Słownik pojęć

erozja

 

międzyplony

 

 

użytki zielone

tereny pokryte głównie roślinnością trawiastą, wykorzystywane na zbiór siana lub jako pastwiska. Rośliny u.z. to trawy, zioła, rośliny motylkowe, chwasty, turzyce i mchy. Ze względu na pochodzenie wyróżnia się u.z. naturalne, które powstały w dawnych czasach na bezleśnych, poleśnych lub zabagnionych terenach i u.z. sztuczne, utworzone przez człowieka, które z czasem upodobniają się do naturalnych. W zależności od czasu użytkowania u.z. dzieli się na trwałe, wykorzystywane bez odnawiania darni i przemienne, zakładane na okres kilku lat na gruntach ornych w celu zmianowania upraw. U.z. stanowią główne źródło pokarmu dla hodowlanych zwierząt roślinożernych. Nauką zajmującą się trwałymi u.z. jest łąkarstwo.

 

agrocenoza

[gr. agrós = rola, pole + koinós = wspólny], zespół roślin, zwierząt i drobnoustrojów pola uprawnego. A.  jest biocenozą ekosystemu rolnego

agroekologia

[gr. agrós = rola, pole + oíkos = dom, gospodarstwo + lógos = nauka], ekologia rolnicza, dział ekologii zajmujący się współzależnościami między organizmami roślinnymi i zwierzęcymi w uprawach polowych, warzywniczych i sadowniczych oraz wpływem czynników środowiska na kształtowanie się tych zależności. A. bada wpływ zabiegów agrotechnicznych i ochrony roślin na przebieg zmian liczebności różnych populacji wchodzących w skład agrocenoz. A. czerpie podstawy z ekologii, a także wykazuje ścisłe związki z innymi naukami rolniczymi, np. gleboznawstwem, uprawą roślin.

ekosystem rolny, agroekosystem

[gr. agrós = rola, pole + oíkos = dom, gospodarstwo + sýstema = metoda, układ], układ ekologiczny obejmujący wszystkie rośliny i zwierzęta występujące na określonym obszarze i w określonym czasie, utworzony i utrzymywany przez człowieka dzięki ciągłym zabiegom uniemożliwiającym powrót roślin i zwierząt charakterystycznych dla ekosystemu naturalnego. Zabiegi człowieka zmierzają do zachowania i rozwoju jednego lub kilku gatunków na danym obszarze. Podstawowymi cechami e.r. jest uprawa i nawożenie gleby oraz obsiewanie jej uszlachetnionymi gatunkami roślin. Przez swoje zabiegi człowiek ingeruje w obieg materii i gospodarkę energetyczną e.r.; potrafi radykalnie przekształcić czynniki abiotyczne - stosunki wodne, składniki mineralne i in. Mimo zabiegów człowieka w celu utrzymania w e.r. czystej monokultury (uprawa jednego gatunku roślin), najczęściej występują w nim wszystkie elementy ożywionej części ekosystemu. Producentami obok uprawianej rośliny są chwasty, które konkurują z nią o miejsce, wodę i sole mineralne. Mimo że człowiek dąży do tego, aby być jedynym konsumentem uprawy, to jednak czerpią z niej korzyści również liczne inne organizmy, np. bakterie, wirusy, grzyby, nicienie, owady oraz pewne gatunki kręgowców. Destruentami są bakterie i grzyby. E.r. mogą być wodne (stawy, sadzawki) oraz lądowe (pastwiska, pola uprawne, sady, ogrody, szklarnie).

amonifikacja
[łac. ammoniacum = amoniak + facio = robię], biochemiczny proces powstawania amoniaku podczas rozkładu azotowych związków organicznych (białko, mocznik itp.) zawartych w szczątkach roślinnych, zwierzęcych i ich wydalinach. A. wywołują drobnoustroje zwane amonifikatorami, żyjące w glebie, wodzie, oborniku. Rozkład mikrobiologiczny białek przebiega w dwóch etapach przy udziale enzymów. Początkowo cząsteczka białka pod wpływem peptydaz ulega stopniowej hydrolizie na wolne aminokwasy. Następnie deaminazy powodują odłączenie od aminokwasów grupy aminowej i powstanie amoniaku. A. jest jednym z etapów obiegu azotu w przyrodzie i prowadzi do wzbogacenia gleby w związki azotowe, przyswajalne przez rośliny wyższe. A. prowadzi do dalszych przemian amoniaku w procesie nitryfikacji.

anabioza
[gr. anabíosis = ożywianie], stan organizmu, który charakteryzuje silne zahamowanie procesów życiowych, wywołane niekorzystnymi warunkami środowiska, np. niską temperaturą i wilgotnością, brakiem tlenu i pokarmu. Organizm w stanie a. jest bardzo odporny na szkodliwe wpływy środowiska i dzięki temu może przetrwać niekorzystny okres. A. może występować u różnych organizmów, np. bakterii, grzybów, porostów, mszaków, nasion roślin kwiatowych, nicieni, owadów, pajęczaków. A. dotyczy również form przetrwalnikowych. Niektóre zarodniki i nasiona mogą przetrwać w stanie a. nawet kilkadziesiąt lat. Po ustąpieniu niekorzystnych warunków środowiska organizm podejmuje normalne czynności życiowe. A. jest wyrazem adaptacji organizmu do niekorzystnych warunków środowiska. Stan a. jest wykorzystywany w przechowalnictwie płodów rolnych (np. ziaren zbóż, roślin strączkowych).

anabolizm
[gr. anabállo = narzucam, dorzucam], procesy chemiczne, w których wyniku z substancji prostych powstają substancje bardziej złożone. Rezultatem a. jest gromadzenie energii świetlnej lub chemicznej w związkach organicznych wchodzących w skład każdej żywej komórki. A. jest ściśle powiązany z katabolizmem. Przykładem procesów anabolicznych są: asymilacja dwutlenku węgla (asymilacja), biosynteza białek, synteza tłuszczów. Procesy anaboliczne dostarczają organizmowi materiałów budulcowych, zapasowych i energetycznych oraz prowadzą do wzrostu jego biomasy.

anaerobionty
-beztlenowce.

anaeroby
-beztlenowce.

anemochoria
[gr. ánemos = wiatr + choréo = rozprzes- trzeniam], wiatrosiewność, rozsiewanie nasion, zarodników i owoców przez wiatr. A. występuje np. u grzybów, storczyków, topoli. Nasiona rozsiewane przez wiatr mają małe rozmiary i małą masę. Często są zaopatrzone w aparaty lotne takie, jak komory powietrzne, błoniaste włoski, skrzydełka (np. u klonu, sosny, świerka, mniszka). Aparaty lotne zwiększają znacznie powierzchnię nasion, dzięki czemu stawiają one większy opór prądom powietrza i mogą dłużej unosić się w powietrzu. A. ułatwia rozprzestrzenianie się gatunków.

antropochoria
[gr. ánthropos = człowiek + choréo = rozprzes- trzeniam], rozsiewanie nasion przez człowieka w sposób zamierzony lub przypadkowy. Człowiek w sposób świadomy i celowy wysiewa nasiona roślin uprawnych, np. lnu, rzepaku, zbóż. Przypadkowo przenosi nasiona na obuwiu, odzieży, a także wysiewa chwasty z niedoczyszczonymi nasionami roślin uprawnych. W ten sposób przyczynia się do rozsiewania różnych roślin, często szkodliwych dla upraw. W miarę nasilania się handlu płodami rolnymi, stosowania różnych form transportu i komunikacji, rozszerzania ruchu turystycznego zwiększa się możliwość przypadkowego rozprzestrzeniania się różnych gatunków roślin. A. jest zatem jedną z przyczyn rozprzestrzeniania się roślin na Ziemi.

antropopresja
[gr. ánthropos = człowiek + łac. pressio = ucisk], działania człowieka prowadzące do różnorodnych (negatywnych lub pozytywnych) zmian w skali ekosystemu, krajobrazu, biosfery. Dzięki postępowi naukowo-technicznemu człowiek coraz łatwiej może przekształcać środowisko. Pod wpływem a. pewne gatunki roślin i zwierząt przystosowują się do nowych warunków, inne giną, a na ich miejsce pojawiają się nowe. Przykładem a. jest zmiana składu gatunkowego biocenozy lasu pod wpływem wyrębu czy zmiana składu gatunkowego biocenozy łąki pod wpływem melioracji. Zbyt intensywna i negatywna presja człowieka na środowisko w skali poszczególnych ekosystemów lub krajobrazów może prowadzić do zakłóceń w funkcjonowaniu układów ekologicznych i w konsekwencji do zmian niekorzystnych dla człowieka (katastrofa ekologiczna).

antroposfera
[gr. ánthropos = człowiek + sphaíra = kula], strefa kuli ziemskiej (biosfery), w której żyje człowiek.

antybioza
[gr. antí = przeciw + bióo = żyję], zjawisko polegające na hamującym działaniu jednej populacji na inną żyjącą w tym samym środowisku na skutek wytwarzania przez nią substancji chemicznych. A. występuje u drobnoustrojów, które wytwarzają antybiotyki hamujące rozmnażanie się i rozwój innych mikroorganizmów albo zabijające je. Pleśnie wytwarzające penicylinę hamują wzrost bakterii; promieniowce wytwarzające streptomycynę ograniczają rozwój grzybów pasożytniczych. A. występuje również między bakteriami saprofitycznymi a chorobotwórczymi. Bakterie saprofityczne w normalnych warunkach hamują rozwój bakterii wywołujących choroby. Zjawisko a. wykorzystuje się w zwalczaniu bakterii chorobo- twórczych.

areał osobniczy
[łac. area = obszar ziemi, pole], przestrzeń, w której osobnik zaspokaja wszystkie swoje potrzeby życiowe. W obrębie areału osobnik zdobywa pokarm, wyszukuje kryjówki, wydaje potomstwo, a także spotyka inne osobniki tego samego gatunku i innych gatunków. O a.o. można mówić w odniesieniu do osobników ruchliwych, jak również do osobników osiadłych, zarówno roślin, jak i zwierząt. Areały różnych osobników nawet tej samej populacji mogą się różnić wielkością. Areał danego osobnika zmienia się w zależności od pory roku, wieku, płci osobnika, jego pozycji w populacji, a także od zasobności środowiska i wzajemnych oddziaływań osobników.

areał populacji
[łac. populus = lud, naród], przestrzeń, w której wszystkie osobniki danej populacji zaspokajają swoje potrzeby życiowe, tzn. zdobywają pokarm, budują kryjówki, wydają potomstwo i opiekują się nim. A.p. obejmuje obszary o większej i mniejszej zasobności w pokarm, a ponadto o lepszych i gorszych miejscach do zasiedlania. Stąd też rozmieszczenie osobników populacji bywa niejednakowe. Jedne osobniki żyją w gorszych, inne w lepszych warunkach. O rozmieszczeniu osobników decydują zależności wewnątrzpopulacyjne, np. silniejsze osobniki wygrywają w konkurencji o miejsca bogatsze w pokarm ze słabszymi. Te ostatnie są więc zmuszone do zajmowania przestrzeni uboższej. Wraz ze wzrostem liczebności populacji rozszerzają się granice jej areału. Wielkość a.p. nie jest stała i może się zmieniać.

asocjacja
zespół roślinny.

astatyzm
[gr. a- - przedrostek oznaczający przeczenie + státos = trwały], niestałość warunków środowisko- wych.

asymilacja
[łac. assimilatio = upodobnienie], przyswajanie przez organizm substancji pobieranych z otaczającego środowiska i przetwarzanie ich w materię służącą do budowy struktur komórkowych lub odkładaną jako substancje zapasowe. Rośliny samożywne z otaczającego je środowiska pobierają tlen, wodór, fosfor, węgiel, azot, siarkę, a następnie w procesach biochemicznych (m.in. fotosyntezie, chemosyntezie, biosyntezie białek) przetwarzają je na białka, tłuszcze, węglowodany, które wbudowują we własne ciało. Organizmy cudzożywne pobierają gotowe związki organiczne, które z kolei przetwarzają w biomasę własnego ciała. Przyswajanie i przetwarzanie przez organizmy różnych substancji wiąże się ściśle z pobieraniem i uwalnianiem energii. W procesie np. fotosyntezy czy biosyntezy białek energia jest pobierana, natomiast podczas oddychania energia jest uwalniana. A. jest podstawowym procesem, dzięki któremu jest możliwy obieg materii i przepływ energii w przyrodzie.

atmosfera
[gr. atmós = para, wyziew + sphaíra = kula], gazowa powłoka otaczająca powierzchnię Ziemi, składająca się z mieszaniny gazów: tlenu (20,95%), azotu (78,09%), dwutlenku węgla (0,03%) i innych, a także domieszki ciał stałych i ciekłych. Mieszanina ta jest popularnie nazywana powietrzem. Masy powietrza stale przemieszczają się i przenikają do litosfery (gdzie tworzą powietrze glebowe) i do hydrosfery. W a. zachodzą różne procesy fizyczne: ruchy powietrza, opady atmosferyczne, zjawiska elektryczne i optyczne (np. zorza polarna). A. i jej skład wpływa na procesy życiowe organizmów (oddychanie, fotosyntezę), a także na obieg materii i przepływ energii. A. chroni organizmy przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym (ozonosfera), działa ocieplająco na Ziemię (efekt cieplarniany). A. dzieli się na pięć warstw zróżnicowanych pod względem fizycznym (temperatura, gęstość) i chemicznym (skład). Są to: troposfera, stratosfera, mezosfera, jonosfera, egzosfera.

autekologia
[gr. autós = sam + oíkos = dom, gospodarstwo + lógos = nauka], dział ekologii zajmujący się badaniem zależności między organizmem lub gatunkiem a środowiskiem. A. wyjaśnia, w jaki sposób organizm oddziałuje na swoje otoczenie oraz w jaki sposób otoczenie wpływa na organizm. Wyróżnia się np. ekologię drobnoustrojów, ekologię wróbla domowego. Szczególne miejsce w a. zajmuje ekologia człowieka. Pojęcie to dotyczy nie tylko granic tolerancji ekologicznej człowieka na różne czynniki abiotyczne i miejsca w łańcuchu pokarmowym, ale także uwarunkowań społecznych i kulturowych populacji ludzkiej. A. korzysta z dorobku innych nauk biologicznych, jak: anatomia, morfologia, fizjologia, embriologia i jednocześnie wspomaga inne nauki, np. rolnictwo i leśnictwo.

autochoria
[gr. autós = sam + choréo = rozprzestrzeniam], samosiewność, rozprzestrzenianie się diaspor (zarodników, owoców, nasion) przy wykorzystaniu sił rośliny macierzystej. Siły te najczęściej są niewielkie i przenoszenie diaspor odbywa się na niewielką odległość. Przykładem a. jest przenoszenie pączków przez rozłogi i kłącza (poziomka, fiołek), wyrzucanie zarodników lub nasion z organu zawierającego diaspory (np. workowce, podstawczaki, rzeżucha, niecierpek), ruchy pełzające diaspor zaopatrzonych we włoski (np. jęczmień).

autotrofizacja
[gr. autós = sam + trophé = pożywienie], stopniowe użyźnianie zbiornika wodnego w wyniku dużej intensywności procesów biologicznych zachodzących w samym zbiorniku. A. prowadzi do eutrofizmu, a nawet do politrofizmu.
Zob. allotrofizacja.

autotrofy
organizmy samożywne.

bagno
ekosystem znajdujący się na terenach trwale podmokłych, powstały przez zarastanie jeziora, starorzecza lub koryta wolno płynącej rzeki. Producentami są tu gł. rośliny bagienne (helofity). Cechą ekosystemów bagiennych jest powstawanie złóż torfu, a na nich gleby bagiennej - torfowej. Fauna jest bardzo uboga.

bakterie
[gr. baktérion = pałeczka, laseczka], najbardziej rozpowszechnione w przyrodzie organizmy jednokomórkowe o średniej wielkości 2-8 mm, o prostej budowie, bez typowych plastydów i typowego jądra. B. występują w glebie, wodzie i powietrzu, na śniegach dalekiej północy, piaskach pustyni, w gorących źródłach. Znajdują się także na powierzchni i wewnątrz organizmów roślin, zwierząt, człowieka. Z ekologicznego punktu widzenia ważne są takie czynności życiowe b., jak odżywianie, oddychanie i rozmnażanie. Nieliczne b. odżywiają się w sposób samożywny dzięki fotosyntezie lub chemosyntezie (bakterie samożywne). Większość b. to bakterie cudzożywne: saprofity, pasożyty lub żyjące w symbiozie z innymi organizmami. Energię potrzebną do życia b. zdobywają w wyniku oddychania beztlenowego (beztlenowce) lub tlenowego (tlenowce). W dogodnych warunkach życiowych (ilość pokarmu, wilgotność, odpowiednia temperatura, kwasowość podłoża, obecność lub brak tlenu) b. rozmnażają się łatwo i szybko. W niekorzystnych warunkach wiele b. tworzy przetrwalniki odporne na wysychanie, niekorzystną temperaturę. Niektóre przetrwalniki wytrzymują kilkugodzinne gotowanie. B. odgrywają ważną rolę w obiegu materii w przyrodzie. W procesach fermentacji, gnicia i butwienia rozkładają związki organiczne. B. są ważnym czynnikiem glebotwórczym, ponieważ wpływają na proces wietrzenia skały macierzystej, rozkładają materię organiczną i przyczyniają się do powstania gruzełkowatej struktury gleby. B. są ważnym ogniwem (reducenci) w łańcuchu pokarmowym. B. są powszechnie znane jako drobnoustroje chorobotwórcze, wywołujące choroby wielu roślin, zwierząt, człowieka i innych mikroorganizmów. Niektóre b. są wykorzystywane w różnych gałęziach przemysłu podczas produkcji serów, kefiru, kiszonek, acetonu, butanolu, kwasu mlekowego, antybiotyków, witamin i innych.

bakterie azotowe,
bakterie mające zdolność przyswajania wolnego azotu atmosferycznego, łączenia go z innymi związkami i wytwarzania aminokwasów oraz białek. Do b.a. należą bakterie z rodzajów Azotobacter (bakterie tlenowe) i Clostridium (bakterie beztlenowe). B.a. biorą udział w obiegu azotu, gdyż po obumarciu ulegają rozkładowi do amoniaku, który z kolei zostaje przekształcony przez bakterie nitryfikacyjne w azotany wzbogacające glebę w azot przyswajalny przez rośliny wyższe. Obliczono, że dzięki b.a. pola uzyskują rocznie ok. 20 kg azotu na hektar. Zdolnością wiązania wolnego azotu z powietrza odznaczają się także bakterie brodawkowe.

bakterie brodawkowe, bakterie korzeniowe
bakterie, które współżyją z roślinami motylkowymi i mają zdolność wiązania azotu atmosferycznego. Do b.b. należą bakterie z rodzaju Rhizobium. Występują one w dwóch postaciach: wolno żyjących w glebie pałeczek i związanych symbiotycznie z roślinami motylkowymi rozgałęzionych nieregularnych bakteroidów. Żyjąc samodzielnie w glebie, b.b. nie mają zdolności wiązania azotu z powietrza, jednak gdy zetkną się z korzeniami roślin motylkowych, przenikają do ich wnętrza i dopiero wtedy są zdolne do wiązania wolnego azotu. B.b. pobierają gotowy pokarm wyprodukowany przez rośliny motylkowe, a te z kolei korzystają ze związków azotowych wytwarzanych przez b.b. Dzięki takiemu współżyciu (symbioza) rośliny motylkowe mogą dobrze rozwijać się na glebach ubogich w związki azotowe. W ciągu roku bakterie te mogą związać 250-260 kg azotu na hektar.

bakterie chemoautotroficzne
[gr. chemeía, chymeía = chemia + trophé = pożywienie], bakterie, które w procesie wytwarzania związków organicznych korzystają z energii chemicznej uzyskanej z utleniania prostych związków nieorganicznych. Do b.ch. należą bakterie nitryfikacyjne, siarkowe, żelazowe i wodorowe. Bakterie siarkowe (np. Beggiata, Thiotrix, Thiobacillus) utleniają siarkowodór do siarki lub inne nieorganiczne związki siarki do siarczanów. Utlenianie przebiega wg następującej reakcji:
2H2S + O2 -> 2H2O + 2S + energia
i prowadzi do odkładania się w komórkach ziarenek siarki. Proces ten przebiega w obecności tlenu. Bakterie siarkowe często występują w źródłach siarczanowych oraz zanieczyszczonych wodach, gdzie odbywają się procesy gnicia i gromadzi się siarkowodór. Bakterie siarkowe przyczyniają się do obiegu siarki w przyrodzie. Bakterie żelazowe (np. Crenotrix, Leptotrix, Siderobacter) czerpią energię z utleniania związków żelazawych na żelazowe. Proces ten przebiega w warunkach tlenowych wg reakcji:
4FeCO3 + O2 + 6H2O -> 4Fe(OH)3 + 4CO2+ energia.
Proces ten przyczynia się do wytrącania żelaza w organizmie lub w osadach dennych. Bakterie wodorowe (np. Hydrogenomonas) czerpią energię z utleniania wodoru. B.ch. są zaliczane do producentów.

bakterie cudzożywne, bakterie hetero- troficzne
[gr. héteros = cudzy, inny + trophé = pożywienie], bakterie niezdolne do syntetyzowania potrzebnych im składników pokarmowych ze związków nieorganicznych. B.c. korzystają z gotowej materii organicznej wytworzonej przez inne organizmy. W zależności od rodzaju materii organicznej (martwa lub żywa) i sposobu jej wykorzystania wyróżnia się bakterie pasożytnicze, saprofityczne i żyjące w symbiozie z innymi organizmami. Bakterie pasożytnicze pobierają pokarm z żywych organizmów. Wydzielają one substancje trujące zwane toksynami i wywołują zmiany chorobowe w zaatakowanych organizmach (np. dwoinka zapalenia płuc, prątki gruźlicy). Bakterie saprofityczne odżywiają się martwą materią organiczną pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Bakterie symbiotyczne korzystają z substancji produkowanych przez żywe komórki, dostarczając w zamian innych substancji. Przykładem bakterii symbiotycznych są bakterie azotowe żyjące w korzeniach roślin motylkowych (bakterie brodawkowe). B.c. mogą również korzystać z resztek pokarmów organicznych nie zużytych w procesie trawienia przez organizmy wyższe, np. pałeczka okrężnicy żyjąca w przewodzie pokarmowym człowieka. B.c. odgrywają ważną rolę w obiegu materii, pełnią funkcję konsumentów lub reducentów.

bakterie denitryfikacyjne
[łac. de- - przedrostek oznaczający przeczenie + nitrum = soda + facio = czynię], bakterie redukujące azotany do amoniaku i azotu cząsteczkowego w procesie denitryfikacji. Należą do nich bakterie z rodzaju Pseudomonas i Micrococcus. B.d. są samożywne (chemoautotrofy) i beztlenowe. B.d. odgrywają ważną rolę w obiegu azotu w przyrodzie.

bakterie fotoautotroficzne
[gr. phós = światło + autós = sam + trophé = pożywienie], bakterie zdolne do wykorzystywania energii świetlnej podczas syntezy związków organicznych, dzięki zawartemu w ich komórkach barwnikowi zwanemu bakteriochlorofilem. Do b.f. należą bakterie purpurowe i bakterie zielone. U bakterii purpurowych barwnik zielony jest maskowany przez inne barwniki (fikobiliny i karotenoidy). B.f. żyją w wodach i na ogół ich rola w produkcji materii organicznej jest niewielka. Są one jednak zdolne do funkcjonowania w warunkach niekorzystnych dla roślin zielonych i mają znaczenie w krążeniu siarki i wodoru w wodach.

bakterie heterotroficzne
bakterie cudzożywne.

bakterie korzeniowe
bakterie brodawkowe.

bakterie nitryfikacyjne
[łac. nitrum = soda + facio = czynię], bakterie utleniające amoniak do kwasu azotowego lub azotanów w procesie nitryfikacji. Należą do nich bakterie z rodzajów Nitrosomonas i Nitrobacter. B.n. należą do samożywnych chemoautotrofów i tlenowców. W procesie utleniania amoniaku b.n. uzyskują energię niezbędną do syntezy związków organicznych, a jednocześnie wzbogacają środowisko w łatwo przyswajalne przez rośliny postacie azotu (azotany). B.n. odgrywają zasadniczą rolę w obiegu azotu w przyrodzie. Najwięcej b.n. występuje w powierzchniowych warstwach gleby do głębokości 10 cm.

bakterie samożywne, bakterie autotroficzne
[gr. autós = sam + trophé = pożywienie], bakterie wytwarzające substancje organiczne w procesie asymilacji dwutlenku węgla. B.s. dzielą się na bakterie fotoautotroficzne (bakterie fotosyntetyzu- jące) korzystające w procesie asymilacji dwutlenku węgla z energii świetlnej i bakterie chemoautotroficzne (bakterie chemosyntetyzujące) korzystające z energii pochodzącej z utleniania związków nieorganicznych. B.s. ze względu na ich funkcję w ekosystemie są zaliczane do producentów.

bakterie siarkowe
bakterie chemoautotroficzne.

bakterioplankton
plankton.

bakterioryza
[gr. baktérion = pałeczka, laseczka + rhíza = korzeń], współżycie bakterii i promieniowców z roślinami wyższymi, zwłaszcza motylkowymi.
Zob. bakterie brodawkowe.

bariera ekologiczna
[gr. oíkos = dom, gospodarstwo], ogół czynników ekologicznych ograniczających przemiesz- czanie się gatunków roślin i zwierząt poza ich naturalny zasięg występowania. B.e. to najczęściej teren, na którym warunki bytowania nie są dogodne dla danego gatunku. B.e. mogą być także: silniejsze zwierzęta, klimat, roślinność i przeszkody fizyczne (góry, rzeki, morza).

baza pokarmowa
[gr. básis = podstawa], pokarm znajdujący się w środowisku, dostępny dla organizmu zwierzęcego. Przykładowo dla jelenia b.p. są pędy i kora drzew i krzewów, rośliny runa leśnego, nasiona, owoce, grzyby itp., znajdujące się na wysokości, do której zwierzę może dosięgnąć podczas żerowania. Zwierzęta żyjące pojedynczo korzystają z b.p. w ich areale osobniczym. O wykorzystaniu b.p. przez zwierzęta decydują abiotyczne czynniki środowiska, inne organizmy, kondycja samych osobników i ich zapotrzebowanie na pokarm. Liczebność populacji jest uzależniona od ilości dostępnej b.p. Na ogół zwierzęta, zwłaszcza roślinożerne, rzadko wy- korzystują więcej niż 5% b.p. W większości przypadków redukcja (ograniczanie liczebności zwierząt przez inne czynniki abiotyczne lub biotyczne, np. drapieżnictwo) następuje przed wyczerpaniem b.p. przez populację. W sytuacjach kiedy b.p. jest przez populacje niektórych gatunków zwierząt znacznie uszczuplana, zaczynają w nich działać mechanizmy regulacyjne, dopasowujące zagęszczenie do aktualnych zasobów pokarmowych. Zmiany w zasobności i rozmieszczeniu b.p. powodują zmianę struktury socjalnej i przestrzennej populacji.

bentos
[gr. bénthos = głębina morska], zespół organizmów roślinnych, zwierzęcych i drobnoustro- jów żyjących stale lub okresowo w strefie dennej wód powierzchniowych (rzeki, jeziora, morza, oceany). Organizmy tworzące b. mogą żyć na powierzchni dna (epifauna) lub w dnie (infauna). B. można podzielić na roślinny - fitobentos [gr. phytón = roślina], który stanowią rośliny naczyniowe, mchy i glony oraz zwierzęcy - zoobentos [gr. dzóon = stworzenie, zwierzę]. Bakterie tworzą osobną grupę tzw. bakteriobentos [gr. baktérion = pałeczka, laseczka]. Ze względu na wielkość organizmów b. można podzielić na: mikrobentos [gr. mikrós = mały] - organizmy najmniejsze o długości ciała mniejszej niż 0,1 cm, gł. pierwotniaki, okrzemki, zielenice; mezobentos [gr. mésos = średni] - organizmy nieco większe (0,1-2 cm), np. wrotki, nicienie, wirki, denne skorupiaki i larwy owadów, formy młodociane skąposzczetów; makrobentos [gr. makrós = duży] - organizmy większe (powyżej 2 cm długości), np. pijawki, skąposzczety, mięczaki, larwy owadów, brunatnice, krasnorosty. W wodach, w których światło sięga dna b. jest częściowo lub całkowicie samowystarczalny troficznie, gdyż składa się z zespołu producentów, konsumentów i destruentów. W środowisku, w którym ilość światła nie wystarcza do fotosyntezy, b. jest całkowicie zależny od dopływu pokarmu z pelagialu i litoralu. B. odgrywa ważną rolę w przepływie energii i krążeniu materii w zbiornikach wodnych, np. makrobentos stanowi źródło pokarmu dla ryb bentosożernych. Organizmy bentosowe są wskaźnikiem czystości wód.

bezpieczna gęstość populacji
pojemność ekologiczna środowiska.

beztlenowce, anaerobionty
[gr. an- - przedrostek oznaczający przeczenie + aér = powietrze + bióo = żyję], anaeroby, organizmy rozwijające się w warunkach beztlenowych. Wyróżnia się: b. bezwzględne - anaeroby obligatoryjne [łac. obligo = zobowiązuję], żyjące jedynie w warunkach pozbawionych tlenu, który hamuje ich rozwój oraz b. względne - anaeroby fakultatywne [łac. facultas = możliwość, dogodność], rozwijające się dobrze zarówno w obecności tlenu, jak i w warunkach beztlenowych. Do b. należy wiele gatunków bakterii, grzybów, pierwotniaków i robaków pasożytniczych, które potrzebną do życia energię czerpią z beztlenowego rozkładu złożonych substancji organicznych.

bilans cieplny organizmu,
zestawienie pobieranej i traconej przez organizm energii cieplnej w określonym czasie, wyrażone w kaloriach (cal) lub dżulach (J). Pomiędzy organizmem a jego otoczeniem (środowiskiem) odbywa się ciągła wymiana energii cieplnej. Energię cieplną organizm pobiera z promieniowania słonecznego (S), promieniowania podczerwonego (IR) pochodzącego z otoczenia i procesów metabolicznych (M) zachodzących w danym organizmie. Strata energii cieplnej odbywa się w wyniku konwekcji (C), parowania (LE) i promieniowania podczerwonego emitowanego przez dany organizm (IR0). Proces wymiany energii cieplnej między organizmem a otoczeniem można przedstawić równaniem:
S + IR + M = IR0 + C + LE.
Utrata energii cieplnej przez organizm jest związana z temperaturą danego organizmu. Jeżeli np. energia cieplna czerpana przez organizm z otoczenia nie jest równa ilości energii oddawanej, temperatura organizmu ulega zmianie, a wraz z nią rosną lub maleją straty energii aż do zrównania obu stron równania. B.c.o. wpływa w istotny sposób na reakcje organizmu zachodzące na skutek oddziaływania różnych czynników środowiska.

bilans wodny,
ilościowe zestawienie przychodu i rozchodu wody na danym obszarze (ekosystem, krajobraz) w określonym czasie. Przychód stanowi woda z opadów atmosferycznych, woda dopływająca do danego obszaru po powierzchni i pod powierzchnią gleby. Rozchód obejmuje wodę powierzchniową i pod powierzchnią gleby odpływającą poza granice danego obszaru, parującą z powierzchni i wnętrza gleby, transpirowaną (wyparowywaną) przez organizmy oraz różnicę między ilością wody gruntowej zatrzymaną na danym obszarze na początku okresu bilansowania a ilością wody pozostałą na danym obszarze na końcu okresu bilansowania. B.w. wyraża się w milimetrach warstwy wody lub w jednostkach objętości wody (m3, km3). Sporządza się go w celu ustalenia zasobu wody lub zaprojektowania zabiegów, stwarzających możliwość uregulowania stosunków wodnych na danym obszarze.

bilans wodny organizmu,
ilościowe zestawienie dotyczące pobranej i traconej przez organizm wody. B.w.o. może być zrównoważony, jeżeli ilość wody pobranej jest równa ilości wody traconej przez organizm. Jest to właściwie normalny stan roślin i zwierząt. Jeśli ilość wody traconej przewyższa ilość wody pobieranej, b.w.o. jest ujemny. B.w.o. jest dodatni, jeżeli pobieranie wody przewyższa jej utratę. Rośliny nasienne pobierają wodę przez korzenie, a tracą ją gł. w procesie transpiracji (wyparowywania). U zwierząt na przychód wody składa się woda wypita, zawarta w pokarmie oraz powstająca podczas utleniania wewnątrz- komórkowego. Utrata wody u zwierząt odbywa się przez parowanie z powierzchni płuc, skóry oraz wydalanie z kałem i moczem. Dla prawidłowego funkcjonowania organizmu jest ważne aby jego bilans wodny był zrównoważony. Ujemny b.w.o. wpływa niekorzystnie na wiele procesów fizjologicznych i może prowadzić do śmierci organizmu. Na b.w.o. w istotny sposób wpływają czynniki ekologiczne, a gł. zasoby wodne danego siedliska. W przyrodzie wytworzyły się różne przystosowania ekologiczne organizmów do gospodarowania wodą.
Zob.: higrofity; hydrofity; terofity.

biocenologia
[gr. bióo = żyję + koinós = wspólny + lógos = nauka], dział ekologii, zajmujący się prawidłowościami współżycia wielu gatunków roślin i zwierząt, czyli biocenoz. B. bada poziomy pokarmowe, skład gatunkowy, różnorodność powiązań między poszczególnymi populacjami, zmienność biocenoz, zależności między biocenozą a czynnikami abiotycznymi środowiska. B. jest powiązana z innymi działami ekologii (np. populacjologią, ekologią krajobrazu, fitosocjologią) oraz innymi dyscyplinami naukowymi (botaniką, zoologią, fizjologią, matematyką, fizyką, klimatologią, gleboznawstwem).

biocenoza
[gr. bióo = żyję + koinós = wspólny], układ ekologiczny obejmujący zespół populacji określonych (nieprzypadkowych) gatunków roślin, zwierząt i drobnoustrojów, powiązanych ze sobą i środowis- kiem nieożywionym różnorodnymi zależnościami. Zespół ten zajmuje określoną przestrzeń i tworzy wspólnotę życiową mającą zdolność samoregulacji. Podstawowymi zależnościami w b. są zależności pokarmowe (troficzne), dzięki którym funkcjonuje ona jako pewna całość. Ze względu na powiązania pokarmowe w b. można wyróżnić trzy grupy organizmów: producentów (rośliny zielone), konsumentów (zwierzęta), reducentów (gł. bakterie i grzyby). Skład gatunkowy b. i jej struktura zależą od takich czynników środowiska, jak: klimat, czynniki fizyczne i chemiczne, właściwości gleby, zawartość wody. Zmiana warunków abiotycznych środowiska może prowadzić do zmian ilościowych i jakościowych b. (sukcesja ekologiczna), gdyż w określonych warunkach mogą żyć tylko określone gatunki zwierząt i roślin. Wyróżnia się b. np. morza, jeziora, lasu, łąki. Granice między b. nie są wyraźne. Zależnie od liczby gatunków wchodzących w skład danej b. wyróżnia się b. bogate (składające się z wielu gatunków) i b. ubogie (składające się z niewielkiej liczby gatunków, np. agrocenoza). B. stanowi ożywioną część ekosystemu.
Zob. struktura biocenozy.

biochora
[gr. bióo = żyję + chóra = kraj, obszar], przestrzeń zajmowana przez populacje różnych gatunków roślin wzajemnie na siebie oddziałujących.
Zob. fitocenoza.

biodegradacja
[gr. bióo = żyję + łac. de- - przedrostek oznaczający przeczenie + gradatio = stopniowanie], biochemiczny proces rozkładu złożonych związków organicznych na prostsze przeprowadzany przez organizmy. Termin b. w odróżnieniu od terminu mineralizacja jest używany w odniesieniu do substancji szkodliwych, np. rozkładu węglowodorów lub fenoli. B. nie powoduje zakłóceń w obiegu pierwiastków w przyrodzie.

biofagi
[gr. bióo = żyję + phágo = jem, pożeram], zwierzęta, których pokarmem są inne żywe organizmy. B. odżywiają się także pewnymi produktami (np. nektarem, mlekiem, spadzią) wytwarzanymi przez organizmy. Ze względu na rodzaj pożywienia oraz związane z nim miejsce w łańcuchach i sieciach pokarmowych b. dzieli się na: fitofagi, czyli zwierzęta roślinożerne i zoofagi, czyli zwierzęta mięsożerne. Do fitofagów zalicza się zwierzęta zgryzające pokarm roślinny i pasożyty roślin (fitopasożyty). Do zoofagów należą zwierzęta drapieżne oraz pasożyty zwierząt (zoopasożyty). Ze względu na wielkość zjadanego pokarmu wyróżnia się makrofagi pobierające pokarm w postaci dużych kęsów bądź nawet całych roślin lub zwierząt oraz mikrofagi zjadające drobny pokarm. W obrębie b. można wyróżnić zwierzęta, które zjadają tylko ściśle określony pokarm. Są one tak wyspecjalizowane, że żywią się tylko jednym gatunkiem rośliny lub zwierzęcia (monofagi). Są również takie b., które żywią się pokarmem różnorodnym, składającym się z różnych gatunków (polifagi).

biogeny
[gr. bióo = żyję + génos = ród, rodzaj, pochodzenie], biopierwiastki, nutrienty [łac. nutrio = żywię, hoduję], pierwiastki chemiczne wchodzące w skład organizmów, niezbędne do budowy ich ciała oraz przebiegu procesów życiowych. B. ze względu na ich zawartość w organizmie dzielą się na: makroelementy, mikroelementy, ultraelementy. B. krą- żą w biosferze między organizmami a środowiskiem.

bioindykacja
[gr. bióo = żyję + łac. indico = wskazuję, oznajmiam], ocena warunków środowiskowych oparta na występowaniu lub braku określonych organizmów (bioindykatorów).

bioindykatory
[gr. bióo = żyję + łac. indico = wskazuję, oznajmiam], wskaźniki biologiczne, organizmy roślinne i zwierzęce wrażliwe na działanie toksycznych substancji wprowadzanych do środowiska. Występuje ścisła zależność między stopniem zanieczyszczenia środowiska szkodliwymi substancjami a zmianami zachodzącymi w budowie i występowaniu b. Wraż- liwość b. na zmiany zachodzące w środowisku pozwala na wykorzystywanie ich jako wskaźników stopnia skażenia. Dobrymi b. stanu środowiska mogą być np. ptaki, gdyż w ich tkance tłuszczowej, piórach i jajach gromadzą się substancje toksyczne. Epifityczne (epifity) porosty wrażliwe na związki siarki zawarte w powietrzu, można wykorzystywać do określania stopnia zanieczyszczenia powietrza na podstawie występowania bądź zanikania określonych gatunków porostów oraz stanu ich rozwoju. B. są np. także stadia larwalne chruścików i jętek stosowane do oznaczania stopnia czystości wody. Z roślin wyższych b. są niektóre gatunki roślin iglastych, np. sosna zwyczajna.

biom
[gr. bióo = żyję], duży obszar o jednakowym klimacie z charakterystyczną szatą roślinną i światem zwierzęcym. W każdym b. typ roślinności klimaksowej (klimaks) jest jednolity, lecz poszczególne gatunki roślin mogą zmieniać się w różnych częściach b. Typ roślinności oraz warunki fizyczne środowiska wpływają z kolei na skład gatunkowy zwierząt. Naturalne b. wyróżnia się na podstawie roślinności i większych zwierząt (gł. ssaków). Do podstawowych b. należą: tundra, tajga, lasy iglaste, lasy liściaste, lasy podzwrotnikowe, sawanny, pustynie, stepy, zarośla wiecznie zielone, lasy tropikalne. Między poszczególnymi b. istnieją strefy przejściowe (ekoton) o różnej szerokości.

biomasa
[gr. bióo = żyję + łac. massa = bryła, masa], ogólna masa organizmu roślinnego, zwierzęcego, populacji lub całej biocenozy na jednostkę powierzchni lub objętości w danym momencie. Na całkowitą b. biocenozy składa się masa producentów, konsumentów i reducentów. B. producentów jest tworzona w procesie fotosyntezy. Konsumenci i reducenci tworzą swoją b. kosztem b. producentów. B. wyraża się w gramach lub kilogramach świeżej bądź suchej masy na metr kwadratowy (biocenozy lądowe) lub na metr sześcienny (biocenozy wodne). Ilość b. można określić również zawartością energii wyrażoną w kaloriach lub dżulach na określoną powierzchnię (J · m-2) lub objętość (J · m-3).

biometeorologia
meteorologia.

biopierwiastki
biogeny.

biosfera
[gr. bióo = żyję + sphaíra = kula], strefa kuli ziemskiej zamieszkana przez rośliny, zwierzęta, drobnoustroje i człowieka. B. swoim zasięgiem obejmuje część litosfery, a właściwie jej wierzchnią warstwę do 4 m w głąb Ziemi, całą hydrosferę oraz dolną warstwę atmosfery (troposfera) do 10 km nad powierzchnią Ziemi. W troposferze żywe organizmy, gł. ptaki i owady, występują najliczniej do wysokości 50 m, chociaż niektóre z nich można spotkać na wysokości 4000 m. Formy przetrwalnikowe bakterii występują w troposferze nawet do wysokości 15 km. Organizmy najliczniej zasiedlają powierzchnie lądów i górne warstwy wód. W obrębie b. występuje obieg pierwiastków, gł. wodoru, tlenu, węgla, azotu. W b. wyróżnia się strefę życia roślin (fitosfera), strefę życia zwierząt (zoosfera) i strefę życia człowieka (antroposfera).

biota
[gr. bióo = żyję], organizmy roślinne i zwierzęce dowolnego zbiornika wodnego lub obszaru lądu, rozpatrywane niezależnie od powiązań ekologicznych.
Zob. biocenoza.

biotop
[gr. bióo = żyję + tópos = miejsce], zespół czynników abiotycznych (temperatura, światło, woda, tlen, dwutlenek węgla itd.), który ulega przekształceniu pod wpływem działalności roślin i zwierząt żyjących na danym terenie lub w zbiorniku wodnym. B. jest nieożywioną częścią ekosystemu i bezpośrednio lub pośrednio wpływa na żyjące w nim rośliny i zwierzęta. Wyróżnia się biotop lądowy i biotop wodny.

biotop lądowy,
nieożywiona część ekosystemu lądowego, w której występuje określony zespół organizmów. B.l. oddziałuje bezpośrednio lub pośrednio na żyjące w nim organizmy roślinne i zwierzęce; te z kolei przez swoje procesy życiowe wpływają na jakość b.l. Do ważniejszych czynników b.l. wzajemnie oddziałujących na siebie należą: wilgotność, temperatura, podłoże, ruchy powietrza, światło. B.l. oznacza najczęściej obszar jednolity pod względem warunków środowiska życia populacji roślin i zwierząt. Przykładem b.l. może być biotop lasu, pola, łąki. B.l. są bardziej zróżnicowane niż biotopy wodne. Zmiany dobowe i roczne czynników abiotycznych (szczególnie temperatury) w b.l. są znacznie większe niż w biotopie wodnym.

biotop wodny,
nieożywiona część ekosystemu wodnego, w którym występuje określony zespół organizmów. B.w. charakteryzuje różnorodność czynników działających wzajemnie na siebie i wpływających na skład gatunkowy i rozmieszczenie organizmów. Jednym z podstawowych czynników b.w. jest światło. Warunki świetlne w wodach są różne i zmieniają się wraz ze zmianami pogody, pór roku oraz głębokością zbiornika. Woda niejednakowo pochłania różne długości fal świetlnych, czyli różne barwy widma. Około 50% światła pomarańczowego i czerwonego jest pochłaniane w górnej dwumetrowej warstwie wody. Niewielka ilość światła niebieskozielonego w oceanach dociera do głębokości 200 m. Zarówno niedobór, jak i nadmiar światła mogą być szkodliwe dla organizmów; dotyczy to gł. promieni bardzo krótkich (nadfioletowych) i bardzo długich (podczerwonych). Innym czynnikiem wpływającym na strukturę i funkcjonowanie ekosystemów wodnych jest temperatura, gdyż stanowi ona główny czynnik ograniczający. Organizmy wodne są stenotermiczne (stenobionty). Temperatura wód śródlądowych na Ziemi mieści się w granicach 0-40°C i tylko wyjątkowo w gejzerach może dochodzić do 100°C. Ze względu na temperaturę umownie wyodrębniono: b.w. zimne (0-14°C); b.w. umiarkowane (20-25°C) i b.w. ciepłe (powyżej 25°C). Równie ważnym czynnikiem b.w. jak światło i temperatura, jest zasolenie. Zależy ono gł. od ilości rozpuszczonego w wodzie chlorku sodu oraz niewielkich ilości bromków, węglanów i siarczanów sodu, potasu, wapnia i magnezu. Ze względu na stopień zasolenia wyróżnia się: wody słodkie (zasolenie nie przekracza 0,5‰), wody słonawe (zasolenie od 0,5‰ do kilku ‰) i wody słone (zasolenie powyżej kilku ‰). Najważniejszymi gazami występującymi w b.w. są tlen, azot, dwutlenek węgla, metan i siarkowodór. Najwięcej tlenu jest w warstwach powierzchniowych, w których intensywnie zachodzi fotosynteza; najmniej w warstwach przydennych. Ilość rozpuszczonych gazów zależy od temperatury i zasolenia wody. W wodach zimnych i słodkich jest ich więcej niż w ciepłych i słonych. Wody śródlądowe ze względu na zawartość substancji pokarmowych dzielą się na: oligotroficzne - ubogie w sole mineralne; mezotroficzne - średnio zasobne w sole mineralne; eutroficzne - bogate w sole mineralne; dystroficzne - zawierające kwasy humusowe.

budżet energetyczny,
suma wydatków energetycznych na wszystkie czynności życiowe organizmu, tzn. koszty utrzymania się przy życiu, wzrostu i reprodukcji. Pokrycie wydatków energetycznych zależy od zdobycia odpowiedniej ilości energii chemicznej zawartej w zjedzonym pokarmie (C). Część skonsumowanej energii pokarmu opuszcza organizm w postaci nie strawionych resztek - kału (F) i metabolitów wydalanych z moczem (U). Znaczna część energii zostaje przyswojona przez organizm (asymilacja). Energia zasymilowana (A) jest wykorzystywana do przyrostu wagi ciała i wydania potomstwa (P), a część zostaje uwolniona w procesie oddychania (R). Zgodnie z pierwszym prawem termodynamiki suma wydatków energetycznych na wszystkie czynności życiowe musi być równa energii pokarmu skonsumowanego, czyli C = R + F + U + P. Jednostkami miary budżetu są dżule (J) lub kilodżule (kJ). Ustalanie b.e. ma duże znaczenie w badaniach ekologicznych. Pozwala m.in. na wnioskowanie o przepływie energii i krążeniu materii w ekosystemach. B.e. populacji lub jednostek ekologicznych wyższego rzędu sporządza się na podstawie b.e. pojedynczych osobników, badanego metodami fizjologicznymi.

butwienie,
powolny rozkład związków organicznych zachodzący w warunkach tlenowych pod wpływem mikroorganizmów gł. bakterii. B. prowadzi do powstania próchnicy.

byliny,
wieloletnie rośliny zielne, których pędy nadziemne zamierają na zimę lub przeżywają pod ściółką. Pędy podziemne przeżywają niekorzystny okres w postaci kłączy, cebul lub bulw. Na wiosnę roślina odnawia się z pączków występujących na pędach nadziemnych lub podziemnych. B. gromadzą substancje pokarmowe w częściach podziemnych, dzięki czemu przez wiele lat mogą żyć i corocznie wydawać nowe owocujące pędy nadziemne. Poza tym kłącza, bulwy, cebule służą b. do rozmnażania wegetatywnego. Do b. należy wiele roślin uprawnych (np. ziemniaki, czosnek), traw, chwastów, a także roślin ozdobnych (np. tulipan, irys, piwonia).

chamefity
[gr. chamaí = na ziemi + phytón = roślina], rośliny, których pączki odnawiające są umieszczone nisko nad powierzchnią gleby. Ch. występują licznie w miarę oddalania się od równika. Do ch. zalicza się krzewinki ze zdrewniałymi pędami, rośliny poduszkowe, rośliny z łodygami płożącymi się.

chemoautotrofy
[gr. chemeía, chymeía = chemia + autós = sam + trophé = pożywienie], organizmy uzyskujące energię potrzebną do wytwarzania pokarmowych związków organicznych z utleniania związków nieorganicznych. Do ch. zalicza się bakterie chemoautotroficzne.

ciśnienie atmosferyczne
[gr. atmós = para, wyziew + sphaíra = kula], ciężar słupa powietrza o przekroju poprzecznym 1 cm2 działający na jednostkę powierzchni. Jako c.a. normalne przyjęto ciśnienie powietrza o tempera- turze 0°C na poziomie morza w szerokości geograficznej 45°, które odpowiada ciężarowi słupa rtęci o przekroju poprzecznym 1 cm2 i wysokości 760 mm, co odpowiada 1 atm. C.a. zmienia się w granicach od 665 do 810 mm słupa rtęci, maleje wraz z wysokością n.p.m. W meteorologii stosuje się jednostkę zwaną paskalem (ciśnienie 760 mm słupa rtęci jest równe 1 atm = 1,01325 105 Pa). C.a. jest jednym z czynników abiotycznych wpływającym na procesy fizjologiczne i zachowanie się zwierząt.

ciśnienie hydrostatyczne
[gr. hýdor = woda + statikós = zrównoważony, wyważony], parcie wywołane przez ciecz na dno i ściany zbiornika wodnego oraz na każdą powierzchnię znajdującą się wewnątrz cieczy. C.h. wzrasta wraz z głębokością o 1 atm na 10 m (1 atm · 10 m-1). Przy głębokości oceanu wynoszącej 3800 m c.h. panujące przy dnie wynosi ok. 380 atm, jest więc 380 razy większe niż panujące na poziomie morza ciśnienie atmosferyczne.

CMO
cząsteczkowa materia organiczna.

cudzożywność
odżywianie.

cykle biogeochemiczne
[gr. kýklos = koło, obieg + bióo = żyję + gé = ziemia], proces krążenia różnych pierwiastków w ekosystemie i między ekosystemami (w biosferze). Proces ten zachodzi dzięki przekształceniom fizycznym i chemicznym związków organicznych i nieorganicznych występujących w organizmach i poza nimi: w atmosferze, powietrzu, wodzie. Cechą c.b. jest to, że ten sam pierwiastek, np. tlen, siarka, węgiel, azot, fosfor może wielokrotnie trafić do abiotycznych i biotycznych składników ekosystemu (obieg materii). C.b. dotyczą pierwiast- ków występujących w organizmach, czyli tzw. biogenów.

cykl hydrologiczny
obieg wody.

cyklomorfoza
[gr. kýklos = koło + morphé = postać, forma], wielopostaciowość sezonowa, zmiana kształtu, wielkości lub ubarwienia osobników danego gatunku występująca w kolejnych populacjach w związku z sezonowymi zmianami środowiska. Przykładem c. jest rozwój wielu wioślarek i wrotków. U wioślarek populacje pojawiające się latem mają wydłużone czułki lub głowy o długich kolcach. W okresie zimy następuje skracanie głowy i wyrostków na ciele.
Zob. polimorfizm.

cyrkulacja jesienna wód
stratyfikacja cieplna jeziora.

cyrkulacja wiosenna wód
stratyfikacja cieplna jeziora.

cząsteczkowa materia organiczna
[łac. materia = budulec, tworzywo + gr. órganon = narząd], CMO, zawieszone w wodzie cząstki organiczne, w których skład wchodzi żywa materia organiczna, czyli plankton oraz martwa materia organiczna, czyli mniej lub bardziej rozłożone szczątki obumarłych roślin i zwierząt (detrytus). Stężenie c.m.o. zależy od żyzności zbiornika wodnego.

czynniki abiotyczne
[gr. a- - przedrostek oznaczający przeczenie + bíóo = żyję], nieożywione elementy środowiska wpływające bezpośrednio lub pośrednio na każdy organizm: jego rozwój, przemianę materii, aktywność życiową, zachowanie. Cz.a. razem z czynnikami biotycznymi wchodzą w skład czynników ekologicznych. Wśród cz.a. wyróżnia się światło, temperaturę, powietrze atmosferyczne ze wszystkimi składnikami i właściwościami (wilgotność, ciśnienie, opady atmosferyczne, ruchy powietrza) oraz czynniki edaficzne obejmujące składniki mineralne i organiczne gleby, gazy, wodę. Cz.a. wpływają na występowanie i przebieg czynności życiowych organizmów.
Zob. środowisko.

czynniki antropogeniczne
[gr. ánthropos = człowiek + génos = ród, rodzaj, pochodzenie], zanieczyszczenia powietrza, gleby i wody spowodowane działalnością człowieka (np. przemysł, komunikacja, urbanizacja, pożary) wpływające na abiotyczne i biotyczne warunki życia organizmów. Wszystkie zmiany wywołane działalnością człowieka wytrącają ekosystemy i krajobrazy z ich naturalnego zrównoważonego stanu, a przez to prowadzą do ich przekształcania.

czynniki biotyczne
[gr. biotikós = dotyczący życia], żywe elementy środowiska wpływające bezpośrednio lub pośrednio na każdy organizm i nieożywioną część środowiska, czyli na czynniki abiotyczne. Do żywych elementów środowiska zalicza się rośliny, zwierzęta i drobnoustroje, które wpływają wzajemnie na siebie w ramach konkurencji, drapieżnictwa, pasożytnictwa lub symbiozy. Cz.b. razem z czynnikami abiotycznymi składają się na czynniki ekologiczne.

czynniki edaficzne
[gr. édaphos = gleba, ziemia], czynniki glebowe, całokształt warunków, od których zależy życie w glebie, a więc jej właściwości fizyczne (struktura, temperatura, wilgotność), chemiczne (kwasowość, zawartość soli mineralnych i innych związków) i biologiczne (zespół organizmów zamieszkujących glebę).

czynniki ekologiczne
[gr. oíkos = dom, gospodarstwo], czynniki środowiska, całokształt warunków życiowych wpływających bezpośrednio lub pośrednio na organizm, wywołujących zmiany w jego rozwoju, przemianie materii, aktywności życiowej i zachowaniu. Cz.e. obejmują czynniki abiotyczne (światło, powietrze atmosferyczne, gleba, woda, sole mineralne, temperatura) oraz czynniki biotyczne (wszystkie organizmy z ich wzajemnymi zależnościami). Ponadto wyróżnia się czynniki antropogeniczne (działalność człowieka wpływająca na zmiany zachodzące w środowisku). Wszystkie cz.e. działają na organizm zawsze kompleksowo i dla pojedynczego organizmu tworzą środowisko jego życia (środowisko).

czynniki subletalne
[łac. sub = pod, poniżej + letalis = śmiertelny], szkodliwe czynniki fizyczne lub toksyczne związki chemiczne, które wywierają ujemny wpływ na organizm, ale w danym natężeniu jeszcze nie powodują jego śmierci.

darń,
powierzchniowa warstwa gleby wraz z roślinnością okrywającą gł. łąki i pastwiska. W d. gleba jest silnie poprzerastana korzeniami traw i roślin motylkowych. D. przeciwdziała erozji (erozja gleby), chroni glebę przed nadmiernym wysychaniem i ułatwia wsiąkanie wody.

dawka letalna
[łac. letalis = śmiertelny], dawka śmiertelna, natężenie czynnika fizycznego lub stężenie toksycznego związku chemicznego, które w określonym czasie wywołuje śmierć organizmu. Przykładowo pstrąg potokowy ginie w temperaturze wody 25°C, szczupak przy 30°C.

deficyt tlenowy
[łac. deficio = słabnę, niknę], obniżenie stężenia tlenu w środowisku poniżej wartości optymalnej. D.t. występuje dość często w przydennych warstwach wody zawierających dużą ilość martwej materii organicznej oraz w wysokich górach. Na powstanie d.t. w zbiornikach wodnych wpływa zawartość soli oraz podniesienie temperatury wody. D.t. w glebie może wystąpić w przypadku jej niskiej porowatości lub zalania wodą. D.t. spowodowany różnymi chorobami może dotyczyć także tkanek zwierząt i człowieka. D.t. w tkankach powoduje zakłócenie funkcji danego organu, a nawet całkowite ich zatrzymanie prowadzące do obumarcia komórek. Najwrażliwszy na d.t. u człowieka jest mózg.
Zob. przyducha.

degeneracja
[łac. degenero = wyradzam się], krótkotrwałe odkształcenia w strukturze i zaburzenia w funkcjono- waniu ekosystemu. D. może występować mozaikowo w pewnych miejscach ekosystemu. Zachodzi pod wpływem działania wewnętrznych czynników biocenotycznych (np. nadmierne wzbogacenie gleby w azot wokół drzew, na których zakładają gniazda ptaki kolonijne - czaple, kormorany) lub czynników zewnętrznych (wypas, wydeptywanie, zrąb, pożar).
Zob. regeneracja.

degradacja środowiska
[łac. de- - przedrostek oznaczający przeczenie + gradatio = stopniowanie], obniżenie wartości ekologicznych środowiska wskutek niekorzystnych zmian fizycznych, chemicznych, biologicznych. D.ś. jest spowodowana m.in. wprowadzeniem przez człowieka do cykli biogeochemicznych dodatkowych, znacznych ilości takich pierwiastków, jak siarka, fosfor, azot, metale ciężkie, pierwiastki radioaktywne. Skutkiem d.ś. jest zakłócenie procesów obiegu pierwiastków, przepływu energii i zdolności samoregulacji w ekosystemie. D.ś. obejmuje degradację gleb, wód i atmosfery. Degradacja gleb polega na: obniżeniu żyzności i produktywności gleby na skutek zmian w jej budowie i strukturze; zmianie odczynu (pH) gleby; zakłóceniu stosunków wodnych i termicznych; zmianach w składzie mikroflory i fauny glebowej. Degradacja wód polega na zmianie składu i ilości soli mineralnych (eutrofizacja), gazów i składników organicznych oraz zmianie temperatury. Przyczyną degradacji atmosfery jest zapylenie i zmiana proporcji jej składników naturalnych (efekt cieplarniany) i in. D.ś. zakłóca funkcjonowanie ekosystemów.

dekompozycja
mineralizacja.

demografia roślin
[gr. démos = lud + grápho = piszę, rysuję], dział ekologii zajmujący się jakościowymi i ilościowymi badaniami populacji roślinnych oraz ich rozwojem w określonych warunkach środowiskowych. D.r. dokonuje oceny takich cech populacji roślin, jak liczebność, rozrodczość, śmiertelność i struktura wiekowa. D.r. poszukuje nowych metod badania tempa wymiany osobników w populacji roślin wieloletnich, określania jednostek demograficznych służących do ilościowej i jakościowej analizy populacji, wyróżniania osobnika, określania jego wieku itp. W zależności od zakresu i celu badań populacyjnych wyróżnia się: demografię opisową, określającą strukturę populacji; demografię porównawczą, zajmującą się zróżnicowaniem populacji w zależności od warunków bytowania; demografię analityczną, która ustala prawidłowości procesów populacyjnych; demografię dynamiczną, która zajmuje się zmianami struktury populacji w czasie oraz procesami decydującymi o dynamice liczebności populacji.

denitryfikacja
[łac. de- - przedrostek oznaczający przeczenie + nitrum = soda + facio = czynię], redukcja azotanów do amoniaku i azotu cząsteczkowego przeprowadzana przez bakterie denitryfikacyjne w warunkach beztlenowych. D. prowadzi do zubożenia środowiska w azot łatwo przyswajalny przez rośliny. Procesem odwrotnym do d. jest nitryfikacja. Proces d. jest zjawiskiem korzystnym przy naturalnym oczyszczaniu wód. D. jest jednym z etapów obiegu azotu w przyrodzie.

destruenci
@reducenci.

destrukcja
@mineralizacja.

detrytofagi
@detrytusożercy.

detrytus
[łac. detritus = roztarty, rozdrobniony], szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych zalegające na dnie zbiorników wodnych i na powierzchni gleby (opadłe liście, obumarłe korzenie, części obumarłych zwierząt). D. jest źródłem pokarmu i energii dla wielu organizmów zwanych detrytusożercami i wchodzi do łańcucha detrytu- sowego obiegu materii.

detrytusożercy, detrytofagi
[łac. detritus = roztarty, rozdrobniony + gr. phágo = jem, pożeram], detrytusofagi, organizmy, których pokarmem jest martwa materia organiczna - detrytus. D. rozdrabniając detrytus ułatwiają jego rozkład bakteriom i grzybom (reducenci). D. to zwierzęta roślinożerne i wszystkożerne, a także większość drapieżnych, które żywią się żyjącymi na detrytusie bakteriami i grzybami. Do d. należą m.in. skąposzczety, dwuparce i mięczaki. Dzięki działalności d. detrytus wchodzi do obiegu materii, a d. są ogniwem w łańcuchu detrytusowym.

diapauza
[gr. diapaúomai = przerywam], okresowe zatrzymanie procesów rozwojowych u owadów wywołane niekorzystnymi warunkami np. suszą lub chłodem. D. może występować w różnych stadiach rozwoju np.: u larw - następuje zahamowanie linienia i wzrostu, u poczwarek - zatrzymanie procesu przeobrażenia, u postaci dorosłej - zatrzymanie produkcji gamet.
Zob.: sen letni; sen zimowy.

diaspora
[gr. diasporá = rozproszenie, rozprzestrze- nienie], wszelkie wytwory roślin służące do ich rozmnażania, rozsiewania i rozprzestrzeniania się. D. są zarodniki, przetrwalniki, nasiona, owoce, fragmenty wegetatywne ciała roślin (cebule, bulwy, liście itp.).

dobór naturalny,
wg teorii K. Darwina - jeden z podstawowych czynników ewolucji nadający kierunek przemianom ewolucyjnym i utrwalający te z nich, które są korzystne dla przeżycia osobników w danych warunkach. Zgodnie z teorią d.n. zmienność osobników w obrębie danego gatunku sprawia, że w warunkach konkurencji zwyciężają przede wszystkim te osobniki, które są najlepiej przystosowane do danego środowiska. Dzięki temu, że zmienność jest dziedziczna, korzystne właściwości rodziców są przekazywane potomstwu i kumulują się z pokolenia na pokolenie, prowadząc do powstania form coraz lepiej przystosowanych. D.n. nadaje więc procesom ewolucyjnym kierunek zgodny z wymaganiami środowiska. Niektórzy ekologowie są zdania, że d.n. działa na poziomie organizmu, inni natomiast uważają, że działa on również na poziomie populacji, biocenozy czy ekosystemu (ewolucja).

drapieżnictwo,
zależność pokarmowa między zwierzętami, polegająca na chwytaniu, zabijaniu i zjadaniu jednych osobników przez drugie. Wyróżnia się drapieżnictwo międzygatunkowe (między osobnikami różnych gatunków) i drapieżnictwo wewnątrzgatunkowe (między osobnikami tego samego gatunku). Drapieżniki mają specyficzne przystosowania do zdobywania pokarmu, np. doskonale rozwinięty wzrok, węch, kły, pazury, zęby jadowe. D. w świecie zwierząt jest bardzo rozpowszechnione, zarówno wśród bezkręgowców (np. pająków), jak i kręgowców (np. ptaków i ssaków).

drapieżnictwo międzygatunkowe,
zależność pokarmowa między osobnikami dwóch gatunków, żyjącymi w tej samej przestrzeni, polegająca na chwytaniu, uśmiercaniu i zjadaniu osobników jednego gatunku (ofiar) przez osobniki drugiego gatunku (drapieżniki). Szeroko pojęte d.m. obejmuje również oddziaływania roślina- -roślinożerca i jest w przyrodzie bardzo ważne, gdyż powoduje przechodzenie energii i materii organicznej z niższych poziomów pokarmowych na wyższe. D.m. jest czynnikiem wpływającym na liczebność populacji ofiar i drapieżników. Liczebność obu populacji zmienia się w czasie i zależy nie tylko od wzajemnego oddziaływania drapieżnik-ofiara, ale również od innych czynników ekologicznych (np. liczby kryjówek, liczby łańcuchów pokarmowych, w których ogniwem jest ofiara lub drapieżnik).

drapieżnictwo wewnątrzgatunkowe,
kanibalizm
[hiszp. canibal = Karaib, przenośnie ludożerca], zależność pokarmowa, w której jeden osobnik chwyta, zabija i zjada drugiego osobnika należącego do tego samego gatunku. D.w. występuje wówczas, gdy między osobnikami nasila się konkurencja, np. w sytuacji braku pokarmu, niekorzystnych warunków bytowania, dużego zagęszczenia populacji, i jest wtedy formą regulacji liczebności osobników w populacji. Do krwawych walk i d.w. dochodzi również podczas podziału terytoriów, ustalania hierarchii osobników. Często d.w. dotyczy osobników jednej grupy wiekowej lub jednej płci. D.w. występuje u wielu gatunków zwierząt, np. owadów (niektóre samice pożerają samca po kopulacji), pajęczaków, ryb (dorsze zjadają własny narybek), krokodyli, ptaków i niektórych ssaków.

drobnoustroje
@mikroorganizmy.

drzewostan,
zespół drzew tworzących główny składnik lasu. D. jest jednorodny pod względem składu gatunkowego, wieku i zwarcia drzew, rodzaju gleby oraz ukształtowania terenu. D. wyraźnie różni się od innych części lasu przynajmniej jedną z wymienionych wyżej cech. Pod względem składu gatunkowego wyróżnia się d. jednogatunkowe i d. różnogatunkowe zwane mieszanymi. Do d. jedno- gatunkowych zalicza się takie, w których dominuje jeden gatunek drzew. Inne gatunki, które nie przekraczają 10% ogólnej liczby drzew stanowią tzw. domieszki. Jeżeli d. składają się z dwóch lub większej liczby gatunków nazywa się je różnogatunkowymi. D. różnogatunkowe są charak- terystyczne gł. dla strefy subtropikalnej i tropikalnej. D. jest najwyższą warstwą w lesie i w decydujący sposób wpływa na strukturę i funkcjonowanie ekosystemu leśnego (funkcjonowanie lasu, struktura lasu). Skład gatunkowy d. i jego funkcjonowanie są powiązane różnorodnymi współzależnościami z warunkami życia panującymi w lesie. D. wpływa na warunki klimatyczne, glebowe, wodne, oddziałuje na sąsiednie ekosystemy i jednocześnie jest od nich uzależniony. Odgrywa istotną rolę w utrzymaniu równowagi biocenotycznej lasu.

dwupostaciowość
@dymorfizm.

dymorfizm
[gr. dýo = dwa + morphé = postać, forma], dwupostaciowość, występowanie w obrębie tego samego gatunku dwóch różnych postaci spotykanych w tym samym biotopie, różniących się między sobą pod względem budowy i fizjologii.
Zob.: cyklomorfoza; polimorfizm.

dynamika liczebności populacji
[gr. dýnamis = siła + łac. populus = lud, naród], zmiany liczby osobników w czasie. D.l.p. jest wynikiem procesów populacyjnych, tj. rozrodczości, śmiertelności, a w przypadku zwierząt ruchliwych także imigracji i emigracji osobników. W d.l.p. wyróżnia się trzy fazy: wzrostu, równowagi i spadku. Wszystkie fazy są związane ze strukturą wiekową populacji. Wzrost liczebności populacji zachodzi przy zasiedlaniu przez nią nowego siedliska (sukcesja ekologiczna) albo jako kolejna faza w dynamice następująca po okresie spadku. Wzrost populacji może przebiegać wg jednej z dwóch krzywych wzrostu. Wyróżnia się krzywą w kształcie litery J, charakterystyczną dla populacji o krótkich okresach rozrodu i krzywą w kształcie litery S dla populacji o krótkich okresach życia osobniczego. Fazę równowagi charakteryzuje poziomy przebieg krzywej liczebności. Populacje utrzymujące się przez dłuższe okresy w fazie równowagi określa się jako przystosowane do środowiska. Takie populacje w przyrodzie są wyjątkiem. Faza spadku liczebności może przebiegać w ciągu jednego pokolenia lub w ciągu kilku pokoleń, zależy to przede wszystkim od przyczyn spadku. Szybki spadek liczebności populacji powodują epidemie, zatrucia środowiska, wyczerpywanie się zasobów. Powolny spadek występuje w populacjach izolowanych w przypadku oddziaływania drapieżców lub konkurencji międzygatunkowej. Mechanizm spadku liczebności populacji polega na równoczesnym zmniejszeniu rozrodczości i zwiększeniu śmiertelności, gł. osob- ników najmłodszych. W przyrodzie najczęściej spotyka się populacje o cyklicznej dynamice, w której kolejno występują fazy wzrostu i spadku. Wyróżnia się dwa cykliczne typy d.l.p.: oscylacje i fluktuacje. Oscylacje liczebności populacji [łac. oscillatio = wahanie, kołysanie się; populus = lud, naród] charakteryzuje to, że mają mniej więcej stały okres i stałą amplitudę wahań; fluktuacje liczebności populacji [łac. fluctuatio = zmienność, wahanie] mają wyraźnie zmienny okres i amplitudę. Amplituda oscylacji jest z reguły mniejsza niż fluktuacji. Ponadto oba typy dynamiki różnią się przyczynami.
Zob.: rozrodczość populacji; śmiertelność populacji.

edafon
[gr. édaphos = gleba, ziemia], organizmy roślinne i zwierzęce, żyjące w glebie lub w środowiskach glebopodobnych, np. butwiejących pniach, kompostach, wśród resztek organicznych, w zagłębieniach pni lub gałęzi drzew. Wyróżnia się cztery grupy wielkości organizmów: 1) mikrobiota (do 0,2 mm) - sinice, zielenice, bakterie, grzyby, pierwotniaki; heterotroficzne (organizmy cudzożywne) mikrobiota są głównym ogniwem między resztkami roślin a zwierzętami glebowymi w detrytusowym łańcuchu pokarmowym; 2) mezobiota (0,2-2 mm) - nicienie, wazonkowce, mniejsze larwy owadów, roztocze, skoczogonki; są to konsumenci detrytusu i bakterii; 3) makrobiota (2-20 mm) - niektóre owady i ich larwy, krocionogi, wije; 4) megabiota (powyżej 20 mm) - korzenie roślin, większe owady, dżdżownice, mięczaki oraz kręgowce. Wszystkie makrobiota i megabiota odgrywają dużą rolę w mieszaniu gleby i wytwarzaniu jej struktury. E. bierze udział w rozkładzie substancji organicznych (martwych szczątków roślin i zwierząt) na prostsze związki mineralne (mineralizacja), które mogą być pobrane przez rośliny.

edafotop
[gr. édaphos = gleba, grunt + tópos = miejsce, okolica], nieożywione środowisko życia mikroorganizmów, drobnych zwierząt glebowych oraz korzeni roślin wyższych. E. ma charakterystyczne właściwości fizyczne i chemiczne, tj. określoną temperaturę, zawartość wody, gazów, składników mineralnych; wywiera istotny wpływ na ożywioną część ekosystemu.

efekt cieplarniany, efekt szklarniowy,
zjawisko polegające na wzroście temperatury biosfery w miarę podwyższania się zawartości dwutlenku węgla w atmosferze. Jednym z warunków istnienia życia na Ziemi jest mniej więcej stała temperatura. Utrzymanie jej jest możliwe dzięki zachowaniu równowagi między ilością energii dostarczonej i odprowadzonej z powierzchni Ziemi. Do atmosfery dopływa bezustannie energia promieniowania słonecznego, z której część jest odbijana przez chmury w kosmos. Większość promieniowania przechodzi przez atmosferę i ogrzewa Ziemię. Ogrzana Ziemia oddaje ciepło w postaci promieniowania podczerwonego w przestrzeń kosmiczną. Pewna jednak jego ilość jest zatrzymywana w atmosferze przez tzw. gazy cieplarniane (m.in. dwutlenek węgla, parę wodną, metan, tlenki azotu, freony, ozon). Gazy te pochłaniając promieniowanie, nie pozwalają ulatniać się ciepłu i powodują, że średnia temperatura Ziemi wynosi 15°C. W ostatnich dziesięcioleciach nastąpił na Ziemi wzrost średniej temperatury i tendencja ta utrzymuje się. Za jej przyczynę uważa się działalność ludzką, której efektem jest wzrost stężenia gazów cieplarnianych gł. dwutlenku węgla.

efekt styku,
tendencja do wzrostu różnorodności gatunków i zagęszczenia organizmów na styku ekosystemów. E.s. może być wykorzystywany w planowaniu przestrzennym, np. w celu podwyższania różnorodności biologicznej krajobrazu. E.s. znalazł praktyczne zastosowanie w zagospodarowaniu pasów między uprawami.
Zob. ekoton.

efemerydy
[gr. ephémeros = jednodniowy], organizmy (gł. rośliny) odbywające cały cykl rozwojowy w ciągu kilku tygodni, a nawet kilku dni. E. występują gł. na pustyniach i stepach. Nasiona e. mogą znajdować się w stanie anabiozy przez wiele lat. Po powstaniu odpowiednich warunków wilgotnościo- wych nasiona te szybko kiełkują, wykształcają się rośliny, które zakwitają, wydają nasiona i giną. Wśród zwierząt do e. należą jętki. Samce giną zaraz po kopulacji, a samice po złożeniu jaj.

egzobiologia
[gr. ékso- = na zewnątrz + bíóo = żyję + lógos = nauka], kosmobiologia [gr. kósmos = ład, wszechświat], nauka zajmująca się badaniem życia na innych planetach poza Ziemią. E. bada możliwości istnienia form żywej materii znajdujących się na innych planetach Układu Słonecznego. Jest nauką przyszłościową, ale uwarunkowaną rozwojem badań kosmicznych.

egzosfera
[gr. ékso- = na zewnątrz + sphaíra = kula], zewnętrzna warstwa atmosfery do 1000 km ponad powierzchnią Ziemi. E. jest strefą przejściową między jonosferą a przestrzenią międzyplanetarną. W e. nie ma przyciągania ziemskiego, co powoduje, że znajdujące się w niej cząsteczki materii rozpraszają się w przestrzeni kosmicznej i opuszczają naszą planetę.

ekocybernetyka
[gr. oíkos = dom, gospodarstwo + kybernetikós = sterujący], cybernetyka ekologiczna, dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem procesów sterowania układami ekologicznymi. E. analizuje zależności między organizmami a otoczeniem. W swych badaniach posługuje się logiką matematyczną, nowoczesną algebrą, rachunkiem prawdopodo- bieństwa. W związku z ciągłymi zakłóceniami przez człowieka równowagi biocenotycznej znaczenie e. wzrasta. E. ma zastosowanie w ekologii systemowej. Pojęcia, którymi posługuje się e. są abstrakcyjne, ale pozwalają na matematyczne ujmowanie zjawisk ekologicznych.

ekofizjologia
[gr. oíkos = dom, gospodarstwo + phýsis = natura], nauka zajmująca się fizjologicznymi przystosowaniami osobników, populacji i biocenoz do środowiska życia. E. jest powiązana ściśle z fizjologią roślin i zwierząt. Bada zależności między przebiegiem procesów życiowych organizmu a zmianami zachodzącymi w środowisku.

ekologia
[gr. oíkos = dom, otoczenie + lógos = nauka], dziedzina biologii badająca współzależności i związki między pojedynczymi organizmami lub zespołami organizmów oraz między organizmami a ich środowiskiem życia. Termin „e.” wprowadził w 1869 niemiecki biolog i podróżnik E. Haeckel. W przyrodzie ożywionej są wyróżniane pewne poziomy organizacji materii żywej takie, jak poziom komórek, tkanek, narządów, pojedynczych organizmów, populacji, biocenoz, ekosystemów, krajobrazów, biosfery. Celem badań ekologicznych jest poznanie struktury i funkcjonowania populacji (populacjologia), biocenoz (biocenologia), ekosystemów oraz wyższych poziomów - krajobrazów i biosfery. E. zajmuje się również pojedynczym organizmem (autekologia). E. jest rozległą dziedziną wiedzy powiązaną z innymi dyscyplinami biologicznymi, a także z fizyką, matematyką, chemią, geografią, klimatologią.
Zob.: paleoekologia; synekologia.

ekologia krajobrazu,
dział ekologii, zajmujący się zespołami ekosystemów sąsiadujących ze sobą i tworzących układ zwany krajobrazem. E.k. bada: wzajemne zależności między ekosystemami tworzącymi krajobraz; wpływ struktury przestrzennej krajobrazu na kształtowanie się bogactwa gatunkowego, liczebności i rozmieszczenia zwierząt i roślin; przepływ energii i krążenie materii w przyrodzie. E.k. ma powiązania z innymi działami ekologii, innymi naukami biologicznymi, a także z geologią, mineralogią, gleboznawstwem, hydrologią, klimato- logią, geografią i fizyką. Dostarcza podstaw do racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody.

ekologia rolnicza
agroekologia.

ekologia roślin, fitoekologia
[gr. phytón = roślina + oíkos = dom, gospodarstwo + lógos = nauka], dział ekologii, zajmujący się badaniem wpływu klimatu, gleby, zwierząt i innych czynników na rośliny i zespoły roślinne, badaniem wzajemnych oddziaływań między roślinami, a także badaniem wpływu roślin na środowisko biotyczne i abiotyczne. E.r. jest powiązana z botaniką, klimatologią, gleboznawstwem. W badaniach nad e.r. korzysta się z osiągnięć matematyki.
Zob. środowisko.

ekologia systemowa
[gr. sýstema = metoda, układ], dział ekologii, stosujący metody matematyczne do badania wzajemnych powiązań między różnymi elementami tworzącymi układy ekologiczne (np. ekosystem, krajobraz). E.s. wykorzystuje w badaniach maszyny matematyczne do budowania modeli układów ekologicznych i śledzenia różnego rodzaju wzajemnych oddziaływań elementów składowych układu. E.s. zajmuje się badaniem zarówno układów prostych, np. układ drapieżca-ofiara, jak i złożonych, jakim jest krajobraz. Badania prowadzone przez e.s. mogą służyć następującym celom: 1) pozwalają przewidzieć skutki zakłóceń, które człowiek zamierza wprowadzić do środowiska; 2) pozwalają znaleźć najskuteczniejsze środki na zmniejszenie skutków zakłóceń, które już wystąpiły; 3) wskazują takie sposoby gospodarowania w obrębie ekosystemów, jakie umożliwiają zwiększenie ich produktywności i poprawienie jakości środowiska. Analizowanie modeli daje możliwość wskazania brakujących elementów wiedzy ekologicznej dotyczącej modelowanych układów, może być też bodźcem i wskazówką do dalszych bardziej wnikliwych badań.

ekologia zwierząt,
dział ekologii, zajmujący się badaniem wpływu klimatu, gleby, roślin i innych czynników na zwierzęta, badaniem wpływu zwierząt na środowisko biotyczne i abiotyczne oraz badaniem wzajemnych oddziaływań między zwierzętami. E.z. jest powiązana z zoologią, klimatologią, etologią. W badaniach nad e.z. jest wykorzystywana matematyka a gł. jej dział - statystyka.
Zob. środowisko.

ekologiczna długość życia,
czas trwania życia osobnika danego gatunku w naturalnych warunkach środowiska. E.d.ż. jest różna dla poszczególnych osobników danego gatunku. Zależy od czynników ekologicznych oraz różnych powiązań między populacjami w biocenozie i między osobnikami w obrębie populacji. W naturalnym środowisku osobniki rzadko dożywają późnej starości. Nagłe zmiany warunków klimatycznych (burze, wiatrołomy, powodzie, susze), drapieżnictwo, choroby powodują śmierć osobników w różnym wieku. E.d.ż. osobników wpływa na cechy populacji, np. liczebność i strukturę wiekową.

ekorozwój, rozwój umiarkowany, rozwój zrównoważony,
wszelka działalność mająca na celu taki rozwój świata, który pozwoliłby trwale istnieć człowiekowi i otaczającej go przyrodzie. Koncepcja e. określa reguły postępowania, które pozwalają na zachowanie różnorodności biologicznej na poziomie gatunkowym, genetycznym i ekosystemów. Celem e. jest zachowanie istniejących populacji poszczególnych gatunków, ich puli genowej oraz różnorodności ekosystemów. W sferze gospodarczej e. wyraża się dążeniem do takiej produkcji, która będzie się charakteryzowała możliwie małym zużyciem zasobów nieodnawialnych (energii i surowców). Produkowane wyroby powinny być trwałe, wartościowe i powinny zaspokajać rzeczywiste potrzeby człowieka. E. nie jest rezygnacją z rozwoju gospodarczego, jest natomiast propozycją zoptymalizowania gospodarki w taki sposób, aby w maksymalnym stopniu były chronione zasoby naturalne, a produkowane wyroby miały wysoką jakość. E. zakłada więc poprawę warunków życia człowieka bez powodowania degradacji środowiska.

ekosystem
[gr. oíkos = dom, gospodarstwo + sýstema = metoda, układ], biogeocenoza [gr. bióo = żyję + gé = ziemia + koinós = wspólny], geobiocenoza, układ ekologiczny obejmujący zespół organizmów występujących na określonej powierzchni i w określonym czasie oraz jego nieożywione otoczenie. Między poszczególnymi organizmami oraz organizmami a nieożywioną częścią e. istnieje stała wymiana materii połączona z przemianą energii. Żywe organizmy (biocenoza) i ich nieożywione środowisko (biotop) wzajemnie na siebie oddziałują i są ze sobą ściśle powiązane (np. zależnościami pokarmowymi). Obecność jednej rośliny wpływa na obecność innych roślin i zwierząt oraz wywołuje zmiany w środowisku nieożywionym (czynniki abiotyczne). Określony czynnik środowiska nieożywionego, np. temperatura czy wilgotność, warunkuje występowanie na danej powierzchni określonych roślin i zwierząt. E. nie jest więc sumą osobników, ale jest swoistą funkcjonalną całością, otwartym układem (układ ekologiczny) zdolnym do samoregulacji. E. nie jest odizolowany od innych układów; zmiany w jednym e. wpływają na stan innych e. Dzięki zależnościom pokarmowym w e. odbywa się stałe krążenie materii i przepływ energii. E. jest układem hierarchicznie wyższym niż biocenoza, a niższym od krajobrazu. Każdy e. charakteryzuje określona struktura i funkcje, które z czasem ulegają zmianom (sukcesja ekologiczna). E. może mieć różny wymiar; hodowla akwariowa, staw, jezioro, pole uprawne i las są e. dopóki występują w nich podstawowe elementy (biocenoza i biotop), które oddziałują na siebie. Określenie granic e. jest trudne, ponieważ składnik lub grupa składników jednego e. może nakładać się na inne, np. trudna do określenia jest granica między e. grądu i boru mieszanego, mają one zbliżony skład gatunkowy np. ptaków, mają też wiele wspólnych gatunków drzewostanu (np. dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, lipa drobnolistna) i podszytu (np. leszczyna). Jednak obydwa te e. różnią się sposobem krążenia materii. Ze względu na pochodzenie można wyróżnić e. naturalne, które powstały bez udziału człowieka i funkcjonują niezależnie od niego oraz e. sztuczne w różnym stopniu ukształtowane przez człowieka. Innym kryterium podziału e. może być charakter biotopu - wyróżnia się wtedy e. lądowe i e. wodne.
Zob.: funkcjonowanie ekosystemu; struktura ekosystemu.

ekosystem rolny, agroekosystem
[gr. agrós = rola, pole + oíkos = dom, gospodarstwo + sýstema = metoda, układ], układ ekologiczny obejmujący wszystkie rośliny i zwierzęta występujące na określonym obszarze i w określonym czasie, utworzony i utrzymywany przez człowieka dzięki ciągłym zabiegom uniemożliwiającym powrót roślin i zwierząt charakterystycznych dla ekosystemu naturalnego. Zabiegi człowieka zmierzają do zachowania i rozwoju jednego lub kilku gatunków na danym obszarze. Podstawowymi cechami e.r. jest uprawa i nawożenie gleby oraz obsiewanie jej uszlachetnionymi gatunkami roślin. Przez swoje zabiegi człowiek ingeruje w obieg materii i gospodarkę energetyczną e.r.; potrafi radykalnie przekształcić czynniki abiotyczne - stosunki wodne, składniki mineralne i in. Mimo zabiegów człowieka w celu utrzymania w e.r. czystej monokultury (uprawa jednego gatunku roślin), najczęściej występują w nim wszystkie elementy ożywionej części ekosystemu. Producentami obok uprawianej rośliny są chwasty, które konkurują z nią o miejsce, wodę i sole mineralne. Mimo że człowiek dąży do tego, aby być jedynym konsumentem uprawy, to jednak czerpią z niej korzyści również liczne inne organizmy, np. bakterie, wirusy, grzyby, nicienie, owady oraz pewne gatunki kręgowców. Destruentami są bakterie i grzyby. E.r. mogą być wodne (stawy, sadzawki) oraz lądowe (pastwiska, pola uprawne, sady, ogrody, szklarnie).

ekoton
[gr. oíkos = dom, gospodarstwo + tónos = napięcie], strefa przejściowa między dwoma lub kilkoma różnymi, sąsiadującymi ekosystemami. E. charakteryzuje swoisty skład gatunkowy roślin i zwierząt (efekt styku), a także specyficzne właści- wości biotopu. Przejście między różnymi ekosystemami odbywa się na pewnej przestrzeni. Skład gatunkowy e. jest mieszaniną form występujących w otaczających ekosystemach. Ponadto w e. spotyka się często gatunki specyficzne, które nie występują w żadnym z sąsiadujących ekosystemów, a w e. znalazły dogodne warunki wzrostu i rozwoju. Skraj lasu jest e. między lasem a np. łąką lub polem.

ekotyp
[gr. oíkos = dom, gospodarstwo + týpos = wzór, obraz], populacja różniąca się od innej populacji tego samego gatunku, żyjącej w odmiennych warunkach środowiska. Populacje osobników jednego gatunku mogą zamieszkiwać środowiska różniące się warunkami glebowymi, klimatycznymi i składem biocenoz. E. to populacje jednego gatunku żyjące w odmiennych środowiskach i różniące się między sobą cechami morfologicznymi (np. kształtem, wielkością, barwą) oraz przebiegiem niektórych procesów fizjologicznych. E. powstają pod wpływem długotrwałego oddziaływania odmiennych czynników ekologicznych. Przykładem e. są populacje krwawnika pospolitego; żyjące w odmiennych warunkach środowiskowych różnią się między sobą - wzrostem, sposobem rozgałęzienia, odpornością na niskie temperatury.

ekstynkcja światła
[łac. exstinguo = niknę, gasnę], stopniowe osłabienie natężenia światła w miarę przenikania do głębszych warstw wody. E.ś. jest spowodowana absorpcją i rozpraszaniem światła w wodzie.

ektopasożyty
pasożyty zewnętrzne.

ektosymbioza
[gr. ektós = na zewnątrz + symbíosis = współżycie], typ współżycia między dwoma gatunkami, w którym jeden organizm żyje niezależnie od drugiego (na zewnątrz drugiego), lecz obydwa odnoszą pewne korzyści z tego współżycia. Najczęściej e. można obserwować między roślinami i zwierzętami, np. przenoszenie pyłku, nasion i owoców przez owady, ptaki i ssaki żerujące na roślinach.

elodeidy
[gr. elódes = błotnisty, bagienny], rośliny całkowicie zanurzone w wodzie schodzące najdalej w głąb jeziora. Głębiej od nich występują tylko łąki podwodne, złożone z ramienic i mchów wodnych, sięgające do granicy zasięgu światła. Do e. należą: wywłócznik, rdestnica, rogatek, moczarka, jaskier i in. Liście ich są cienkie, blaszka silnie porozcinana na wąskie odcinki, co zwiększa powierzchnię zetknięcia liścia z wodą, stwarzając lepsze warunki do wymiany gazów i pochłaniania energii świetlnej. E. stanowią pokarm i schronienie dla wielu zwierząt, m.in. pierwotniaków, pijawek, drobnych skorupiaków, larw owadów, pająków i ślimaków. Poza tym zarośla i łąki podwodne są pokarmem ryb i miejscem ich lęgu.

emigracja populacji
[łac. emigro = wędruję; populus = lud, naród], przemieszczanie się osobników poza granice obszaru występowania własnej populacji. Przyczynami emigracji może być zwiększenie zagęszczenia populacji i związane z tym zmniejszenie dostępnego pokarmu, a także nagłe zmiany warunków klimatycz- nych. Emigrować mogą zarówno pojedyncze osobniki, jak i całe populacje. Emigracja jest jednym ze sposobów regulowania liczebności populacji. W wyniku przemieszczania się osobników z populacji ubywają osobniki w określonym wieku i płci, a więc zmienia się struktura płciowa i wiekowa populacji.

endemit
[gr. éndemos = wewnętrzny, miejscowy], gatunek endemiczny, gatunek zwierzęcia lub rośliny występujący tylko w obrębie niewielkiego obszaru. E. mogą być gatunki, a także wyższe jednostki systematyczne (rodzaje, rodziny) roślin i zwierząt, których zasięg występowania jest ograniczony np. do jednego szczytu górskiego, jednej niewielkiej wyspy. Do e. należą m.in. modrzew polski, skalnica tatrzańska, mrównik afrykański, legwan na Galapagos, szczerbaki południowoamerykańskie. Do e. można zaliczyć organizmy, które jeszcze nie zdążyły się rozprzestrzenić i są przystosowane tylko do określonego środowiska, w którym powstały oraz takie, które kiedyś były szerzej rozprzestrzenione, ale w wyniku niekorzystnych zmian czynników środowiska i nasilenia konkurencji zaczęły ginąć i zachowały się tylko na niewielkich obszarach, na których znalazły odpowiednie dla siebie warunki życia.

endopasożyty
pasożyty wewnętrzne.

endosymbioza
[gr. éndon = wewnątrz + symbíosis = współżycie], typ współżycia między dwoma gatunkami polegający na tym, że organizm jednego gatunku żyje wewnątrz organizmu drugiego gatunku i każdy z nich odnosi pewną korzyść z tego współżycia. Przykładem e. jest związek termitów z żyjącymi w ich jelicie wiciowcami. Wiciowce potrafią rozkładać celulozę zawartą w drewnie, którym żywią się termity, dzięki czemu dostarczają termitom pokarm w formie przyswajalnej. E. w tym wypadku jest tak ścisła, że termity pozbawione wiciowców giną z głodu. W przyrodzie istnieją specyficzne rodzaje e.: e. zewnątrzkomórkowa, kiedy organizm wnika między komórki ciała drugiego organizmu (np. strzępki grzyba wnikają między komórki korzeni roślin wyższych) oraz e. wewnątrzkomórkowa, kiedy jeden organizm wnika do wnętrza komórek drugiego organizmu (np. bakterie brodawkowe wnikają do komórek korzeni roślin motylkowych).

energia
[gr. enérgeia = działanie], zdolność układu, systemu, ciała do wykonywania pracy. Jednostką e. jest dżul (1 J = 1 kg · m2 · s-2) lub kaloria (1 cal = 4,1868 J, 1 J = 0,2388 cal). W przyrodzie źródłami e. są promieniowanie Słońca węgiel, gaz ziemny, ropa naftowa, itp. Wszystkie procesy życiowe, jakie zachodzą na Ziemi, są uwarunkowane dopływem e., której źródłem jest przede wszystkim Słońce. Zachowanie się e. wyjaśniają dwa prawa: prawo zachowania e. i prawo wzrostu entropii. Pierwsze głosi, że e. może się przemieniać z jednej postaci w inną, nigdy jednak nie powstaje i nie ulega zniszczeniu. Drugie prawo mówi o tym, że sumaryczny wynik przemian energetycznych prowadzi do wzrostu entropii (nieuporządkowania układu). Każdej przemianie energetycznej towarzyszą straty w postaci energii cieplnej. Życie i funkcjono- wanie organizmów jest związane z występowaniem i przekształcaniem następujących rodzajów e.: energii chemicznej, energii świetlnej, e. mechanicznej, e. elektrycznej, e. cieplnej. W warunkach kontrolowanych doświadczalnie można mierzyć i porównywać ilość e. wchodzącej do danego układu i opuszczającej go. Prawidłowości związane z zachowaniem się e. umożliwiają badania przepływu energii przez układy ekologiczne (np. przez populację, biocenozę, ekosystem).
Zob. przemiana energii.

energia chemiczna,
energia zawarta w wiązaniach związków chemicznych takich, jak węglowodany, tłuszcze, białka. E.ch. jest uwalniana przez organizmy w procesie oddychania komórkowego, a następnie gromadzona w wysokoenergetycznych wiązaniach ATP (adenozynotrifosforan), z których jest czerpana do różnych procesów życiowych. E.ch. może być przekształcana w energię cieplną, mechaniczną, elektryczną.

energia cieplna,
energia chaotycznego ruchu cząsteczek lub atomów, z których jest złożone ciało. Przy wszelkich przekształceniach jednej energii w inną, np. energii chemicznej w energię elektryczną, występuje rozpraszanie się energii w środowisku w postaci ciepła.

energia świetlna,
energia promieniowania elektromagnetycznego, na które reaguje oko ludzkie. Jest to promieniowanie o dł. fali zawartej w przedziale 400-700 nm. Dzięki e.ś. zachodzi jeden z głównych procesów biologicznych fotosynteza, podczas której jest wytwarzana materia organiczna stanowiąca pierwotne źródło pokarmu dla wszystkich poziomów pokarmowych.
Zob. przepływ energii.

epifauna
[gr. epí = na + łac. Faunus = rzymski bożek pasterzy i trzód], zespół organizmów zwierzęcych żyjących na powierzchni dna bądź na powierzchni skał, kamieni i innych stałych przedmiotów w środowisku wodnym. E. stanowią zwierzęta chodzące, biegające, wijące się, pełzające lub przytwierdzone do dna. E. rozprzestrzenia się po całym dnie, ale najliczniej rozwija się w litoralu. Skład gatunkowy e. zależy od charakteru podłoża, z którego jest zbudowane dno (piasek, skała, muł). E. piaszczystego dna morskiego stanowią m.in. jeżowce, strzykwy, mszywioły. Na dnie skalistym żyją ukwiały, omułki, racicznice i in. Do organizmów żyjących na powierzchni dna mulistego należą np. pierwotniaki, wężowidła, niektóre gatunki mięczaków.

epifity
[gr. epí = na + phytón = roślina], porośla, rośliny samożywne osiedlające się na pniach lub w koronach drzew, a także na krzewach i krzewinkach, nie zakorzeniające się w glebie. Drobne e. występujące na liściach są nazywane epifilami [gr. epí = na + phýlon = liść]. Do e. zalicza się storczyki oraz inne rośliny kwiatowe z lasów tropikalnych, a także paprotniki, mszaki, porosty i glony. E. przymocowują się do roślin np. strzępkami, chwytnikami lub korzeniami czepnymi, szczelnie przylegającymi do podłoża i tworzą plątaninę, w której gromadzi się detrytus, sole mineralne nanoszone przez wiatr, odchody zwierząt. Wodę pochodzącą z opadów atmosferycznych i z pary wodnej zawartej w powietrzu e. pobierają całą powierzchnią ciała lub dzięki specjalnej tkance występującej w korzeniach. E. występują na obszarach o dużej wilgotności powietrza np. w lasach tropikalnych. Niekiedy e. stwarzają korzystne warunki dla rozwoju bakterii i grzybów pasożytniczych oraz dla niektórych owadów.

erozja gleby
[łac. erosio = wygryzanie, żłobienie], różnorodne procesy unoszenia i niszczenia powierzchniowej warstwy gleby przez wodę i wiatr. E.g. pozbawia ją składników pokarmowych, zmienia jej strukturę oraz skład gatunkowy organizmów glebowych. Powstawaniu e.g. sprzyjają m.in. wyręby lasu, niszczenie traw, nieprawidłowa gospodarka rolna, niszczenie roślinności przez emisje przemysłowe i inne.

---