Wiadomości wstępne

Postawą ciała nazywamy indywidualne ukształtowanie ciała i położenie posz­czególnych odcinków tułowia oraz nóg w pozycji stojącej.

Postawa ciała jest nawykiem ruchowym. Swobodną postawę ciała człowiek może poprawić przez napięcie odpowiednich grup mięśniowych. Czynnie popra­wiona postawa w odróżnieniu od swobodnej - nawykowej jest układem wymuszo­nym i nosi nazwę postawy bacznej.

Postawa nawykowa jest rzeczywistą postawą człowieka i dlatego ona powinna stanowić przedmiot badania lekarskiego w odróżnieniu od poprawnej postawy bacznej.

Postawa jest jednym ze wskaźników prawidłowego rozwoju oraz statycznej i dynamicznej sprawności ciała.

Pojęcia: postawa prawidłowa, postawa wadliwa, wady postawy

Przez postawę prawidłową należy rozumieć taką, jaka występuje w dostatecznie dużym odsetku, aby można ją było uznać za znamienną dla danej klasy wieku czy okresu ontogenezy, a jednocześnie jest charakterystyczna dla dzieci zdrowych, o poprawnym rozwoju fizycznym i psychicznym oraz wydolności ruchowej. Postawa prawidłowa jest więc zgodna z dynamiką rozwoju zdrowej osoby określonej płci w danym okresie ontogenezy. Zapewnia ona harmonijne działanie organizmu z optimum wydolności (Wolański 1959).

Postawa prawidłowa to zharmonizowany układ poszczególnych odcinków ciała względem siebie oraz w odniesieniu do osi mechanicznej ciała, utrzymywanej w minimalnym napięciu układów mięśniowego i nerwowego (Ambros 1962).

Podstawa prawidłowa to harmonijne i bezwysiłkowe ułożenie poszczególnych elementów postawy w stosunku do osi długiej ciała (Przybylski 1965).

Postawa prawidłowa jest takim układem poszczególnych odcinków (segmentów) ciała nie tkniętych zmianami patologicznymi, który:

1. zapewnia optymalną jego stabilność,

2. wymaga minimalnego wysiłku mięśniowego do jego utrzymania,

3. stwarza warunki do optymalnego ułożenia narządów wewnętrznych (Bąk 1965).

Postawa prawidłowa jest to taki rodzaj normalnego sposobu trzymania się, który pozostaje

w zgodności z dynamiką rozwojową człowieka w danym okresie jego rozwoju osobniczego (Malinowski 1985).

Prawidłową postawą ciała będziemy określać każdą taką postawę, która odpowiada typowej postawie wyodrębnionej z grupy rówieśniczej o tej samej płci i zbliżonych cechach psychofizycznych. W odniesieniu do tak rozumianej definicji rodzi się potrzeba uwzględnienia normy rozwojowej

i skonstruowania takiej metody oceny postawy ciała, która by te kryteria uwzględniała (Nowotny 1992).

Postawa prawidłowa to taka sylwetka, która jest wynikiem wpływu odziedziczalności kształtu ciała

i utrzymującej się równowagi dynamicznej w obrębie zbioru cech psychomotorycznych

i funkcjonalnych o działaniu postawotwórczym w warunkach fluktuacyjnych wpływów środowiska (Krawański 1992).

Postawa prawidłowa to taki kształt ciała wynikający z budowy i nawykowego usytuowania poszczególnych jego części, który sprzyja podstawowym funkcjom organizmu (Zeyland-Malawka 1992).

Prawidłowa postawa ciała to taka, która występuje dostatecznie często, aby można ją było uznać za charakterystyczną dla danej populacji. Jest ona atrybutem osobników zdrowych o prawidłowym rozwoju fizyc5snymipsydicznym(Kasperczyk 1992).

Wady postawy

Wady postawy to zmiany utrwalone w układzie kostnym, błędy "trzymania się", to także zaburzenia przestrzennego ukształtowania ciała (Wolański 1958,1979).

Wady postawy to zmiany wyprostnej, swobodnej pozycji ciała, które zdecydowanie różnią się od ukształtowań typowych dla danej płci, wieku, budowy konstytucjonalnej i rasy. Wady postawy są wynikiem zmian patologicznych (Tylman 1972).

Wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej (Milanowska 1983).

Wada postawy to odchylenie od ogólnie przyjętych cech postawy prawidło­wej, właściwej danej kategorii wieku, płci i typu budowy. Wady postawy można podzielić na proste i złożone. Proste wady postawy określamy niekiedy jako błędy postawy. Zmiany strukturalne oraz różnorodne deformacje w obrębie narządu ruchu nazywamy wadami budowy (np. wady klatki piersiowej, koślawość kolan, skoliozy) (Kasperczyk 1992).

Wada postawy to stan przeciążenia lub zużycie części struktur postawotwórczych, będący zazwyczaj następstwem niekorzystnych proporcji rozwoju organizmu w obrębie cech o działaniu postawotwórczym. Może on być wynikiem zaburzeń genetycznych lub określonych urazów (Krawański 1992).

Błędami postawy nazywamy pojedyncze odchylenia od prawidłowej postawy ciała (nie zmieniająca ukształtowania kręgosłupa). Pozostałe odchylenia od prawidłowej postawy ciała manifestujące się już zmianami ukształtowania kręgosłupa nazywamy wadami postawy (Nowotny 1992).

Postawa wadliwa

Przez wadliwość postawy Świderski (1992) rozumie uzewnętrznienie się nie prawidłowej antygrawitacji, to jest takiej, w której utrzymanie ciała w pionie w różnych pozycjach wymaga nadmiernego wysiłku mięśni oraz zagraża przedwczesnym zużyciem narządu ruchu i podporu.

Postawa nieprawidłowa (przeciwna postawie prawidłowej), to wszelkie nieprawidłowości sposobu trzymania się w pozycji stojącej, manifestujące się odmiennym od normalnego układem ciała. Postawy z pogranicza prawidłowych i nie prawidłowych, to według Nowotnego (1992) - postawy wadliwe.

Postawa wadliwa jest wtedy, gdy pewne elementy odbiegają od wzorca postawy poprawnej. Odchylenia te są odwracalne (Przybylski 1965).

Postawa patofizjologiczna to nieduże, czynnościowe, przeważnie odwracalne, odchylenie zarówno w zrównoważeniu, ustawieniu, jak i ukształtowaniu ciała. Postawa patologiczna to anatomiczne, przeważnie nieodwracalne, odchylenia w zrównoważeniu, ustawieniu i ukształtowaniu poszczególnych odcinków lub całego ciała (Wejsflog 1958).

Postawa wadliwa to taki jej stan, w którym nastąpiło zdeformowanie kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy lub kończyn dolnych. Postawę wadliwą znamionują więc zarówno wady proste, jak i złożone (Kasperczyk 1992).

Zeyland-Malawka (1992) proponuje, aby postawie prawidłowej przeciwstawić nie wady postawy, lecz postawę nieprawidłową, czyli taką, w której kształt ciała, wynikający z budowy i nawykowego lub przymusowego usytuowania poszczególnych części ciała, jest niekorzystny dla organizmu.

W postawie nieprawidłowej występują pojedyncze lub liczne błędy i wady postawy. W przypadku istnienia wad postawy mamy do czynienia z postawą wadliwą, natomiast jeżeli występują tylko błędy postawy - można mówić o postawie błędliwej (błędliwy - zawierający błędy ).

Cechy charakteryzujące postawę prawidłową

Dobra postawa zależy od:

a) prawidłowego ukształtowania układu kostno-więzadłowego,

b) dobrze rozwiniętego i wydolnego układu mięśniowego,

c) sprawnie działającego układu nerwowego.

Ogólnie postawa prawidłowa charakteryzuje się następującymi cechami:

1. prostym ustawieniem głowy,

2. fizjologicznymi wygięciami kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej oraz prostym kręgosłupem w płaszczyźnie czołowej,

3. dobrze wysklepioną klatką piersiową; przednia ściana klatki piersiowej jest częścią ciała najdalej wysuniętą ku przodowi,

4. dobrze podpartą miednicą na głowach kości udowych,

5. prostymi kończynami dolnymi i prawidłowo wysklepionymi stopami.

Przy prawidłowej postawie ciała pion spuszczony z okolicy wyrostka sutkowatego kości skroniowej powinien przechodzić przez środek stawu barkowego, krętarz większy kości udowej, nieco do przodu od linii środkowej stawów kolanowego i skokowego i padać na środek stępu (Kutzner-Kozińska 1976).

W dobrej postawie poszczególne odcinki ciała zachowują harmonię we wzajemnym ułożeniu, zapewniając płynność ruchów i stabilność podporową z najmniejszym zużyciem energii. Każda zmiana układu jednego odcinka względem drugiego wywołuje oddźwięki w innych odcinkach. Zwiększenie się lordozy szyjnej prowadzi do kompensacyjnego powiększenia kifozy piersiowej oraz lordozy lędźwio­wej. Wskutek zwiększenia kifozy piersiowej żebra ustawiają się bardziej skośnie, klatka piersiowa spłaszcza się, rozluźnieniu ulegają mięśnie brzucha. Przyczyny zaburzeń postawy ich skutki w narządzie ruchu wywołują reakcję łańcuchową, a szkodliwości sumują się (Dega 1970).

Okresy rozwoju wady

W przebiegu rozwoju wady dają się wyróżnić trzy charakterystyczne okresy:

I okres - zmian czynnościowych

Jedne grupy mięśni ulegają osłabieniu i rozciągnięciu, w innych występuje wzmożone napięcie i ich skrócenie. Czas trwania tego okresu może być różny w zależności od czynników, które powodują powstawanie wady, i może wynosić od kilku tygodni do kilku miesięcy.

II okres - powstawania przykurczy (więzadeł, ścięgien, mięśni) W tym okresie interwencja ćwiczeniami korekcyjnymi może być jeszcze całkowicie skuteczna. Okres ten może trwać przez kilka tygodni, miesięcy, a nawet lat.

III okres - zmian strukturalnych, czyli utrwalonych przykurczy Wady postawy w tym okresie określamy jako patologiczne. Ćwiczenia korekcyjne pozwalają zapobiec dalszemu postępowaniu wady, jednakże całkowita jej likwidacja jest już niemożliwa i często wymaga złożonego postępowania rehabilitacyjnego (w tym zabiegu chirurgicznego).

Postawa, a budowa ciała

Należy odróżnić pojęcie postawy ciała od jej budowy. Wprawdzie obie właściwości człowieka - budowa i postawa fizyczna - są wyrazem szczególnego stanu układu kostno-stawowo-mięśniowego i obrazują przestrzenne ułożenie ciała, głównie aparatu ruchu, to jednak u ich podstaw leżą odmienne mechanizmy.

Budowa całego ciała czy poszczególnych jego części zależy przede wszystkim od struktury somatycznej, a wady postawy mają charakter zmian funkcjonalnych. Postawa ciała jest wyrazem nawyku "trzymania" i opiera się na fizjologicznej funkcji warunkującej stan właściwego napięcia w odpowiednich grupach mięśni, co prowadzi do takiego a nie innego ułożenia względem siebie poszczególnych odcinków tułowia oraz głowy i decyduje o ogólnym zrównoważeniu ciała. Przyjmujemy zatem, że postawa fizyczna to sposób "trzymania się" normalny dla danego osobnika, który decyduje o ułożeniu poszczególnych elementów ciała względem siebie i głównej osi tułowia, co jest wynikiem przede wszystkim pracy mięśni, których napięcie przemieszcza lub utrzymuje w statyce poszczególne elementy ciała.

Napięcie układu mięśniowego, zapewniającego wyprostowaną postawę, ma charakter odruchu, który można wyrobić przez oddziaływania wychowawcze; dla­tego nawyk prawidłowej postawy ciała stał się w głównej mierze problemem pedagogicznym. Oczywiście, tak pojęta postawa ciała wiąże się z jego budową. Przy odpowiedniej budowie układu ruchowego, przy właściwym ukształtowaniu kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy czy kończyn dolnych oraz przy prawidłowej strukturze stawów i pozbawionych przykurczów mięśni - wyrobienie i utrzymanie nawyku poprawnej postawy jest znacznie łatwiejsze. Tak więc, choć rozróżnia się pojęcia postawy ciała i budowy ciała, nie można nie dostrzegać istniejących między nimi związków. Powiązania te w niektórych przypadkach są tak ścisłe, że trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć jak zakwalifikować dany objaw;

czy jako zmiany w budowie, czy postawie. Dlatego do analizy wad postawy ciała często włącza się takie defekty budowy, jak płaskostopie czy koślawość kolan.

Związek pomiędzy postawą ciała a jego budową wyraża się także w inny sposób. Stwierdza się pewną korelację pomiędzy sposobem "trzymania się" a typem somatycznym (Przewęda 1973). Ogólnie - zależność typu somatycznego od postawy ciała można wyrazić opinią, że typ o silnej budowie (typy o przewadze mezomorfii) odznacza się na ogół poprawną postawą, natomiast typy o przewadze czynnika ektomorficznego są bardziej skłonne do nabywania wad w postawie.

Wady postawy i ich charakterystyka anatomiczno-patologiczna

Mechanizm utrzymania osiowej równowagi kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej

Kręgosłup ludzki, osadzony w miednicy i połączony dodatkowo silnymi więzadłami i układem mięśni, z punktu widzenia mechaniki można porównać do masztu w żaglówce umocnionego od przodu i tyłu olinowaniem.

Jak wygląda powiązanie tego całego układu statyczno-dynamicznego, w skład którego wchodzą: kręgosłup - klatka piersiowa - miednica - kończyny dolne? Możemy tu mówić o potrójnym mechanizmie tego sprzężenia; po pierwsze: mięśnie międzykręgowe spełniają rolę stabilizatorów kręgosłupa, po drugie: istnieje bezpośrednie i pośrednie połączenie kręgosłupa z miednicą, po trzecie: mięśnie miednicy i kończyn dolnych stanowią połączenie na niższych piętrach "tej drabiny" . Tak więc za utrzymanie postawy w pozycji stojącej odpowiedzialne są następujące mięśnie:

a) z przodu

- mięśnie szyi

- mięśnie klatki piersiowej

- mięśnie brzucha

- mięsień czworogłowy uda

b) z tyłu

- prostownik grzbietu

- mięśnie pośladkowe

- mięśnie kulszowo-goleniowe.

W tym układzie szczególną rolę spełnia miednica. Kości kulszowa, biodrowa i łonowa tworzą jedną całość - kość miedniczną. Obie kości miedniczne połączone z przodu spojeniem łonowym z tyłu kością krzyżową - stanowią obręcz biodrową. To ostatnie połączenie nie jest sztywne, lecz stawowe (staw krzyżowo-biodrowy), z tym że ruchomość tego stawu jest niewielka (Żuk i Dziak 1970). Miednica

z kolei podparta jest głowami kości udowych (stawy biodrowe). W prawidłowych warunkach fizjologicznych miednica jest pochylona do przodu (inclinatis pelvis).

Ustawienie miednicy określamy sposobami klinicznymi lub radiologicznymi. Anatomiczne nachylenie miednicy mierzy się kątem między linią poziomą a płaszczyzną wchodu miednicy mniejszej (linia łącząca górny brzeg spojenia łonowego i wzgórek - promontorium). Kąt ten wynosi u mężczyzn 50°-55°, u kobiet 55°-60°. Odchylenie w granicach 10°-15° należy do fizjologicznych.

Kliniczne ustawienie miednicy mierzy się kątomierzem Wilesa lub cyrklem położniczym połączonym z kątomierzem (inidinometr). Inny sposób polega na wykreśleniu taśmą centymetrową linii od górnego brzegu spojenia łonowego do kolca biodrowego górnego tylnego. Linia ta z linią horyzontalną powinna tworzyć kąt 50°-60°.

Kąt nachylenia większy od 60° daje hiperlordozę lędźwiową, kąt mniejszy od 50° - zmniejszenie fizjologicznej lordozy (pionowe ustawienie miednicy). Obie sytuacje zaburzają statykę i mechanikę kręgosłupa, mogą być przyczyną wielu następowych schorzeń i dolegliwości. Dokładnie można określić stosunki anatomiczne na radiogramie, z tym że statyczne odchylenia będą oddane wiernie wówczas gdy zdjęcie zostanie wykonane w pozycji stojącej. Przodopochylenie miednicy oznacza się: l. kątem krzyżowym - jest to kąt zawarty między linią podstawy kości krzyżowej a linią poziomą, powinien wynosć 30°-40°; 2. kątem lędźwiowo-krzyżowym - jest to kąt zawarty między osią piątego kręgu lędźwiowego a osią pierwszego kręgu krzyżowego; powinien on wynosić 140°. Wielkość lordozy lędźwiowej wskazuje " strzałka" lędźwiowa, tj. odległość między środkiem trzonu kręgu szczytowego lordozy a linią łączącą środki pierwszego i piątego kręgu lędźwiowego.

Przodopochylenie miednicy może być przyczyną albo następstwem zmian patologicznych kręgosłupa; w następstwie spondylolistezy dochodzi do zwiększenia przodopochylenia miednicy.

Najbardziej dostępną metodą pomiaru kąta nachylenia miednicy jest sposób Wilesa. (Malczyk i Smolik 1962).

Jedną nóżkę cyrkla przykłada się do górnej krawędzi spojenia łonowego {sym-physion), a drugą do kolca biodrowego tylnego (spinailiaca posterior superior).

Pochylenie miednicy zależy od następujących mięśni, które możemy podzielić na dwa układy (Kutzner-Kozińska 1973). Pierwszy układ tworzą mięśnie, których wzmocnienie (skrócenie) powoduje zwiększenie przodopochylenia miednicy - są to:

a) z przodu

- biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),

- prosty uda (m. rectus femoris);

b) z tyłu

- czworoboczny lędźwi (w. ąuadratus lumborum),

• prostownik grzbietu (m. erector spinae).

Drugi układ, który przy tych samych założeniach powoduje zmniejszenie przodopochylenia miednicy, stanowią:

a) z przodu - mięśnie brzucha:

- prosty (w. rectus abdominis),

- skośny zewn. (m. obliquus ext. abdominis),

- skośny wewn. (m. obliquus int. abdominis),

- poprzeczny (m. transversus abdominis);

b) z tyłu - mięśnie pośladkowe:

- wielki (m. gluteus maximus),

- średni (m. gluteus medius),

- mały (m. gluteus minimus),

- mm. kulszowo-goleniowe:

l. m. półbłoniasty (m. semimebranosus), 1. m. półścięgnisty (m. semitendinosus),

3. m. dwugłowy uda (m. biceps femoris),

4. m. przywodziciel wielki (m. adductor magnus).

Wady kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej

Istotą wad kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej jest pogłębienie lub zmniejszenie fizjologicznych wygięć kręgosłupa. Najczęściej występują cztery postacie tych wad.

l. Pogłębienie kifozy piersiowej, tzw. plecy okrągłe (dorsum rotundwn)

.2. Pogłębienie lordozy lędźwiowej, tzw. plecy wklęsłe (dorsum concavum).

3. Pogłębienie kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej - plecy okrągło - wklęs­łe (dorsum rotundo-concavum),

4. Brak fizjologicznych wygięć kręgosłupa - plecy płaskie (dorsum planum).

Plecy okrągłe

Plecy okrągłe (dorsum rotundum)

Charakteryzują się nadmiernym wygięciem kręgosłupa ku tyłowi Jeżeli wygięcie to dotyczy górnego, piersiowego odcinka kręgosłupa, to taką postać pleców okrągłych określamy jako "kifotyczną". Jeżeli cały kręgosłup wygięty jest ku tyłowi, to mówimy o postaci" siedzeniowej" lub o kobzie totalnej.

Wada ta charakteryzuje się osła­bieniem mięśni grzbietu, wysunięciem do przodu głowy i barków, przykurczem mięśni klatki piersiowej. Funkcja oddechowa klatki piersiowej jest upośledzona.

Etiologia

Plecy okrągłe mogą być wrodzone lub nabyte. Plecy okrągłe nabyte mogą powstać w następstwie takich chorób, jak: krzywica, gruźlica, choroba Scheuermanna, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. Częstą przyczyną powstawania pleców okrągłych jest dystonia mięśniowa, czyli zaburzenie równowagi napięć mięśniowych mięśni grzbietu. Zaburzenia te mogą być wynikiem przeciążenia pracą statyczną prostowników grzbietu podczas niewłaściwej pozycji przy pracy lub nauce.

. Plecy wklęsłe

Plecy wklęsłe (dorsum concavum)

Istota wady polega na pogłębieniu lordozy lędźwiowej.

W warunkach prawidłowych odcinek lędźwiowy kręgosłupa ukształtowany jest w postaci wygięcia ku przodowi, a więc lordozy. Wielkość jej i ukształtowanie są zmienne, uwarunkowane szeregiem czynników, takich jak: wiek, typ somatyczny, ustawienie miednicy, napięcie i długość mięśni stabilizujących stawy biodrowe.

Plecy wklęsłe mogą być wrodzone lub nabyte. W praktyce wychowania fizycznego najliczniejszą grupę stanowią przypadki pleców wklęsłych nabytych, będące skutkiem dystonii mięśniowej. W tych przypadkach nasza ingerencja jest najbardziej potrzebna i skuteczna.

Lokalizacja zmian

Wielkość, kształt i rozległość lordozy pozostają w ścisłym związku z analogicznymi cechami kifozy piersiowej. Wyróżniamy:

- pogłębienie fizjologicznej lordozy bez zmian lokalizacji (hiperlordoza lędźwiowa), która w odcinku piersiowym ma tendencję do kompensacyjnego pogłębiania kifozy piersiowej,

- przemieszczenie szczytu lordozy, połączone najczęściej ze zmianami jej rozległości, w związku z czym rozróżniamy;

a) lordozę niską - krótką, z towarzyszącą jej najczęściej kifozą o długim łuku,

b) lordozę wysoką - długą, która obejmuje wygięciem lordotycznym także dolny odcinek piersiowy, dochodzi nawet czasem do Th6, z towarzyszącą jej kifozą wysoką krótką.

Plecy okrągło-wklęsłe (dorsum rotundo-concavum)

Plecy okrągło-wklęsłe

Charakterystyczną cechą tej wady jest zwiększona lordoza lędźwiowa i kifoza piersiowa. Zazwyczaj głowa jest pochylona ku przodowi, a klatka piersiowa spłaszczona. W większości przypadków pierwotną przyczyną wady jest zwiększony kąt przodopochylenia miednicy, w związku z czym zwiększa się lordoza lędźwiowa i na drodze odcinkowej kompensacji, dochodzi do pogłębienia kifozy piersiowej.

Zmienione ukształtowanie kręgosłupa wpływa na stan mięśni i więzadeł, a mianowicie: mięśnie prostownika grzbietu odcinka piersiowego ulegają rozciągnięciu, a w odcinku lędźwiowym skróceniu. Przykurczowi ulegają również mięśnie obręczy barkowej i klatki piersiowej. Zwiększona lordoza przesuwa narządy jamy brzusznej ku przodowi i pod ich naporem ulegają rozciągnięciu mięśnie brzucha. Osłabione są mięśnie pośladkowe.

Plecy płaskie (dorsum planum)

Ta wada charakteryzuje się spłaszczeniem lub brakiem fizjologicznych wygięć kręgosłupa Brak fizjologicznych krzywizn kręgosłupa powoduje wypadnięcie funkcji amortyzacyjnej kręgosłupa. Poszczególne elementy kręgosłupa ulegają przeciążeniu i prowadzą do zmian zwyrodnieniowych. Istnieje skłonność do powstawania bocznych skrzywień kręgosłupa. Pojemność i ruchomość klatki piersiowej są upośledzone.

Plecy płaskie coraz częściej spoty­kamy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania tej wady lekarze upatrują w sedenteryjnym trybie życia, charakterystycznym nie tylko w pracy, ale i podczas wypoczynku. Wpływa on nie tylko na ograniczenie i zubożenie praktycznych form ruchowych, lecz także na osłabienie mięśni.

. Plecy płaskie

Boczne skrzywienie kręgosłupa (scoliosis)

Osiową równowagę kręgosłupa utrzymują mięśnie oraz napięcie aparatu więzadłowo-torebkowego. Zasadniczą rolę odgrywają tu głębokie mięśnie grzbietu, które ze względu na funkcję określamy prostownikami grzbietu. Z uwagi na przebieg i końcowe przyczepy tych mięśni wyróżniamy dwa układy pasm tych mięśni:

a) pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu, w skład tego pasma wchodzą mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales), poprzeczno-kolcowe (mm. tra.nsversospina.les), dźwigacze żeber (mm. levatores costarum), wielo-dzielne (mm. multifidus), skręcające (mm. rotatores);

b) pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu, które tworzą mięśnie boczne w stosunku do osi mechanicznej kręgosłupa; należą do niego: mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii), prostownik grzbietu, który prze­chodząc od grzebienia biodrowego ku górze rozdziela się na mięsień bio-drowo-żebrowy (m. iliocostaliś) i najdłuższy grzbietu (m. longissimus) oraz mięśnie płatowe o przebiegu kolcowo-poprzecznym.

Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa

Boczne skrzywienie kręgosłupa jest to odchylenie od osi anatomicznej całego kręgosłupa lub jego odcinka w płaszczyźnie czołowej, które pociąga za sobą wtórne zmiany w układzie narządu ruchu, klatce piersiowej i narządach wewnętrznych (Tylman 1972).

Powstanie i rozwój skoliozy zależą od dwóch podstawowych czynników • etiologicznego i biomechanicznego. Pierwszy może być bardzo różnorodny i zapoczątkowuje powstanie skrzywienia, drugi jest wspólny dla wszystkich skrzywień (bez względu na etiologię) i działa zgodnie z prawami fizyki oraz prawami wzrostu. Czynnik ten steruje rozwojem skoliozy

Przykład skoliozy

W warunkach prawidłowych kręgosłup zachowuje swoją pionową postawę z fizjologicznymi wygięciami przedniotylnymi dzięki wewnętrznej równowadze, na którą składają się elementy bierne i czynne. Do elementów biernych zaliczamy krążki międzykręgowe, które przez swoją elastyczność przeciwdziałają sile ściskającej i rozkładają równomiernie obciążenia na całą powierzchnię kręgów. Mięśnie kręgosłupa i tułowia dzięki harmonijnemu działaniu zapewniają czynne zrównoważenie kręgosłupa w postawie pionowej.

W podejściu do zagadnienia patogenezy i patomechaniki skolioz istnieją dwie różne grupy poglądów. Jedni badacze (Heuer, Mac Lennan, Farkas i inni) dopa­trują się "jądra skoliozy" w kręgach i krążkach międzykręgowych lub więzadłach, a więc w biernym aparacie podpórczym kręgosłupa. Druga grupa badaczy (Bayer, Gruca i inni) uważa za pierwotne zaburzenia w równowadze mięśniowej (Dega 1970). Równowaga mięśniowa może ulec zaburzeniu na skutek zmian w układzie nerwowym (mózgowiu, rdzeniu kręgowym, nerwach obwodowych). Bez względu

na opinie dotyczące patogenezy pozostaje niewątpliwy fakt, że pod wpływem zadziałania czynnika etiologicznego następuje zaburzenie wewnętrznej równowagi statyczno-dynamicznej kręgosłupa i jego wyginanie się. Podstawowym elementem skrzywienia jest łukowate wygięcie w jednym odcinku, które nazywamy skrzy­wieniem pierwotnym. W pierwszej fazie stwierdza się tylko zwężenie krążków międzykręgowych po stronie wklęsłości wygięcia oraz utratę elastyczności. Bardzo szybko dołączają się zmiany strukturalne w kręgach. Pod wpływem działania siły ciężkości i nierównomiernego obciążenia kręgów z jednej strony oraz działania sił wzrostowych z drugiej, kręgi przybierają kształt klinowaty.

Równocześnie z wygięciem bocznym następuje obrót (rotatió) i skręcenie (torsio) kręgosłupa wzdłuż jego osi pionowej, w stronę wypukłości łuku skrzywie­nia. Wskutek skręcenia kręgów żebra przemieszczają się do tyłu po stronie wypu­kłości, a do przodu po stronie wklęsłości.

To wypchnięcie żeber do tyłu powoduje wystąpienie garbu żebrowego. Garb ten szczególnie uwidacznia się przy pochyleniu tułowia do przodu.

Schemat zniekształconej obręczy klatki piersiowej

Opisane wygięcie pierwotne zaburza równowagę i statykę tułowia. Tułów przesuwa się bocznie w kierunku wypukłości skrzywienia. Ustrój dąży do zrówno­ważenia przesuniętego środka ciężkości i dochodzi do reakcji wyrównawczej ze strony sąsiednich, nie objętych tym procesem, odcinków kręgosłupa oraz mięśni

Skłon tułowia w przód uwidacznia garb żebrowy

tułowia. Powyżej i poniżej wygięcia pierwotnego powstają wygięcia wtórne - wyrównawcze. Są one skierowane wy­pukłością w stronę przeciwną niż pierwotne. O ile wygięcia pierwotne są czynnikiem negatywnym, o tyle wygięcia wtórne są niewątpliwie zjawiskiem pozytywnym. Są efektem działania prawa równowagi oraz dążności mięśni kręgosłupa do utrzymania pionowej postawy.

Opisanym powyżej zniekształceniom klatki piersiowej towarzyszą zmiany ustawienia łopatek, barków i miednicy. Defor­macja kształtu klatki piersiowej powoduje przemieszczenie narządów wewnętrznych, co niekorzystnie odbija się na ich działaniu. Przy dużych skrzywieniach po stronie wypukłej płuco jest tak mocno udśnięte, że zostaje prawie całkowicie wyłączone z oddychania. Płuco po stronie wklęsłej skrzywienia przejmuje zastępczo funkcję płuca uciśniętego i ulega częś­ciowej rozedmie. W następstwie niewydolności oddechowej dochodzi do przerostu prawej komory serca i zaburzeń w układzie krążenia.

Powyższe zmiany w układzie krążeniowo-oddechowym są przyczyną obniżenia ogólnej sprawności fizycznej osób z bocznym skrzywieniem kręgosłupa. Mogą też wystąpić objawy ze strony układu nerwowego. Zwężenie otworów międzykręgowych po stronie wklęsłej i ucisk na korzenie rdzeniowe może wywołać bóle korzonkowe i nerwów międzyżebrowych. Tak więc boczne skrzywienie kręgosłupa znacznego stopnia jest nie tylko kosmetycznym defektem, ale zaburza prawidłowe funkcjonowanie szeregu układów i narządów człowieka.

Podział skolioz

Najczęściej spotykanym podziałem skolioz jest podział Cobba, który dzieli skoliozy na:

1. czynnościowe,

2. strukturalne.

Przez skoliozy czynnościowe rozumiemy skoliozy, w których nie stwierdza się utrwalonych zmian w budowie kręgosłupa.

Skoliozy strukturalne-to skoliozy, w których stwierdzamy utrwalone zmiany. Ze względów etiologicznych dzielimy je na:

1. kostno-pochodne:

a) wrodzone,

b) torakopochodne,

c) układowe;

2. neuropochodne:

a) wrodzone,

b) porażenne - wiotkie,

c) porażenne - spastyczne,

d) inne;

3. mięśniowo-pochodne:

a) wrodzone,

b) dystroiie mięśniowe,

c)inne;

4. idiopatyczne - o nie ustalonej etiologii (80-90% skolioz strukturalnych).

Inne podziały:

1. ze względu na lokalizację skrzywienia:

- skoliozy piersiowe,

- skoliozy lędźwiowe,

- skoliozy szyjne;

2. z uwagi na liczbę łuków skrzywienia:

- jednołukowe,

- dwu- i wielołukowe (maksymalnie 4-łukowe);

3. biorąc pod uwagę stopień mechanicznego wyrównania się skrzywienia:

- wyrównane,

- nie wyrównane;

4. ze względu na stopień wyrównania się czynno-biemego skrzywienia:

a) skrzywienia wyrównujące się czynnie - za pomocą napięcia mięśni,

b) skrzywienia wyrównujące się biernie - poprzez ułożenie na boku, zwis itp.;

5. z uwagi na wielkość kąta skrzywienia skoliozy dzielimy na stopnie;

6. ze względu na występowanie skolioz w różnych okresach wzrostu dziecka dzielimy je na:

a) skrzywienia wczesno-dziecięce - od 1/2 do 3 roku życia,

b) skrzywienia dziecięce - od 3 do 8 roku życia,

c) skrzywienia dorastających - występują w okresie pokwitania.

Teorie powstawania i rozwoju idiopatycznych bocznych skrzywień kręgosłupa

Etiologia bocznych idiopatycznych skrzywień kręgosłupa jest przedmiotem stałych badań i dociekań. Na przestrzeni ostatnich 250 lat powstało szereg teorii, które nie zostały dotychczas ostatecznie potwierdzone i przyjęte. Poniżej podaję kilka wybranych przykładów, które zaczerpnąłem z pracy Tylmana (1972).

1. Teoria zmian wrodzonych

Teońa ta przyczyn powstawania bocznych skrzywień kręgosłupa upatruje we wrodzonych zmianach pochodzenia neurologicznego, które - według Abałamso-wej i Kogan - są trudno uchwytne i dlatego rzadko opisywane. Zmiany o których mowa, to koronne formy opisanego przez Bremera zespołu zwanego status dysra-phicus, polegające na niezamknięciu rynienki rdzenia.

2. Teoria skrzywień fizjologicznych

Wiąże powstawanie skolioz o nieznanej etiologii z pierwotną asymetrią ciała ludzkiego oraz asymetrią obciążeń.

3. Teoria zmian krzywiczych

Upatruje początek skoliozy w tzw. garbie "siedzeniowym", który powstaje u chorych na krzywicę w pierwszych miesiącach życia. Po przyjęciu przez dziecko

postawy wyprostnej i rozpoczęciu chodzenia, na wysokości tego początkowego garbu powstaje boczne skrzywienie kręgosłupa.

4. Teoria anatomiczno-czynnościowa

Zakłada, że do powstania skoliozy potrzebne są trzy czynniki:

a) dysponujący,

b) warunkujący,

c) wywołujący.

Czynnikiem dysponującym są procesy chorobowe, które zmniejszają odporność kości, a tym samym zwiększają jej plastyczność.

Czynnikiem warunkującym jest dodatkowe zaburzenie wzrostowe, na przykład uszkodzenie szyjki żebra w okresie wzrostu.

Czynnikiem wywołującym mogą być: mechanizm chodu, wadliwa postawa, asymetria obciążeń.

5. Teoria osteoplastyczna

Wiąże się ona z teoriami skrzywień fizjologicznych, zmian krzywiczych oraz częściowo z teorią anatomiczno-czynnościowa. Zakłada łączne występowanie wszystkich czynników.

6. Teoria zaburzeń wzrostowych

Według tej teorii przyczyną idiopatycznych skolioz jest nierównomiemość wzrostu trzonów kręgowych i łuków. Zwiększone tempo wzrostu trzonów powoduje przodowygięcie kręgosłupa, a wtórnie - powstanie skoliozy.

7. Teoria zaburzeń równowagi napięć mięśniowych

Wiąże powstanie skolioz idiopatycznych z asymetrią siły lub napięcia mięśni grzbietu. Zmiany w kręgosłupie mają powstawać w podobny sposób do obserwo­wanych w skoliozach porażennych. Na ten temat zdania są podzielone, gdyż część autorów uważa, że zmiany mięśniowe mogą być pierwotne, inni natomiast, że są one wtórne - neuropochodne.

8. Teoria zmian dziedzicznych

Rodzinne występowanie bocznych skrzywień kręgosłupa znane jest już od dawna (Garland 1938). Większość zwolenników tej teorii sugerowała dominujący wpływ dziedziczenia skolioz rodzinnych. Mitroszewska po przebadaniu 1200 ro-

dzin, w których występowały skoliozy, stwierdziła 518 przypadków skolioz rodzinnych. Ta duża liczba skolioz wystąpiła w 202 rodzinach. Zdaniem Mitroszewskiej skoliozę rzadko dziedziczy się w linii prostej (dominujący typ dziedziczenia) lecz częściej recesywnie.

Badanie ruchomości kręgosłupa

Ruchomość całkowitą oceniamy polecając, wykonać skłon tułowia w przód i mierząc odległość trzeciego palca od podłoża. Ruch ten zachodzi nie tylko w sta­wach kręgosłupa, lecz także w stawach skokowych, kolanowych i biodrowych. Wszelkie ograniczenia ruchomości w ich obrębie powodują większe zaangażowanie w ruch pozostałych ogniw. Do oceny ruchomości samego kręgosłupa stosujemy wskaźnik gibkości kręgosłupa (wg Wolańskiego 1975):

Ruchomość odcinkowa

Ruchomość odcinka lędźwiowego kręgosłupa oceniamy za pomocą testu Szo-bera (Żuk i Dziak 1970). W pozycji stojącej wyprostowanej zaznaczamy na plecach wyrostek kolczysty kręgu ls, a następnie odmierzamy pionowo w górę 10 cm i zaznaczamy drugi punkt. Badanemu polecamy wykonać głęboki skłon w przód. W tej pozycji mierzymy - ponownie - odległość między kreskami. W wa­runkach prawidłowych odległość ta zwiększa się u dorosłych do ponad 14,5 cm. Ruchomość udcinkd lędźwiowego wynosi więc co najmniej 4,5 cm. Analogicznie możemy ocenić ruchomość odcinka piersiowego kręgosłupa. Punktami odniesie­nia są C? i punkt znajdujący się 30 cm poniżej. Po wykonaniu głębokiego skłonu w przód w warunkach prawidłowych odległość ta zwiększa się do 33 cm.

Badanie siły i siłowej wytrzymałości mięśni posturalnych

Do oceny postawy niekoniecznie musimy badać siłę mięśni metodami kli­nicznymi, tj. tzw. testem Lovetta (Bąk 1965). Decydujący wpływ na postawę ciała mają mięśnie grzbietu, brzucha i pośladków, ale nie tylko siła tych mięśni od­grywa najważniejszą rolę, lecz również wytrzymałość siłowa, dzięki której czło­wiek może przez cały czas utrzymywać prawidłową postawę ciała w różnych warunkach życia codziennego. Zamieszczone poniżej testy odnoszą się do oceny siłowej wytrzymałości najważniejszych mięśni posturalnych (Babulska 1979, Kutzner-Kozińska 1976, Nowotny i Saulicz 1990).

Ocena mięśni grzbietu

Badany leży przodem na stole po kolce biodrowe przednie górne, nogi usta­bilizowane, tułów znajduje się poza płaszczyzną podparcia, ramiona zwisają swo­bodnie. Na sygnał wykonuje wyprost tułowia i ramion w przód. Koniec próby

następuje gdy badany wykazuje wyraźnie objawy zmęczenia i ramiona opadają w dół. Czas wytrzymania określa siłową wytrzymałość mięśni .

Ocena mięśni brzucha

Mięśnie brzucha testuje się za pomocą liczby przejść z leżenia tyłem do siadu prostego, z zachowaniem pełnej korekcji tułowia. Podczas próby nogi są ustalone .

Ocena prostowników stawu biodrowego

Badany leży przodem na stole po kolce biodrowe przednie górne, nogi opuszczone, ramiona wzdłuż tułowia. Wznos obu nóg do poziomu płaszczyzny podpar­cia i utrzymanie ich. Próbę należy zakończyć wówczas gdy badany zaczyna opuszczać nogi .

Przytoczone wyżej próby obiektywizują w pewnym stopniu ocenę siłowej wytrzymałości wybranych mięśni, są one jednakże dalekie od doskonałości. Różne proporcje ciała, ciężar segmentów i ich długość powodują, że uzyskiwane dane są właściwie międzyosobniczo nieporównywalne. Jako pewien wskaźnik orientacyj­ny w wytrzymałości wymienionych grup mięśniowych można traktować wyniki okresowo powtarzanych prób u tego samego osobnika.

Metoda sylwetkowa Wolańskiego

Oryginalną polską metodą oceny postawy ciała jest metoda sylwetkowa Wolańskiego (1956, 1957a, 1957b). Wyodrębnił on trzy rodzaje postaw biorąc pod uwagę pizedniotylne krzywizny kręgosłupa:

1. postawa o przewadze krzywizny Idiotycznej (piersiowej) nad lordotyczną (lędźwiową), którą nazwał postawą "kifotyczną" i oznaczył literą "K";

2. postawa o przewadze krzywizny lordotycznej nad kifotyczną - postawa lordotyczną "L";

3. postawa niemal o jednakowo zaznaczonych krzywiznach piersiowej i lędź­wiowej - postawa równoważna "R".

W ramach tych trzech kategorii postaw Wolański wyróżnił po 3 podtypy (pm) w zależności od ukształtowania krzywizn kręgosłupa. W ten sposób powstała typologia zawierająca 9 wzorców (ryć. 51), tj. Idiotyczny I, II i III, lordotyczny I, II i DI oraz równoważny I, II i III.

Typologia Wolańskiego powstała w wyniku przeprowadzonych przez autora pomiarów kręgosłupa 1300 chłopców warszawskich w wieku od 11 do 17 lat, następnie została zweryfikowana na szerszym materiale ok. 3500 dzieci obojga płci w wieku 3 do 20 lat. Zasługuje ona na specjalne wyróżnienie z kilku powodów:

1. oparta jest na polskim materiale obserwacyjnym, a więc bardziej niż jaka­kolwiek typologia obca nadaje się do użycia w badaniach naszej mło­dzieży;

2. opiera się na materiale statycznym, a nie na apriorycznie przyjętych założe­niach, w związku z tym przedstawia znacznie szerszy wachlarz typów postawy realnie występujących u człowieka. Ocenę postawy ciała za pomocą metody Wolańskiego można przeprowadzić dwojako:

1. przez wzrokowe porównanie badanego do typów wzorcowych,

2. przez analizę kątów przedniotylnych krzywizn kręgosłupa, mierzonych skon-;

stalowanym przez autora tzw. sferodorsiometrem.

Podział skolioz ze względu na wielkość kąta skrzywienia

Podział Czaklina

/ stopień skrzywienia - zaburzenia osi kręgosłupa występują tylko w pozycji stojącej, a całkowicie znikają w pozycji leżącej. Na zdjęciach radiologicznych wielkość skrzywienia nie przekracza 10 stopni.

// stopień skrzywienia - skrzywienie wyraźnie widoczne, ale nie utrwalone. Wielkość kątowa skrzywienia 10-25 stopni. Na zdjęciach radiologicznych uwi­dacznia się obrót kręgów.

/// stopień skrzywienia - skrzywienie utrwalone z rotacją i miernie wyrażonym garbem żebrowym. Występuje skrzywienie wyrównawcze. Wielkość kątowa skrzy­wienia wynosi 25-50 stopni.

IV stopień - kifoskoliozy z dużą rotacją, wtórnymi skrzywieniami, utrwalonym garbem żebrowym, transpozycją tułowia i zmianami w narządach wewnętrznych. Wielkość kątowa skrzywienia w granicach 50-90 stopni.

Podział Bogdanowa

I stopień skrzywienia - wielkość kątowa do 20 stopni,

II stopień skrzywienia - od 20-40 stopni,

III stopień skrzywienia - od 40-60 stopni,

IV stopień - powyżej 60 stopni.

Podział Ponsetiego i Fridmana:

1. skrzywienie małe - poniżej 40 stopni,

2. skrzywienie umiarkowane - od 40 do 60 stopni,

3. skrzywienie poważne - od 60 do 80 stopni,

4. skrzywienie bardzo poważne powyżej 80 stopni.

Podział Jamesa:

1. skrzywienie łagodne - do 70 stopni,

2. skrzywienie poważne - od 70 do 100 stopni,

3. skrzywienie bardzo poważne - powyżej 100 stopni.

Podział Grucy:

/ stopień - odpowiada anatomopatologicznym zmianom mięśniowo-więzadło-wym bez zniekształceń kostnych. Objawy kliniczne skrzywienia I stopnia nie są duże. Na zdjęciach radiologicznych skrzywienia I stopnia nie przekraczają wiel­kości kątowej 30° - wg Cobba (Tylman 1972, Żuk i Dziak 1970).

// stopień -jest wynikiem strukturalnych zmian w kręgach i krążkach między-kręgowych. Osoba badana klinicznie przez czynne napięcie mięśni nie może zmniej­szyć skrzywienia. Bierna korekcja powoduje tylko niewielką poprawę osi kręgo­słupa, W skrzywieniach II stopnia występuje znaczna rotacja z wyraźnym garbem żebrowym. Wartość kąta skrzywienia mieści się w granicach 30-60°.

/// stopień - jest wynikiem daleko posuniętych zmian strukturalnych. Na zdję­ciach radiologicznych widoczne sklinowacenie kręgów i ich torsja. Wartość ką­towa skrzywienia, pomimo korekcji biernej, przekracza 60°.

Program i zasady postępowania korekcyjnego

Postępowanie wyrównawczo-korekcyjne ma na celu likwidację wady lub za­hamowanie jej dalszego rozwoju, a tym samym przywrócenie prawidłowej po­stawy ciała. W postępowaniu zasadniczą rolę odgrywają ćwiczenia, dzięki którym uzyskujemy: zwiększenie ruchomości w stawach, zwiększenie siły mięśni (wyro­bienie izw. gorsetu mięśniowego) i wyrobienie nawyku prawidłowej postawy ciała.

Wykorzystując różne rodzaje i formy ruchu - ćwiczenia kształtujące, gry i zabawy oddziaływujemy nie tylko na narząd ruchu, ale także na narządy wewnętrz­ne, zwiększając tym samym wydolność układu oddechowego i sercowo-naczyniowcgo.

Ważnym czynnikiem postępowania wyrównawczo-korekcyjnego jest właściwa organizacja warunków życia, przestrzeganie zasad higieny pracy i wypoczynku, żywienia oraz ogólna ruchliwość dziecka. Do realizacji programu muszą się włączyć oprócz lekarza i mgr wychowania fizycznego, także rodzice i samo dziec­ko. Proces wyrównania Jest przeważnie długotrwały, dlatego stale musimy pod­trzymywać u dziecka motywację czynnego udziału w zajęciach korekcyjnych.

Tylko kompleksowy, przemyślany i konsekwentnie stosowany program postę­powania może dać oczekiwane rezultaty.

Pozycje wyjściowe i ćwiczebne

Właściwy dobór pozycji wyjściowych (Pw.) determinuje wartość wykony­wanego ćwiczenia. Różne mogą być kryteria ich klasyfikacji, zależne jest bowiem od celu jaki się zakłada. W gimnastyce korekcyjnej najważniejsze wydają się | lokalizacja i odciążenie. Stosując jako kryterium podziału stopień doraźnego wy­równania wady, można wyróżnić pozycje korekcyjne i hiperkorekcyjne. Przez? pozycje korekcyjne rozumie się te, w których oś kręgosłupa powraca do stanu j prawidłowego, hiperkorekcyjne - przeprostne polegają na nadmiernym wygięciu| w stronę przeciwną. Stosowanie pozycji korekcyjnych jest zasadą obowiązującą w każdym ćwiczeniu (Kutzner-Kozińska 1976).

Odciążenie osiowe kręgosłupa

Siła ciężkości często działa jako czynnik pogłębiający wadę. Dzieje się to wtedy, kiedy obciążenie kręgosłupa - siła nacisku - działa pionowo. Odciążenie kręgosłupa uzyskujemy przez ułożenie go równolegle do podłoża lub pod pewnym kątem. Pozwalają na to: leżenie przodem, tyłem, bokiem, podpory, pozycje ręczno-kolanowe.

Zgodnie z zasadami mechaniki odciążenie jest tym większe, im ułożenie kręgosłupa jest bardziej zbliżone do poziomego. Pozycjami odciążającymi są również zwisy i podpory. Odciążone mięśnie antygrawitacyjne pracują zupełnie inaczej niż w pozycji spionizowanej, która cechuje człowieka. Dlatego programu postępowa­nia korekcyjnego nie można opierać wyłącznie na pozycjach odciążających, lecz należy przestrzegać zasady od ćwiczeń w odciążeniu do ćwiczeń z obciążeniem, co oznacza przechodzenie od ćwiczeń w pozycjach niskich do ćwiczeń w pozy­cjach wysokich.

Pozycje wyjściowe dzielimy - ze względu na położenie środka ciężkości w stosunku do podłoża - na:

a) pozycje niskie,

b) pozycje wysokie.

Pozycje niskie - jak sama nazwa wskazuje - cechuje niskie położenie środka ciężkości w stosunku do podłoża. W związku z tym zalicza się do tej grupy zarówno leżenie, jak i różnego rodzaju podpory, klęki itp. Pozycje niskie stwarzają dobre warunki do stabilizacji i izolacji.

Pozycje -wysokie - cechuje wysokie położenie środka ciężkości w stosunku do podłoża. Utrzymanie równowagi jest w nich utrudnione przez zmniejszenie podstawy podparcia ciała lub podniesienie środka ciężkości. Pozycje te określa się też terminem pozycje chwiejne.

Pozycje izolowane

Izolacja oznacza ograniczenie, odosobnienie. W przypadku pozycji gimna­stycznej oznacza to ograniczenie rozprzestrzeniania się ruchu do jakiegoś okreś­lonego odcinka lub segmentu. Może to być ustalenie obręczy barkowej przy ćwiczeniach rozciągających mięśnie piersiowe większe lub też ustalenie miednicy w ćwiczeniach kończyn dolnych w taki sposób by nie spowodować przemieszcze­nia się ruchu na odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Ogólnie przyjmujemy, że im

pozycja jest niższa a płaszczyzna zetknięcia się z podłożem lub przyrządem większa, tym pozycja jest bardziej izolowana i lepiej zabezpiecza prawidłowość wyko­nania ćwiczenia.

Materiał programowy zajęć korekcyjnych

Obejmuje następujące grupy ćwiczeń:

1. ćwiczenia ogólnorozwojowe,

2. ćwiczenia specjalne - korygujące określoną wadę,

3. ćwiczenia elongacyjne,

4. ćwiczenia antygrawitacyjne,

5. ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy ciała,

6. ćwiczenia oddechowe,

7. ćwiczenia Klappa,

8. pływanie.

W tej części rozdziału zostaną omówione ćwiczenia ogólnorozwojowe, elon­gacyjne, antygrawitacyjne, oddechowe, odruchu prawidłowej postawy dała i Klappa, natomiast ćwiczenia specjalne - korygujące poszczególne wady wraz z całym programem postępowania korekcyjnego podano w drugiej części rozdziału.

Ćwiczenia ogólnorozwojowe

Zasób materiału z tego zakresu obejmuje ćwiczenia gimnastyczne kształtujące oraz uzupełniające ćwiczenia i sporty, dostosowane odpowiednio do rodzaju wa­dy, wieku, płci i rozwoju biologicznego uczestnika zajęć. Celem ćwiczeń ogólno­rozwojowych - zgodnie z podstawowymi założeniami wychowania fizycznego -jest dążenie do prawidłowego i harmonijnego rozwoju fizycznego dziecka, do zwiększenia jego wydolności fizycznej. Jednym z zadań ćwiczeń jest również wyeliminowanie ewentualnych kompleksów psychicznych i fizycznych spowodo­wanych uczestnictwem w zajęciach korekcyjnych. Dzieci z wadami postawy nie należą do najsprawniejszych, dlatego podniesienie ich ogólnej wydolności i spra­wności jest sprawą zasadniczą.

Ćwiczenia elongacyjne

Przez ćwiczenia elongacyjne rozumiemy wyciągnięcie kręgosłupa w jego osi długiej. Walorem właściwego stosowania ćwiczeń elongacyjnych jest - jak przy każdym rozciągnięciu mięśni - wzmożone pobudzenie rogów przednich rdzenia przez bodźce proprioceptywne. Ćwiczenia elongacyjne aktywizują mięśnie kręgosłupa i mają na celu zmniejszenie istniejących krzywizn patologicznych. Należy brać pod uwagę możliwość nadmiernego zmniejszania się krzywizn fizjologicznych, co byłoby zjawiskiem negatywnym. Wyciągnięcie kręgosłupa ku górze mo­że się odbywać dzięki udziałowi własnych mięśni, a może też być uzyskane przez zastosowanie specjalnych pasów lub wyciągu. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z elongacją czynną, w drugim z elongacją bierną.

Ćwiczenia antygrawitacyjne

Celem ich jest aktywizacja mięśni antygrawitacyjnych, zwłaszcza pierwszego układu odniesienia (Wejsflog 1958) w warunkach pionizacji a więc określonego układu segmentamych środków ciężkości. Można je stosować wtedy gdy dziecko swobodnie utrzymuje skorygowaną postawę przez dłuższą chwilę. Ćwiczenia te polegają na utrzy­maniu skorygowanego kręgosłupa i głowy w warunkach zastosowania - bezpośrednio lub pośrednio - (platforemka) dodatkowego obciążenia osiowego (ryć. 115).

W Stołecznym Zespole Rehabilitacji w Konstandnie skonstruowano specjalne urządzenie, tzw. antygrawitacyjny kore­ktor postawy (Zaleszczuk 1976) umożliwiający prowadzenie ćwiczeń w pozycji siedzącej.

Ćwiczenia odruchu prawidłowej postawy ciała

W procesie całokształtu oddziaływań korekcyjnych niezmiernie ważne jest kształtowanie u uczestnika zajęć, świadomości i stałej uwagi na utrzymaniu prawidłowej postawy ciała w trakcie ćwiczeń i wszelkich codziennych

Ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne

czynności. Zdobycie tego nawyku wymaga jednak jednolitości działań domu, placówek oświatowo-wychowawczych, a przede wszystkim wymaga aktywności i stałej uwagi samego dotkniętego wadą. W kształtowaniu odruchów prawidłowej postawy ciała należy:

- uświadomić zainteresowanemu rodzaju wady i wyjaśnić ujemne skutki jej trwania,

- wdrożyć zrozumienie potrzeby i nauczyć przyjmowania prawidłowej postawy ciała we wszystkich pozycjach oraz w trakcie wykonywania różnych czynności - autokorekcja,

- zmierzać do ukształtowania umiejętności przyjmowania prawidłowej postawy ciała za pomocą czucia głębokiego oraz uzyskania wytrzymałości posturalnej, tj. zdolności do długotrwałego utrzymania postawy skorygowanej przy równoczesnym zwalczaniu wszelkich nawyków nieprawidłowych,

- egzekwować poprawność postawy odcinkowo i całościowo przy pomocy lustra, testu ściennego i współćwiczącego.

---