innych oskarżycieli. Jest stroną o charakterze szczególnym. Nie działa we własnym imieniu, a w imieniu państwa; wykonuje czynności w interesie ogółu, w tym także w interesie oskarżonego, np. odstępując od oskarżenia.

• Oskarżycielem publicznym może być inny organ państwowy z mocy szczególnych przepisów ustawy, określających zakres jego działania (art. 45 § 2 k.p.k.). Uprawnienie to z mocy ustaw szczególnych przysługuje:

• strażnikom leśnym, nadleśniczym, zastępcom nadleśniczego, inżynierom nadzoru, leśniczym i podleśniczym, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa (art. 47 ust. 2 pkt 7 i art. 48 ustawy z dnia 29 września 1991 r. o lasach, Dz. U. z 2000 r. Nr 56, poz. 679 z późn. zm.).

• Strażnikom Państwowej Straży Łowieckiej o przestępstwa, których przedmiotem jest zwierzyna (art. 39 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie, Dz. U z 2005, nr 127, poz.1066).

• W myśl rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie określenia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, jak również zakresu spraw zleconych tym organom(Dz. U. Nr 108, poz. 1019 z póź. zm.), mogą prowadzić dochodzenie i popierać oskarżenie przed sądem pierwszej instancji w trybie uproszczonym:

• 1) organy Inspekcji Handlowej w sprawach o ujawnione przez nie w czasie przeprowadzania kontroli przestępstwa przewidziane w art. 36 ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów (Dz. U. Nr 229, poz. 2275), w art. 43 ust. 1 i 2 oraz art. 453 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231, z późn. zm.2)) oraz art. 38 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2001 r. Nr 4, poz. 25,z późn. zm.)

• 2) organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w sprawach o przestępstwa określone w art. 49 ust. 1 i 2 i art. 50 ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63, poz. 634 ze zm.), w art. 14ust. 3 ustawy z dnia 30 marca 2001 r. o kosmetykach (Dz. U. Nr 42, poz. 473), oraz w art. 34 ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84 ze zm.),

• 3) urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej w sprawach o przestępstwa z art. 77, 78 ust. 1 i art. 79 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U z 2002 r. Nr 76, poz. 694 ze zm).;

• 4) Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty w sprawach o przestępstwa określone w art. 208 ust. 1 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 ze zm.).

• Uprawnienia do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji przysługuje także organom Straży Granicznej w sprawach o przestępstwa z art. 137, 264, 270, 273 i art. 275—277k. k. , art. 147 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. Nr 128, poz. 1175 z późn. zm) oraz art. 125 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 128, poz. 1176 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959).

• W postępowaniu uproszczonym mogą popierać oskarżenie asesor prokuratury, któremu nie powierzono pełnienia obowiązków prokuratorskich, czyli nie posiadający tzw. votum prokuratorskiego oraz aplikant prokuratorski (art. 93 i art. 99 ust. 2 ustawy o prokuraturze).

• Oskarżyciel posiłkowy

• W myśl art. 53 k.p.k. w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego.

• Oskarżyciel posiłkowy zwykły

• Pokrzywdzony może uzyskać status oskarżyciela posiłkowego tzw. zwykłego, zwanego w literaturze ubocznym w sprawie, w której akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, o ile do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złoży oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1 k.p.k.). Wystarczające jest samo oświadczenie i sąd nie decyduje o jego dopuszczeniu.

• Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 2 k.p.k.).

• Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny

• Wniesienie przez pokrzywdzonego samodzielnie aktu oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego jest uzależnione od „wyczerpania” możliwości doprowadzenia przez niego do wniesienia aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego Drogę tę obrazuje następujący schemat:

• postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania (art. 305 § 1) lub jego umorzeniu (art. 322 § 1) ->

• zażalenie pokrzywdzonego na to postanowienie do prokuratora nadrzędnego (art. 306 § 1) ->

• nieprzychylenie się prokuratora nadrzędnego do zażalenia i skierowanie je do sądu (art. 304 § 2) ->

• uchylenie zaskarżonego postanowienia przez sąd (art. 330 § 2) ->

• ponowne wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub ponowne wydanie postanowienia o jego umorzeniu (art. 330 § 2) ->

• zażalenie pokrzywdzonego na to postanowienie do prokuratora nadrzędnego ->

• utrzymanie zaskarżonego postanowienia w mocy przez prokuratora nadrzędnego - >

• prywatny akt oskarżenia.

• Jest to droga zawiła i uciążliwa dla pokrzywdzonego, wydłuża postępowanie i nie sprzyja jego sprawności i mało skuteczna.

• Pokrzywdzony może wnieść akt oskarżenia do sądu, w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o ponownym postanowieniu o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora (art. 55 § 1 k.p.k.). Ustawa przewiduje tzw. przymus adwokacki, tj. akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata, z zachowaniem warunków wymaganych dla aktu oskarżenia, a jeżeli pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, może to uczynić także radca prawny. W sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego może brać udział również prokurator (art. 55 § 3 k.p.k.).

• Oskarżyciel posiłkowy uboczny

• Jest to inny pokrzywdzony tym samym czynem, który przyłączył się do postępowania wszczęte w wyniku wniesienia aktu oskarżenia przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego. Może to uczynić do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 55 § 3 k.p.k.).

• Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Sąd orzeka, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli (art. 56 § 1 k.p.k.).

• Sąd orzeka także, iż oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, jeżeli stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną lub jego akt oskarżenia albo oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po terminie (art. 56 § 2 k.p.k. ).

• Oskarżyciel prywatny

• Pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (art. 59 § 1 k.p.k.).  Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania (art. 59 § 2 k.p.k.). Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego określa prawo karne materialne. Istotnym ograniczeniem jest szczególny termin przedawnienia tych przestępstw. Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niże z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia (art. 101§ 3 k. k.).

• W razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Są to tzw. strony zastępcze. Jeżeli w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego, sąd umarza postępowanie (art. 61 § 1 i 2 k.p.k.).

• W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator może (art. 60 § 1 k.p.k.):

• a) wszcząć postępowanie lub

• b) wstąpić do postępowania już wszczętego,

• Może to uczynić wówczas, gdy wymaga tego interes społeczny. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego (art. 60 § 2 k.p.k.). Pokrzywdzony, który wcześniej nie wniósł oskarżenia prywatnego może do rozpoczęcia przewodu sądowego przyłączyć się do postępowania.

• Prokurator może odstąpić od oskarżenia, jeżeli uzna, że interes społeczny nie wymaga jego ingerencji.

• w sytuacji gdy prokurator, który wstąpił do postępowania, odstąpił potem od oskarżenia, pokrzywdzony powraca w dalszym postępowaniu do praw oskarżyciela prywatnego (art. 60 § 3 k.p.k.)

• w wypadku gdy prokurator wszczął postępowanie, a następnie odstąpił od oskarżenia, pokrzywdzony, który nie wniósł oskarżenia, może w terminie zawitym 14 dni od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne, a jeżeli takiego oświadczenia nie złoży, sąd umarza postępowanie (art. 60 § 4 k.p.k.).

• Powód cywilny

• Pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (art. 62 k.p.k.). Jest to tzw. powództwo adhezyjne. O przyjęciu powództwa rozstrzyga sąd. Możliwe jest zgłoszenie powództwa także w toku postępowania przygotowawczego i wówczas organ prowadzący postępowanie załącza pozew do akt sprawy, a postanowienie co do przyjęcia powództwa wydaje sąd po wpłynięciu sprawy z aktem oskarżenia; za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się wówczas dzień zgłoszenia powództwa (art. 69 § 1 k.p.k.).

• W razie śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe mogą w tym samym terminie wytoczyć powództwo cywilne o przysługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa (art. 63 § 1 k.p.k.). Tzw. strony nowe.

• W razie śmierci powoda cywilnego osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego i dochodzić przysługujących im roszczeń. Niewstąpienie tych osób nie tamuje biegu postępowania; sąd wydając orzeczenie kończące postępowanie pozostawia wówczas powództwo cywilne bez rozpoznania (art. 63 § 2 k.p.k.).

• Prokurator może (art. 64 k.p.k.):

• a) wytoczyć powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub w razie jego śmieci na rzecz osoby najbliższej; może to uczynić aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej,

• b) popierać wytoczone przez pokrzywdzonego lub osobę najbliższą powództwo, jeżeli wymaga tego interes społeczny.

• Sąd przed rozpoczęciem przewodu sądowego odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli (art. 65 § 1 k.p.k.):

• 1) powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne,

• 2) roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,

• 3) powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,

• 4) to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,

• 5) po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego,

• 6) złożono wniosek, o orzeczenie środka karanego obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 k.k.).

• Powód cywilny może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenie (art. 66 k.p.k.).

• Pokrzywdzony

• Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art. 49 § 1 k.p.k.). Jest to tzw. materialna definicja pokrzywdzonego. że „Krąg pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 * 1 k.p.k. ograniczony jest zespołem znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych” (uchwała SN z 15 IX 1999 r. - I KZP 26/99, OSNKW 1999, nr 11- 12 poz. 69 ). Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej (art. 49 § 2 k.p.k.).

• Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49 § 3 k.p.k.).

• W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

• Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1 k.p.k.).

• Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, tzw. opiekun faktyczny (art. 51 § 2 k.p.k.).

• Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 3 k. p . k.).

• W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu (art. 52 § 1 k.p.k.). Pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym (art. 299 § 1 k.p.k. Z tego tytułu przysługuj* uprawnienia:

• zawiadomienia prokuratora lub Policji o przestępstwie ściganym z urzędu popełnionym na jego szkodę (art. 304 § 1 k.p.k. ); wprawdzie w art. 304 § 1 mowa jest o społecznym obowiązku takiego zawiadomienia przez osobę fizyczną, lecz w istocie chodzi o uprawnienie,

• złożenia i cofnięcia - za zgodą prokuratora - wniosku w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek (art. 12 § 1 i 3),

• złożenia zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożył zawiadomienie o przestępstwie, jeżeli w ciągu 6 tygodni nie został powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia (art. 306 § 3),

• powiadomienia o wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia (art. 305 § 4 ),

• zawiadomienia o treści postanowienia o zamknięciu śledztwa lub dochodzenia (art. 321 § 6 ),

• składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315 § 1 ),

• brania udziału w czynności, o której dokonanie wnosił (art. 315 § 2 ) oraz w innych czynnościach śledztwa lub dochodzenia (art. 317 § 1 ), z tym że w tym ostatnim wypadku prokurator może odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa lub dochodzenia (art. 317 § 2 ),

• zadawania pytań osobie przesłuchiwanej (art. 171 § 2 ),

• uczestniczenia w czynności śledztwa lub dochodzenia, której nie będzie można powtórzyć na rozprawie, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki (art. 316 § 1 ),

• zwrócenia się do sądu z ż*daniem przesłuchania przez s*d świadka, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można go przesłuchać na rozprawie (art. 316 § 3 ),

• doręczenia postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych albo instytucji specjalistycznej oraz wzięcia udziału w przesłuchaniu biegłych oraz zapoznania si* z opinią złożoną na piśmie (art. 318 ),

• udostępnienia akt oraz umożliwienia sporządzenia odpisów i kserokopii oraz uwierzytelnionych odpisów za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art. 156 § 5),

• składania wniosków dowodowych (art. 167 ),

• składania wniosków i innych oświadczeń na piśmie albo ustnie do protokołu (art. 116 k.),

• składania zażalenia na odmowę udostępnienia akt (art. 159 ), na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzenia śledztwa lub dochodzenia (art. 306 § 1 ), na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia naruszające jego prawa (art. 302 § 1 ), na postanowienie co do dowodów rzeczowych (art. 323 § 1 ),

• zgłoszenia powództwa cywilnego (art. 69 § 1 ) oraz zgłoszenia wraz z nim wniosku o zabezpieczenie roszczenia (art. 69 § 2 ),

• ustanowienia pełnomocnika (art. 87 § 1 ).

• zawiadomienia o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu przez oskarżyciela publicznego (art. 334 § 2 ),

• wyrażenia zgody na przekazanie ścigania (art. 591 § 2 ).

• W postępowaniu jurysdykcyjnym pokrzywdzony może wystąpić w roli strony jako: oskarżyciel posiłkowy (zob. tezy do art. 53) albo oskarżyciel prywatny (zob. tezy do art. 59) oraz powód cywilny (zob. tezy do art. 62).

• Oskarżony

• Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art. 71 § 2 k.p.k.).

• Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego (art. 71 § 2 k.p.k.).

• Jeżeli k.p.k. używa w znaczeniu ogólnym określenia "oskarżony", odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego (art. 71 § 3 k.p.k.).

• Oskarżony posiada określone prawa i obowiązki. Określają je przepisy regulujące poszczególne stadia procesu. Wymienić należy, m. in.:

• prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 72 § 1 k.p.k.).

• prawo porozumiewania się oskarżonego tymczasowo aresztowany ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie (art. 73 § 1 k.p.k.),

• brak obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść(art. 74 § 1 k.p.k.).

• Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się (art. 74 § 2 k.p.k. ):

• 1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,

• 2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z za strzeżeniem pkt 3,

• 3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

• Oskarżony, który pozostaje na wolności, jest obowiązany stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadamiać organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, o czym należy oskarżonego uprzedzić przy pierwszym przesłuchaniu (art. 75 § 1 k.p.k.). W razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego można zatrzymać go i sprowadzić przymusowo (art. 75 § 2 k.p.k.).

• prawo posiadania obrońcy; może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców (art. 77 k.p.k.).

• W wypadku, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono (art. 78 § 1 i 2 k.p.k.). W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli (art. 79 § 1 i 2 k.p.k.):

• 1) jest nieletni,

• 2) jest głuchy, niemy lub niewidomy,

• 3) zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, z tym że jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy (art. 79 § 4 k.p.k.).

• 4) sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę,

• Ponadto oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności (art. 80 k. p.k.). W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.

PRZEDSTAWICIELE PROCESOWI STRON

PRZEDSTAWICIELE PROCESOWI STRON

• Strony mogą działać same lub przez swych przedstawicieli, a czasami tylko przez przedstawicieli, np. kasację może sporządzić i podpisać obrońca lub pełnomocnik będący adwokatem lub radcą prawnym, tzw. przymus adwokacki (art. 526 § 2 k.p.k.).

• Przedstawicielem strony jest osoba działająca za stronę w jej imieniu ma mocy odpowiedniego tytułu prawnego; przedstawiciel podejmuje czynności w cudzym imieniu na rzecz osoby reprezentowanej. Tytułem prawnym może być:

• pełnomocnictwo udzielone przez stronę lub przedstawiciela ustawowego,

• zarządzenie prezesa sądu (przewodniczącego wydziału, wyznaczonego sędziego lub przewodniczącego składu orzekającego,

• przepis ustawy.

• Przedstawicielami stron procesowych są:

• obrońcy,

• pełnomocnicy,

• przedstawiciele ustawowi.

OBROŃCY\

• Obrońcą może być jedynie adwokat lub aplikant adwokacji. Ustawa stanowi, że obrońcą może być osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury (art. 82 k.p.k.). W myśl art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze ( Dz. U. 2002 r. Nr 123 poz. 1058 ze zm.) adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa, a art. 2 tej ustawy stanowi, że adwokaturę stanowi ogół adwokatów i aplikantów adwokackich. Art. 4a. 1. Adwokat wykonuje zawód w kancelarii adwokackiej, w zespole adwokackim oraz w spółce cywilnej, jawnej lub partnerskiej z wyłącznym udziałem adwokatów lub adwokatów i radców prawnych, albo w spółce komandytowej, w której komplementariuszami są wyłącznie adwokaci lub adwokaci i radcowie prawni, przy czym wyłącznym przedmiotem działalności takich spółek jest świadczenie pomocy prawnej (art. 41 ust. 1 tej ustawy). Po sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej aplikant adwokacki może zastępować adwokata tylko przed sądem rejonowym, organami ścigania, organami państwowymi, samorządowymi i innymi instytucjami (art. 77 ust. 1 tej ustawy). Po roku i sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej aplikant adwokacki może także zastępować adwokata przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu (art. 77 ust. 2 tej ustawy. Aplikant adwokacki, który uprzednio odbył aplikację sądową, prokuratorską, notarialną lub radcowską zakończoną pozytywnie złożonym egzaminem, może zastępować adwokata przed sądem rejonowym, a po odbyciu jednego roku aplikacji adwokackiej - przed innymi sądami (art. 77 ust. 3 tej ustawy).

• Obrona - ze względu na tytuł do obrony - może być:

• 1) z wyboru - nawiązanie stosunku obrończego następuje na podstawie upoważnienia do obrony, czyli tzw. pełnomocnictwa udzielonemu adwokatowi. Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne (art. 83 § 2 k.p.k.). Obrońcę - zgodnie z art. 83 § 1 k.p.k. - ustanawia oskarżony. Do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego (art. 83 § 1 k.p.k.); jest to tzw. pełnomocnictwo tymczasowe.

• 2) z urzędu - nawiązanie stosunku obrończego następuje na podstawie zarządzenia prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 78 § 1 k.p.k.). W myśl art. 78 § 1 k.p.k. oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono (art. 78 § 2 k.p.k.).

• W praktyce często zamiast obrońcy ustanowionego lub wyznaczonego występuje inny adwokat, z tzw. substytucji, czyli z upoważnienia innego adwokata

• Ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń (art. 84 § 1 k.p.k.).

• Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy wyznacza dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów (art. 84 § 2 k.p.k.).

• Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub w postępowaniu o wznowienie postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania (art. 84 § 3 k.p.k.).

• Obrońca może bronić kilku oskarżonych, ale tylko wówczas gdy ich interesy nie pozostają w sprzeczności (art. 85 § 1 k.p.k.). Sprzeczność może stwierdzić sam obrońca lub sąd. Sąd, Stwierdzając sprzeczność sąd wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę. Na postanowienie przysługuje zażalenie (art. 85 § 2 k. p.k.).

• Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego. Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego (art. 86 § 1 i 2 k.p.k.).

PEŁNOMOCNIK

• Pełnomocnikiem jest adwokat lub aplikant adwokacki, a wyjątkowo radca prawny, działający w imieniu i na rzecz innej strony niż oskarżony albo osoby nie będącej stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu (art. 87 § 1 i 2 k.p.k.). Inna strona jest pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym, oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy i powód cywilny w postępowaniu sądowym i wyjątkowo pokrzywdzony, np. biorący udział w posiedzeniu w celu skazania oskarżonego bez przeprowadzania rozprawy (art. 343 § 5 k.p.k.). Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika, jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona interesów osoby nie będącej stroną (art. 87 § 3 k.p.k.).

• Radca prawny może być pełnomocnikiem instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, a w zakresie roszczeń majątkowych pełnomocnikiem innej osoby prawnej, jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej oraz osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą (art. 88 § 2 k.p.k.).

• Jedna osoba może mieć jednocześnie nie więcej niż 3 pełnomocników (art. 88 w zw. z art. 77 k.p.k.). Możliwe jest też ustanowienia pełnomocnika z urzędu, jeżeli osoba nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 88 w zw. z art. 78 § 1 k. p.k.).

• W kwestiach dotyczących pełnomocnika, a nie unormowanych przez przepisy niniejszego kodeksu, stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym (art. 89 k.p.k.).

PRZEDSTAWICIEL USTAWOWY

• Przedstawiciel ustawowy może działać zarówno po stronie czynnej, jak i biernej, tj. pokrzywdzonego, jak i oskarżonego.

• Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może występować wówczas, gdy pokrzywdzony nie może działać osobiście, gdyż jego działanie:

• wyklucza ustawa,

• z natury rzeczy jest niemożliwe.

• Nie może z mocy ustawy działać małoletni lub ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, tzw. opiekun faktyczny (art. 51 § 2 k.p.k.).

• Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 3 k.p.k.).

• Nie jest możliwe bezpośrednie działanie pokrzywdzonego nie będącego osobą fizyczną. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1 k.p.k.).

• Przedstawiciel pokrzywdzonego może dokonywać wszelkich czynności procesowych w miejsce pokrzywdzonego ze skutkiem pranym dla niego.

• Przedstawiciel ustawowy może wykonywać czynności za oskarżonego nieletniego lub ubezwłasnowolnionego. Jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony, jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a przede wszystkim wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanowić obrońcę (art. 76 k.p.k.).

RZECZNICY INTERESU SPOŁECZNEGO

• Zadaniem podmiotów określanych jako rzecznicy interesu społecznego, jest działanie w procesie w interesie ogółu, niezależnie od stron procesowych. Rzecznik interesu społecznego nie działa na rzecz określonej strony., mimo że w konkretnej sytuacji jego działania mogą być dla niej korzystne. Rzecznikami interesu społecznego są:

• przedstawiciel społeczny,

• Rzecznik Praw Obywatelskich,

• prokurator w procesie adhezyjnym.

• Przedstawiciel społeczny

• W postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka (art. 90 1 k.p.k.). Udział przedstawiciela społecznego może być zgłoszony tylko w postępowaniu sądowym, czyli po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu; nie jest dopuszczalne w postępowaniu przygotowawczym. Możliwe jest jednak wniosku już w toku postępowania przygotowawczego, który podlega rozpoznaniu przez sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia.

• Celem udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciela społecznego może być już więc nie tylko potrzeba ochrony „interesu społecznego”, lecz także ,,ważnego interesu indywidualnego” objętego zadaniami statutowymi organizacji społecznej, reprezentowanej przez przedstawiciela.

• Zgłoszenie przedstawiciela społecznego do udziału w postępowaniu sądowym należy wyłącznie do kompetencji organizacji społecznej; do niej należy też inicjatywa zgłoszenia przedstawiciela. Nie stanowi jednak przeszkody, aby organ prowadzący postępowanie karne, mając na uwadze okoliczności konkretnej sprawy, poinformował odpowiedni uprawniony podmiot o tym, ze celowy byłby udział przedstawiciela społecznego w postępowaniu sądowym. W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację, a przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne upoważnienie (art. 90 § 2 k.p.k.). €Ustawa nie wiąże występowania przedstawiciela społecznego z przynależnością organizacyjną osoby, w której indywidualnym interesie reprezentant określonej organizacji społecznej deklaruje swój udział w postępowaniu. Jest to ze wszech miar słuszne, gdyż pozwala na uniknięcie wrażenia nieuzasadnionego preferowania osób należących do takich czy innych organizacji społecznych.

• O dopuszczeniu przedstawiciela organizacji społecznej do udziału w postępowaniu decyduje sąd. § 3. Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości (art. 90 § 3 k.p.k.). € Ustawa nie ogranicza liczby organizacji, których przedstawiciele mogą brać udział w postępowaniu sądowym, co wskazuje, że w procesie mogą występować przedstawiciele kilku organizacji. Zbyt duża liczba zgłoszonych przedstawicieli może dawać podstawę do odmowy dopuszczenia ich do udziału ze względu na to, że nie leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości, bowiem mogą powodować przedłużanie postępowania. Dopuszczając tylko niektóre organizacje, sąd powinien kierować się kolejnością zgłoszenia, wielkością organizacji, określonym jej uznaniem w środowisku, wartością potencjalnego ładunku informacyjnego, jakiego mogą dostarczyć wypowiedzi przedstawiciela organizacji.

• Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie (art. 91 k.p.k.).

• Prokurator w procesie adhezyjnym

• Prokurator - zgodnie z art. 64 k.p.k. może wytoczyć powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub w razie jego śmierci na rzecz osoby najbliższej albo popierać wytoczone przez pokrzywdzonego lub tę osobę powództwo, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Prokurator działa w interesie społecznym.

• Rzecznik Praw Obywatelskich

• Rzecznik Praw Obywatelskich m- zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r.

• o Rzeczniku Praw Obywatelskich ( Dz. U. 2001 r. Nr 14 poz. 147) - stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych. W sprawach o ochronę wolności i praw człowieka i obywatela Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik podejmuje czynności przewidziane w ustawie, jeżeli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela (art. 8 ustawy). Podjęcie czynności przez Rzecznika następuje 1) na wniosek obywateli lub ich organizacji, 2) na wniosek organów samorządów, 3) na wniosek Rzecznika Praw Dziecka, 4) z własnej inicjatywy (art. 9 ustawy). Po zbadaniu sprawy Rzecznik może, m. in. żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu lub wnieść kasację (art. 521 k.p.k.).

18

---