Rozdział I

PRAWO CYWILNE

§ 1. Pojęcie prawa cywilnego

Ogólny zbiór norm prawnych, które obowiązują w państwie określa się mianem systemu prawa. Podzbiorami systemu prawa są gałęzie prawa. Za podstawę podziału systemu na gałęzie przyjmuje się jedno z dwóch kryteriów:

• Przedmiot regulacji prawnej,

• Metodę regulacji prawnej.

Przedmiot regulacji prawnej to stosunek społeczno gospodarczy podlegający regulacji.

Na podstawie tego kryterium wyróżnia się takie gałęzie jak: prawo konstytucyjne, administracyjne, cywilne karne czy finansowe.

Z punktu widzenia tego kryterium w skład prawa cywilnego wchodzą normy prawne, które regulują stosunki społeczno gospodarcze o charakterze majątkowym oraz niektóre stosunki o charakterze niemajątkowym.

Metoda regulacji prawnej - w literaturze wyróżnia się trzy metody regulacji:

• Metoda cywilistyczna - oparta jest na założeniu, że podmioty prawa są sobie równorzędne; nie zachodzi między nimi stosunek podporządkowania, działają na zasadzie autonomii woli, kwestie sporne rozstrzygane są przez niezawisłe sądy.

• Metoda administracyjna - oparta jest na założeniu, że podmiot prawa (osoba fizyczna lub prawna) nie ma w stosunku do organu administracji publicznej pozycji równorzędnej. Osoba ta pozostaje wobec tego organu w stosunku podporządkowania. Organ ten może określać bez zgody tego podmiotu jego pozycję prawną (np. nakładać określone obowiązki).

• Metoda karni styczna - zbliżona jest do metody administracyjnej, jednak różni się od niej zestawem sankcji (kara pozbawienia wolności, grzywna, zakaz wykonywania zawodu itp.)

Kompleksowe akty normatywne - w skład takiego aktu wchodzą normy prawne należące do różnych gałęzi prawa (cywilnego, administracyjnego, karnego), np. Kodeks pracy, Kodeks spółek handlowych itp. W praktyce legislacyjnej na ogół nie przestrzega się czystości gałęziowej aktów prawnych, przeciwnie, bardzo często wydawane są akty prawne o charakterze kompleksowym.

§ 2. Systematyka prawa cywilnego

Działy prawa cywilnego:

• Część ogólna - zalicza się tu normy, które regulują zagadnienia wspólne dla wszystkich działów tego prawa. Za wyodrębnieniem tych norm przemawiają względy legislacyjne. Normy te nie muszą być powtarzane w pozostałych częściach prawa. Odnoszą się one nie tylko do instytucji, które uregulowane są w kodeksie cywilnym, lecz także do tych, które znajdują się w ustawach szczególnych.

• Prawo rzeczowe - w jego skład wchodzą normy, które określają sposoby korzystania z dóbr majątkowych (dobra majątkowe - materialne części przyrody, wyodrębnione w sposób naturalny lub sztuczny). Osobom uprawnionym przysługują wobec tych dóbr określone prawa podmiotowe (bezwzględne, skuteczne wobec wszystkich). Do praw rzeczowych zalicza się np. wieczyste użytkowanie, służebności czy zastaw.

• Prawo o zobowiązaniach - normuje ono stosunki prawne, w następstwie, których powstają wierzytelności (wierzytelność - prawa podmiotowe względne, skuteczne w stosunku o określonej osoby). Prawo o zobowiązaniach reguluje wymianę dóbr oraz ustala zasady odpowiedzialności za wyrządzone szkody.

• Prawo spadkowe - określa zasady przejścia praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej na spadkobierców. Spadkobiercy nie dziedziczą praw niemajątkowych osoby zmarłej (np. praw rodzinnych) oraz majątkowych praw zbywalnych (np. służebność osobista).

• Prawo rodzinne - uregulowane jest odrębnym kodeksem (Kodeks rodzinny i opiekuńczy - KRO). W skład tego prawa wchodzą normy, które regulują stosunki prawne wynikające z małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, opieki i kurateli.

• Prawa własności intelektualnej - uregulowane odrębnymi ustawami. Obejmują wytwory działalności intelektualnej, literackiej i artystycznej, a także wynalazki, wzory użytkowe czy znaki towarowe.

• Papiery wartościowe - weksle, czeki, obligacje, akcje na okaziciela. Papier wartościowy jest dokumentem stwierdzającym istnienie wierzytelności. Przeniesienie takiej wierzytelności następuje przez przeniesienie własności dokumentu i jego wydanie.

Rozdział II

ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO

§ 1. Pojęcie źródła prawa

Źródło prawa - termin wieloznaczny. Posiada kilka znaczeń.

• Źródło prawa - warunki społeczne, ekonomiczne i polityczne, które kształtują treść prawa.

• Źródło prawa - wola organu, który ustanawia prawo.

• Źródło prawa - decyzje prawotwórcze organu państwa, w wyniku których powstają normy prawa.

Norma prawna jest źródłem prawa tylko wtedy, gdy została ustanowiona przez właściwy organ prawotwórczy, jej treść mieści się w granicach kompetencji tego organu.

Jeżeli norma prawna jest sprzeczna z konstytucją lub ustawą zwykłą, o utracie jej mocy obowiązującej orzeka Trybunał Konstytucyjny (art. 190 KRP).

§ 2. Rodzaje źródeł prawa cywilnego

Źródłami prawa cywilnego są normy konstytucyjne, normy prawne o randze ustawy zwykłej, normy prawne o charakterze wykonawczym, umowy międzynarodowe, powszechnie obowiązujące normy prawa miejscowego.

Kodeks cywilny - podstawowy zbiór prawa cywilnego. Jest on zrównany z każdą inna ustawą. Stanowi trzon przepisów prawa cywilnego. Szereg norm prawa cywilnego jest zawarty również w ustawach szczególnych.

Rozporządzenia - wydawane są przez Radę Ministrów oraz poszczególnych członków rządu. Mają na celu rozwinięcie i konkretyzację przepisów ustawowych. Nie mogą być sprzeczne z przepisami ustaw. Warunkiem jest publikacja w Dzienniku Ustaw.

Umowy międzynarodowe - umowy, które Polska podpisała i ratyfikowała. Są ważnym źródłem prawa w stosunkach wewnętrznych. Mogą mieć charakter dwustronny lub wielostronny. Ogłaszane są w Dzienniku Ustaw i uzyskują moc obowiązującą na równi z ustawami.

Akty prawa miejscowego - normy powszechnie obowiązujące na określonym terenie. Np. ustalają one ceny na świadczone przez gminę usługi komunalne.

Znaczną rolę odgrywają w pracy cywilnym ogólne warunki umów, regulaminy i wzory umów. Moc powszechnie obowiązującą mają tylko te ogólne warunki umów. Są one bowiem wydawane w formie rozporządzenia. Mogą być jednak wydawane tylko wówczas, gdy tego wymaga ochrona interesów konsumentów.

Prawo zwyczajowe - odgrywa dużą rolę w tradycji źródła prawa cywilnego. Nie wydaje się jednak, by przy obecnie obowiązujących zasadach tworzenia prawa i kontrolowania legalności działania organów państwa w tym zakresie można było przypisywać normom prawa zwyczajowego jakiekolwiek znaczenie w polskim prawie cywilnym.

§ 3. Znaczenie norm pozaprawnych w prawie cywilnym.

Zwroty niedookreślone - posługują się nimi organy prawotwórcze przy budowie norm prawnych. Są to np. takie zwroty, jak : „zasady współżycia społecznego”, „społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa”.

Luz decyzyjny - posiada go organ stosujący prawo, gdy norma prawna zawiera zwrot niedookreślony. Nie można jednak orzekać dowolnie, musi odwołać się do określonego systemu norm pozaprawnych (moralnych, obyczajowych).

W niektórych przypadkach przepisy prawne wyraźnie odsyłają do określonych systemów norm pozaprawnych. Przepisy, które zawierają takie odesłania określane są mianem klauzul generalnych. Klauzule te uelastyczniają wyraźnie system prawa. Normy pozaprawne bowiem do których odsyłają, pozwalają organom stosującym prawo na posługiwanie się w znacznym stopniu ocenami wartościującymi.

Rozdział III

NORMY I PRZEPISY PRAWA CYWILNEGO

§ 1. Uwagi ogólne

Przepis prawny i norma prawna.

Przepis prawny - określona jednostka redakcyjna aktu normatywnego, np. artykuł, paragraf, punkt.Norma prawna - generalne i abstrakcyjna reguła postępowania, która określa adresata, ustala sposób jego zachowania się oraz wyznacza konsekwencje prawne naruszenia dyspozycji normy.

Normy prawne zawarte są w przepisach, przepisy zaś są swego rodzaju opakowaniem dla norm. Bywa tak, że w jednym przepisie zawarta jest jedna norma, jednakże w większości przypadków brak jest takiej zależności.

Norma prawna składa się z trzech elementów:

• Hipotezy - wskazuje adresata oraz określa warunki, w których dyspozycja znajduje zastosowanie.

• Dyspozycja - wyznacza uprawnienia lub obowiązku adresata normy.

• Sankcja - prawna konsekwencja zachowania się niezgodnego z dyspozycją (np. odszkodowanie, nieważność czynności prawnej, egzekucja świadczenia)

Trójczłonowy podział normy prawnej nie jest powszechnie akceptowany.

§ 2. Rodzaje norm prawa cywilnego

Normy bezwzględnie obowiązujące (ius Cogens) - charakteryzują się tym, że ich zastosowanie nie może być wolą stron stosunku prawnego wyłączone ani ograniczone.

Normy względnie obowiązujące (ius dispositivium) - znajdują zastosowanie tylko wówczas, gdy strony stosunku prawnego nie postanowiły inaczej lub uregulowały swoje zobowiązania w sposób niekompletny.

Normy jednostronnie bezwzględnie obowiązujące (semiimperatywne) - mają tę właściwość, że w sposób imperatywny ochraniają pewne minimum interesu tylko jednej ze stron stosunku prawnego (np. określają minimalne lub maksymalne ceny).

Normy kompetencyjne - nie nakładają na podmioty prawa żadnych obowiązków ani nie przyznają im praw podmiotowych, lecz jedynie określają przesłanki, od których spełnienia zależy, czy dana czynność konwencjonalna może być uznana za ważną (np. testament).

§ 3. Rodzaje przepisów prawa cywilnego

Definicje legalne - określają w sposób wiążący znaczenie słów i zwrotów użytych w danym akcie prawnym.

Przepisy odsyłające - mają na celu unikanie powtórzeń. Przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy należy brać pod uwagę nie tylko treść przepisu odsyłającego, lecz także przepisu, do którego ten pierwszy odsyła. Zakres zastosowanie zależy od treści zwrotu, jakiego użyto w przepisie odsyłającym.

Fikcje prawne - spełniają funkcję podobna do tej, jaką spełniają przepisy odsyłające. Przykładem może być art. 1020 KC, który głosi, że spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Klauzule generalne - to takie przepisy prawa, które nie zawierają dokładnych kryteriów oceny danego zdarzenia prawnego, lecz nakazują stosować do jego rozstrzygnięcia normy pozaprawne.

Przepisy wprowadzające - obejmują klauzule derogacyjne, przepisy dostosowawcze oraz przepisy przejściowe.

• Klauzule derogacyjne - uchylają dotychczasowe przepisy. Są to zwykle zwroty „Tracą moc…”, „Uchyla się…”

• Przepisy dostosowawcze - nowelizują stare przepisy i dostosowują je do nowego porządku prawnego.

• Przepisy przejściowe - regulują zakres zastosowania nowych przepisów do stosunków prawnych, które zostały ukształtowane w czasie, gdy obowiązywały stare przepisy.

Przepisy kolizyjne - mają na celu wskazanie systemu prawnego, który ma być zastosowany, jeżeli w stosunku prawnym występuje tzw. element obcy.

Rozdział IV

OBOWIĄZYWANIE NORM PRAWA CYWILNEGO

§ 1. Uwagi ogólne

Każda norma prawna musi być uznana za obowiązującą, jeżeli zostaną spełnione równocześnie następujące warunki:

• Została ustanowiona przez organ, któremu przysługuje odpowiednia kompetencja prawotwórcza,

• Ustanowiono ją w odpowiednim trybie i we właściwej formie,

• Weszła w życie,

• Nie została uchylona,

• Nie jest sprzeczna z normą wyższej rangi.

O skuteczności normy prawnej przesądza zwykle charakter jej uzasadnienia.

Odróżnia się dwa rodzaje uzasadnień: tetyczne i aksjologiczne.

Uzasadnienie tetyczne - wynika z formalnego autorytetu organu, który normę ustanowił. Jeżeli jest to organ, któremu przysługuje odpowiednia kompetencja prawotwórcza, przyjmuje się, że norma ma uzasadnienie tetyczne.

Uzasadnienie aksjologiczne - wynika z przesłanek merytorycznych. Norma prawna ma takie uzasadnienie tylko wówczas, gdy ustanowiona została w tym celu, by zapewnić ochronę określonym wartością, godnym tej ochrony jak np. życie.

§ 2. Obowiązywanie norm w przestrzeni

Norma prawna obowiązuje na określonym terytorium. Jeżeli została ustanowiona przez centralny organ państwa, obowiązuje na całym terytorium tego państwa.

W skład terytorium państwa wchodzi przestrzeń lądowa, wodna i powietrzna.

• Przestrzeń lądowa - obejmuje nie tylko powierzchnię ziemi, lecz także wszystko to, co jest pod i nad powierzchnią ziemi.

• Przestrzeń wodna - obejmuje rzeki, jeziora, zbiorniki wodne, a także określony pas morza.

• Przestrzeń powietrzna - nie jest prawnie ograniczona, praktyka idzie w kierunku wyodrębnienia tzw. przestrzeni kosmicznej, która miała by być dostępna dla wszystkich.

Niektóre przepisy prawa za terytorium państwa uznają również jego statki morskie i powietrzne, niezależnie od tego jakie jest ich aktualne położenie.

§ 3. Obowiązywanie norm co do osób

Art. 1 KC - w jego myśl normy prawa cywilnego stosuje się do osób fizycznych i osób prawnych. Przepis ten nie wyczerpuje jednak całego kręgu adresatów. Normy te znajdują bowiem zastosowanie również do organizacji, które nie są osobami prawnymi, jednakże przysługuje im zdolność prawna (np. spółki prawa handlowego).

Normy prawa cywilnego stosuje się nie tylko do polskich podmiotów prawa, lecz także do podmiotów zagranicznych, jeżeli wchodzą one w określone stosunki prawne na terenie Polski.

§ 4. Obowiązywanie norm w czasie

W nauce prawa przyjmuje się, że norma prawna zaczyna obowiązywać z chwilą wejścia w życie. Moment jej wejścia w życie zaś uzależniony jest z reguły od daty ogłoszenia w „Dzienniku Ustaw”, „Monitorze Polskim” lub innym dzienniku urzędowym (np. wojewódzkim).

Ogłoszenie jest warunkiem wejścia w życie aktu. Uchwały i zarządzenia naczelnych organów administracji państwowej są ogłaszane w „Monitorze Polskim”. Ogłoszenie nie jest warunkiem ich wejścia w życie.

Akty prawne ogłaszane w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że same stanowią inaczej. Wydawanie obu tych dzienników urzędowych należy do prezesa Rady Ministrów.

Akty prawne ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ogłoszenia, chyba że ustawa lub sam przepis prawa miejscowego przewiduje termin późniejszy. Wydawanie wojewódzkiego dziennika urzędowego należy do wojewody.

Okres między ogłoszeniem aktu prawnego, a jego wejściem w życie określa się mianem vacatio legis. Prawodawca może ten okres wydłużyć ponad czternaście dni lub też przyjąć, że akt prawny wchodzi w życie z chwilą ogłoszenia.

Norma prawna przestaje obowiązywać (traci moc), jeżeli:

• Upłynął okres, w którym z woli prawodawcy miała obowiązywać,

• Została uchylona klauzulą derogacyjną,

• Weszła w życie nowa norma i uregulowała to samo zagadnienie w inny sposób. W tym przypadku stara norma nie traci jednak mocy obowiązującej, jeżeli nora norma ma niższą rangę lub też należy do kategorii norm ogólnych, a stara norma ma charakter szczególny.

Lex retro non agit - ustawa nie działa wstecz. Zasada ta znajduje pełną akceptację w prawie międzynarodowym. W państwie prawnym możliwość naruszania tej zasady przez prawodawcę powinno być ograniczone do absolutnego minimum.

Zmiana stanu prawnego może prowadzić do kolizji norm w czasie. Może mianowicie powstać wątpliwość, którą z norm należy stosować do oceny stosunku prawnego powstałego pod rządem starej normy i trwającego dalej pod rządem nowej normy. Podstawą rozstrzygania takich wątpliwości jest tzw. prawo międzyczasowe. Normy tego prawa najczęściej zamieszczane są w tzw. przepisach przechodnich lub przejściowych.

Jeżeli przepisów przechodnich nie ustanowiono albo nie ustanawiają one w sposób dostateczny sprzeczności między starymi i nowymi normami prawa, przy usuwaniu tych sprzeczności należy mieć na uwadze podział stosunków prawnych na tzw. stosunki trwałe oraz stosunki nie mające waloru trwałości.

Stosunki trwałe - na wielkość wynikających z nich świadczeń istotny wpływ wywiera czynnik czasu. Stosunek taki powstaje np. na podstawie umowy najmu.

Stosunki nie mające waloru trwałości - czynnik czasu nie ma wpływu na rozmiary świadczeń. Podstawą takiego stosunku prawnego może być np. umowa sprzedaży.

Rozdział V

STOSOWANIE PRAWA CYWILNEGO

§ 1. Uwagi ogólne

Stosowanie prawa cywilnego - polega na określaniu prawnych konsekwencji zdarzeń cywilnoprawnych, czyli na rozstrzyganiu spraw cywilnych ze skutkiem prawnym dla stron. Stosowanie prawa cywilnego należy do sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego.

W procesie stosowanie prawa cywilnego wyróżnić można trzy etapy postępowania:

• Ustalenie stanu faktycznego sprawy wymagającej rozstrzygnięcia,

• Wyszukanie odpowiedniej normy pranej i podciągnięcie pod nią stanu faktycznego sprawy (subsumcja),

• Określenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego, czyli rozstrzygnięcie sprawy.

§ 2. Sposób ustalania stanu faktycznego sprawy

1. Przedmiot dowodu

Przedmiotem dowodu są fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Nie wymagają dowodu fakty powszechnie znane lub też znane sądowi urzędowo. To samo odnosi się do faktów przyznanych przez stronę przeciwną. Jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości z punktu widzenia zgodności ze stanem rzeczywistym. Jeśli strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej sąd może uznać dany fakt za przyznany.

2. Pojęcie dowodu - środki dowodowe

Dowód - środek dowodowy, który umożliwia wykazanie prawdziwości twierdzenia o jakimś fakcie, to znaczy pozwala na przekonanie się o istnieniu lub nieistnieniu tego faktu.

Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia:

• Podstawowe środki dowodowe :

• Dokumenty,

• Zeznania świadków,

• Opinie biegłych,

• Wyniki oględzin i wyjaśnienia stron.

• Inne środki dowodowe:

• Dowód z grupowego badania krwi,

• Dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii,

• Dowód z planów, rysunków,

• Dowód z płyt lub taśm dźwiękowych.

Dowód z dokumentu - bardzo ważny dowód w procesie cywilnym. Dowodem z dokumentu będzie wszystko to co ma własnoręczny podpis, wyjątek stanowi banknot.

3. Rozkład ciężaru dowodu

Ogólną zasadę rozkładu ciężaru dowodu ustala art. 6 KC . Zgodnie z tym przepisem ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi jakieś skutki prawne.

W procesie cywilnym udowodnienia wymagać mogą fakty trojakiego rodzaju:

• Fakty prawotwórcze (np. fakt zawarcia umowy) - powinien udowodnić go ten, kto z zaistnienia tego faktu wywodzi dla siebie odpowiednie skutki prawne. W procesie cywilnym będzie do powód.

• Fakty tamujące powstanie prawa (np. nieważność czynności prawnej) - udowodnić go musi ten, kto podnosi zarzuty przeciwko żądaniom powoda.

• Fakty niweczące prawo - tak samo jak w faktach tamujących powstanie prawa.

Art. 6 KC daje podstawę do przyjęcia, że ciężar dowodzenia spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza twierdzeniu. Jednakże w niektórych przypadkach ustawa przerzuca ciężar dowodzenia na osobę przeczącą, wprowadzając domniemanie prawne.

Skutki prawne niezachowania właściwego rozkładu ciężaru dowodu zależą od tego, w jakim znaczeniu termin ten jest użyty: formalnym czy materialnym.

Znaczenie formalne (procesowe) - oznacza to, że na danej osobie ciąży obowiązek zbierania i przedstawiania dowodów w sprawie pod groźbą przegrania procesu.

Znaczenie materialne - oznacza to, że ujemne konsekwencje nieudowodnienia faktu ponosi ten, kto z faktu wywodzi skutki prawne, bez względu na to, z czyjego powodu fakt ten nie został udowodniony (np. z powodu małej aktywności sądu).

4. Domniemania faktyczne i prawne

Według art. 232 KPC strony są zobowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Dowody nie wskazane przez strony mogą być dopuszczone z urzędu przez sąd. KPC dopuszcza możliwość zastąpienia ścisłego dowodu domniemaniem.

KPC odróżnia dwa rodzaje domniemań: faktyczne i prawne.

Domniemanie faktyczne - wg art. 231 KPC sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych faktów, ustalonych wcześniej na podstawie zebranych w sprawie dowodów.

Domniemanie prawne - art. 234 KPC stwierdza jedynie, że ustanowione przez prawo domniemanie wiąże sąd. Podkreśla przy tym , że domniemania prawne mogą być obalone, jeżeli ustawa tego nie wyłącza. Przepisów wprowadzających domniemania prawne szukać należy poza kodeksem postępowania cywilnego, zwłaszcza w kodeksie cywilnym oraz w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Na podstawie art. 234 KPC wyróżnia się dwa rodzaje domniemań prawnych: wzruszalne i niewzruszalne.

Domniemanie wzruszalne - może być obalone przeciwdowodem. Przykładem takiego domniemania jest art. 62 KRO. Zgodnie z tym przepisem domniemywa się, że dziecko, które urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, pochodzi od męża matki. Paragraf drugi tego artykułu stanowi jednak, że domniemanie może być obalone w drodze powództwa o zaprzeczenie ojcostwa.

Domniemanie niewzruszalne - przeprowadzenie przeciwdowodu jest wyłączone. Podstawą tego domniemania są przepisy art. 3 i 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece. Wg art. 3 „domniemywa się, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym”. Natomiast drugi stanowi, że: „ W razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe”.

Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych - wyłącza zasadę, zgodnie z którą nikt nie może przenieść na inna osobę więcej praw, niż sam ma.

Rękojmia nie chroni rozporządzeń nieodpłatnych, a także rozporządzeń dokonanych na rzecz nabywcy działającego w złej wierze.

Domniemanie niewzruszalne przewidziane jest także w art. 1025 oraz 1028.

Domniemanie wynikające z tych przepisów jest niewzruszalne tylko w stosunku do nabywcy prawa spadkowego, który jest w dobrej wierze.

Mówiąc o domniemaniach prawnych, należy pamiętać, że przepisy prawa cywilnego wprowadzają nie tylko domniemanie co do faktu, lecz także domniemanie co do prawa oraz domniemanie do stanu psychicznego podmiotu prawa.

Czasem domniemanie zakodowane jest w innym zwrocie, np. w zwrocie „chyba, że…”

§ 3. Wyszukiwanie odpowiedniej normy prawnej dla danego stanu faktycznego

1. Uwagi wstępne

Normy prawne zawarte są w przepisach prawnych, przepisy w aktach normatywnych. Wyszukanie aktu normatywnego nie nastręcza na ogół większych trudności. Nie nastręcza większych trudności również wyszukanie w kacie normatywnym odpowiedniego przepisu.

Problemy mogą wystąpić przy ustalaniu, jakie z danych przepisów wynikają z normy prawne.

2. Wykładnia prawa

Prawodawca wyraża normy prawne w treści przepisów prawnych. Wykładnia czyli interpretacja prawa polega więc na odkodowywaniu przepisów i odpowiednim rekonstruowaniu norm prawnych. Rezultatem wykładni są normy prawne o ściśle określonych znaczeniach i dokładnie ustalonych zakresach obowiązywania.

W teorii prawa pojawiły się dwie koncepcje wykładni: subiektywna oraz obiektywna.

Teoria subiektywna - przepis prawa, ma takie znaczenie jakie nadał mu prawodawca.

Teoria obiektywna - przepis prawa, po jego wydaniu, odrywa się od prawodawcy i „żyje własnym życiem”. Interpretacja tego przepisu polega zatem, na ustaleniu obiektywnego znaczenia użytych w nim słów, a nie na odtwarzaniu woli prawodawcy.

Teoria subiektywna stała się podstawą wyróżnienia wykładni statycznej, natomiast teoria obiektywna dała podstawy wykładni dynamicznej.

Wykładnia statyczna - przepis ma takie znaczenie jakie nadał mu ówczesny (historyczny) prawodawca.

Wykładnia dynamiczna - staremu przepisowi należy nadawać takie znaczenie, jakie nadałby mu aktualny prawodawca, działający w nowych warunkach społeczno - gospodarczych.

Wykładnia językowa

Polega na określaniu znaczenia normy prawnej na podstawie reguł języka, w którym przepis prawny został sformułowany. Dokonując tej wykładni trzeba mieć na uwadze określone dyrektywy interpretacyjne. Zwrotów zdefiniowanych w tekście prawnym należy używać zgodnie z ich definicjami, chyba że z przepisu interpretowanego wynika, że dany zwrot został użyty w innym znaczeniu.

Wykładnia systemowa

Polega na ustaleniu znaczenia danej normy prawnej w kontekście innych norm prawnych, wchodzących w skład tej samej instytucji prawnej, tej samej gałęzi prawa, czy też tego samego systemu prawa. Dokonując tej wykładni należy mieć na uwadze dyrektywy interpretacyjne. Interpretator powinien ustalać znaczenie normy w taki sposób, by nie pociągało to za sobą sprzeczności między normą wyinterpretowaną z przepisu, a innymi normami prawnymi. Jeżeli w toku wykładni przywołana jest jakaś zasada prawna, to należy dokładnie wskazać przepis z którego ona wynika. Znaczenie normy wyinterpretowanej musi być jak najbardziej zharmonizowane ze znaczeniem innych norm w systemie prawa.

Wykładnia funkcjonalna

Polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej z punktu widzenia celu, a także ocen i norm moralnych. Normie prawnej należy nadawać takie znaczenie, przy którym jest ona najbardziej zgodna z ocenami i normami moralnymi. Jeżeli celem normy prawnej jest ochrona określonych wartości, należy nadawać jej takie znaczenie, by wartości te mogły być objęte jak najdalej idącą ochroną.

Punktem wyjścia musi być zawsze wykładnia językowa. Jeżeli w jej wyniku nie da się usunąć wątpliwości co do znaczenia i zakresu obowiązywania normy prawnej, należy przejść do wykładni systemowej, jeżeli i ona nie daje należytych efektów konieczne jest zastosowanie wykładni funkcjonalnej.

Wykładnia językowa przepisu prawnego pozwala na ustalenie zakresu językowego wyinterpretowanej z niego normy prawnej, wykładnia systemowa -zakresu systemowego, wykładnia funkcjonalna - zakresu funkcjonalnego.

Zakresy te są różne więc na ich podstawie można wyodrębnić trzy kolejne rodzaje wykładni.

Wykładnia stwierdzająca

Jest to zespół czynności interpretacyjnych, w następstwie których uzyskuje się zgodny efekt potrójnej wykładni: językowej, systemowej oraz funkcjonalnej. Jeżeli wyniki każdej z tych wykładni są różne, interpretator powinien dokonać wyboru, którego efektem będzie wykładnia rozszerzająca lub zwężająca.

Wykładnia rozszerzająca

Jest to efekt przyjęcia szerszego zakresu zastosowania normy wyinterpretowanej z danego przepisu prawa niż na to wskazują rezultaty osiągnięte w wyniku dokonania wykładni językowej. Ma ona ograniczony zasięg zastosowania. Nie mogą mianowicie być rozszerzająco interpretowane przepisy szczegółowe, wprowadzające pewne odstępstwa od przepisów ogólnych.

Wykładnia zawężająca

Jest rezultatem przyjęcia węższego zakresu zastosowania normy wyinterpretowanej z danego przepisu prawa niż na to wskazują efekty osiągnięte w wyniku dokonania wykładni językowej.Przy stosowaniu prawa zagadnieniem o dużej doniosłości jest moc wiążąca wykładni. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić:

Wykładnia legalna

Ma moc powszechnie obowiązującą.

W PRL prawo do dokonywania takiej wykładni przysługiwało Radzie Państwa. Po 1992 roku prawo to uzyskał Trybunał Konstytucyjny utracił je jednak, gdy w życie weszła Konstytucja z 1997 roku.

Pewna namiastka wykładni legalnej zachowała się w Ordynacji podatkowej z 1997 roku. Upoważnia ministra finansów do urzędowej interpretacji prawa podatkowego, przy uwzględnieniu orzecznictwa sądów oraz Trybunału Konstytucyjnego. Interpretacja ta ma moc wiążącą tylko dla organów kontroli podatkowej. Nie może więc być uznana za wykładnię legalną sensu stricte. W praktyce ma jednak duże znaczenie, ponieważ wyłącza swobodę interpretacyjną organów podatkowych oraz organów kontroli podatkowej.

Wykładnia sądowa

Nie jest zjawiskiem jednolitym. Z jednej strony sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawą, z drugiej zaś wykładnia prawa dokonana przez sąd odwoławczy ma moc wiążącą dla sądu pierwszej instancji, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania.

Szczególna rola w dziedzinie wykładni prawa przysługuje Sądowi Najwyższemu. Uchwała SN, mocą której rozstrzygnięto zagadnienie prawne ma moc wiążącą w danej sprawie.Ze względu na wysoki autorytet SN, sądy powszechne uwzględniają w swoich orzeczeniach nie tylko zasady prawne Sądu Najwyższego, lecz także zwykłe orzeczenia tego sądu.

Wykładnia doktrynalna

Dokonywana jest przez przedstawicieli nauki prawa oraz wybitnych przedstawicieli praktyki prawniczej. Nie ma ona mocy wiążącej ani dla sądów, ani dla innych organów orzekających. Odwołują się one jednak do niej w swoich orzeczeniach. Jej znaczenie praktyczne jest tym większe, im mocniejsze argumenty, do których odwołuje się autor takiej czy innej opinii prawnej. Z formalnego punktu widzenia opinia taka nie wiąże jednak nikogo.

3. Wnioskowania prawnicze

Reguły interferencyjne - nie mają żadnej podstawy ustawowej. Są dziełem doktryny prawniczej. U ich podstaw leży założenie idealizacyjne, zgodnie z którym prawodawca jest racjonalny, a więc nie jest jego celem pozostawianie luk w prawie. Jeżeli luki takie zostaną stwierdzone, organ stosujący prawo powinien je odpowiednio wypełniać w drodze zastosowania owych reguł interferencyjnych.

Do reguł tych zalicza się:

Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu:

Reguła instrumentalnego nakazu - „Jeżeli ustanowiono normę prawną, która nakazuje zrealizować stan rzeczy X, a nie ustanowiono normy, która zezwala na użycie środka niezbędnego do zrealizowania tego stanu rzeczy, należy przyjąć, że obowiązuje również ta druga norma”.

Regułą instrumentalnego zakazu - „Jeżeli ustanowiono normę prawną, która nakazuje zrealizować stan rzeczy X, a nie ustanowiono normy która zakazuje działań prowadzących do niezrealizowania tego stanu rzeczy, należy przyjąć, że obowiązuje ta druga norma”.

Wnioskowania a fortiori

Są to wnioskowania prawnicze oparte na konsekwencjach ocen żywionych przez prawodawcę. Odróżnia się dwa rodzaje tego Tymu wnioskowań: „z większego na mniejsze” oraz z „mniejszego na większe”.

„Z większego na mniejsze” - oparte jest na założeniu, że kto ma obowiązek czynić więcej, ten ma również obowiązek czynić mniej.

„Z mniejszego na większe” - oparte jest na założeniu, że kto ma zakaz czynić mniej, ma także zakaz czynić więcej.

Analogia z ustawy

Jest możliwa na gruncie prawa cywilnego. Można się do niej odwołać wówczas, gdy fakt, którego norma nie obejmuje bezpośrednio, jest podobny do faktu objętego przez normę. Na podstawie podobieństwa tych faktów przyjmuje się, że podobne powinny być również ich konsekwencje prawne.

Analogia z prawa

Polega na ustaleniu konsekwencji prawnych danego faktu na podstawie całokształtu norm obowiązujących w państwie, w szczególności na podstawie obowiązujących zasad prawa. Jest to wnioskowanie wysoce zawodne, dlatego też posługiwanie się nim wymaga daleko idącej ostrożności.

4. Reguły kolizyjne

Normy wchodzące w skład systemu prawa nie powinny być ze sobą sprzeczne. Postulat ten jednak jest trudny do zrealizowania. Sprzeczności norm są więc zjawiskiem dość częstym. Muszą istnieć mechanizmy regulacyjne.

Jednym ze sposobów jest usuwanie sprzeczności w pawie jest ingerencja ustawodawcy. Jest to sposób mało wydajny.

Doktryna wypracowała pewne techniki usuwania sprzeczności przez same organy stosujące prawo. Techniki te określane są mianem reguł kolizyjnych.

U podłoża tych reguł leżą trzy typy kryteriów, które pozwalają na usunięcie sprzeczności:

Kryterium hierarchiczne

Oparte jest na założeniu, że ranga norm nie jest jednakowa. Normy konstytucyjne mają wyższą rangę niż normy ustawy zwykłej, te ostatnie normy zaś mają rangę wyższą niż normy rozporządzenia wykonawczego. Hierarchia norm jest prostą konsekwencją hierarchii aktów prawnych, w których normy te są zawarte.

Norma niższej rangi nie może wyłączyć zastosowania normy wyższej rangi. Natomiast norma wyższej rangi wyłącza zastosowanie normy niższej rangi.

Kryterium chronologiczne

Oparte jest na założeniu, że norma prawna późniejsza uchyla moc obowiązującą normy wcześniejszej. Od tej zasady istnieją jednak dwa wyjątki:

• Norma późniejsza niższej rangi nie uchyla mocy obowiązującej normy wcześniejszej wyższej rangi.

• Norma późniejsza ogólna nie uchyla mocy obowiązującej wcześniejszej normy szczególnej.

Kryterium merytoryczne

Oparte jest na założeniu, że norma szczególna uchyla moc obowiązującą normy ogólnej. Od tej zasady występuje jeden wyjątek:

• Norma szczególna niższej rangi nie uchyla mocy obowiązującej normy ogólnej wyższej rangi.

Kryterium hierarchiczne ma przewagę zarówno nad kryterium chronologicznym, jak i nad kryterium merytorycznym. Kryterium chronologiczne zawsze ustępuje hierarchicznemu, w niektórych przypadkach także merytorycznemu. Kryterium merytoryczne zawsze ustępuje hierarchicznemu, nie zawsze chronologicznemu.

§ 4. Ustalanie konsekwencji prawnych stanu faktycznego

Ustalanie konsekwencji prawnych danego stanu faktycznego polega w istocie na ustanowieniu dla danego podmiotu normy indywidualnej. Ustanowienie tej normy musi być poprzedzone ustaleniem stanu faktycznego, wyszukaniem odpowiedniej normy oraz dokonaniem subsumcji.

Konsekwencją prawną danego stanu faktycznego może być:

• Obowiązek wydania rzeczy,

• Odszkodowanie,

• Unieważnienie czynności prawnej.

Orzeczenie sądowe, które wyznacza prawną konsekwencję danego stanu faktycznego, ma moc wiążącą, jeżeli:

• Nie narusza przepisów o właściwości rzeczowej i miejscowej sądu,

• Jest zgodne z przepisami prawa materialnego,

• Wydane zostało zgodnie z obowiązującymi przepisami proceduralnymi.

Rozdział VI

PRAWO PODMIOTOWE

§ 1. Pojęcie prawa podmiotowego

Liczba teorii, za pomocą których próbowano objaśniać istotę prawa podmiotowego jest znaczna.

W okresie oświecenia wysunięto pogląd, zgodnie z którym jednostce ludzkiej przysługują prawa przyrodzone. Prawo stanowione ochrania jedynie prawa podmiotowe, które wynikają z prawa naturalnego.

W XIX wieku duży rozgłos uzyskały teoria woli i teoria interesu.

Teoria woli - podstawą prawa podmiotowego jest określona sfera możliwości przejawiania przez jednostkę woli.

Teoria interesu - prawem podmiotowym jest prawnie chroniony interes jednostki.

Teoria umiarkowanego pozytywizmu - wydaje się dominować we współczesnej doktrynie. Przyjmuje ona, że prawa podmiotowe są wyznaczone przez obowiązujący system prawa. Przy tworzeniu tych norm brane są pod uwagę powszechnie akceptowane wartości, które zasługują na ochronę prawną.

W świetle literatury prawniczej można przyjąć, że:

Prawem podmiotowym jest sytuacja prawna podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej), wyznaczona obowiązującymi normami prawnymi, które chronią uznane prawnie interesy tego podmiotu. Podmiotowi temu przysługują określone uprawnienia, z którymi sprzężone są korelatywnie obowiązku innych podmiotów. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, ochrona tych uprawnień może być dochodzona przed sądem lub innym organem orzekającym.

Sfera możności postępowania - zapewnia ją prawo podmiotowe danej osobie. Zależy ona od przepisów prawa przedmiotowego.

Prawo podmiotowe ochrania interes podmiotu uprawnionego, jednakże nie może być utożsamiane z tym interesem. Interes osoby może bowiem być chroniony nie tylko przez przyznanie jej określonego prawa podmiotowego wobec innej osoby, lecz także w sposób generalny, np. poprzez wprowadzenie powszechnego obowiązku poddania się szczepieniom.

Prawo podmiotowe wynika ze stosunku cywilnoprawnego. Elementami tego prawa są nie tylko uprawnienia. Uprawnieniom tym odpowiadają skorelowane z nimi odpowiednio obowiązku drugiej strony stosunku prawnego.

Bardzo ważną cechą prawa podmiotowego jest jego zaskarżalność. Jeżeli strona zobowiązana naruszy prawo podmiotowe uprawnionego, uprawniony może żądać od właściwych organów państwa ochrony tego prawa.

§ 2. Uprawnienia wynikające z prawa podmiotowego

Wśród uprawnień, które wynikać mogą z prawa podmiotowego, wyróżnia się: roszczenia, uprawnienia kształtujące oraz zarzuty.

Roszczenie
Polega na tym, że podmiot uprawniony może żądać od innej osoby określonego zachowania się. Jeżeli świadczenie nie zostanie spełnione dobrowolnie, wierzyciel może wystąpić z pozwem do sądu, a po uzyskaniu wyroku zasądzającego - wszcząć egzekucję.

Roszczenia dzielą się na wymagalne i niewymagalne:

• Roszczenie wymagalne - polega na tym, że wierzyciel może w każdej chwili zażądać spełnienia przez dłużnika świadczenia.

• Roszczenie niewymagalne - mamy z nim do czynienia wtedy, gdy wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia dopiero po zaistnieniu określonych okoliczności.

Przepisy prawa używają niekiedy terminy roszczenie niezgodnie z przyjętym tu znaczeniem tego terminu. Przykładem może być art. 344 KC. Przyznaje on roszczenie o przywrócenie naruszonego posiadania także w przypadku, gdy posiadaczowi nie przysługuje żadne prawo podmiotowe. Jest to jednak tylko wyjątek od zasady, zgodnie z którą „roszczenie” jest uprawnieniem wynikającym z prawa podmiotowego.

Uprawnienie kształtujące

Polega na tym, że podmiot uprawniony może jednostronną czynnością prawną spowodować zmianę lub ustanie stosunku prawnego. Do uprawnień kształtujących zalicza się np. wypowiedzenie umowy.

Czynność prawna kształtująca wywołuje skutek prawny niezależnie od woli drugiej strony stosunku prawnego. Jeżeli druga strona nie podziela stanowiska osoby dokonującej czynności, może je zakwestionować w drodze powództwa sądowego.

Zarzut

Polega na tym, że osoba, na której ciąży obowiązek spełnienia świadczenia, swoje prawo przeciwstawia prawo drugiej strony stosunku prawnego, przez co czyni to ostatnie prawo bezskutecznym okresowo lub definitywnie. Przykładem zarzutów są np. zarzut przedawnienia roszczenia lub zarzut niezaoferowania świadczenia wzajemnego.

• Zarzut prawno materialny - ma na celu przejściowe lub definitywne unicestwienie prawa przysługującego wierzycielowi.

• Zarzut procesowy - ma doprowadzić do wygrania procesu przez dłużnika. Dłużnik nie powołuje się na swoje prawo podmiotowe, lecz jedynie wskazuje na brak takiego prawa po stronie wierzyciela (np. że zobowiązanie wygasło)

§ 3. Rodzaje praw podmiotowych

Prawo podmiotowe bezwzględne

Jest skuteczne w stosunku do wszystkich osób, którym ono nie przysługuje. Osoby te mają obowiązek takiego zachowania się w stosunku do uprawnionego, by jego prawo podmiotowe nie zostało naruszone. Do bezwzględnych praw podmiotowych zalicza się np. własność czy dobra osobiste.

Podmioty prawa cywilnego nie mogą kreować innych bezwzględnych praw podmiotowych, nie mieszczących się w ustawowym katalogu tych praw. Jeżeli bezwzględne prawo podmiotowe zostanie naruszone, uprawnionemu przysługiwać będzie roszczenie o ochronę tego prawa.

Prawo podmiotowe względne

Jest skuteczne tylko w stosunku do określonej osoby. Źródłem praw względnych są zobowiązania. Wierzyciel może żądać od dłużnika określonego świadczenia, a dłużnik jest zobowiązany świadczenie spełnić. Świadczenie może polegać na działaniu lub zaniechaniu działania.

Z chwilą powstania wierzytelności, uprawniony uzyskuje roszczenie o spełnienie świadczenia. Prawem podmiotowym będzie np. renta, a roszczeniem określone świadczenie okresowe wynikające z umowy o renty.

Podział praw paw podmiotowych na bezwzględne i względne jest klarowny tylko w doktrynie. W istocie roszczenie, które wynika z naruszenia prawa bezwzględnego, może być kierowane tylko przeciwko oznaczonej osobie, a więc ma charakter prawa względnego.

Roszczenie paulińskie - przysługuje ono wierzycielowi wobec osób trzecich, nie będących jego dłużnikami, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika uzyskały korzyść majątkową z pokrzywdzeniem tego wierzyciela. Wierzyciel może żądać uznania takiej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego.

Prawa podmiotowe akcesoryjne

Są prawami niesamoistnymi. Ich znaczenie polega na tym, że umacniają one odpowiednio inne prawa podmiotowe, występujące jako prawa samoistne. Prawa akcesoryjne związane są funkcjonalnie z prawami samoistnymi. Zalicza się do nich np. zastaw, hipotekę czy poręczenie.

Prawo podmiotowe związane.

To takie prawo, którego podmiotem może być tylko podmiot innego prawa, zwanego prawem wolnym. Do praw tych zalicza się np. służebność gruntową, która może przysługiwać tylko każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości władnącej.

Prawo związane nie może być przedmiotem obrotu, jeżeli nie jest przedmiotem obrotu prawo wolne.

Prawa majątkowe

Ochraniają one interes ekonomiczny podmiotu. Do praw majątkowych zalicza się np. prawo rzeczowe czy wierzytelności obejmujące świadczenia o charakterze majątkowym.

Prawa niemajątkowe

Są prawami podmiotowymi bez uwarunkowań ekonomicznych. Należą do nich prawa osobiste (np. zdrowie, wolność, swoboda sumienia, itp.), prawa rodzinne (wynikające ze stosunków rodzinnych, z małżeństwa) oraz prawa korporacyjne (udział w sprawowaniu władzy w spółce).

Prawa zbywalne(przenoszalne)

Mogą one przechodzić na inne podmioty. Prawami zbywalnymi są prawa majątkowe. Szczególny przepis prawa może jednak wyłączać zbywalność danego prawa. Jeżeli wg ustawy prawo jest zbywalne, nie można przez czynność prawną (np. umowę) wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do jego przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia.

Osoba uprawniona może jednak przyjąć na siebie zobowiązanie, że nie dokona oznaczonych rozporządzeń swoim prawem zbywalnym. Ewentualne naruszenie przez nią tego zobowiązania pociągnie za sobą odpowiedzialność odszkodowawczą, natomiast rozporządzenie prawem wbrew temu zobowiązaniu będzie ważne.

Prawa zbywalne podlegają dziedziczeniu, chyba ze przepis prawa stanowi inaczej lub wprowadza określone warunki dziedziczenia.

Prawa niezbywalne

Nie mogą być przenoszone na inne podmioty. Zalicza się do nich prawa niemajątkowe (dobra osobiste, prawa małżeńskie niemajątkowe itp.). Prawa nie zbywalne nie podlegają dziedziczeniu.

Prawa tymczasowe.

Są to prawa podmiotowe, które mają na celu przygotowanie i zabezpieczenie określonych praw przyszłych. Prawo tymczasowe chroni oczekiwania podmiotu na uzyskanie owego prawa przyszłego. Występuje ono np. w spółdzielczości mieszkaniowej.

§ 4. Nabycie prawa podmiotowego

Nabycie pochodne

Polega na tym, że nabywca uzyskuje prawo podmiotowe od innej osoby w drodze przeniesienia tego prawa przez ową inna osobę. Podstawą nabycia pochodnego może być :umowa, ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego czy cesja wierzytelności.

Obowiązuje przy tym zasada, że nikt nie może przenieść na drugą osobę więcej praw niż sam ma.

Przepisy prawne wprowadzają od tej zasady jednak pewne wyjątki. Przykładem może być

art. 169 KC. Nabycie pochodne prawa podmiotowego pociąga za sobą następstwo prawne między zbywcą i nabywcą tego prawa, zwane inaczej sukcesją. Odróżnia się następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) oraz następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna).

Sukcesja uniwersalna

Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy następca prawny nabywa od swojego poprzednika cały majątek lub jakąś znaczną jego część, przy czym nabycie następuje na podstawie jednego zdarzenia prawnego (np. sprzedaż).

Sukcesja uniwersalna możliwa jest tylko w przypadkach określonych ustawą.

Prowadzi ona z jednej strony do nabycia praw, które przysługiwały poprzednikowi, z drugiej zaś do przejęcia jego obowiązków (zobowiązań) związanych z nabytym majątkiem. Nabywca wchodzi w tym przypadku w sytuację prawną swojego poprzednika. Do typowych przypadków sukcesji uniwersalnej zalicza się np. dziedziczenie majątku po osobie zmarłej.

Sukcesja syngularna

Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy przedmiotem nabycia jest jedno, indywidualnie określone prawo podmiotowe, np. prawo własności nieruchomości. Przy sukcesji syngularnej nabywca prawa nie odpowiada za zobowiązania zbywcy, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Nabycie pierwotne

Następuje ono w dwóch sytuacjach:

• Gdy nabywane prawo nie istniało wcześniej, lecz powstało w chwili jego nabycia

(np. zawłaszczenie rzeczy niczyjej),

• Gdy nabywca uzyskał prawo przysługujące innej osobie ale niezależnie od jej woli

(można nabyć tylko w przypadku zaistnienia zdarzenia określonego ustawą np. zasiedzenie rzeczy)

Nabycie translatywne

Polega na tym, że nabywca uzyskuje prawo o takiej samej treści, jaką miało ono u poprzednika.

Jeżeli przedmiotem nabycia jest rzecz ruchoma trzeba przyjąć, że:

• Istniała ona przed przeniesieniem jej własności na nabywcę,

• Nabywca uzyskuje w stosunku do niej wszystkie te uprawnienia, które przysługiwały poprzednikowi prawnemu.

Nabycie konstytutywne

Polega na tym, że prawo to jest nabywane w chwili jego powstania (np. autor dzieła naukowego nabywa autorskie prawo podmiotowe z chwilą stworzenia dzieła). Nabycie konstytutywne ma charakter nabycia pierwotnego. Może wystąpić, gdy nabyte prawo podmiotowe wcześniej istniało oraz wówczas, gdy nabyte prawo podmiotowe wcześniej nie istniało, lecz powstało dopiero w chwili jego nabycia (np. w chwili stworzenia dzieła).

§ 5. Zmiana prawa podmiotowego

Prawo podmiotowe ulega zmianie, jeżeli w jego treści następują określone modyfikacje, ale co do istoty zachowuje ono tożsamość. Zmiany mogą polegać na przejściu z prawa bezwarunkowego na ograniczone warunkiem, przesunięciu pierwszeństwa ograniczonego prawa rzeczowego, wystawieniu weksla lub czeku.

Zmiany te nie naruszają samej istoty prawa podmiotowego. W praktyce może jednak powstać wątpliwość czy w wyniku określonych czynności nie doszło do odnowienia zobowiązania, a tym samym do zmiany samej istoty prawa podmiotowego.

§ 6. Wygaśnięcie prawa podmiotowego

Prawo podmiotowe gaśnie w następstwie zaistnienia zdarzenia przewidzianego ustawą. Niektóre prawa podmiotowe wygasają z mocy prawa (np. służebność osobista wygasa wskutek śmierci uprawnionego).

Najczęściej powodem wygaśnięcia prawa podmiotowego są czynności prawne i faktyczne uprawnionego (np. przeniesienie prawa na inny podmiot).

Prawo podmiotowe gaśnie w wyniku jego wywłaszczenia lub nacjonalizacji oraz w następstwie upływu czasu, na który zostało ustanowione.

Prawo podmiotowe gaśnie, także w następstwie konfuzji praw. Zachodzi ona np. wówczas, gdy ograniczone prawo rzeczowe przejdzie na właściciela rzeczy tub też ten, komu to prawo przysługuje nabędzie własność rzeczy obciążonej. W obu tych przypadkach wygasa prawo słabsze, to znaczy ograniczone prawo rzeczowe.

§ 7. Wykonywanie praw podmiotowych

Wykonywanie prawa podmiotowego polega w istocie na czynieniu z niego użytku, czyli na takim postępowaniu uprawnionego, które jest zgodne z treścią tego prawa. W ramach określonego prawa podmiotowego uprawniony może podejmować działania pozytywne (pobierać pożytki z rzeczy) jak i negatywne (ukryć swoje autorstwo dzieła). Wykonywanie prawa może mieć charakter ciągły (używanie rzeczy przez dzierżawcę) lub jednorazowy (sprzedaż rzeczy). Wykonywanie prawa może polegać na dokonywaniu czynności prawnych (przeniesienie prawa) oraz czynności faktycznych (korzystanie ze służebności drogowej).

Z wykonywaniem prawa mamy do czynienia zarówno wtedy, gdy uprawniony z niego korzysta (używa) oraz wtedy, gdy nim rozporządza (przenosi na inna osobę).

Uprawniony może wykonywać prawo podmiotowe osobiście lub przez inne osoby (domowników).

Uprawniony nie ma obowiązku wykonywania swojego prawa podmiotowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Musi jednak liczyć się z ujemnymi następstwami niewykonywania tego prawa. Ujemnym następstwem niewykonywania prawa podmiotowego może być np. jego wygaśnięcie.

§ 8. Nadużycie prawa podmiotowego

Podstawa normatywna - art. 5 KC. oparty na teorii wewnętrznej.

W piśmiennictwie prawniczym pojawiły się dwie teorie nadużycia prawa:

Teoria zewnętrzna - osoba, która zachowuję się w sposób niezgodny z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa, wykonuje swoje prawo podmiotowe, jednakże nie może liczyć na ochronę prawną, ponieważ jej zachowanie jest w danej sytuacji czynem niedozwolonym.

Teoria wewnętrzna - działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno gospodarczym przeznaczeniem prawa (a więc nadużywanie prawa) nie jest wykonywaniem prawa podmiotowego i nie mieści się w granicach treści tego prawa.

W piśmiennictwie prawniczym trafnie przyjmuje się, że art. 5 KC zapewnia podmiotowi zobowiązanemu jedynie ochronę, natomiast nie może być samodzielną podstawą do nabycia prawa podmiotowego.

Znaczenie art. 5 KC jest bardzo duże. Uelastycznia on bowiem system prawa, którego normy nie zawsze podążają za potrzebami praktyki i nie zawsze są z tymi potrzebami zgodne. Z przepisu tego mogą korzystać zarówno osoby prawne jak i osoby fizyczne.

Odwołuje się on do nieostrego systemu norm pozaprawnych. W państwie prawa musi być wykorzystywany bardzo powściągliwie.

§ 9. Kolizja praw podmiotowych

O kolizji praw podmiotowych mówi się wówczas, gdy wykonanie jednego prawa uniemożliwia wykonanie innego. Do usuwania takich kolizji stosuje się dwa systemy rozwiązań:

System preferencji - polega na tym, że w razie kolizji prawa, któremu przysługuje pierwszeństwo z prawem, któremu pierwszeństwo nie przysługuje, w pierwszej kolejności zaspokojeniu podlega prawo z pierwszeństwem. Jeżeli kolizja następuje między prawami uprzywilejowanymi, ulegają one zaspokojeniu w kolejności ustalonej w art. 1025 KC.

System redukcji - polega na tym, że w razie kolizji praw poszczególni wierzyciele zaspokajani są w jednakowym stopniu, proporcjonalnie do wysokości swoich roszczeń.

Jeśli chodzi o ograniczone prawa rzeczowe, pierwszeństwo określane jest czasem ich powstania lub chwilą ujawnienia w księdze wieczystej:

• Prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa wykonywanego wcześniej, chyba że przepis szczególny określa pierwszeństwo w inny sposób

• Pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych wpisanych do księgi wieczystej rozstrzyga dzień, od którego liczy się skutki dokonania wpisu.

§ 10. Ochrona praw podmiotowych

Ochronę praw podmiotowych zapewniają sądy. Uprawniony nie może dochodzić swego roszczenia majątkowego przed sądem, jeśli uległo ono przedawnieniu i przekształciło się w tzw. zobowiązanie naturalne, a dłużnik podniósł zarzut przedawnienia. Dłużnik może dobrowolnie zaspokoić takie roszczenie.

Przepisy prawa dopuszczają (na zasadzie wyjątku) pomoc własną uprawnionego. Może ona mieć charakter samoobrony lub samopomocy.

• Samoobrona - polega na odpieraniu niebezpieczeństwa grożącego osobie lub mieniu (stan wyższej konieczności, obrona konieczna)

• Samopomoc - polega na tym, że posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządziło szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody.

Rozdział VII

STOSUNEK CYWILNOPRAWNY

§ 1. Pojęcie stosunku cywilnoprawnego

Stosunek cywilnoprawny jest pewną odmianą stosunku prawnego.

O istnieniu stosunku prawnego między określonymi podmiotami mówi się wówczas, gdy ze względu na jakąś normę prawną, która dotyczy tych podmiotów obowiązkiem jednego z nich jest jakieś określone zachowanie wobec drugiego. Jeżeli obowiązek ten wynika z dyspozycji normy prawa cywilnego, mamy do czynienia ze stosunkiem cywilnoprawnym.

Wyróżnia się proste i złożone stosunki cywilno prawne:

Prosty stosunek cywilnoprawny - jednej stronie przysługuje prawo podmiotowe, na drugiej ciąży odpowiadający temu prawu obowiązek, przy czym po każdej ze stron może występować więcej niż jeden podmiot. Przykładem może być umowa darowizny.

Złożony stosunek cywilnoprawny - każdej stronie przysługuje prawo podmiotowe, ale jednocześnie na każdej z nich ciąży określony obowiązek, sprzężony z prawem podmiotowym drugiej strony. Obie strony występują w takim stosunku jako uprawnione i zobowiązane. Przykładem może być umowa sprzedaży.

Każdy stosunek cywilnoprawny składa się z trzech elementów: podmiotów, przedmiotu i treści.

Podmioty - są nimi osoby fizyczne i osoby prawne, a także organizacje nie mające osobowości prawnej, którym przepisy prawa przyznają zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

• Osobą fizyczną jest człowiek jako uczestnik stosunków cywilnoprawnych. Atrybutami tej osoby są zdolność prawna oraz zdolność do czynności prawnych.

• Zdolność prawna - możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków w sferze prawa cywilnego,

• Zdolność do czynności prawnych - możliwość składania oświadczeń woli, czyli dokonywania czynności prawnych.

• Osobą prawną jest jednostka organizacyjna, której przepis prawa nadaje ten przymiot. Osobie prawnej przysługuje zdolność prawna oraz zdolność do czynności prawnych.

• Organizacjami nie będącymi osobami prawnymi, którym przepisy prawa przyznają zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych są spółki osobowe prawa handlowego. Mogą we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania oraz pozywać i być pozywanymi.

Przedmiot - jest to zachowanie się podmiotów tego stosunku, a jeżeli dotyczy ono określonego dobra materialnego lub niematerialnego to również to dobro.

Jeżeli strony umowy zobowiązały się do wzajemnego świadczenia sobie jakichś usług, to przedmiotem stosunku cywilnoprawnego będą wyłącznie takie lub inne ich zachowania.

Wśród dóbr materialnych i niematerialnych, które mogą być przedmiotami stosunków cywilnoprawnych, wymienia się: dobra materialne będące rzeczami, dobra materialne nie będące rzeczami, dobra niematerialne, przedsiębiorstwa, mienie.

Treść stosunku cywilnoprawnego - są to prawa i obowiązku stron tego stosunku. Treść stosunku prawnego jest tym jego elementem, który pozwala na rozróżnienie poszczególnych typów stosunków prawnych. Inne są prawa i obowiązku stron umowy sprzedaży, inne - umowy o dzieło, a jeszcze inne umowy darowizny. Różna jest zatem treść stosunków prawnych, które powstają na podstawie tych umów.

§ 2. Zdarzenia cywilnoprawne

Zdarzenie cywilnoprawne - taki stan faktyczny, z którym norma prawa cywilnego łączy określone skutki prawne. Ich wyrazem może być powstanie, zmiana lub ustanie stosunku cywilnoprawnego.

• Powstanie - wiążą się z nim określone prawa i obowiązki jego stron.

• Zmiana - może dotyczyć jego podmiotów lub treści praw. Jeżeli zmiana jest istotna, należy zbadać, czy stosunek cywilnoprawny nadal zachowuje swoją tożsamość, czy też może jego miejsce zajął nowy stosunek.

• Ustanie stosunku - jest równoznaczne z wygaśnięciem praw i obowiązków stron.

Stan faktyczny, z którym norma prawa cywilnego łączy skutki prawne, jest warunkiem koniecznym powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego. Nie jest jednak warunkiem wystarczającym.

Obok tego stanu zaistnieć mogą inne stany, a mianowicie określony stan prawny oraz wymagany stan psychiczny podmiotów stosunku cywilnoprawnego.

• Stan prawny - przesądza np. to czy dany podmiot ma zdolność prawną i czy zaistniałe zdarzenie cywilnoprawne może wywołać skutki prawne w sferze jego interesów.

• Stan psychiczny - np. dobra lub zła wiara. Może ograniczać lub całkowicie wyłączać skutki prawne, które w normalnych warunkach powinno wywołać zdarzenie cywilnoprawne.

W nauce prawa cywilnego dzieli się zdarzenia cywilnoprawne na zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu oraz na działania.

Zdarzenia cywilnoprawne w ścisłym tego słowa znaczeniu - zalicza się tu zdarzenia, które powstają niezależnie od woli człowieka (np. upływ czasu, urodzenie, śmierć)

Działania - zalicza się tu zachowania człowieka, które są wynikiem jego woli. Może być to działanie jak i zaniechanie.

Jeżeli czynność jest wykonana pod przymusem fizycznym, nie będzie to działanie, lecz zdarzenie w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Działania dzielą się na czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych oraz czyny.

Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych - zalicza się czynności prawne, konstytutywne orzeczenia sądowe oraz konstytutywne decyzje administracyjne.

Czyny - zalicza się zachowania zgodne i niezgodne z prawem, które nie zmierzają bezpośrednio do wywołania skutków prawnych, niemniej skutki te wywołują.

Czynnością prawną - jest czynność konwencjonalna, w skład której wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Oświadczenie woli stanowi podstawowy element czynności prawnej, nie może jednak być z tą czynnością utożsamiane.

Orzeczenia konstytutywne - np. orzeczenie sądowe. Orzeczenie ma taki charakter jeżeli powoduje powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego lub prawa. Wyróżniamy 2 rodzaje:

• Orzeczenia, które stwierdzają obowiązek złożenia przez dany podmiot oświadczenia woli i zarazem zastępują to oświadczenie,

• Orzeczenia, które na podstawie odpowiednich przepisów prawa stwarzają nową sytuację prawną podmiotu, i to niezależnie lub wbrew jego woli.

Od orzeczeń konstytutywnych trzeba odróżnić orzeczenia deklaratoryjne. Nie są to zdarzenia cywilnoprawne. Nie stwarzają dla podmiotu nowego stanu prawnego, lecz jedynie stwierdzają, że zaistniało określone zdarzenie cywilnoprawne i ustalają jego konsekwencje prawne.

Konstytutywne akty administracyjne - to takie, które stanowią przesłankę lub też samodzielnie prowadzą do powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego, albo do uzyskania podmiotowości w sferze prawa cywilnego.

Do czynów zgodnych z prawem, które są zdarzeniami cywilnoprawnymi zalicza się:

• Przejawy woli podobne do oświadczeń woli - np. wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia.

• Zawiadomienie o pewnych zdarzeniach - np. zawiadomienie sprzedawcy przez kupującego o wadach fizycznych rzeczy nie wywołuje bezpośrednio żadnego skutku prawnego, ale jest nieodzownym warunkiem zgłaszania roszczeń przeciw sprzedawcy.

• Czynności faktyczne - zaliczyć można takie działania, jak: stworzenie dzieła, dokonanie wynalazku czy znalezienie rzeczy. Działania te wywołują skutki cywilnoprawne niezależnie od woli podmiotu działającego.

Czynami niezgodnymi z prawem - są wszelkie takie działania podmiotu, które naruszają istniejący porządek prawny i wywołują określone skutki w sferze prawa cywilnego, np. wyrządzają szkody. Zalicza się do nich przede wszystkim niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania oraz czyny niedozwolone.

Rozdział VIII

OSOBY FIZYCZNE

§ 1. Uwagi ogólne

Osobą fizyczną w rozumieniu prawa cywilnego jest każda jednostka ludzka. Normy prawa cywilnego uznają ją za podmiot praw i obowiązków w sferze tego prawa. Może ona dzięki temu występować na zewnątrz jako uczestnik stosunków prawnych. Atrybuty osoby fizycznej: zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych, nazwisko i imię, miejsce zamieszkania, stan cywilny, stan osobisty oraz dobra osobiste.

§ 2. Zdolność prawna

Przez zdolność prawną rozumie się możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków w sferze prawa cywilnego, czyli możliwość nabywania praw oraz zaciągania zobowiązań cywilnoprawnych (np. zawierania umów).

Każdy człowiek ma zdolność prawną od chwili urodzenia do śmierci (art. 8 KC). Zdolność taką ma również dziecko poczęte, lecz nie narodzone. Jego prawo do życia podlega bezwarunkowej ochronie prawnej. Warunkowe są prawa majątkowe tego dziecka. Może ono być spadkobiercą, tylko wtedy gdy urodzi się żywe. Można ustanowić kuratora dla dziecka poczętego, by strzegł jego przyszłych praw. Kuratela ustaje z chwilą urodzenia dziecka.

Zdolność prawna w zasadzie jest nieograniczona. Istnieją jednak pewne ograniczenia takie jak: brak zdolności do czynności prawnych, wiek, ubezwłasnowolnienie, choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy, obywatelstwo oraz skazujący wyrok karny.

Brak zdolności do czynności prawnych - wyłącza zdolność prawną osoby fizycznej tylko co do niektórych praw i obowiązków w sferze prawa cywilnego (np. osoba nie posiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych nie może być podmiotem władzy rodzicielskiej).

Wiek - osoby fizycznej wpływa na zakres jej zdolności prawnej tylko wtedy, gdy przepis ustawy uzależnia nabywania praw lub zaciąganie zobowiązań w sferze prawa cywilnego od przekroczenia pewnej granicy wieku. 18 lat - pełnoletność. Pełnoletność jest warunkiem do uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 11 KC).

Ubezwłasnowolnienie - orzeka sąd okręgowy. Może być częściowe lub całkowite. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma zdolności prawnej w zakresie zawarcia związku małżeńskiego, a ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej.

Choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy - mogą stać się przyczyną ubezwłasnowolnienia osoby fizycznej. Osoba chora psychicznie lub niedorozwinięta umysłowo nie może zawrzeć związku małżeńskiego nawet wówczas, gdy nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, chyba że zezwoli na to sąd opiekuńczy.

Obywatelstwo - w zasadzie nie ma wpływu na zakres zdolności prawnej osoby fizycznej. Od tej zasady są jednak wyjątki. Przykładem może być tu nabywanie przez cudzoziemców nieruchomości. Mogą oni nabywać nieruchomości tylko w przypadkach wyraźnie określonych przepisami ustawy. Nabycie nieruchomości wbrew przepisom tej ustawy jest nieważne.

Skazujący wyrok karny - wywiera wpływ na zakres zdolności prawnej osoby fizycznej tylko wówczas, gdy sąd zastosuje tzw. środek karny w np. w postaci pozbawienia praw publicznych.

Pozbawienie praw publicznych pociąga za sobą np. ten skutek, że dana osoba nie będzie mogła być powołana na opiekuna.

Zdolność sądowa (procesowa) - ma ja osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Osoba ograniczona w dolności do czynności prawnych ma zdolność procesową tylko w sprawach wynikających z czynności, których może dokonywać samodzielnie.

Osoba fizyczna traci zdolność prawną z chwilą śmierci. Prawa i obowiązki majątkowe osoby zmarłej przechodzą na spadkobierców. Natomiast dobra osobiste wygasają. Śmierć człowieka stwierdzana jest w akcie zgonu, sporządzanym przez urząd stanu cywilnego. Podstawą jest karta zgonu, którą wystawia lekarz.

Jeżeli śmierć jest niewątpliwa, ale nie został wystawiony akt zgonu, stwierdzenie zgonu należy do sądu. Sąd ustala chwilę śmierci stosownie do wyników postępowania. Jeśli dokładne ustalenie śmierci nie jest możliwe, przyjmuje się chwilę najbardziej prawdopodobną.

Osobę zaginioną można uznać za zmarłą, jeżeli upłynęło 10 lat ( 5 lat jeśli osoba była po 70 roku życia) od końca roku kalendarzowego, w którym wg istniejących wiadomości osoba jeszcze żyła.

Przed upływem 5 lub 10 letniego terminu uznane za zmarłe mogą być osoby, które zginęły w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą.

Postanowienie o uznaniu za zmarłego ma charakter konstytutywny.

§ 3. Zdolność do czynności prawnych

1. Pojęcie zdolności do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych - możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań w sferze prawa cywilnego przez własne działania, czyli przez osobiste składanie oświadczeń woli.

Na istnienie i zakres zdolności do czynności prawnych mają wpływ także takie okoliczności, jak:

• Wiek osoby fizycznej,

• Zawarcie związku małżeńskiego przez osobę małoletnią,

• Ubezwłasnowolnienie,

• Ustanowienie doradcy tymczasowego.

Z punktu widzenia zdolności do czynności prawnych osoba fizyczna może znajdować się w jednej z trzech sytuacji:

• Może nie mieć zdolności do czynności prawnych,

• Może mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

• Może mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

2. Brak zdolności do czynności prawnych

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 13 oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

Ubezwłasnowolniona całkowicie może być osoba, która ukończyła 13 lat, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.

O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd okręgowy, właściwy dla miejsca zamieszkania osoby.

Wniosek o wszczęcie postępowania może zgłosić małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, a także jej przedstawiciel ustawowy. Krewni nie mogą zgłosić wniosku o ubezwłasnowolnienie, jeżeli osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, ma przedstawiciela ustawowego.

Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, a więc osobę poniżej trzynastego roku życia albo ubezwłasnowolnioną całkowicie, jest nieważna. Od tej zasady jest jeden wyjątek. Osoba taka może mianowicie zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.

Umowa taka jest ważna jeśli spełni dwa warunki:

• Została wykonana (wydano rzecz i zapłacono cenę),

• Nie pociąga to za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych.

3. Ograniczona zdolność do czynności prawnych

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych ma osoba, która ukończyła 13 lat a nie jest pełnoletnia, oraz osoba ubezwłasnowolniona częściowo.

Ubezwłasnowolniona częściowo może być tylko osoba pełnoletnia. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym może być wydane wówczas, gdy nie zachodzi potrzeba ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz osobie podlegającej ubezwłasnowolnieniu potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw. Dla osoby takiej ustanawia się kuratora.

Możliwość ważnego dokonywania czynności prawnych przez osobę, u której zdolność do ich dokonywania jest ograniczona są następujące:

• Może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego, przy czym ważność tych umów nie jest uzależniona od warunków, które muszą być spełnione w przypadku osoby nie mającej w ogóle zdolności do czynności prawnych.

• Może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej.

• Jeżeli przedstawiciel ustawowy oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, uzyskuje ona pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które dotyczą tych przedmiotów. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza wg ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.

• W sprawach nie wymienionych w trzech poprzednich punktach do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego, np. przyjęcie darowizny.

• Jednostronna czynność prawna, do dokonania której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, jest nieważna, jeżeli została dokonana bez takiej zgody.

Umowa zawarta przez osobę z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego nie jest nieważna, lecz jest czynnością niezupełną. Brak uprzedniej zgody może być zastąpiony potwierdzeniem umowy przez przedstawiciela ustawowego.

Potwierdzenie umowy ma moc wsteczną, co oznacza że umowa wywołuje skutki prawne od chwili jej zawarcia, a nie od chwili jej potwierdzenia.

4. Pełna zdolność do czynności prawnych

Pełna zdolność do czynności prawnych przysługuje osobie pełnoletniej, która nie została ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie. Pełnoletność uzyskuje się po ukończeniu osiemnastego roku życia.

Od tej zasady jest jeden wyjątek. Za pełnoletnią przepisy prawa uznają również kobietę, która ukończyła lat szesnaście i za zgodą sądu opiekuńczego zawarła związek małżeński. Nie traci ona pełnoletniości w przypadku rozwodu lub unieważnienia małżeństwa.

§ 4. Nazwisko i imię

Nazwisko i imię są cechami indywidualizującymi osobę fizyczną, odróżniającymi ją od innych osób.

Dziecko, co do którego istnieje domniemanie, że pochodzi od męża matki nosi nazwisko męża, chyba że małżonkowie przy zawarciu małżeństwa oświadczyli, iż dziecko zrodzone z tego małżeństwa będzie nosić nazwisko żony.

Jeżeli rodzice zawarli małżeństwo po ukończeniu przez dziecko 13 roku życia, do zmiany nazwiska dziecka potrzebne jest także wyrażenie zgody przez dziecko osobiście.Jeżeli ojcostwo zostało ustalone przez uznanie dziecka, dziecko nosi nazwisko ojca, chyba że ojciec za zgodą osób, których zgoda jest potrzebna do ważności uznania, złożył przy uznaniu dziecka oświadczenie, że będzie nosić ono nazwisko matki. Jeżeli w chwili uznania dziecko ukończyło 13 lat, potrzebne jest także wyrażenie zgody przez dziecko osobiście.

Przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a jeżeli został przysposobiony przez małżonków wspólnie albo jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, nazwisko które noszą albo nosiły dzieci zrodzone z tego małżeństwa. Na żądanie osoby która ma być przysposobiona i za zgodą przysposabiającego sąd opiekuńczy w orzeczeniu o przysposobieniu postanawia, że przysposobiony będzie nosił nazwisko złożone z jego dotychczasowego nazwiska i z nazwiska przysposabiającego. Z chwilą rozwiązania stosunku przysposobienia przysposobiony zachowuje nazwisko nabyte przez przysposobienie oraz otrzymane w związku z przysposobieniem imię lub imiona. Jednak na wniosek przysposobionego sąd może orzec o jego powrocie do poprzednio noszonego nazwiska lub imienia.

Kobieta może przez oświadczenie złożone przy zawarciu małżeństwa zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo dodać do niego nazwisko męża, może również przybrać nazwisko męża. Brak oświadczenia w tym względzie oznacza, że żona zachowuje swoje nazwisko. Jeżeli żona zachowuje swoje nazwisko, dodając do niego nazwisko męża, utworzone w ten sposób jej nazwisko nie może składać się z więcej niż dwóch członów.

Imię lub imiona nadają dziecku osoby sprawujące nad nim władzę rodzicielską. Dziecku nie można jednak nadać więcej niż dwóch imion. Kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia przyjęcia oświadczenia o wyborze dla dziecka imienia ośmieszającego, nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej oraz imienia nie pozwalającego na odróżnienie płci dziecka.

Akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców sporządza się na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego. Sąd opiekuńczy nadaje dziecku imię i nazwisko oraz określa, jakie imiona rodziców i ich nazwiska rodowe mają być wpisane do aktu urodzenia.

O zmianę imienia czy nazwiska może ubiegać się każdy obywatel polski oraz osoba nie mająca żadnej przynależności państwowej, jeżeli mieszka w Polsce. Wniosek nie podlega uwzględnieniu jeżeli zmiana nazwiska czy imienia ma na celu ułatwienie przestępczej działalności albo uchylanie się od odpowiedzialności karnej czy cywilnej.

Odmownie może być załatwiony również wniosek, w którym zawarte jest żądanie zmiany nazwiska na nazwisko historyczne, wysławione na polu kultury i nauki itp. Decyzję w sprawie zmiany nazwiska lub imienia podejmuje terenowy organ administracji państwowej albo organ gminy.

Funkcję zastępczą w stosunku do nazwisk spełniać mogą pseudonimy. Posługują się nimi z reguły osoby prowadzące działalność literacką lub artystyczną. Zagadnienie to nie jest dokładnie uregulowane, stąd też do pseudonimów powinny być stosowane odpowiednio przepisy o nazwiskach i imionach.

§ 5. Miejsce zamieszkania

Miejsce zamieszkania osoby fizycznej ma istotne znaczenie zarówno z punktu widzenia prawa cywilnego materialnego, jak i z punktu widzenia postępowania cywilnego. Stanowi ono podstawę do ustalenia miejsca wykonania zobowiązania, jak też do określenia właściwości miejscowej sądu.

Strony umowy mogą same wskazać w niej miejsce spełnienia świadczenia. Jeżeli jednak nie wskażą, a nie wynika ono z właściwości zobowiązania, świadczenie niepieniężne powinno być spełnione w miejscu, które było miejscem zamieszkania dłużnika w chwili powstania zobowiązania, natomiast świadczenie pieniężne - w miejscu zamieszkania wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia.

W sprawach spadkowych w zasadzie wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Wg art. 25 KC miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Miejsca zamieszkania nie można utożsamiać z adresem osoby fizycznej. Elementy adresu:

• Miejscowość,

• Ulica,

• Numer domu,

• Numer mieszkania.

Wg art. 25 KC do ustalenia miejsca zamieszkania wystarczy wskazać samą miejscowość. Na podstawie tego artykułu można przyjąć, że dana miejscowość jest miejscem zamieszkania danej osoby jeśli spełnione są równocześnie dwa warunki:

• Osoba faktycznie przebywa w tej miejscowości,

• Osoba ma zamiar stałego pobytu w tej miejscowości.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz piśmiennictwo prawnicze stoją na stanowisku, że sama deklaracja osoby fizycznej o wyborze danej miejscowości jako miejsca stałego pobytu nie może przesądzać o tym, że jest to miejsce stałego zamieszkania tej osoby.

Wybór miejsca zamieszkania nie jest czynnością prawną, lecz czynnością faktyczną. Przepisy art. 26 i 27 KC mówią o tym, że osoba niemająca zdolności do czynności prawnych lub mająca ograniczoną zdolność nie może samodzielnie wybierać dla siebie miejsca zamieszkania.

Wg art. 26 KC miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Art. 27 KC mówi, że miejscem zamieszkania osoby zostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna.

Miejsce zamieszkania dziecka należy do spraw istotnych. Jeżeli więc rodzice mają różne miejsca zamieszkania i nie mogą porozumieć się co do tego, jakie miejsce zamieszkania powinno mieć ich dziecko, rozstrzygnięcie sprawy należeć będzie do sądu opiekuńczego.

Wg art. 28 KC osoba fizyczna może mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. Jeżeli jakaś osoba ma miejsce zamieszkania w dwóch lub kilku miejscowościach i przebywa tam ze względu na wykonywaną pracę zawodową, jej miejscem zamieszkania jest ta miejscowość, w której ogniskuje się przeważająca część jej interesów życiowych i w której ma zamiar stale przebywać.

§ 6. Stan cywilny

Przepisy prawa nie definiują stanu cywilnego. Jedni bronią poglądu, że przez stan cywilny należy rozumieć stan rodzinny osoby. Inni są zdania, że stan cywilny obejmuje ponadto cechy osobiste osoby, takie jak: imię, nazwisko, płeć, wiek, itp.

Wg art. 3 Prawa o aktach stanu cywilnego stan cywilny osoby stwierdza się na podstawie aktów sporządzonych w księgach stanu cywilnego. W księgach tych rejestruje się urodzenie, małżeństwo oraz zgon.

Prawo o aktach stanu cywilnego daje podstawę do przyjęcia, że stan cywilny to określona sytuacja prawna człowieka ze względu na jego przynależność do rodziny. Za trafny należy uznać pogląd, zgodnie z którym stan cywilny osoby odnosi się tylko do rodziny w wąskim znaczeniu, obejmującej rodziców i dzieci, natomiast nie obejmuje dalszych krewnych w linii prostej.

Akt urodzenia osoby sporządza się na podstawie zaświadczenia wystawionego przez lekarza lub zakład służby zdrowia. Do aktu takiego wpisuje się: nazwisko, imię i płeć dziecka, miejsce i datę urodzenia, nazwiska i nazwiska rodowe rodziców, imię, miejsce i datę urodzenia oraz miejsce zamieszkania każdego z rodziców w chwili urodzenia dziecka.

Akt małżeństwa sporządza się niezwłocznie po zawarciu związku małżeńskiego. Do aktu tego wpisuje się: nazwiska i imiona osób zawierających małżeństwo, ich nazwiska rodowe, stan cywilny, miejsce i datę urodzenia oraz miejsce zamieszkania, miejsce i datę zawarcia małżeństwa, nazwiska i imiona rodowe rodziców każdej z osób wstępujących w związek małżeński, nazwiska i imiona świadków.

Zgon człowieka powinien być zgłoszony najpóźniej w ciągu trzech dni od chwili śmierci. Jeżeli nastąpił on wskutek choroby zakaźnej, zgłoszenie powinno nastąpić w ciągu 24 godzin. Do zgłoszenia zgonu obowiązani są w kolejności: małżonek lub dziecko zmarłego, najbliżsi krewni lub powinowaci, osoby zamieszkałe w lokalu, w którym nastąpił zgon, osoby, które były obecne przy zgonie lub naocznie się o nim przekonały, administrator domu, w którym nastąpił zgon. Jeżeli zgon nastąpił w szpitalu lub w innym zakładzie, do zgłoszenia obowiązany jest ów szpital lub zakład.

Do aktu zgonu wpisuje się dane, pozwalające na identyfikację osoby zmarłej. Podstawą sporządzenia aktu zgonu jest karta zgonu wystawiona przez lekarza.

Wpisy do ksiąg stanu cywilnego mają charakter deklaratoryjny. Oznacza to, że nie tworzą one nowego stanu prawnego, lecz jedynie stwierdzają zaistnienie określonych zdarzeń mających znaczenie prawne.

Ważną rolę w życiu osoby fizycznej odgrywa dowód osobisty, który stwierdza tożsamość tej osoby. Niemałą rolę odgrywa też ewidencja ludności. Obejmuje ona dane, które wynikają z ksiąg stanu cywilnego, a także dane dotyczące miejsca stałego i czasowego pobytu. Należy pamiętać, że zameldowanie danej osoby na stałe pod określonym adresem nie przesądza o jej miejscu zamieszkania w rozumieniu art. 25 KC.

§ 7. Stan osobisty

Stan osobisty osoby fizycznej określa zespól cech ściśle osobistych tej osoby takich jak: wiek, płeć, stan zdrowia psychicznego itp.

Prawa wynikające ze stanu cywilnego określają relacje danej osoby w stosunku do członków jej rodziny. Prawa wynikające ze stanu osobistego odnoszą się do indywidualnie oznaczonej osoby, są jej przymiotami. Ochronę praw stanu cywilnego zapewniają przepisy odrębne, dotyczące postępowania w sprawach małżeńskich oraz w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi. Ochrona praw wynikających ze stanu osobistego odbywa się na zasadach ogólnych.

§ 8. Dobra osobiste

Przepisy prawa nie dają ogólnej definicji dóbr osobistych.

• Subiektywna koncepcja - autorstwa Stefana Grzybowskiego - pod pojęciem dóbr osobistych należy rozumieć indywidualne wartości świata uczuć stanu życia psychicznego człowieka.

• Koncepcja obiektywna - autorstwa prof. Radwańskiego - dobra osobiste są to uznane przez system prawny wartości obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie co stanowi przesłankę

samorealizacji osoby ludzkiej.

Katalog dóbr osobistych zawiera art. 23 KC. Nie jest to katalog zamknięty, jest to katalog przykładowy, który ulega stałemu poszerzaniu. Ważną rolę odgrywają w tym względzie przepisy Konstytucji RP o prawach i wolnościach obywatelskich, jak również doktryna dokonująca twórczej wykładni przepisów.

Dobra osobiste to takie dobra jak: zdrowie, wolność, swoboda wyznania, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalistyczna.

Dobra osobiste są prawami podmiotowymi osoby fizycznej. Są to prawa podmiotowe bezwzględne skuteczne przeciwko komukolwiek. Mają charakter praw niemajątkowych, są prawami niezbywalnymi.

Kodeks cywilny zapewnia ochronę dóbr osobistych w art. 24 KC.

Z przepisu tego wypływają następujące wnioski:

• Ochrania on dobra osobiste tylko przed działaniami bezprawnymi,

• Ochrania on nie tylko dobra już naruszone, lecz także zagrożone naruszeniem,

• Przewiduje możliwość żądania zadośćuczynienia pieniężnego lub wpłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel,

• Mimo, że dobra osobiste mają charakter niemajątkowy, dopuszcza on możliwość żądania odszkodowania, jeżeli naruszenie określonych dóbr pociąga za sobą szkodę majątkową,

• Nie wyłącza on ochrony dóbr osobistych przewidzianych w innych przepisach prawa.

Podstawową przesłanką zastosowania art. 24 KC jest bezprawność. Do zastosowania tego artykułu wystarczy obiektywna bezprawność działania. Natomiast bez znaczenia jest kwestia winy po stronie sprawcy naruszenia dóbr osobistych. Dobra osobiste podlegają ochronie niezależnie od winy sprawcy ich naruszenia.

Art. 24 KC wprowadza domniemanie bezprawności czynu naruszającego dobra osobiste. Jeżeli więc dobro takie zostanie naruszone, ciężar udowodnienia, że działanie było legalne, spoczywać będzie na sprawcy.

Przepisy wyłączające bezprawność naruszenia dobra osobistego:

Działanie nie jest bezprawne, choćby nawet zagrażało dobru osobistemu lub je naruszało, jeżeli oparte jest na obowiązującym przepisie prawa albo stanowi wykonywanie prawa podmiotowego.

Przykłady:

• Obowiązkowe szczepienia, ogłaszanie listów gończych z fotografią osoby poszukiwanej, rewizja osobista, ujawnienie w toku procesu tajemnicy korespondencji, itp.

• Działanie nie jest bezprawne, jeżeli dobro osobiste zostało zagrożone lub naruszone za zgodą pokrzywdzonego. Zalicza się do tego: zgodę pacjenta na wykonanie zabiegu chirurgicznego, zgodę na udział w ryzykownych zajęciach sportowych, zgodę na ujawnienie tajemnicy korespondencji, itp.

• Nielegalność działania wyłącza również obrona konieczna. W świetle art. 432 KC nie odpowiada za szkodę ten kto działał w obronie koniecznej.

• Dobro osobiste jest prawem podmiotowym. Wykonywanie prawa podmiotowego musi być zgodne z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli nie jest zgodne, nie można mówić o nadużyciu prawa.

Środki ochrony praw osobistych:

Osobie dotkniętej bezprawnym zagrożeniem lub naruszeniem dobra osobistego przysługują określone prawem środki, które mogą przybrać formę:

• Powództwa o ustalenie istnienia prawa,

• Powództwa o zaniechanie działań zagrażających dobru osobistemu,

• Powództwa o usunięcie skutków naruszenie dobra osobistego,

• Powództwa o zadośćuczynienie za krzywdę moralną,

• Powództwa o naprawienie szkody.

Wg art. 24 KC osoba, której dobro osobiste jest zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania.

Roszczenie o zaniechanie tego działania będzie przysługiwać osobie uprawnionej w dwóch sytuacjach:

• Gdy dobro jeszcze nie zostało naruszone, ale jest zagrożone,

• Gry dobro zostało naruszone i grożą mu dalsze naruszenia.

Jeżeli dobro zostało już naruszone, pokrzywdzonemu przysługuje roszczenie o usunięcie skutków tego naruszenia. Art. 24 KC przyznaje pokrzywdzonemu w takim przypadku prawo żądania dopełnienia przez sprawcę czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dobra, w szczególności złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie.

Art. 24 KC przyznaje osobie, której dobro zostało naruszone, możliwość żądania od naruszyciela tego dobra zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Art. 24 KC w § 2 stanowi, że jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może zażądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

Art. 24 KC nie wyłącza ochrony dóbr osobistych także na podstawie przepisów znajdujących się poza Kodeksem cywilnym, przeciwnie w § 3 stanowi, że przepisy § 1 i 2 nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym.

Rozdział IX

OSOBY PRAWNE

Polskie prawo cywilne stoi na punkcie normatywnej koncepcji osoby prawnej. Oznacza to, że osoby prawne wskazywane są przepisami prawa nie wedle określonych cech, lecz imiennie.

Do osób prawnych zalicza się:

• Skarb Państwa,

• Polską Akademię Nauk,

• Instytuty badawczo-rozwojowe,

• Krajową Radę Spółdzielczą,

• Przedsiębiorstwa Państwowe,

• Spółki kapitałowe,

• Stowarzyszenia,

• Partie polityczne,

• Jednostki samorządu terytorialnego,

• Banki,

• Zakłady ubezpieczeń.

Osobą prawnym przysługują następujące przymioty:

• Zdolność prawna,

• Zdolność do czynności prawnych,

• Rezerwa (tylko firma),

• Siedziba,

• Dobra osobiste.

Zdolność prawna osoby prawnej

Jest w zasadzie nieograniczona. Od tej zasady są jednak wyjątki. Osobie prawnej nie przysługuje mianowicie zdolność prawna w takim zakresie w jakim przysługuje ona wyłącznie osobom fizycznym, tzn. osoby prawne nie mogą nabywać praw podmiotowych i zaciągać zobowiązań. Nie mogą sporządzać testamentu, być opiekunami innych osób fizycznych.

W niektórych przypadkach zdolność prawna osoby prawnej jest szersza niż osoby fizycznej, np. działalności bankowej nie mogą prowadzić osoby fizyczne.

Zdolność prawna osoby prawnej powstaje z chwilą utworzenia tej osoby (z mocy ustawy), a jeżeli osoba prawna podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego to uzyskuje zdolność po dokonaniu wpisu. Wpis ma charakter konstytutywny, co oznacza, że przed jego dokonaniem jednostka organizacyjna nie ma jeszcze osobowości prawnej, chociaż może mieć zdolność do czynności prawnych jeżeli przepisy prawa taką zdolność jej przyznały.

Osoba prawna traci zdolność prawną w wyniku likwidacji, podziału, połączenia lub przekształcenia. Prawa majątkowe takiej osoby prawnej przechodzą na jej następcę prawnego.

Zdolność do czynności prawnych

Osoba prawna działa przez swoje organy. Sposób działania osoby prawnej określa ustawa i oparty na niej statut. Organ osoby prawnej nie jest odrębnym podmiotem prawa. Jest częścią składową osoby prawnej. Działanie organu uznawane jest za działanie samej osoby prawnej. Osoba prawna ponosi odpowiedzialność za organ nie tylko wtedy, gdy dokonuje on legalnych czynności prawnych, lecz także wtedy gdy popełnia czyny niedozwolone. Organ składa oświadczenia woli za osobę prawną. Piastunem organu może być osoba fizyczna lub zespół osób fizycznych.

Osoba prawna ponosi skutki działania swojego organu, wtedy gdy są wypełnione określone warunki:

• Organ musi być przewidziany w strukturze organizacyjnej osoby prawnej. Z ustawy lub statutu musi wynikać, że dana osoba lub zespół osób pełni funkcję organu uprawnionego do nabycia praw i zobowiązań na rzecz osoby prawnej.

• Osoba będąca organem wchodząca w skład organu musi być na funkcję powołana, wykreowana.
  

• Organ osoby prawnej musi działać w granicach przysługujących mu kompetencji. Jeżeli naruszy swoje kompetencje skutki jego działania oceniane są na podstawie przepisów o ustroju danej osoby prawnej lub przepisów kodeksu cywilnego.

• Decyzje organu nie powinny naruszać ustawy ani zasad współżycia społecznego. Nie mogą też być dokonywane w celu obejścia przepisów ustawy.

• Decyzje organu powinny być podejmowane zgodnie z obowiązującą procedurą decyzyjną. Jeżeli chodzi o organ kolegialny to warunkiem podjęcia ważnej uchwały jest:

• Prawidłowe zwołanie członków organu na posiedzenie,

• Zapewnienie kworum, tzn. niezbędnej do podjęcia uchwały liczby członków,

• Uzyskanie odpowiedzi większości w głosowaniu nad uchwałą.

• Osoba prawna ponosi skutki działania organu, jeżeli piastun organu występuje w danym stosunku prawnym w charakterze organu, a nie we własnym imieniu.

Typologia osób prawnych

I podział

2 kategorie:

• Osoby prawne korporacyjne - korporacje

• Fundacje

Działanie osób korporacyjnych opatie jest na członkostwie. Członkowie tworzą osobę korporacyjną i decydują o jej działaniu czy też likwidacji.

Do korporacyjnych osób prawnych zalicza się:

• Spółdzielnie,

• Spółki kapitałowe,

• Stowarzyszenia.

Istota fundacyjnych osób prawnych polega na tym, że o powstaniu i bycie, a także ustaniu takiej osoby decyduje fundator. Majątek takiej osoby prawnej pochodzi od fundatora.

Do fundacyjnych osób prawnych zalicza się nie tylko fundacje działające na podstawie specjalnej ustawy, ale także osoby prawne takie jak:

• Przedsiębiorstwa państwowe,

• PAN,

• Szkoły Wyższe,

• Banki państwowe.

II podział

Osoby prawne dzielą się na:

• Państwowe osoby prawne,

• Komunalne osoby prawne,

• Prywatne osoby prawne.

Państwowe osoby prawne:

Do państwowych osób prawnych zalicza się te, które prowadzą działalność na bazie mienia państwowego. Zalicza się tu takie osoby prawne jak:

• Skarb Państwa,

• Państwowe szkoły wyższe,

• Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa

Komunalne osoby prawne:

Zalicza się tu np.:

• Gminy,

• Związki gmin,

• Stowarzyszenia gminne.

Prywatne osoby prawne

Zalicza się tu np.:

• Spółdzielnie - spółdzielnia jest prywatną własnością jej członków,

• Spółki kapitałowe - tworzone przez osoby fizyczne albo inne podmioty działające na bazie majątku prywatnego.

III podział

Osoby prawne dzielą się na:

• Osoby o charakterze gospodarczym,

• Osoby o charakterze niegospodarczym.

Osoby o charakterze gospodarczym:

Te jednostki, które prowadzą działalność gospodarczą w rozumieniu przepisów o swobodzie gospodarczej, tzn. jednostki prowadzące działalność produkcyjną, usługową, handlową, wydobywczą.

Osoby prawne o charakterze niegospodarczym.

Zalicza się tu te osoby prawne, które wykonują działalność innego rodzaju, np. działalność naukową, oświatową. Zalicza się tu także stowarzyszenia, fundacje, spółki o charakterze niegospodarczym.

Mogą one ubocznie prowadzić działalność gospodarczą wg zasad przewidzianych dla jednostek gospodarczych a osiągane dochody muszą przeznaczać na swoją działalność statutową o charakterze niegospodarczym.

Krajowy Rejestr Sądowy

Dla celów ewidencyjnych prowadzony jest KRS. Ma on zasięg ogólnokrajowy ale wpisy dokonywane są w sądach rejonowych mających siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego. Sądy rejonowe obsługują wszystkie jednostki działające na obszarze sądu kręgowego. Wpisy osób prawnych mają charakter konstytutywny.

Rozdział X

PRZEDMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

§ 1. Uwagi ogólne

Przedmiot stosunku cywilnoprawnego to zachowanie się podmiotów tego stosunku, a jeżeli dotyczy ono określonego dobra materialnego lub niematerialnego to również to dobro.

Przedmiot stosunku cywilnoprawnego może mieć dwa komponenty: zachowania podmiotów oraz dobro materialne lub niematerialne.

Zachowania podmiotów - warunek konieczny istnienia stosunku cywilnoprawnego, ponieważ obowiązku stron tego stosunku realizowane są przez odpowiednie ich zachowania.

Dobro materialne lub niematerialne - nie jest to warunek konieczny do istnienia stosunku cywilnoprawnego, ponieważ obowiązku stron niektórych stosunków nie dotyczą żadnych dóbr materialnych i niematerialnych.

§ 2. Dobra materialne będące rzeczami.

1. Pojęcie rzeczy

Ustawowa definicja rzeczy zawarta jest w art. 45 KC, wg tego przepisu rzeczami są tylko przedmioty materialne.

Definicja doktrynalna - rzeczami są materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym, na tyle wyodrębnione (w sposób materialny lub sztuczny), że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być traktowane jako dobra samoistne.

W literaturze prawniczej przyjmuje się, że w pojęciu rzeczy wyróżnić należy dwie cechy konstytutywne: materialny charakter oraz wyodrębnienie z przyrody.

• Materialny charakter - pozwala na odróżnienie rzeczy od obiektów o charakterze niematerialnym,

• Wyodrębnienie z przyrody - pozwala na odróżnienie rzeczy od obiektów o charakterze materialnym niebędących rzeczami ze względu na brak wyodrębnienia z przyrody, przez co nie nadających się do obrotu cywilnoprawnego.

Rzeczami nie są wyodrębnione z przyrody przedmioty materialne, jeżeli zostały one wyjęte z obrotu prawnego przepisami szczególnymi (np. zwłoki ludzkie, tkanki, organy).

W prawie cywilnym nie występuje pojęcie rzeczy zbiorowej, to znaczy takiej całości na którą składałyby się rzeczy tego samego rodzaju, np. książki w bibliotece.

2. Klasyfikacja rzeczy

Na podstawie przepisów KC można wyróżnić dwie kategorie rzeczy: rzeczy ruchome oraz nieruchomości. Kodeks definiuje tylko nieruchomości. Oznacza to, że jeżeli dana rzecz nie może być zaliczona do nieruchomości, musi być traktowana jako rzecz ruchoma.

Wg art. 46 KC nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Gruntem - w świetle art. 46 KC jest część powierzchni ziemskiej stanowiąca odrębny przedmiot własności. Grunt nie jest jakąś stałą częścią powierzchni ziemi. Liczba gruntów ulega zmianom w związku z ich podziałem i scaleniem. O wydzieleniu danego gruntu z powierzchni ziemskiej decydują granice konkretnego prawa podmiotowego.

Grunty dzieli się na grunty rolne i nierolnicze.

Wg art. 46 KC gruntami rolnymi są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenie działalności wytwórczej w zakresie produkcji roślinnej, zwierzęcej, ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Wg art. 143 KC własność gruntu rozciąga się (wbrew sugestii wynikającej z art. 46 KC) także na przestrzeń nad i pod powierzchnią ziemi. Art. 143 KC stanowi, że własność gruntu rozciąga się na tę przestrzeń tylko w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu.

W polskim prawie cywilnym obowiązuje zasada, w myśl której wszystko, co jest związane z gruntem, należy do gruntu, a tym samym do właściciela. Jednak od tej zasady możliwe są wyjątki.

Dwa takie wyjątki przewiduje art. 46 KC.

Przyjmuje on, że budynki i części budynków są odrębnymi nieruchomościami, a więc nie są częściami składowymi gruntu, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

W świetle art. 46 KC należy odróżniać dwa rodzaje budynków:

• Budynki trwale związane z gruntem,

• Budynki, które nie są trwale związane z gruntem, np. blaszane garaże.

Budynki zaliczane do 2 grupy nie są częściami składowymi gruntu, są rzeczami ruchomymi.

Budynki zaliczane do pierwszej grupy mogą mieć dwojaki status: mogą być częściami składowymi gruntu lub mogą stanowić odrębne od gruntu nieruchomości.

Wg art. 235 KC budynki i inne urządzenia wzniesiona na gruncie Skarbu Państwa lub należącym do jednostek samorządu terytorialnego przez wieczystego użytkownika stanowią jego własność.

Art. 272 KC stanowi, że jeżeli rolniczej spółdzielni produkcyjnej zostanie przekazany do użytkowania zabudowany grunt Skarbu Państwa, przekazanie budynków i innych urządzeń może nastąpić albo do użytkowania albo na własność.

Jeżeli spółdzielnia jako użytkownik gruntu staje się właścicielem budynków i urządzeń stojących na tym gruncie, oznacza to, że jest ona właścicielem odrębnych od gruntu nieruchomości.

W myśl art. 279 KC budynki i inne urządzenia wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na gruncie stanowiącym wkład gruntowy członka spółdzielni stają się jej własnością. To samo dotyczy drzew i innych roślin zasadzonych lub zasianych przez spółdzielnię.

W świetle art. 46 KC części budynków trwale związane z gruntem mogą być odrębnymi nieruchomościami, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od budynku przedmiot własności.

3. Księgi wieczyste

Nieruchomości ujawniane są w księgach wieczystych. Podstawą prowadzenia ksiąg wieczystych jest ustawa z dnia 6 lipca 1982 roku o Księgach wieczystych i hipotece.

Dla każdej nieruchomości prowadzi się odrębną księgę wieczystą, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. W księdze wieczystej ujawnia się takie prawa rzeczowe jak np. własność, użytkowanie itp.

Zapisy w księgach wieczystych są jawne. Obowiązuje zasada domniemania zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym.

Duże znaczenie ma również zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Jest to odstępstwo od zasady, w myśl której nikt nie może przenieść na inna osobę więcej praw niż sam ma.

Prowadzenie ksiąg wieczystych należy do sądu.

4. Rzeczy oznaczone co do tożsamości i co do gatunku

Rzeczą oznaczoną co do tożsamości jest rzecz oznaczona indywidualnie.

Wg art. 155 KC umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości przenosi własność na nabywcę, mimo że rzecz nie została wydana, chyba że przepis szczególny albo umowa stanowi inaczej.

Rzeczą oznaczoną co do gatunku jest rzecz oznaczona rodzajowo.

Jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienie własności są rzeczy oznaczonej tylko co do gatunku, do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy, czyli jej wydanie.

5. Części składowe

Definicja części składowej zawarta jest w art. 47 KC.

Częścią składową rzeczy jest wszystko to, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego.

Nie stanowią części składowych rzeczy takie jak przedmioty, które zostały z nią połączone tylko dla przemijającego użytku, a nie w sposób trwały. Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych.

Istnieje problem czy przy połączeniu określonego przedmiotu z rzeczą samoistną o zakwalifikowaniu tego przedmiotu do części składowych tej rzeczy rozstrzyga wola osoby dokonującej takiego połączenia, czy też znamiona obiektywne.

Rzeczy są przedmiotem podmiotowych praw bezwzględnych. Prawa bezwzględne są skuteczne przeciwko wszystkim. Przy ustalaniu treści takiego prawa nie może więc decydować wola osoby uprawnionej, muszą decydować okoliczności zewnętrzne, dostrzegalne i weryfikowalne z pozycji osób postronnych.

Części składowe mogą należeć zarówno do nieruchomości jak i do ruchomości. Częścią składową nieruchomości może być np. budynek, a częścią składową ruchomości np. częścią składową samochodu jest akumulator.

Stosownie do treści art. 50 KC za części składowe nieruchomości uważa się prawa wiązane z jej własnością. Takim prawem będzie np. służebność gruntowa.

Art. 48 KC wprowadza generalną zasadę zgodnie z którą, to co jest trwale związane z gruntem jest jego częścią składową. Odstępstwo od tej zasady wprowadza art. 49 KC. Wg tego przepisu urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody , gazu itp. nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.

Art. 47 KC ustala zasadę, zgodnie z którą część składowa nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych. Zasada ta nie wyklucza jednak możliwości ustalania pewnych praw lub zaciągania zobowiązań tylko co do części składowych.

6. Rzeczy główne i przynależności

Wg art. 51 KC przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy, zwanej rzeczą główną, zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi.

Nie może być przynależnością rzecz nie należąca do właściciela rzeczy głównej.

Treść art. 51 KC pozwala na sformułowanie następujących wniosków:

• Przynależność jest rzeczą samoistną,

• Właściciel przynależności, podobnie jak części składowej, jest właścicielem rzeczy głównej,

• Przynależność pozostaje z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku, odpowiadającym celowi, jakiemu służyć ma rzecz główna,

• Przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem, pozostaje więc z nią w związku funkcjonalnym,

• Przemijające pozbawienie przynależności faktycznego związku z rzeczą główną nie pozbawia jej tego charakteru,

• Przynależnością może być tylko rzecz ruchoma.

Rzecz główna może mieć więcej niż jedna przynależność. Natomiast jedna rzecz nie może być przynależnością kilku rzeczy głównych.

Wg art. 52 KC czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności albo z przepisów szczególnych. Oznacza to, że w razie sprzedaży rzeczy głównej kupujący staje się również właścicielem przynależności.

Przynależność może być przedmiotem obrotu prawnego. Umowa nie może jednak pozostawiać żadnych wątpliwości co do woli stron w tej sprawie. W razie wątpliwości należy przyjąć, że umowa sprzedaży rzeczy głównej przenosi na nabywcę również własność przynależności.

§ 3. Dobra materialne nie będące rzeczami

1. Pojęcie dobra materialnego nie będącego rzeczą

Cechą wspólna rzeczy i dóbr materialnych niebędących rzeczami jest ich materialny charakter. Natomiast różnica polega na tym, że rzeczy są wyodrębnione z przyrody w sposób naturalny lub sztuczny, a dobra materialne nie będące rzeczami nie są wyodrębnione z przyrody.

2. Ciecze i gazy

Ciecze i gazy mogą występować w dwojakim charakterze prawnym. Jeżeli są zamknięte w naturalnych lub sztucznych zbiornikach (np. sadzawkach) są rzeczami w rozumieniu art. 45 KC, mają bowiem wtedy obydwie cechy rzeczy: materialny charakter oraz wyodrębnienie z przyrody.

Jeżeli nie są zamknięte w takich zbiornikach, nie są rzeczami, ponieważ brak im tej drugiej cechy rzeczy, nie mogą zatem być uznane za „przedmioty”.

Odróżnianie cieszy i gazów zamkniętych w zbiornikach od pozostałych cieczy i gazów ma uzasadnienie w tym, że różna jest regulacja prawna obu tych kategorii cieszy i gazów. Do cieczy i gazów, które znajdują się w zbiornikach, stosowane są przepisy, które odnoszą się do rzeczy. Do cieczy i gazów, które nie są zamknięte w zbiornikach, mają zastosowanie przepisy szczególne, np. przepisy prawa wodnego.

W świetle przepisów prawa wodnego, powierzchniowe wody stojące oraz wody w studniach i rowach stanowią własność właścicieli gruntów, na których się znajdują. Natomiast inne wody, niebędące własnością właścicieli gruntów stanowią własność państwa.

Złoża gazu ziemnego, które nie stanowią części składowych nieruchomości gruntowej stanowią własność Skarbu Państwa.

3. Kopaliny

Kopaliny określa prawo geologiczne i górnicze. Zalicza się do nich np. gaz ziemny czy ropę naftową.

Złoża kopalin nie są rzeczami, ponieważ nie są wyodrębnione z ziemi, nie mogą więc być uznane za dobra samoistne. Natomiast są rzeczami minerały wyodrębnione ze złóż kopalin. Złoża kopalin mogą być przedmiotami stosunków cywilnoprawnych, mimo, że nie są rzeczami.

4. Zwierzęta

Zwierzęta dzielą się na dzikie i oswojone. Zwierzęta dzikie stanowią własność Skarbu Państwa.

Zwierzęta nie są rzeczami. Różnią się one od rzeczy tym, że mają zdolność poruszania się i odczuwania cierpienia. Stają się one rzeczami po ubiciu.

Przedmiotem stosunków cywilnoprawnych mogą być również jako istoty żywe.

§ 4. Dobra niematerialne

1. Pojęcie dóbr niematerialnych

Nie są one rzeczami, ponieważ nie mają charakteru materialnego. Dobra te nie mają cech wspólnych, stąd też nie mogą być oceniane generalnie, muszą być poddane ocenom indywidualnym.

2. Energia

Przepisy nie definiują terminu „energia”. Odwołują się do niego, ale go nie definiują.

Art. 555 KC, który dotyczy sprzedaży energii, nakazuje stosować do niej odpowiednio przepisy o sprzedaży rzeczy, ale nie definiuje ani nie wylicza żadnych postaci energii.

Art. 435 wylicza przykładowo pewne postaci energii, jak: para, gaz, elektryczność. Jest oczywiste, że mogą ty wchodzić w grę również inne postaci energii, np. energia atomowa.

Energia może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego, mimo że nie jest rzeczą, albowiem poddaje się różnego rodzaju pomiarom oraz wycenie pieniężnej.

3. Dobra niematerialne

Są one wytworami umysłu ludzkiego. Zalicza się do nich np. dzieła naukowe, literackie i artystyczne, wzory użytkowe czy znaki towarowe.

Dobra intelektualne mają duże znaczenie kulturowe i gospodarcze. Podlegają ochronie prawnej przewidzianej w przepisach KC oraz w przepisach szczególnych. Mogą być przedmiotami stosunków cywilnoprawnych.

4. Dobra osobiste

Mogą one być przedmiotami stosunku cywilnoprawnego, mimo iż mają charakter niematerialny i niemajątkowy. Jeżeli zostaną zagrożone cudzym działaniem lub naruszeniem podlegają ochronie prawnej na podstawie art. 24 KC.

5. Pieniądze

Pieniądz jest miernikiem wartości i środkiem płatniczym, którym państwo nadaje moc umarzania zobowiązań. W obrocie gospodarczym odróżnia się pieniądz gotówkowy oraz tzw. pieniądz bankowy.

• Pieniądz gotówkowy - występuje w postaci banknotów i monet,

• Pieniądz bankowy - realizowany jest w formie odpowiednich zapisów księgowych.

Pieniądz nie jest rzeczą, natomiast jest rzeczą nośnik pieniądza.

Nośnik pieniądza może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego tylko wtedy, kiedy jest nabywany np. w celach numizmatycznych.

6. Papiery wartościowe

Papier wartościowy - dokument stwierdzający istnienie określonego prawa majątkowego (np. wierzytelności). Dokument ten jest nosicielem ucieleśnionego w nim prawa podmiotowego.

Obrót takim dokumentem jest zarazem obrotem (przeniesieniem) ucieleśnionego w nim prawa. Można więc powiedzieć, że „prawo podmiotowe idzie tu za dokumentem”.

Posiadaczowi przysługuje domniemanie, że prawo w nim ucieleśnione należy do jego posiadacza.

§ 5. Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne

1. Przedsiębiorstwo

W naukach prawnych termin : „przedsiębiorstwo” używany jest w trzech znaczeniach: funkcjonalnym, podmiotowym oraz przedmiotowym.

Przedsiębiorstwo w znaczeniu funkcjonalnym - zawodowa działalność gospodarcza prowadzona w celach zarobkowych. „Przedsiębiorstwo” w znaczeniu podmiotowym to podmiot praw i obowiązków w sferze prawa cywilnego.

Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym - to odpowiednio zorganizowany kompleks majątkowy, służący do prowadzenia zawodowej działalności gospodarczej w celach zarobkowych.

W tym znaczeniu terminu tego używają art. 55 i 75 KC.

Wg art. 55 KC przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym obejmuje:

• Oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części,

• Własność nieruchomości i ruchomości,

• Prawa wynikające z umów najmy i dzierżawy nieruchomości i ruchomości,

• Wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,

• Koncesje, licencje, zezwolenia,

• Patenty i inne prawa własności przemysłowej,

• Tajemnice przedsiębiorstwa,

• Księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności.

Art. 55 KC przed wyliczeniem składników majątkowych przedsiębiorstwa zawiera zwrot „w szczególności”. Oznacza to, że wyliczenie tych składników ma jedynie przykładowe znaczenie.

Przedsiębiorstwo jako całość może być przedmiotem sprzedaży, dzierżawy lub użytkowania. Strony umowy muszą zatem dokładnie wiedzieć, jakie elementy składowe przedsiębiorstwa ona obejmuje.

W świetle art. 55 i 75 KC przedsiębiorstwo jest podmiotem stosunku cywilnoprawnego jako zorganizowana całość, a nie jako zbiór odrębnych praw podmiotowych. Konstrukcja ta umożliwia więc przeniesienie na nabywcę przedsiębiorstwa także niektórych spraw niezbywalnych, które wchodzą w skład przedsiębiorstwa. Wg art. 55 KC przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w jego skład, a więc także prawa niezbywalne.

2. Gospodarstwo rolne

Ustawowa definicja gospodarstwa rolnego zawarta jest w art. 55 KC.

W świetle tej definicji można przyjąć, że gospodarstwo rolne jako pewna zorganizowana całość jest odpowiednikiem przedsiębiorstwa.

Przepis ten łączy ze sprzedażą gospodarstwa rolnego takie same skutki, jakie związane są ze sprzedażą przedsiębiorstwa. Nabywca gospodarstwa rolnego, tak samo jak nabywca przedsiębiorstwa, odpowiada solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach mimo zachowania należytej staranności.

Nie ulega wątpliwości, że gospodarstwo rolne, tak samo jak przedsiębiorstwo może być zbyte (jako zorganizowany kompleks majątkowy) na podstawie jednej czynności prawnej (jednej umowy sprzedaży, jednej umowy darowizny).

§ 6. Majątek i mienie

1. Majątek

Przepisy prawa nie definiują terminu „majątek”.

Używa się go w dwóch znaczeniach: węższym i szerszym.

• Majątek w znaczeniu węższym - ogół aktywów, które należą do danego podmiotu.

• Majątek w znaczeniu szerszym - nie tylko ogół aktywów, ale i ogół pasywów danego podmiotu.

W potocznym i słownikowym znaczeniu majątek to ogół dóbr należących do danej osoby albo instytucji. Przez dobro rozumie się to co jest pożyteczne, co jest wartościowe.

W prawie cywilnym ważną rolę odgrywa pojęcie majątku odrębnego. Przez majątek ten rozumie się określony zespół składników majątkowych, które wydzielone zostały z majątku ogólnego, np. z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek.

Przedmioty nie objęte tą wspólnością stanowią odrębny majątek każdego z małżonków. Takim majątkiem odrębnym są np. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności majątkowej.

Z majątkiem wiążą się takie instytucje prawne, jak sukcesja uniwersalna, zarząd majątkiem, odpowiedzialność za długi, surogacja.

Sukcesja uniwersalna - mamy z nią do czynienia wówczas, gdy cały majątek osoby fizycznej lub prawnej przechodzi na inny podmiot. Jeżeli chodzi o osobę fizyczną może to nastąpić dopiero w wyniku jej śmierci, w przypadku osoby prawnej z chwilą jej ustania w następstwie podziału, połączenia lub likwidacji.

Zarząd majątkiem - należy do jego właściciela. W niektórych przypadkach jest on sprawowany przez inne podmioty, np. majątkiem dziecka zarządzają rodzice.

Odpowiedzialność za długi - obejmuje w zasadzie cały majątek danego podmiotu. Od tej zasady są jednaj wyjątki, np. odpowiedzialność rzeczowa dłużnika ograniczona jest do wartości danej rzeczy.

Surogacja - polega na tym, że prawo nabyte w zamian za jakieś inne prawo wchodzi w miejsce prawa utraconego. Jeżeli prawo utracone pochodzi z majątku odrębnego, prawo w zamian nabyte wchodzi do tego majątku.

2. Mienie

Definicja mienia zawarta jest w art. 44 KC.

Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. Termin mienie stosuje się niekiedy zamiennie z terminem majątek. Utożsamianie tych terminów nie wydaje się jednak słuszne.

W przeciwieństwie do majątku, który jest zawsze związany z określonym podmiotem, mienie nie musi być przypisywane do konkretnej osoby - może spełniać funkcję nazwy zbiorczej, np. mienie państwowe.

§ 7. Pożytki

Istotę pożytków wyjaśniają przepisy art. 53 i 54 KC.

Pożytkami są dochody z rzeczy lub z prawa.

Przepisy te wyróżniają trzy rodzaje pożytków: naturalne, cywilne oraz pożytki z prawa.

Pożytki naturalne rzeczy - są to jej płody i inne odłączone od niej części składowe, jeżeli według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy. Do pożytków takich zalicza się np. zboże zebrane z pola.

Pożytki cywilne rzeczy - jest to dochód, jaki rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego. Podstawę pożytku cywilnego może stanowić np. umowa dzierżawy.

Wg art. 693 KC przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz.

Na podstawie tego przepisu dwa podmioty są uprawnione do pobierania pożytków: dzierżawca- do pobierania pożytków naturalnych, np. w postaci płodów rolnych, wydzierżawiający - do pobierania pożytków cywilnych w postaci czynszu.

Pożytkiem prawa - jest dochód, który prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (art. 54 KC). Katalog praw, które mogą przynosić takie pożytki, nie jest ustawowo określony. Oznacza to, że wszystkie prawa podmiotowe mogą przynosić pożytki prawa, jeżeli nie są podstawą do uzyskiwania pożytków z rzeczy.

Podstawę do uzyskania pożytków prawa może stanowić wierzytelność pieniężna. Pożytkiem prawa będą w takim przypadku odsetki pobierane przez wierzyciela.

Zasady pobierania pożytków przez podmioty do tego uprawnione ustala art. 55 KC. Wg niego uprawnionemu do pobierania pożytków przypadają pożytki naturalne, które zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania jego uprawnienia, a pożytki cywilne - w stosunku do czasu trwania tego uprawnienia.

Jeżeli osoba, która pobrała pożytki, poniosła w związku z tym jakieś koszty, może je odliczyć od wynagrodzenia, które należy się osobie czyniącej nakłady.

Rozdział XI

CZYNNOŚCI PRAWNE

§ 1. Uwagi ogólne

Fundamentem stosunku cywilnoprawnego jest zdarzenie cywilnoprawne. Wśród zdarzeń cywilnoprawnych zaś podstawowe znaczenie mają czynności prawne. Podmioty prawa mogą w zasadzie dowolnie kształtować stosunki cywilnoprawne.

Moc czynności prawnej nie jest nieograniczona. Art. 58 KC stanowi bowiem, że czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek.

Wśród czynności prawnych podstawowe znaczenie mają umowy. W prawie cywilnym obowiązuje zasada swobody zawierania umów. Jej normatywnym potwierdzeniem jest art. 353 KC. W jego myśl strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

§ 2. Pojęcie czynności prawnej.

Istnieją dwie definicje, które w polskim piśmiennictwie prawniczym można uznać za najbardziej reprezentatywne.

• Czynnością prawną jest stan faktyczny, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli, stanowiące uzewnętrznioną decyzję podmiotu prawa cywilnego wywołania określonych skutków cywilnoprawnych, z którym to stanem faktycznym ustawa wiąże skutki wyrażone w oświadczeniu woli a także skutki prawne oświadczeniem tym nie objęte, lecz wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego lub ustalonych zwyczajów.

• Czynność prawna jest skonstruowaną przez system prawny czynnością konwencjonalną podmiotu prawa cywilnego, której treść określa konsekwencje tego zdarzenia prawnego (art. 56 KC).

Definicja mogła by brzmieć następująco:

„Czynność prawna jest czynnością konwencjonalną, której niezbędnym elementem składowym jest co najmniej jedno oświadczenie woli, jeżeli jest ona niewadliwa, wywołuje skutki prawne wyrażone w tym oświadczeniu, a także te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego oraz z ustalonych zwyczajów (art. 56 KC)”.

Przez czynność konwencjonalną należy rozumieć takie zachowania lub wytwory zachowań podmiotu, którym porządek prawny (a więc porządek konwencjonalny) nadaje określony sens społeczny, np. oświadczenie woli złożone przez mężczyznę i kobietę przed urzędnikiem stanu cywilnego o wejściu w związek małżeński są równoznaczne z powstaniem małżeństwa.

Oświadczenia woli nie można utożsamiać z czynnością prawną. Przykładem czynności prawnej, która może być utożsamiana z oświadczeniem woli jest testament.

Czynność ta ma jednak dwie cechy szczególne, które odróżniają ją w sposób istotny od innych czynności prawnych. Po pierwsze, testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych w chwili jego sporządzenia, to znaczy nie pociąga za sobą jakichkolwiek praw i obowiązków dla testatora ani la innych osób. Po drugie testator może w każdej chwili swój testament odwołać w całości lub w części.

Do zawarcia umowy konieczne są co najmniej dwa zgodne oświadczenia woli, natomiast do podjęcia uchwały - większa liczba oświadczeń, przy czym z reguły nie muszą one być zgodne, ponieważ przepisy prawa dopuszczają możliwość podejmowania uchwał większością głosów.

Niekiedy do ważności czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej. Jeżeli przepis prawa wymaga takiej zgody, osoba trzecia może ją wyrazić przed złożeniem oświadczeń woli przez osoby dokonujące czynności prawnej, albo po złożeniu tych oświadczeń.

Osoba trzecia, która wyraża zgodę na dokonanie czynności prawnej, nie jest stroną tej czynności. Spełnia jedynie funkcję kontrolną wobec osób dokonujących czynności prawnej.

Do dokonania niektórych czynności nie wystarczą same oświadczenia woli, konieczne jest dopełnienie jeszcze innych czynności, np. wydanie rzeczy, wpisanie czynności do rejestru handlowego, wpisanie czynności do księgi wieczystej, itp.

§ 3. Oświadczenia woli

U podstaw oświadczenia woli leży akt woli.

Przez akt woli rozumie się decyzję człowieka, która jest czynnością polegającą na wyborze określonego działania (np. wybór zawodu).

Z oświadczeniem woli mamy do czynienia wówczas, gdy decyzja podmiotu prawa zostanie uzewnętrzniona.

W nauce prawa cywilnego przyjmuje się, że zachowanie podmiotu prawa może być uznane za oświadczenie woli tylko wtedy, gdy:

• Jest na tyle zrozumiałe, że przynajmniej w drodze wykładni można ustalić sens podjętej decyzji,

• Decyzja dotyczy spraw normowanych przez prawo cywilne,

• Decyzja nie jest spowodowana przymusem fizycznym,

• Decyzja podjęta została na serio.

Oświadczenie woli jest ujawnioną na zewnątrz decyzją podmiotu prawa, zmierzającą do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego.

W praktyce dochodzi niekiedy do rozbieżności między treścią aktu woli a jego wyrazem zewnętrznym. Na tym tle pojawiły się w doktrynie prawa cywilnego trzy teorie:

• Teoria woli - o skuteczności złożonego oświadczenia woli rozstrzyga akt woli wewnętrznej, czyli decyzja podmiotu prawa. Jeżeli decyzja została podjęta nieprawidłowo, wyrażenie woli na zewnątrz nie może być uznane za ważne.

• Teoria oświadczenia - znaczenie rozstrzygające ma samo wyrażenie woli na zewnątrz. Decyzja wyrażona na zewnątrz wywołuje skutki prawne nawet wtedy, gdy m wady, np. podjęta została pod wpływem błędu.

• Teoria zaufania - oparta jest na kompromisie między teorią woli a teorią oświadczenia. W jednych przypadkach znaczenie decydujące ma decyzja podmiotu składającego oświadczenie woli, w innych - wyrażenie zewnętrzne tej decyzji. Pierwsze wchodzą w grę, wtedy gdy ochrony wymaga wola podmiotu składającego oświadczenie woli, natomiast drugie - gdy ochrony wymaga zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego.

Podział oświadczeń woli

W świetle przepisów kodeksu cywilnego oświadczenia woli można podzielić na dwie kategorie: na takie które są składane innej osobie, oraz takie, których istnienie nie zależy od złożenia określonej osobie.

• Do pierwszej kategorii zalicza się takie oświadczenia woli jak: oferta, oświadczenie o przyjęciu oferty, wypowiedzenie umowy. W prawie cywilnym dominują takie oświadczenia woli, które wymagają zakomunikowania innej osobie.

• Do drugiej kategorii należą takie oświadczenia woli, które nie muszą być składane określonej osobie, np. testament, przyrzeczenie publiczne.

Wg art. 61 KC oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne jeśli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. Oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą , gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.

Zasada składania oświadczeń woli, którą ustala art. 61 KC nie dotyczy terminów procesowych. Oddanie pisma procesowego w polskim urzędzie pocztowym jest równoznacznie z wniesieniem go do sądu.

Oświadczenie woli, które ogłoszono publicznie, uznaje się za złożone w chwili jego ogłoszenia, a nie w chwili dotarcia do potencjalnych adresatów.

Od oświadczeń woli trzeba odróżniać oświadczenia wiedzy oraz wyrażanie przed podmiot prawa uczucia. Oświadczenia wiedzy i przejawy uczuć nie są traktowane jako oświadczenia woli, ponieważ nie mają na celu bezpośredniego wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego.

Przykładem oświadczenia wiedzy są np. wezwanie dłużnika do wykonania zadania, uznanie niewłaściwe długu.

Przykładem przejawów uczuć, które rodzą skutki cywilnoprawne, są takie akty, jak: przebaczenie przez spadkodawcę niegodziwemu spadkobiercy.

§ 4. Wykładnia oświadczeń woli

Ogólne reguły wykładni oświadczeń woli określone są w art. 65 KC. Wg tego przepisu oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają, ze względu na okoliczności, w których zostało złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, niż opierać się na dosłownym brzmieniu.

Art. 65 KC wyróżnia następujące kryteria oceny treści oświadczenia woli:

• Okoliczności - kontekst sytuacyjny. W doktrynie i orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że przy dokonywaniu wykładni oświadczenia woli doniosłość prawną mają tylko zewnętrzne poznawalne okoliczności jego złożenia, a nie subiektywne przekonanie osoby składającej to oświadczenie.
  Zasada ta nie budzi zastrzeżeń. W polskim prawie cywilnym obowiązuje zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego. Ryzyko błędnego wyrażenia woli musi obciążać tego, kto składa to oświadczenie (błędne) a nie jego adresata.

• Zasady współżycia społecznego - jak dotąd nie zostały one skatalogowane. Najwięcej zwolenników wydaje się mieć pogląd zgodnie z którym zasady te obejmują reguły postępowania równoznaczne z normami moralnymi odnoszącymi się do stosunków wzajemnych między ludźmi.

• Zwyczaje - nie zostały skatalogowane. Przez zwyczaj rozumie się powszechnie stosowaną w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach praktykę pewnego zachowania się.

• Zgodny zamiar stron umowy - należy przez to rozumieć uzgodnienie przez strony istotnych postanowień czynności prawnej bądź w samej umowie, bądź poza jej treścią np. w protokole rokowań. Spory wywołują te nie umowy, których treść oparta jest na zgodnym zamiarze, lecz te, którym każda ze stron przypisuje inną treść. Zamiary nie mogą być poddane ocenie zewnętrznej.

• Cel umowy - za trafny należy uznać pogląd, zgodnie z którym przez cel ten trzeba rozumieć nie ogólną przyczynę, ze względu na którą umowy tego typu są zawierane, lecz przyczynę konkretną, indywidualizującą sens społeczno gospodarczy danej umowy.

§ 5. Wady oświadczenia woli

1. Istota i rodzaj wad

Wadą oświadczenia woli w rozumieniu prawa cywilnego jest tylko taka nieprawidłowość aktu woli lub jego uzewnętrznienia, którą ustawa uznaje za wadę. Rodzaje wad zostały określone w dziale IV księgi pierwszej Kodeksu Cywilnego. Jest to katalog wyczerpujący.

2. Brak świadomości lub swobody

Wg art. 82 KC nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego.

Przepis ten określa dwie przyczyny wadliwości oświadczenia woli: brak świadomości i brak swobody.

Brak świadomości - jest konsekwencją wadliwie funkcjonującej psychiki osoby składającej oświadczenie woli. Może mieć charakter trwały lub przemijający. W pierwszym przypadku osoba fizyczna kwalifikuje się do ubezwłasnowolnienia. Oświadczenie takie jest nieważne zawsze wtedy, gdy w chwili jego składania osoba fizyczna z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażanie woli, chociażby ów stan miał charakter przemijający.

Brak swobody - może być wynikiem przymusu fizycznego, zastosowanego przez osobę trzecią wobec osoby składającej oświadczenie woli. Na brak swobody nie może powołać się osoba, która zawarła niekorzystną umowę z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej. Na osobie składającej oświadczenie woli spoczywać będzie ciężar udowodnienia, że w chwili składania oświadczenia woli były spełnione przesłanki, które określa art. 82 KC.

Czynność prawna, której dokonano w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji lub wyrażenie woli, jest nieważna bezwzględnie. Może się powołać na tę nieważność, każdy kto ma w tym interes prawny.

3. Pozorność oświadczenia woli

Wg art. 83 KC nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność ocenia się wg właściwości tej czynności.

W świetle art. 83 KC za pozorną może być uznana tylko taka czynność prawna, która dokonana została między dwiema stronami albo wymaga zakomunikowania drugiej stronie.

W pierwszym przypadku będzie chodzić o umowę, w drugim - o jednostronne oświadczenie woli, które musi być złożone innej osobie, np. wypowiedzenie umowy dzierżawy.

Istota pozorności polega na tym, że strony umawiają się potajemnie, iż złożone przez jedną z nich i ujawnione osobom trzecim oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych.

Za czynnością pozorną może kryć się inna czynność zwana czynnością ukrytą.

Nieważność czynności pozornej ma charakter bezwzględny, może przeto powołać się na nią każdy, kto ma w tym interes prawny.

Nieważność pozornej czynności prawnej nie pociąga za sobą nieważności dalszej czynności prawnej, dokonanej na podstawie czynności pozornej.

Pozorny nabywca prawa może skutecznie przenieść to prawo na osobę trzecią, jeżeli są spełnione dwa warunki: osoba trzecia musi być w dobrej wierze oraz osoba ta nabywa prawo odpłatnie.

Pozorność czynności prawnej może być wskazywana na podstawie wszelkich środków dowodowych, w szczególności zeznań świadków lub przesłuchaniu stron.

Czynność prawna nie jest pozorna, jeżeli jedna ze stron zastrzega sobie potajemnie, że oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych, ale zastrzeżenia tego nie komunikuje drugiej stronie. Takie jednostronne zastrzeżenie nie ma żadnego znaczenia prawnego.

Oświadczenie woli wywołuje skutki prawne tylko wówczas gdy zostało złożone na serio. Oświadczenie złożone nie na serio nie jest oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego i nie wywołuje skutków prawnych.

4. Błąd

Kodeks cywilny nie definiuje błędu. W art. 84 KC określa jedynie przesłanki, które muszą być spełnione, żeby osoba składająca oświadczenie woli mogła powołać się na błąd. Przepis ten stanowi, że w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli.

Można powołać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).

W literaturze prawniczej przez błąd rozumie się niezgodność zachodzącą między rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości podmiotu albo mylne wyobrażenie co do treści złożonego oświadczenia. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z błędem w ścisłym tego słowa znaczeniu, a w drugim z pomyłką.

Kodeks cywilny nie wyróżnia tych dwóch rodzajów błędu i nie wiąże z tym podziałem żadnych skutków prawnych.

W świetle art. 84 KC osoba składająca oświadczenie woli może powołać się na błąd tylko wówczas, gdy są spełnione równocześnie dwa warunki: błąd dotyczy treści czynności prawnej, po drugie błąd jest istotny.

Błąd odnosi się nie do treści oświadczenia woli, lecz do treści czynności prawnej.

Wg art. 56 KC czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

Przepis art. 84 KC odwołuje się tylko do treści czynności prawnej, natomiast nie odwołuje się do treści stosunku prawnego.

Art. 84 KC nie może znaleźć zastosowania także wówczas, gdy błąd dotyczy nie treści czynności prawnej, lecz pobudek (motywów), które skłoniły dany podmiot do złożenia określonego oświadczenia woli. Pobudki (motywy) działania leżą poza treścią czynności prawnej.

Drugą cechą błędu jest jego doniosłość prawna. W art. 84 § 2 KC przyjęta została zasada zgodnie z która osoba składająca oświadczenie woli może powołać się na błąd tylko wtedy gdy jest on istotny. Za błąd istotny przepis uznaje błąd, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał rzec rozsądnie nie złożyłby oświadczenia tej treści.

Z art. 84 § 2 KC wynika, że przy ustalaniu prawnej doniosłości błędu należy mieć na uwadze dwa kryteria: subiektywne i obiektywne. Pierwsze z nich dotyczy wiedzy o błędzie po stronie osoby składającej oświadczenie woli, natomiast drugie - rozsądnej oceny sprawy. Obie te przesłanki muszą wystąpić jednocześnie.

Błąd o którym mowa w art. 84 § 1 KC może dotyczyć różnych elementów rzeczywistości, w szczególności zaś takich, jak podmiot, któremu składane jest oświadczenie woli, przedmiot czynności prawnej, rodzaj czynności prawnej.

Przepis art. 84 § 1 KC ogranicza możliwość powołania się na błąd, jeżeli czynność prawna spełnia równocześnie dwa warunki, po pierwsze jest odpłatna, po drugie oświadczenie woli zostało złożone innej osobie.

Posłaniec:

Wg art. 85 KC zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia woli. Jeżeli więc poczta zniekształci tekst telegramu zawierającego oświadczenie woli, osoba składająca to oświadczenie będzie mogła powołać się na błąd. Jeśli będzie to błąd prawnie doniosły, będzie mogła uchylić się od skutków złożonego oświadczenia woli.

Jeżeli błąd wywoła druga strona czynności prawnej podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.

Podstęp

W piśmiennictwie prawniczym nie ma zgodności poglądów co do tego czy podstęp jest tylko odmianą błędu, czy też odrębną wadą oświadczenia woli.

Podstęp - to działanie adresata oświadczenia woli. Polega na świadomym wprowadzeniu w błąd osoby składającej to oświadczenie, czyli na świadomym wywołaniu u tej osoby mylnego wyobrażenia o faktycznym stanie rzeczy, w tym celu by skłonić ją do dokonania czynności prawnej. Za działanie podstępne trzeba również uznać milczenie adresata oświadczenia woli, jeżeli wie on o błędzie osoby składającej to oświadczenie, a nie wyprowadza jej z błędu.

Nieważność względna

Jeżeli oświadczenie woli zostało złożone pod wpływem błędu prawnie doniosłego, czynność prawna nie jest bezwzględnie nieważna, jest względnie nieważna, a ściślej biorąc jest wzruszalna.

Osoba, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem błędu, może uchylić się od jego skutków przez złożenie drugiego oświadczenia. Owo drugie oświadczenie musi spełniać następujące warunki:

• Trzeba je złożyć adresatowi pierwszego oświadczenia,

• Powinno mieć formę pisemną,

• Nie może być złożone później niż w ciągu roku od chwili wykrycia błędu,

• Z jego treści musi wynikać, że chodzi o uchylenie się od skutków prawnych pierwszego oświadczenia.

Wg art. 81 § 1 KC oświadczenie woli o uchyleniu się os skutków prawnych wcześniejszego oświadczenia powinno mieć formę pisemną. Forma ta zastrzeżona została jednak tylko dla celów dowodowych. Przepis ten nie przewiduje rygoru nieważności. Jeżeli forma pisemna nie zostanie zachowana, oświadczenie woli nie będzie nieważne, ale mogą wystąpić trudności dowodowe.

Możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli jest prawem podmiotowym kształtującym. Skuteczne uchylenie się może nastąpić bez udziału organu orzekającego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Do czasu złożenia drugiego oświadczenia pierwsze zachowuje swoją moc prawną. Po złożeniu drugiego oświadczenia czynność prawna, której elementem jest pierwsze oświadczenie, staje się nie ważna od początku.

5. Groźba

Groźba jest wadą oświadczenia woli.

Osoba, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, może uchylić się od skutków swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mogła się obawiać, iż jej samej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Groźba ma doniosłość prawną, jeżeli są spełnione następujące warunki :

• Jest bezprawna,

• Jest poważna,

• Ma na celu wymuszenie oświadczenia woli o określonej treści,

• Została skierowana przeciwko dobrom osobistym lub majątkowym podmiotu mającego złożyć oświadczenie woli albo innej osoby,

• Pochodzi od osoby zainteresowanej uzyskaniem oświadczenia woli lub osoby trzeciej.

Groźba jest zapowiedzą spowodowania określonej dolegliwości. Zmusza ona osobę do dokonania wyboru: albo zachować się zgodnie z wolą grożącego, albo przeciwstawić się groźbie. Groźba nie stwarza więc przymusu fizycznego, lecz jedynie przymus psychiczny.

Groźba w rozumieniu art. 87 KC jest bezprawna w dwóch przypadkach:

• Gdy grożący zapowiada użycie środka zabronionego przez prawo, np. grozi pobiciem,

• Gdy grożący zapowiada użycie środka, który nie jest wprawdzie przez prawo zabroniony, ale nie powinien być stosowany jako środek skłaniający do złożenia oświadczenia woli, np. grozi zawiadomieniem prokuratury o przestępstwie drogowym, żeby skłonić sprawcę wypadku do uznania roszczenia pieniężnego.

Groźba w rozumieniu art. 87 KC jest poważna jeżeli składający oświadczenie woli mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi istotne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Na groźbę jako wadę oświadczenia woli można powołać się tylko wówczas, gdy miała ona na celu wymuszenie oświadczenia woli o określonej treści i oświadczenie takie zostało faktycznie złożone. Jeżeli groźba nie była bezpośrednią przyczyną złożenia oświadczenia woli, uchylenie się od skutków prawnych dokonanej czynności będzie niemożliwe.

Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby, podobnie jak oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu, nie jest bezwzględnie nie ważne tylko względnie nieważne (wzruszalne).

Osoba, która złożyła takie oświadczenie woli, może uchylić się od jego skutków przez złożenie drugiego oświadczenia. To drugie oświadczenie, podobnie jak przy błędzie musi spełniać następujące warunki:

• Należy je złożyć adresatowi pierwszego oświadczenia,

• Powinno mieć formę pisemną,

• Nie może być złożone później niż w ciągu roku od chwili ustania obawy,

• Z jego treści musi wynikać jasno, że chodzi o uchylenie się od skutków prawnych pierwszego oświadczenia.

§ 6. Części składowe czynności prawnej

W treści czynności prawnej możemy wyróżnić trzy kategorie elementów składowych: elementy przedmiotowo istotne, elementy nieistotne, elementy podmiotowo istotne.

Elementy przedmiotowo istotne - to ustawowo określone cechy czynności prawnej, indywidualizujące tę czynność, pozwalające na zakwalifikowanie jej do ustawowego typu czynności np. umowy sprzedaży. Czynność prawna dochodzi do skutku jeżeli jej strony uzgodnią elementy przedmiotowo istotne. Bez tych elementów czynność prawna nie może powstać.

Elementy nieistotne - to takie elementy czynności prawnej, które nie muszą być objęte treścią oświadczenia woli, a jednak wywołują skutki prawne. Ich moc obowiązująca wynika z przepisów ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

Elementy podmiotowo istotne - to takie elementy czynności prawnej, które wolą stron tej czynności zostały uznane za istotne. Mogą tu wchodzić w grę postanowienia dotyczące m.in. terminu, polecenia, umownego prawa odstąpienia, kary umownej. Jeżeli w treści oświadczenia woli nie znajdują się odpowiednie postanowienia w tych sprawach, wywoła ono tylko te skutki prawne, które wynikają z elementów podmiotowo istotnych i elementów nieistotnych.

§ 7. Warunek i termin

1. Warunek

W świetle art. 89 KC przez warunek należy rozumieć zawarte w treści czynności prawnej postanowienie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutków prawnych tej czynności od zdarzenia przyszłego i niepewnego.

Z treści art. 89 KC wynika, że nie są warunkami:

• Postanowienia czynności prawnej dotyczące zdarzeń, które już nastąpiły albo następują w chwili składania oświadczenia woli, chociaż nie były stronie znane,

• Postanowienia dotyczące zdarzeń które muszą nastąpić, a więc są pewne np. zachód słońca,

• Postanowienia dotyczące warunków prawnych, tzn. takie wg których nie strona uzależnia powstanie lun ustanie stosunku prawnego od określonego zdarzenia lecz ustawa.

Warunkiem może być nie tylko takie postanowienie czynności prawnej, które odwołuje się do zdarzenia niezależnego od woli strony czynności prawnej, lecz również takie na ziszczenie którego strony mają wpływ.

W świetle art. 89 KC zastrzeżenie w treści czynności prawnej warunku jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy nie sprzeciwia się temu ustawa albo właściwość czynności prawnej.

Ze względu na ustawę nie można:

• Przenieść pod warunkiem własności nieruchomości,

• Zastrzec warunku w testamencie,

• Pod warunkiem złożyć ważnego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadki.

Ze względu na właściwość czynności prawnej nie można:

• Zawrzeć małżeństwa,

• Uznać dziecka,

• Dokonać przysposobienia, itp.

Dożą doniosłość prawną ma podział warunków na: zawieszające i rozwiązujące.

Warunek zawieszający - to takie postanowienie czynności prawnej, które uzależnia od zdarzenia przyszłego i niepewnego powstanie skutków prawnych tej czynności.

Warunek rozwiązujący - jest to takie postanowienie czynności prawnej, które uzależnia od zdarzenia przyszłego i niepewnego ustanie skutków prawnych tej czynności.

Czynność prawna, która zawiera w swojej treści warunek zawieszający, jest nieważna, jeżeli warunek ten jest niemożliwy albo przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego.

Warunek niemożliwy albo przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, jeżeli jest rozwiązujący. Warunek taki uznaje się za nie zastrzeżony.

W okresie, w którym strony czynności prawnej są związane warunkiem, żadna z nich nie może podejmować takich działań, które mogły by naruszać prawa strony mającej odnieść określoną korzyść w przypadku ziszczenia się warunku. Osoba warunkowo uprawniona może podejmować w tym czasie wszelkie czynności, które zmierzają do zachowania jej praw.

Warunkowa czynność prawna wywołuje skutki prawne z chwilą ziszczenia się warunku, a nie z mocą wsteczną, chyba że zastrzeżono to w treści tej czynności. Po ziszczeniu się warunku zawieszającego skutki prawne powstają, natomiast po ziszczeniu się warunku rozwiązującego - ustają.

2. Termin

W języku prawniczym słowo „termin” używane jest w czterech znaczeniach:

• W znaczeniu ściśle określonej daty, np. 26 03 1987r.,

• W znaczeniu okresu, np. w ciągu roku,

• W znaczeniu zwrotu o ściśle ustalonym sensie, np. oświadczenie woli,

• W znaczeniu zastrzeżenia dodatkowego w czynności prawnej, np. skutek czynności prawnej powstaje w określonym czasie.

Termin w tym ostatnim znaczeniu podobny jest do warunku, dlatego też kodeks cywilny nakazuje stosować do niego przepisy o warunku.

Między terminem a warunkiem jest istotna różnica. Przy warunku chodzi mianowicie o zdarzenie niepewne, to znaczy takie, co do którego nie da się z góry orzec, czy i kiedy nastąpi.

Natomiast co do terminu nie ma żadnej wątpliwości, ze nastąpi. Różnica ta wyklucza możliwość stosowania do terminu wszystkich przepisów o warunku.

Upływ terminu nie jest zależny od takich czy innych zachowań podmiotu prawa.

Przepisy prawa odróżniają terminy początkowe i terminy końcowe.

Termin początkowy - zawiesza powstanie skutków czynności prawnej do jego upływu.

Termin końcowy - powoduje ustanie skutków czynności prawnej po jego upływie.

Zastrzeżenie terminu w czynności prawnej może nastąpić w dwojaki sposób: albo przez podanie konkretnej daty lub okresu, albo przez wskazanie jakiegoś zdarzenia (np. śmierć określonej osoby).

Terminy mogą być określane ustawą, orzeczeniem sądu, decyzją organu państwa lub samorządu terytorialnego albo czynnością prawną. Akty te mogą określać sposób obliczania terminów. Jeżeli tego nie określają, stosuje się zasady ogólne, ustalone w art. 111-115 KC. Są to następujące zasady:

• Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem godziny 24 ostatniego dnia. Jeżeli początkiem terminu jest określone zdarzenie, przy obliczaniu terminu nie uwzględnia się dnia, w którym ono nastąpiło.

• Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu.

• Jeżeli termin jest oznaczony na początek, środek lub koniec miesiąca, rozumie się przez to pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca.

• Jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za dni 30 a rok za 365.

• Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.

§ 8. Dopuszczalna treść czynności prawnej

1. Pojęcie treści czynności prawnej

Treść czynności prawnej - prawa i obowiązki podmiotów tej czynności. Treść te wyznaczają postanowienia oświadczeń woli wchodzących w skład czynności prawnej. Od treści czynności prawnej należy odróżniać treść stosunku prawnego. Treść stosunku prawnego jest z reguły szersza niż treści czynności prawnej leżącej u podstaw tego stosunku.

2. Zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej

W polskim prawie cywilnym obowiązuje zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej.

Zgodnie z art. 56 KC czynność prawna wywołuje skutki nie tylko w niej wyrażone, lecz także te które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Jeżeli więc czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz także inne, to oznacza to, że przede wszystkim wywołuje skutki w niej wyrażone. Nie będzie wywoływać tych skutków tylko wtedy, gdy będzie sprzeczna z przepisem ustawy, który wyłącza możliwość jej dokonania, lub ogranicza swobodę kształtowania jej treści.

Zgodnie z art. 58 KC czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek. Nieważna jest też czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Podobne znaczenie prawne ma art. 353 KC. W przeciwieństwie do art. 58 KC znajduje zastosowanie tylko do omów obligacyjnych. Zgodnie z tym przepisem strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

3. Ograniczenia swobody kształtowania treści czynności prawnej

Katalog ograniczeń: normy prawne bezwzględnie obowiązujące, zasady współżycia społecznego, obejście ustawy, właściwość stosunku prawnego, niemożliwość świadczenia.

Normy prawne bezwzględnie obowiązujące - to takie których zastosowanie nie może być wyłączone ani ograniczone wolą stron stosunku prawnego. I tak np. przez czynność prawną nie można:

• wyłączyć lub ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia zmiany lub zniesienia prawa jeżeli wg ustawy jest ono zbywalne,

• skrócić ani przedłużyć terminu świadczenia,

• zawrzeć umowy o spadek po osobie żyjącej, jeżeli nie chodzi o umowę o zrzeczenie się spadku.

Swoboda stron jest ograniczona również wtedy, gdy ustawodawca ustalił wyczerpujący katalog praw podmiotowych lub czynności prawnych poza który wyjść nie można. I tak np. nie można:

• kreować wolą stron innych typów praw rzeczowych niż te, które przewidziane są w ustawie,

• kształtować innych typów majątkowych umów małżeńskich, niż te które przewidziane są w K.R.O.,

• dokonywać jednostronnych czynności prawnych poza tymi, które przewidziane są w ustawie.

Treść czynności prawnej nie może być sprzeczna nie tylko z normą prawną bezwzględnie obowiązującą lecz także z normą semiimperatywną, czyli taką która ochrania pewne minimum interesu jednej ze stron stosunku prawnego. I tak np. :

• umowa sprzedaży nie może naruszać przepisów o cenach minimalnych czy maksymalnych,

• pracodawca nie może przyznać pracownikowi wynagrodzenia niższego niż minimalne,

• sprzedawca nie może ograniczyć poniżej pewnego minimum swojej odpowiedzialności w stosunku do konsumenta.

Swobodę kształtowania treści czynności prawnej ograniczają również zasady współżycia społecznego. Czynność prawna sprzeczna z tymi zasadami jest nieważna. Niedopuszczalna jest nie tylko taka czynność prawna, której treść narusza zasady współżycia społecznego, lecz również taka, któ®ej cel narusza te zasady.

Wg art. 58 KC nieważna jest nie tylko czynność prawna sprzeczna z bezwzględnie obowiązującymi przepisami ustawy i z zasadami współżycia społecznego, lecz również czynność mająca na celu obejście ustawy. Jest to taka czynność, która ze względu na swoją treść nie jest sprzeczna z ustawą, ale została dokonana w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez ustawę. Do uznania takiej czynności za nieważną nie jest konieczne ustalanie iż strony miały zamiar obejścia ustawy, wystarczy stwierdzić, ze do obejścia takiego faktycznie doszło.

Swobodę kształtowania umów ogranicza także właściwość (natura) stosunku prawnego, który powstaje w wyniku tej umowy. Sąd Najwyższy trafnie przyjął, że za sprzeczne z naturą umowy należy uznać pozostawienie w reku jednej tylko strony możliwość dowolnej zmiany jej warunków.

Swobodę kształtowania treści umowy ogranicza niemożliwość świadczenia. Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna. Nieważność umowy o spełnienie świadczenia niemożliwego zachodzi jednak tylko wówczas, gdy świadczenie jest niemożliwe w chwili zawarcia umowy (charakter pierwotny). Jeżeli stało się ono niemożliwe dopiero po zawarciu umowy, umowa jest ważna, mimo że nie może być wykonana.

4. Skutki naruszenia prawa przez czynność prawną

Zgodnie z ogólną regułą, czynność prawna sprzeczna z prawem albo mająca na celu obejście ustawy jest bezwzględnie nieważna. Czynność taka nie jest jednak nieważna, jeżeli właściwy przepis przewiduje inny skutek.

Jeżeli nieważnością dotknięta jest tylko część czynności prawnej, a w miejsce nieważnych jej postanowień nie wchodzą odpowiednie przepisy ustawy, możliwe są dwa rozwiązania:

• Czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, jeżeli z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością mogła by być przez strony dokonana,

• Czynność jest w całości nieważna, jeżeli z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością nie zostałaby dokonana.

Wadliwie utworzona spółka z ograniczoną odpowiedzialnością czy spółka akcyjna staje się podmiotem prawa, jeżeli zostanie wpisana do rejestru. Jeżeli jednak braki rejestrowe zostaną ujawnione, sąd rejestrowy może wszcząć tzw. postępowanie naprawcze, w następstwie którego spółka może (ale nie musi) być rozwiązana.

Przedstawione wyżej uwagi, które odnoszą się do czynności sprzecznej w całości lub w części z ustawą odnoszą się także do czynności mającej na celu obejście ustawy. Skutkiem dokonania takiej czynności jest jej bezwzględna nieważność, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część dokonanej czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

§ 9. Podział czynności prawnych

Podział czynności prawnych może być oparty na różnych kryteriach. Największą użyteczność praktyczną wydają się mieć dwa z nich, a mianowicie takie, które za podstawę podziału przyjmują liczbę uczestników (stron) czynność i prawnej, oraz takie które za podstawę te przyjmuje skutki czynności prawnej.

1. Czynności jednostronne

Czynność jednostronna dochodzi do skutku w wyniku złożenia jednostronnego oświadczenia woli. Czynnościami takimi są: testament, wypowiedzenie umowy, odstąpienie umowy, przyjęcie lub odrzucenie spadku, itp. Czynność taka wywołuje skutki prawne niezależnie od woli podmiotu, do którego jest kierowana.

2. Umowy

Umowa dochodzi do skutku w wyniku złożenia przynajmniej dwóch zgodnych oświadczeń woli co do treści zamierzonego przez strony stosunku prawnego. Odróżnia się umowy dwustronne (np. sprzedaż) oraz umowy wielostronne (np. umowa spółki). Po każdej ze stron musi wystąpić co najmniej jeden podmiot, może jednak być ich więcej np. jedną stroną w stosunku do wydzierżawiającego może być kilku dzierżawców.

3. Uchwały

Uchwała jest czynnością prawną tylko wówczas, gdy jej celem jest wywołanie skutku prawnego w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego. W jej skład musi wchodzić więcej niż jedno oświadczenie woli. Od umowy różni się tym, że może być podejmowana określoną większością głosów, podczas gdy umowa wymaga jednomyślności. Każdy głos uczestnika organu podejmującego uchwałę jest odrębnym oświadczeniem woli, wszystkie głosy oddane „za” uchwałą stanowią jedną czynność prawną. Ważność tej czynności oceniana jest przez pryzmat ważności oświadczeń woli członków organu, którzy głosowali za podjęciem uchwały określonej treści.

4.Czynność między żyjącymi i na wypadek śmierci

Czynności prawne między żyjącymi mają tę właściwość, że wywołują określone skutki prawne z chwilą ich dokonania. Podstawową kategorią takich czynności są umowy. Stronami tych czynności mogą być osoby fizyczne, osoby prawne oraz tzw. ułomne osoby prawne.

Czynności na wypadek śmierci, mogą być dokonywane tylko przez osoby fizyczne. Wywołują skutki prawne dopiero po śmierci osób, które czynności tych dokonały. Typową czynnością na wypadek śmierci jest testament.

5. Czynności konsensualne i realne

Czynność konsensualna w zasadzie dochodzi do skutku przez samo złożenie określonych oświadczeń woli. Od tej zasady jest jednak wyjątek. Niektóre czynności konsensualne dochodzą do skutku dopiero po spełnieniu innych warunków, np. dla ustanowienia hipoteki potrzebna jest nie tylko umowa, lecz także wpis do księgi wieczystej.

Czynność realna - jest to taka czynność prawna, która dochodzi do skutku dopiero po spełnieniu dwóch warunków: po złożeniu oświadczeń woli i po wydaniu rzeczy lub innych dóbr majątkowych. Do czynności realnych zalicza się w szczególności: przechowanie, zadatek czy nabycie spłaconej wierzytelności.

Umowa sprzedaży zobowiązuje sprzedawcę do wydania rzeczy, nie jest jednak czynnością realną, ponieważ rzecz nie musi być wydana równocześnie z zawarciem umowy.

6. Czynności zobowiązujące, rozporządzające, zobowiązująco-rozporządzające i upoważniające

Czynność zobowiązująca - jest to taka czynność w której jeden podmiot prawa (dłużnik) zobowiązuje się wobec drugiego (wierzyciel) spełnić określone świadczenie polegające na działaniu lub na zaniechaniu. Przykładem jest umowa sprzedaży. Jedna strona zobowiązuje się w niej do przeniesienia własności rzeczy i jej wydania, druga do zapłacenia ceny i odebrania rzeczy.

Czynność rozporządzająca - polega na rozporządzeniu swoim prawem podmiotowym, to znaczy na jego przeniesieniu lub obciążeniu na rzecz innej osoby albo na jego ograniczeniu lub zniesieniu. Czynnościami takimi są np. darowizna lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

Czynność zobowiązująco - rozporządzająca - są to czynności o podwójnym skutku. Polegają one na tym, że zobowiązują do rozporządzenia prawem, natomiast skutek rozporządzający następuje w zasadzie z mocy umowy. Skutek rozporządzający nie występuje jednak z mocy ustawy, jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności rzeczy są rzeczy oznaczone co do gatunku lub rzeczy przyszłe. Do przeniesienia własności dokumentu potrzebne jest jego wydanie.

Czynności upoważniające - nie zawierają w swojej treści ani zobowiązania, ani rozporządzenia. Natomiast wyznaczają ich adresatom jedynie kompetencję do dokonywania określonych czynności konwencjonalnych ze skutkiem prawnym dla osoby, która udzieliła upoważnienia. Typowym przykładem czynności upoważniającej jest pełnomocnictwo.

7. Czynności jednostronne i dwustronne zobowiązujące

Czynność jednostronna zobowiązująca - to taka czynność, która nakłada obowiązki tylko na jedną stronę stosunku prawnego. Przykładem może być umowa darowizny.

Czynność dwustronna zobowiązująca - jest to taka czynność, która na każdą ze stron stosunku prawnego nakłada pewne obowiązki, a zarazem każdej z nich przyznaje określone uprawnienia. Przykładem może być umowa sprzedaży. Na sprzedawcy ciąży obowiązek do przeniesienia własności rzeczy, ale zarazem ma on uprawnienie żądania ceny, natomiast na nabywcy ciąży obowiązek zapłacenia ceny, ale zarazem ma on prawo żądania przeniesienia własności rzeczy.

8. Czynności odpłatne, nieodpłatne i wzajemne

Czynność odpłatna - to czynność dwustronna i zarazem dwustronnie zobowiązująca, na mocy której każda ze stron ma uzyskać określoną korzyść majątkową, przy czym korzyść ta może polegać na przekazaniu określonej kwoty pieniędzy, przeniesieniu jakiegoś prawa, świadczeniu usług itp.

Czynności nieodpłatne - jeżeli czynność prawna nie zapewnia obu stronom korzyści majątkowych, ma charakter nieodpłatnej. Do czynności takiej zalicza się np. darowiznę, użyczenie czy zlecenie bez wynagrodzenia. Przepisy KC przyznają mniejszą ochronę prawną czynnościom nieodpłatnym.

Czynności wzajemne - są pewną odmianą czynności prawnych odpłatnych. Czynność prawna jest wzajemna zawsze wtedy, gdy jej odpłatność należy do elementów przedmiotowo istotnych tej czynności. Do czynności wzajemnych zaliczamy np. sprzedaż, zamianę, dostawę, najem.

9. Czynności przysparzające oraz czynności nie mające takiego charakteru

Czynności przysparzające - mają związek z większością czynności zobowiązujących i rozporządzających. Przez czynność taką rozumie się taką czynność podmiotu składa dającego oświadczenie woli, która prowadzi do uzyskania korzyści majątkowej przez inną osobę. Korzyść ta może polegać na zwiększeniu aktywów osoby, na rzecz której dokonano przysporzenia albo na podstawie zmniejszenia jej pasywów. Przysporzenie może mieć charakter jednostronny albo dwustronny. Jeżeli przedmiotem czynności jest darowizna, przysporzenie następuje po stronie osoby obdarowanej. Jeżeli przedmiotem czynności jest sprzedaż, przysporzenie następuje zarówno po stronie sprzedawcy (cena) jak i po stronie kupującego (rzecz).

Czynności nie mające charakteru przysparzającego - do przysporzenia prowadzą tylko czynności prawne zobowiązujące i rozporządzające. Jeżeli czynność prawna nie ma takiego charaktery nie może być uznana za czynność przysparzającą, np. nie będzie czynnością przysparzającą pełnomocnictwo, ponieważ ma ono charakter upoważniający, a nie zobowiązujący lub rozporządzający.

10. Czynności prawne kauzalne i abstrakcyjne

Czynności kauzalne i abstrakcyjne to dwie odmiany czynności przysparzających. Jeżeli czynność nie ma charakteru przysparzającego to nie kwalifikuje się ani do czynności kauzalnych, ani do czynności abstrakcyjnych.

Przez kauzę rozumie się przyczynę, ze względu na którą podmiot czynności prawnej dokonuje przysporzenia na rzecz innej osoby. Jeżeli przepis prawa uzależnia ważność i skuteczność czynności prawnej od istnienia określonej przyczyny, mamy do czynienia z czynnością kauzalną (przyczynową), jeżeli zaś zależność taka nie występuje, mamy do czynienia z czynnością abstrakcyjną.

W doktrynie wymienia się pięć typów przyczyn (kauz), ze względu na które podmioty stosunków cywilnoprawnych dokonują czynności prawnych, a mianowicie:

• Causa obligandi vel aeguirendi - występuje wówczas, gdy celem przysporzenia jest uzyskanie w zamian innego świadczenia (np. przeniesienie rzeczy przez sprzedawcy w celu uzyskania od nabywcy określonej ceny),

• Causa solvendi - występuje wówczas, gdy celem przysporzenia jest zwolnienie się przez osobę przysparzającą od ciążącego na niej zobowiązania, a tym samym do zmniejszenia jej pasywów,

• Causa donandi - występuje wówczas, gdy celem przysporzenia jest wzbogacenie innej osoby kosztem przysparzającego bez uzyskania od tej osoby jakiegokolwiek ekwiwalentu,

• Causa cavendi - występuje wówczas, gdy celem czynności prawnej jest zabezpieczenie wierzytelności innej osoby,

• Causa ustalająca - występuje wówczas, gdy celem czynności prawnej jest tzw. umowa ustalająca, np. uznanie długu czy ugoda.

§ 10. Forma czynności prawnych

1. Swoboda wyboru formy

Podmioty porozumiewają się między sobą za pomocą znaków. Znak obejmuje dwa elementy:

• Nośnik informacji, np. dokument, ruch ręką lub głową czy graficzny znak drogowy,

• Reguły znaczeniowe, które z nośnikiem znaku wiążą określoną treść (określony sens).

Wg art. 60 KC wola osoby dokonywującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, chyba że ustawa stanowi inaczej.

W piśmiennictwie prawniczym przyjmuje się najczęściej, że nośniki informacji (znaków) mogą wolę osoby dokonującej czynności prawnej ujawnić w sposób wyraźny lub dorozumiany.

• Sposób wyraźny - mamy z nim do czynienia wówczas, gdy z zachowania się osoby składającej oświadczenie woli jasno wynika, że zmierza ona do wywołania określonych skutków prawnych, np. składa oświadczenie ustne.

• Sposób dorozumiany - mamy z nim do czynienia wówczas, gdy dopiero kontekst sytuacyjny, w jakim przekazane zostały odpowiednie znaki, wskazuje na wolę wywołania określonych skutków prawnych, np. dopuszczenie pracownika do pracy bez zawarcia umowy pisemnej.

Podział czynności prawnych na wyraźne i dorozumiane nie ma znaczenia prawnego. Ma pewne znaczenie dydaktyczne. Uwypukla bowiem wyraźnie potrzebę bacznego zwracania uwagi na kontekst sytuacyjny tych zachowań podmiotu prawa, które jedynie w drodze wnikliwej wykładni mogą być uznane za oświadczenia woli.

2. Forma pisemna

Art. 60 KC proklamuje zasadę dowolności formy czynności prawnych, zakłada jednak, że mogą wystąpić od niej wyjątki ustawowe.

Forma pisemna ma na celu:

• Zachowanie pewności co do tego, że czynność prawna została dokonana,

• Jawność czynności prawnych w stosunku do osób trzecich,

• Ułatwienie sprawowania kontroli ze strony organów państwa nad czynnościami prawnymi,

• Zabezpieczenie dowodów.

Na podstawie Kodeksu Cywilnego można wyróżnić: formę pisemną zwykłą, formę pisemną z poświadczoną datą, formę pisemna z poświadczonym podpisem oraz akt notarialny.

Forma pisemna zwykła

Do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli.

Przepisy prawa nie określają rodzaju materiału, w którym treść oświadczenia ma być utrwalona.

Nie jest ważne, czy dokument zostanie sporządzony przez osobę dokonującą oświadczenia woli czy przez inną, wystarczy, że zostanie podpisany przez osobę składającą oświadczenie woli. Do wyjątków należy testament holograficzny, który musi być napisany przez spadkodawcę w całości pismem ręcznym, musi być także opatrzony datą i podpisem.

Podpis - warunki :

• Powinien być to językowy znak graficzny,

• Składający oświadczenie woli musi złożyć ten znak własnoręcznie,

• Powinien składać się z imienia i nazwiska osoby składającej oświadczenie woli,

• Musi być umieszczony pod tekstem oświadczenia woli,

• Tekst umieszczony poniżej podpisu nie jest traktowany jako element oświadczenia woli osoby podpisującej to oświadczenie.

Wydruki i faksy, jeżeli nie są podpisane, nie mogą stanowić podstawy do zachowania formy pisemnej. Mogą być uznane za dowodu uprawdopodabniające złożenie określonych oświadczeń woli.

Osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać, może złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej w dwojaki sposób:

• Może uczynić na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok odcisku inna osoba wpisze jej nazwisko i imię, umieszczając swój podpis,

• Zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba, a jej podpis zostanie poświadczony notarialnie lub przez burmistrza z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie osoby nie mogącej pisać, ale mogącej czytać.

Oświadczenie woli w formie pisemnej może być złożone również przez osobę, która nie może czytać. Musi jednak przybrać formę aktu notarialnego.

Forma pisemna z poświadczoną datą

Poświadczenie daty wywołuje ten skutek, że od chwili jego dokonania data staje się pewna. Poświadczenia dokonuje notariusz. Czyni to w dokumencie w którym zawarte jest oświadczenie woli. W poświadczeniu wymienia imię, nazwisko i miejsce zamieszkania osoby, która dokument przedłożyła.

Czynność ma datę pewną również:

• W razie stwierdzenia w jakimkolwiek dokumencie urzędowym jej dokonania,

• W razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy,

• W razie śmierci osoby podpisanej na dokumencie

Forma pisemna z poświadczonym podpisem

Poświadczenie podpisu polega na stwierdzeniu własnoręczności podpisu osoby, która złożyła oświadczenie woli w przedstawionym dokumencie. Poświadczenia dokonuje notariusz. Podpisy na poświadczonych dokumentach są składane w obecności notariusza. Jeżeli podpis był złożony nie w obecności notariusza, osoba która podpisała dokument, powinna uznać przed notariuszem podpis złożony wcześniej za własnoręczny.

Data poświadczenia podpisu jest zarazem datą pewną czynności prawnej.

Akt notarialny

Akty notarialne sporządzane są w przypadkach przewidzianych przepisami prawa, a w innych przypadkach - na żądanie stron czynności prawnej.

Przed podpisaniem akt notarialny jest odczytywany na głos. Notariusz składa swój podpis po złożeniu podpisów przez osoby składające oświadczenia woli. Akt sporządzany jest w jednym egzemplarzu. Osoby zainteresowane otrzymują wypisy, które mają moc prawną oryginału.

3. Skutki niezachowania formy

Forma szczególna czynności prawnej może być zastrzeżona: pod rygorem nieważności, dla wywołania określonych skutków prawnych, dla celów dowodowych.

Jeżeli forma szczególna zastrzeżona jest pod rygorem nieważności - niezachowanie tej formy pociąga za sobą bezwzględną nieważność czynności prawnej. Czynność taka nie wywołuje więc żadnych skutków chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Forma szczególna pod rygorem nieważności zastrzeżona m.in. co do: pełnomocnictwa ogólnego lub przeniesienia własności nieruchomości.

Jeżeli forma szczególna zastrzeżona jest dla wywołania określonych skutków prawnych - niezachowanie tej formy nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, ale nie wywoła ona tych skutków prawnych, dla wywołania których forma ta była zastrzeżona. Forma szczególna dla wywołania określonych skutków prawnych zastrzeżona jest m.in. co do: pisemnej umowy najmu nieruchomości lub pomieszczenia na dłuższy okres czasu.

Zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Ograniczeń tych nie stosuje się, gdy zachowanie formy pisemnej zastrzeżone jest jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

4. Zasady określania skutków niezachowania formy szczególnej

Można wyróżnić pięć typów następstw niezachowania formy szczególnej:

• Jeżeli ustawa zastrzega formę pisemną zwykłą dla celów dowodowych, to znaczy bez rygoru nieważności, niezachowanie tej formy nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, lecz jedynie utrudnienie dowodowe,

• Jeżeli ustawa zastrzega formę pisemną zwykłą dla wywołania określonych skutków czynności prawnej, niezachowanie tej formy uniemożliwia osiągnięcie tych skutków, czynność nie jest jednak nieważna,

• Jeżeli ustawa zastrzega formę pisemną zwykłą pod rygorem nieważności, niezachowanie tej formy pociąga za sobą nieważność czynności prawnej,

• Jeżeli ustawa zastrzega formę pisemną z poświadczoną datą lub poświadczonym podpisem albo formę aktu notarialnego jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej, niezachowanie tych form nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnych, jedynie uniemożliwia osiągnięcie owych specjalnych skutków prawnych,

• Jeżeli ustawa zastrzega formę pisemną z poświadczoną datą lub poświadczonym podpisem albo formę aktu notarialnego, a konkretny przepis prawa nie zawiera postanowienia co do skutku, niezachowanie tych form pociąga za sobą nieważność czynności prawnych.

5. Wymogi generalne co do powinności zachowania formy szczególnej

§ 11. Sposoby zawierania umów.

2. Oferta i jej przyjęcie

Ofertą jest oświadczenie woli, które spełnia dwa warunki:

• Zawiera stanowczą propozycję zawarcia umowy,

• Określa istotne postanowienia tej umowy.

Przyjęcie oferty polega na złożeniu oświadczenia woli, w którym zawarta jest akceptacja oferty.

Oferta musi być stanowczą propozycją zawarcia konkretnej umowy. Ofertą nie jest więc oświadczenie zawierające treść stricte informacyjną, czyli np. cenniki, ogłoszenia, reklamy.

Oferta musi zawierać istotne postanowienia umowy, do zawarcia której zmierza oferent.

Oferent może wzbogacić treść oferty. Może mianowicie zawrzeć w niej postanowienia przedmiotowo nieistotne oraz postanowienia podmiotowo istotne.

Wg art. 66 KC oferent jest ofertą związany. Termin owego związana może być wyznaczony w samej ofercie. Jeżeli nie został wyznaczony w ofercie, obowiązują terminy określone w art. 66 § 2 KC.

Wg tego przepisu oferent może znaleźć się w jednej z dwóch sytuacji:

• Oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość przestaje wiązać oferenta jeżeli nie została przyjęta przez oblata niezwłocznie, tzn. w toku tej rozmowy.

• Oferta złożona w inny sposób przestaje wiązać oferenta z upływem czasu, w którym mógł on w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź własną bez nieuzasadnionego opóźnienia.

Oferta złożona w postaci elektronicznej wiąże oferenta, jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie. Przedsiębiorca składający ofertę w tej postaci jest obowiązany przez zawarciem umowy poinformować drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały.

W stosunkach między przedsiębiorcami oferta może być odwołana przed zawarciem umowy, jeżeli oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu oferty.

Jeżeli oferta została skierowana do bliżej nie określonego kręgu osób, znajdą do niej zastosowanie przepisy dotyczące przyrzeczenia publicznego.

Do przyjęcia umowy prowadzi tylko takie oświadczenie woli oblata o przyjęciu oferty, z którego wynika, że treść oferty została zaakceptowana w całości.

Umowa może dojść do skutku również w wyniku przemilczenia oferty przez jej adresata. Przepisy kodeksu cywilnego stanowią, że jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty.

Jeżeli przedsiębiorstwo wysyłkowe prześle dowolnie wybranemu przez siebie klientowi towar, którego on nie zamówił, klient nie będzie miał obowiązku tego towaru przyjąć ani na taką ofertę odpowiedzieć. Nie będzie miał także obowiązku odesłania towaru na adres oferenta.

Oferent będzie musiał własnym staraniem i na własny koszt odebrać swój towar od klienta, a nadto wynagrodzić mu ewentualna szkodę.

3. Negocjacje

Negocjacje prowadzą do zawarcia umowy dopiero wówczas, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem rokowań.

W postępowaniu stron, które zamierzają zawrzeć określoną umowę można wyodrębnić trzy fazy:

• Ustalenie zakresu rokowań,

• Wzajemne uzgadnianie treści, które mają być przedmiotem negocjacji,

• Złożenie zgodnych oświadczeń woli co do zawarcia umowy o określonej treści.

Przedmiotem negocjacji muszą być co najmniej przedmiotowo istotne elementy umowy. Są to bowiem elementy konieczne do zawarcia umowy.

Negocjacje są swego rodzaju „targiem”. Strony wysuwają nawzajem określone propozycje, dyskutują nad nimi, modyfikują zajęte wcześniej stanowiska, czynią sobie wzajemne ustępstwa, itd.

Żadna ze stron nie może władczo oddziaływać na drugą stronę, ponieważ podmioty prawa cywilnego są sobie równe. Nie zachodzi między nimi stosunek zwierzchnictwa i podwładności.

Wynik negocjacji jest podstawą do ustalenia ostatecznej treści umowy.

Negocjacje powinny być prowadzone z zachowaniem dobrych obyczajów.

4. List intencyjny

Rokowania dotyczące umów o większym znaczeniu gospodarczym z reguły poprzedzane są podpisaniem listu intencyjnego. Zwyczaj podpisanie takich listów przyjęty został z praktyki państw zachodnich.

Polskie prawo cywilne nie określa charakteru prawnego listu intencyjnego. Treść listu intencyjnego składa się z pewnych deklaracji stron negocjowanej umowy, określających w szczególności przedmiot negocjacji, czas ich trwania oraz zakładane przez strony efekty.

List intencyjny może przybrać formę umowy, nie może jednak być utożsamiany ani z umową przedwstępną ani z umową definitywną.

• Umowa przedwstępna wymaga określenia istotnych postanowień umowy przyrzeczonej oraz terminu, w którym ma ona być zawarta.

• Umowa definitywna, do zawarcia której zmierzają sygnatariusze listu intencyjnego, wymaga uzgodnienia przez strony co najmniej istotnych jej postanowień.

Odmowa zawarcia umowy przewidzianej w liście intuicyjnym nie daje podstaw do wytoczenia powództwa o zobowiązanie strony odmawiającej złożenia oświadczenia woli do złożenia takiego oświadczenia. List intuicyjny nie jest bowiem umową przedwstępną.

Niedotrzymanie obietnic złożonych w liście intencyjnym nie rodzi obowiązków odszkodowawczych, ponieważ postanowienia takiego listu nie są jeszcze źródłem zobowiązań.

5. Aukcja i przetarg

1) Aukcja

Podstawą aukcji jest ogłoszenie publiczne. Należy w nim określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków. Zmiana treści ogłoszenia lub warunków aukcji albo jej odwołanie może nastąpić tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w treści ogłoszenia.

Osoba prowadząca aukcję rozpoczyna licytację od podania ceny wywoławczej oraz postawienia pytania: „kto da więcej”.

Zawarcie umowy w wyniku aukcji następuje z chwilą udzielenia przybicia, które polega na trzykrotnym uderzeniu młotkiem i złożeniu oświadczenia, że ostatnia oferta, jako najkorzystniejsza, została przyjęta. Umowa dochodzi do skutku między organizatorem aukcji, a licytantem którego oferta uzyskała przybicie.

W warunkach aukcji można zastrzec, że przystępujący do niej uczestnik powinien, pod rygorem niedopuszczenia do licytacji, wpłacić organizatorowi określoną sumę albo ustanowić odpowiednie zabezpieczenie jej zapłaty, czyli złożyć odpowiednie wadium.

Jeżeli uczestnik aukcji, mimo wyboru oferty uchyla się od zawarcia umowy, organizator aukcji może pobraną sumę zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia.

Jeżeli organizator aukcji uchyla się od zawarcia umowy, jej uczestnik, którego oferta została wybrana, może zażądać zapłaty podwójnego wadium lub naprawienia szkody.

Organizator oraz uczestnik aukcji może żądać unieważnienia zawartej umowy jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik aukcji lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami.

2) Przetarg

Przetarg jest sposobem zawierania umów o większym znaczeniu gospodarczym. W tym trybie zawierana jest znaczna część umów inwestycyjnych.

Kodeks Cywilny reguluje przetarg w sposób jednolity. Natomiast przepisy szczególne wyróżniają z reguły przetarg nieograniczony i ograniczony, a ustawa o zamówieniach publicznych wprowadza dodatkowo przetarg dwustopniowy.

a) Zasady ogólne

Podstawą przetargu jest ogłoszenie publiczne, w którym należy określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu lub też wskazać sposób udostępnienia tych warunków.

Oferta złożona w toku przetargu wiąże oferenta. Przestaje go wiązać dopiero wtedy, gdy została wybrana inna oferta albo gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej.

W warunkach przetargu można zastrzec, że przystępujący do niego podmiot powinien, pod rygorem niedopuszczenia do przetargu, wpłacić organizatorowi określoną sumę albo ustanowić odpowiednie zabezpieczenie jej zapłaty, czyli złożyć odpowiednie wadium.

Jeżeli uczestnik przetargu, mimo wyboru oferty uchyla się od zawarcia umowy, organizator przetargu może pobraną sumę zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia.

Jeżeli organizator przetargu uchyla się od zawarcia umowy, oferent, którego oferta została przyjęta, może zażądać zapłaty podwójnego wadium lub naprawienia szkody.

Organizator oraz uczestnik przetargu może żądać unieważnienia zawartej umowy jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik aukcji lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami.

b) Przetarg nieograniczony

Podstawą przetargu nieograniczonego jest ogłoszenie publiczne, skierowane do bliżej nieokreślonego kręgu adresatów. Ogłoszenie takie powinno obejmować co najmniej: czas i miejsce przetargu oraz jego przedmiot i warunki.

W przypadku ogłoszenia przetargu nieograniczonego postępowanie przetargowe prowadzone jest wg zasad ogólnych, przedstawionych w pkt. a.

c) Przetarg ograniczony

Kodeks cywilny nie wprowadza podziału na przetarg nieograniczony i ograniczony. Wybór jednej z odmian przetargu należy więc do jego organizatora, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Ustawa o zamówieniach publicznych za podstawowy tryb zawierania umów uznaje przetarg nieograniczony. W dwóch przypadkach dopuszcza jednak możliwość zorganizowania przetargu ograniczonego:

• Jeżeli wartość zamówienia publicznego nie przekracza równowartości kwoty 30 tysięcy euro,

• Jeżeli specjalistyczny charakter zamówienia publicznego ogranicza liczbę dostawców lub wykonawców mogących wykonać dane zamówienie.

Jeżeli zamówienie ma specjalistyczny charakter, organizator do przetargu zaprasza do składania ofert wszystkich dostawców lub wykonawców, którzy spełniają wymagane warunki. W ogłoszeniu o przetargu liczba oferentów może być ograniczona do 20, nie może być jednak mniejsza niż 5, chyba że liczba dostawców i wykonawców, którzy spełniają wymagane warunki, jest mniejsza niż 5.

W dalszej części obowiązują te same zasady, które obowiązują w przetargu nieograniczonym.

d) Przetarg dwustopniowy

Kodeks Cywilny nie reguluje przetargu dwustopniowego. Został on uregulowany w ustawie o zamówieniach publicznych.

Jego istota polega na tym, że dzieli on się na dwa etapy:

• W pierwszym etapie, dostawcy i wykonawcy składają oferty wstępne bez podawania ceny, a zamawiający może żądać od nich określenia parametrów przedmiotu zamówienia,

• Drugi etap jest już przetargiem, którego zasięg ogranicza się do wybranych oferentów i może być poprzedzony negocjacjami.

Przetarg dwustopniowy może być zastosowany wtedy gdy:

• Ogłoszony wcześniej przetarg nieograniczony lub ograniczony nie doszedł do skutku, np. z braku ofert,

• Nie można z góry określić cech zamawianych usług, w taki sposób by umożliwić wybór najkorzystniejszej oferty,

• Przedmiotem zamówienia są dostawy lub roboty prowadzone wyłącznie w celach np. badawczych,

• Nie ma możliwości dokonania wcześniejszej wyceny usług lub robót budowlanych ze względu na ich charakter.

§ 12. Skutki wadliwości czynności prawnej

2. Nieważność bezwzględna

Czynność prawna bezwzględnie nieważna nie wywołuje skutków prawnych w niej wyrażonych.

Może natomiast wywołać skutki przewidziane przepisami prawa. Nieważność bezwzględna następuje z mocy prawa. Może na nią powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny.

Sąd uwzględnia ją z urzędu, nie jest potrzebny wniosek żadnej ze stron.

Czynność może być nieważna w całości lub w części.

Przyczyny nieważności:

• Sprzeczność z bezwzględnie obowiązującymi normami,

• Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego,

• Pozorność oświadczenia woli,

• Brak zdolności do czynności prawnych,

• Obejście obowiązującej ustawy,

• Niezachowanie formy szczególnej kwalifikowanej,

• Niemożliwość świadczenia,

• Praktyki monopolistyczne.

Nieważność czynności prawnej może ulec w pewnych warunkach konwalidacji. Przez konwalidację rozumie się przywrócenie skuteczności nieważnej czynności prawnej. Przywrócenie to może nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych w ustawie.

Od konwalidacji odróżnia się w nauce prawa cywilnego konwersję czynności. Konwersja polega na tym, że nieważna czynność prawna może wywołać inne skutki prawne niże te, które zostały w niej wyrażone.

3. Nieważność względna (wzruszalność).

Względnie nieważna czynność prawna nie jest nieważna z mocy prawa, ale może być unieważniona (wzruszona) w drodze czynności prawnej lub orzeczenia sądowego.

Do czasu jej unieważnienia wywołuje ona skutki prawne w niej wyrażone, a także te które wynikają z przepisów ustawy, z zasad współżycia społecznego oraz z ustalonych zwyczajów.

Do unieważnienia takiej czynności może doprowadzić tylko osoba wskazana w ustawie. Zwykle jest nią strona czynności prawnej.

Unieważnienie może nastąpić w dwojaki sposób:

• W drodze złożenia przez uprawniony podmiot drugiego oświadczenia woli, które zniweczy skutki pierwszego oświadczenia,

• W drodze konstytutywnego orzeczenia sądowego, które prowadzi do unieważnienia wadliwej czynności prawnej albo do zmiany jej treści.

Czynność prawna względnie nieważna jest czynnością od początku wadliwą. Jako taka nie powinna więc wywoływać normalnych skutków prawnych. Możliwość jej unieważnienia jest ograniczona w czasie. Bezskuteczny upływ terminu, w którym może ona być unieważniona, prowadzi do jej konwalidacji. Podmiot uprawniony może doprowadzić do jej konwalidacji w sposób wyraźny (np. potwierdzając ją) lub w sposób milczący (np. nie podejmując żadnych działań w sądzie).

4. Bezskuteczność zawieszona

Warunkiem koniecznym dojścia do skutku czynności prawnej jest złożenie przez jej strony odpowiednich oświadczeń woli. Nie zawsze jest to jednak warunek wystarczający. Niekiedy przepisy prawa uzależniają skuteczność czynności prawnej od wyrażenia zgody przez osobę trzecią, np. :

art. 17 KC wymaga zgody przedstawiciela ustawowego na zaciąganie zobowiązań lub rozporządzanie prawem przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych.

Zgoda osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej jest oświadczeniem woli. Oświadczenie to stanowi nieodzowny element składowy czynności prawnej, której zgoda dotyczy. Osoba trzecia, która to oświadczenie składa, nie jest jednak stroną czynności prawnej. Jej oświadczenie ma charakter upoważniający. Zezwala mianowicie na dokonanie określonej czynności prawnej.

Jeżeli przepis prawa wymaga zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej, przez osobę tę należy rozumieć podmiot prawa cywilnego, tzn. osobę fizyczną lub osobę prawną. Nie jest osobą trzecią w tym znaczeniu sąd czy inny organ państwa.

Brak zgody powoduje, że czynność będzie bezwzględnie nieważna.

Jeżeli przepis prawa wymaga zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej, czynność dokonana bez zgody nie wywołuje skutków prawnych do czasu jej potwierdzenia. Jest ona w tym czasie czynnością niezupełną.

Sankcją związaną z jej wadliwością jest bezskuteczność zawieszona. Jeżeli osoba trzecia potwierdzi czynność, staje się ona w pełni skuteczna od początku. Jeżeli jednak osoba trzecia odmówi potwierdzenia, stanie się nieważna, a tym samym bezskuteczna.

5. Bezskuteczność względna

Bezskuteczność względna czynności prawnej polega na tym, że w stosunku do jednych osób czynność ta jest bezskuteczna, natomiast w stosunku do innych, w tym zwłaszcza tych, które jej dokonały (np. stron umowy sprzedaży), jest w pełni skuteczna.

Czynność prawna może być względnie bezskuteczna:

• Z mocy prawa,

• Z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu.

Bezskuteczność z mocy prawa - w świetle art. 1036 KC rozporządzanie udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody innego spadkobiercy jest bezskuteczne jeśli narusza jego uprawnienia wynikające z przepisów o dziale spadku.

Rozdział XII

PRZEDSTAWICIELSTWO

§ 1. Istota przedstawicielstwa

Przedstawicielstwo polega na dokonywaniu czynności prawnych w cudzym imieniu i na cudzy rachunek. Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach jego umocowania pociąga za sobą skutki prawne bezpośrednio dla osoby reprezentowanej.

Przedstawiciel składa własne oświadczenie woli, ale czyni to w imieniu osoby reprezentowanej. Stroną dokonanej przez niego czynności prawnej z osobą trzecią jest więc nie on, lecz osoba przez niego reprezentowana.

Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela pociągnie za sobą skutki prawne dla osoby reprezentowanej tylko wówczas, gdy przedstawiciel w sposób wyraźny lub dorozumiany działa w imieniu osoby reprezentowanej.

Jeżeli zatai on wobec osoby trzeciej, to że dokonuje czynności prawnej w cudzym imieniu, reprezentowany nie będzie stroną tej czynności, nie pociągnie więc ona dla niego skutków prawnych. W takim przypadku trzeba będzie przyjąć, że przedstawiciel występuje w roli zastępcy pośredniego, to znaczy dokonuje czynności prawnej we własnym imieniu, ale na rachunek osoby, której jest przedstawicielem.

W świetle art. 95 § 1 KC za pośrednictwem przedstawiciela może być dokonana w zasadzie każda czynność prawna, jakiej może dokonać sam mocodawca. Od tej zasady występują jednak pewne wyjątki ustawowe lub wynikające z właściwości czynności prawnej.

Za pośrednictwem przedstawiciela nie można:

• Sporządzić i odwołać testamentu,

• Przebaczyć obdarowanemu lub spadkobiercy.

Pośrednik może dokonywać czynów zgodnych z prawem, które są przejawami woli podobnymi do oświadczeń woli, ale różniącymi się od nich tym, że skutek prawny następuje niezależnie od woli podmiotu działającego, np. :

• Wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania, pociąga za sobą wymagalność wierzytelności, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie był oznaczony,

• Niewłaściwe uznanie roszczenia przez dłużnika, pociąga za sobą przerwę biegu przedawnienia,

• Zawiadomienie sprzedawcy o wadach fizycznych rzeczy, które jest przesłanką zgłaszania roszczeń z tytułu rękojmi,

• Zawiadomienie o dokonaniu potrącenia, które prowadzi do umorzenia wierzytelności.

Skuteczność czynności prawnej zależy niekiedy od świadomości osoby składającej oświadczenie woli, dobrej lub złej wiary, wad oświadczenia woli, itp.

Mocodawca nie może uzyskiwać korzyści prawnych np. z dobrej wiary pełnomocnika, któremu udziela informacji lub wskazówek, jeżeli sam jest w złej wierze.

Przedstawiciel a funkcje pokrewne

Przedstawiciela trzeba odróżniać od:

1. Organu osoby prawnej,

2. Zastępcy pośredniego,

3. Pomocnika przy dokonywaniu czynności prawnej,

4. Osoby wypełniającej dokument podpisany In blanco,

5. Posłańca,

6. Osoby uprawniona do odbioru oświadczeń woli,

7. Dzierżyciela.

Ad. a) Organ osoby prawnej

W przeciwieństwie do przedstawiciela nie jest samodzielnym podmiotem prawa, wchodzi on w skład struktury organizacyjnej osoby prawnej, jego działanie na zewnątrz jest działaniem samej osoby prawnej. Bez organu osoba prawna nie może działać, może jednak działać bez przedstawicieli (pełnomocników).

Ad. b) Zastępca pośredni

W przeciwieństwie do przedstawiciela dokonuje czynności prawnych nie w imieniu osoby, na rzecz której działa, lecz w imieniu własnym. Podmiotem praw i obowiązków wobec osoby trzeciej jest więc on sam, a nie osoba, na rzecz której działa. Dopiero później obowiązany jest przenieść to co uzyskał na osobę, w interesie której działał. Typowym zastępcą pośrednim jest komisant.

Ad. c) Pomocnik

Pomocnikiem osoby dokonującej czynności prawnej jest osoba, która nie składa oświadczenia woli, lecz jedynie ułatwia lub umożliwia innemu podmiotowi dokonanie czynności prawnej. Typowym pomocnikiem jest notariusz.

Ad. d) Osoba wypełniająca dokument In blanco

Nie składa ona oświadczenia woli w imieniu podmiotu, który podpisał ten dokument, lecz jedynie uzupełnia brakującą treść tego dokumentu. Osoba wypełniająca dokument nie składa oświadczenia woli. Wykonuje jedynie czynności faktyczne.

Ad. e) Posłaniec

Nie dokonuje on czynności prawnej w imieniu osoby na rzecz której działa, lecz jedynie przenosi oświadczenie woli tej osoby lub jej przedstawiciela. Typowym posłańcem jest poczta polska.

Ad. f) Osoba uprawniona do obioru oświadczenia woli

Osoba taka nie ma umocowania do składania oświadczeń woli w cudzym imieniu, dokonuje ona jedynie czynności faktycznych na rzecz innej osoby. Przyjęcie przez taką osobę oświadczenia woli od kontrahenta osoby prawnej stanowić będzie podstawę do przyjęcia, że oświadczenie zostało złożone z tą chwilą w której np. sekretarka je przyjęła, albowiem w tej chwili organ osoby prawnej (teoretycznie) mógł zapoznać się z jego treścią.

Ad. g) Dzierżyciel

Nie składa on oświadczeń woli w imieniu innej osoby, lecz włada faktycznie rzeczą za kogo innego. Dzierżycielem będzie np. przechowawca.

§ 2. Rodzaje przedstawicielstw

Prawo cywilne wyróżnia dwa rodzaje przedstawicielstwa: przedstawicielstwo ustawowe i pełnomocnictwo.

Przedstawicielami ustawowymi są rodzice dziecka podlegającego władzy rodzicielskiej, opiekun, kurator, doradca tymczasowy.

Władza rodzicielska - dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską aż do uzyskania pełnoletniości. Władza ta przysługuje obojgu rodzicom, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Obejmuje ona obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka. O istotnych sprawach dziecka rodzice obowiązani są rozstrzygać wspólnie, jeżeli nie mogą dojść do porozumienia, sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Każde z rodziców może samodzielnie działać jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Jednak żadne z nich nie może reprezentować dziecka:

• Przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską,

• Przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka,

Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać w sprawach majątkowych dziecka czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.

Rodzice, którzy wykonują władzę rodzicielską nad dzieckiem ubezwłasnowolnionym całkowicie podlegają takim samym ograniczeniom jak kurator.

Opiekun - ustanawia go sąd opiekuńczy. Zakres umocowania opiekuna określają przepisy KRO. Opieką objęte są osoby małoletnie, które nie pozostają pod władzą rodzicielską, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Opiekunem nie może być ustanowiona osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnej, jak również osoba, która została pozbawiona praw publicznych albo praw rodzicielskich lub opiekuńczych.

Opiekun sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką. Nadzór nad opiekunem sprawuje sąd opiekuńczy. Opiekun powinien uzyskiwać zezwolenia sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego.

Opiekun nie może reprezentować osób pozostających pod jego opieką:

• Przy czynnościach prawnych między tymi osobami,

• Przy czynnościach prawnych między jedną z tych a opiekunem lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz osoby pozostającej pod opieką.

Kurator - ustanawia go sąd. W zakresie nie uregulowanym przepisami o kurateli stosuje się odpowiednio przepisy o opiece. Kuratora ustanawia się w wypadkach przewidzianych ustawą, w tym zwłaszcza dla osób częściowo ubezwłasnowolnionych oraz dzieci poczętych lecz jeszcze nienarodzonych.

Doradca tymczasowy - może go ustanowić sąd dla osoby pełnoletniej, która ma być ubezwłasnowolniona. Osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego, ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, tak jak osoba ubezwłasnowolniona częściowo. Do doradcy stosuje się przepisy o kuratorze ustanowionym dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.

§ 3. Pełnomocnictwo

1. Źródła umocowania pełnomocnika

Podstawą pełnomocnictwa jest oświadczenie woli osoby reprezentowanej. Oświadczenie to ma charakter czynności prawnej upoważniającej, przyznaje ona pełnomocnikowi kompetencję do dokonywania czynności prawnych w imieniu osoby reprezentowanej. Zobowiązanie do dokonywania tych czynności może wynikać z umowy, która reguluje tzw. stosunek wewnętrzny między pełnomocnikiem a jego mocodawcą, np. z umowy.

Pełnomocnictwo jest najczęściej sprzężone z umową, która kreuje między pełnomocnikiem a mocodawcą tzw. stosunek podstawowy. Ma ono jednak niezależny byt prawny, chyba że co innego wynika z przepisu ustawy.

Pełnomocnictwo nie może być udzielone z zastrzeżeniem warunku lub terminu.

Oświadczenie woli zawierające pełnomocnictwo może być złożone w dowolnej formie. Od tej zasady są jednak wyjątki. Musi mieć ono formę szczególną w dwóch wypadkach:

• Jeżeli do dokonania czynności prawnej wymagana jest taka forma pod rygorem nieważności,

• Jeżeli forma taka jest wymagana dla danego rodzaju pełnomocnictwa.

Pełnomocnictwo z art. 97 KC. - pełnomocnictwo dorozumiane

Wg art. 97 KC osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa uznaje się w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynności prawnych zwykle dokonywanych w takich przedsiębiorstwach jak: PKP, Przedsiębiorstwa Handlu Detalicznego czy Orbis.

W piśmiennictwie prawniczym panują rozbieżne poglądy na temat istoty pełnomocnictwa wynikającego z art. 97 KC. Jedni są zdania, że jest to pełnomocnictwo domniemane, inni ze jest to pełnomocnictwo ustawowe, a jeszcze inni że w przepisie tym zawarta jest jedynie klauzula interpretacyjna.

W przepisie tym zawarta jest fikcja prawna, dopuszcza on bowiem przyjęcie, że osoba czynna w lokalu jest pełnomocnikiem jeżeli z góry nie zostały rozwiązane wątpliwości, co do tego że osoba czynna w lokalu nie jest upoważniona do dokonywania czynności prawnych.

Po dokonaniu czynności prawnych, przedsiębiorstwo nie ma możliwości wykazania, że osoba czynna w lokalu nie była uprawniona do dokonywania czynności prawnych, jeżeli przed dokonaniem takiej czynności istniały wątpliwości, co do tego czy była ona uprawniona. Wątpliwości te muszą być rozwiązane przed dokonaniem czynności, a nie po jej dokonaniu.

Art. 97 KC stworzony został z myślą o klientach, a nie z myślą o przedsiębiorcach.

Substytucja - dalsze pełnomocnictwo

Źródłem umocowania pełnomocnika może być nie tylko oświadczenie woli, osoby w której imieniu pełnomocnik działa, lecz także oświadczenie woli pełnomocnika tej osoby. Jest to tzw. dalsze pełnomocnictwo, zwane substytucją pełnomocnictwa.

Kodeks cywilny dopuszcza substytucję tylko w trzech przypadkach:

• Gdy umocowanie do jej dokonywania wynika z treści pełnomocnictwa,

• Gdy umocowanie takie wynika z ustawy,

• Gdy umocowanie takie wynika ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.

Ustanowienie substytuta rodzi stosunek pełnomocnictwa bezpośredniego między mocodawcą a substytutem. Zakres umocowania substytuta nie może być szerszy niż zakres umocowania pełnomocnika głównego, natomiast może być węższy lub pokrywać się z zakresem umocowania tego pełnomocnika.

Jeżeli jest kilku pełnomocników, każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa. Z pełnomocnictwa może wynikać obowiązek współdziałania pełnomocników między sobą przy dokonywaniu czynności prawnych. Określa się to mianem reprezentacji łącznej.

2. Rodzaje pełnomocnictw

Na podstawie art. 98 KC możemy wyróżnić trzy rodzaje pełnomocnictw:

• Pełnomocnictwo ogólne,

• Pełnomocnictwo rodzajowe,

• Pełnomocnictwo do danej czynności prawnej.

Pełnomocnictwo ogólne

Obejmuje ono umocowanie do dokonywania czynności prawnych zwykłego zarządu. Za czynność zwykłego zarządu uznaje się z reguły takie czynności, które dotyczą bieżących spraw podmiotu prawa i nie prowadzą do uszczuplenia jego potencjału ekonomicznego, np. zatrudnienie pracowników, pobieranie czynszu. Czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu to np. sprzedaż nieruchomości, wytaczanie powództw.

Pełnomocnictwo ogólne musi być udzielone w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Pełnomocnictwo rodzajowe

Upoważnia ono do dokonywania czynności prawnych danej kategorii (np. sprzedaż rzeczy), w tym także do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. W tym ostatnim przypadku pełnomocnictwo powinno jednak określać wyraźnie typy takich czynności. Pełnomocnictwo rodzajowe może być udzielone w dowolnej formie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Pełnomocnictwo do danej czynności

Nazywane jest one szczególnym. Obejmuje upoważnienie do dokonania indywidualnie oznaczonej czynności prawnej, np. sprzedaży oznaczonej nieruchomości. Może być udzielone w dowolnej formie, chyba że przepis ustawy stanowi inaczej.

3. Pełnomocnik jako druga strona czynności prawnej

Wg art. 108 KC pełnomocnik w zasadzie nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonuje w imieniu mocodawcy, czyli nie może dokonywać czynności „ z samym sobą”.

Od tej zasady są jednak dwa wyjątki. Może dokonywać czynności „z samym sobą” :

• Jeżeli zezwala mu na to treść pełnomocnictwa,

• Jeżeli ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy.

Przepis art. 108 KC znajduje odpowiednie zastosowanie również do pełnomocnika, który reprezentuje obie strony czynności prawnej. W nauce prawa przyjmuje się, że czynność prawna dokonana z naruszeniem art. 108 KC nie jest bezwzględnie nieważna, lecz jest czynnością niezupełną, a więc może być przez mocodawcę potwierdzona.

4. Pełnomocnik rzekomy

Pełnomocnikiem rzekomym jest osoba, która dokonała czynności prawnej w cudzym imieniu bez umocowania lub z naruszeniem jego granic. Ważność takiej czynności prawnej zależy od tego, czy zostanie ona potwierdzona przez podmiot, w imieniu którego została dokonana.

Umowa zawarta przez pełnomocnika rzekomego nie jest bezwzględnie nieważna ale nie wywołuje skutków prawnych, jeżeli nie została potwierdzona. Do czasu jej potwierdzenia istnieje stan tzw. bezskuteczności zawieszonej. Staje się ona skuteczna dopiero po potwierdzeniu przez osobę, w imieniu której została zawarta.

Potwierdzenie umowy może być dokonane w dowolnej formie. Jeżeli jednak do ważności umowy wymagana jest forma szczególna, oświadczenie woli obejmujące potwierdzenie powinno być złożone w tej samej formie.

Odmowa potwierdzenia umowy pociąga za sobą jej nieważność od początku, a tym samym definitywną bezskuteczność. Umowa taka nie wiąże również rzekomego pełnomocnika, ponieważ zawierał on ją nie we własnym imieniu, lecz w imieniu innej osoby. Obowiązany będzie przez to do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą strona ta poniosła, przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania lub przekroczenia jego zakresu.

5. Pełnomocnictwo bierne

Pełnomocnikiem biernym jest osoba umocowana do odbioru oświadczeń woli składanych mocodawcy przez osoby trzecie. Oświadczenie woli złożone przedstawicielowi umocowanemu do jego odbioru uznaje się za złożone mocodawcy. Odbiór oświadczenia woli przez pełnomocnika biernego nie oznacza jeszcze, że czynność prawna doszła do skutku. Do jej dokonania potrzebne jest jeszcze pełnomocnictwo czynne. W praktyce oba te pełnomocnictwa idą w parze.

6. Wygaśnięcie pełnomocnictwa

Pełnomocnictwo wygasa:

• Po dokonaniu czynności prawnej do dokonania której było udzielone. Dotyczy to pełnomocnictwa do dokonania danej czynności prawnej, nie dotyczy pełnomocnictwa ogólnego i rodzajowego, bo te pełnomocnictwa upoważniają do dokonywania czynności w sposób powtarzalny.

• Pełnomocnictwo wygasa po upływie czasu na który zostało udzielone. Dotyczy to pełnomocnictwa ogólnego i rodzajowego, a nie dotyczy pełnomocnictwa szczególnego, chyba że w pełnomocnictwie określono wyraźnie termin przed upływem którego czynność ma być dokonana.

• Pełnomocnictwo wygada w razie śmierci pełnomocnika lub mocodawcy. Nie wygasa ono jednak wtedy, gdy inaczej postanowiono w umowie kreującej tzw. stosunek podstawowy, np. w umowie zlecenia, która zobowiązuje pełnomocnika do konania określonych czynności prawnych, w takim przypadku obowiązki wynikające z pełnomocnictwa przechodzą na spadkobiercę.

• Jeżeli udzielającym pełnomocnictwa jest podmiot będący osobą prawną pełnomocnictwo wygada z chwilą rozwiązania takiego podmiotu albo jego przekształcenia (podzielenia).

• Pełnomocnictwo wygada w razie wygaśnięcia umowy, która kreuje stosunek podstawowy, chyba że z treści pełnomocnictwa albo z treści umowy wynika co innego.

• Pełnomocnictwo może być w każdej chwili odwołane, u jego podstaw leży bowiem zaufanie mocodawcy do pełnomocnika. Jeżeli pełnomocnictwo jest konieczne do wykonania obowiązków wynikających z treści umowy (np. zlecenia) wygasa dopiero wówczas, gdy wygaśnie umowa.

• Pełnomocnik może zrzec się pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo jest bowiem czynnością upoważniającą, a nie zobowiązującą. Nie może zrzec się pełnomocnictwa, jeżeli z umowy kreującej stosunek podstawowy wynika obowiązek.

• Pełnomocnictwo wygasa, jeżeli pełnomocnik utracił pełną zdolność do czynności prawnych. Nie wygasa jeżeli pełnomocnik zachowuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Po wygaśnięciu pełnomocnictwa pełnomocnik obowiązany jest na żądanie mocodawcy zwrócić tekst pełnomocnictwa. Może żądać od mocodawcy, by wydał mu odpis pełnomocnictwa, ale zawierającego stwierdzenie, że pełnomocnictwo to wygasło. Jeżeli mocodawca nie cofnie pełnomocnictwa byłemu pracownikowi, a były pełnomocnik dokona czynności prawnych w granicach dotychczasowego umocowania czynności będą ważne, chyba że kontrahenci z którymi pełnomocnik zawarł umowę byli w złej wierze, tzn. wiedzieli o wygaśnięciu pełnomocnictwa.

§ 4. Prokura

Prokura była w przeszłości uregulowana przepisami kodeksu handlowego, po wejściu w życie KSH (2001 rok), kodeks handlowy utracił moc obowiązującą z wyjątkiem przepisów dotyczących prokury. Przepisy te uchylone zostały dopiero w 2003 roku, a prokura uregulowana została przepisami KC.

Wg przepisów KC prokura jest pewną odmianą pełnomocnictwa, zbliżoną w swojej istocie do pełnomocnictwa ogólnego. Różnica polega na tym, że pełnomocnictwa może udzielić zarówno osoba fizyczna nie będąca przedsiębiorcą i przedsiębiorca, natomiast prokurę może ustanowić tylko przedsiębiorca podlegający obowiązkowemu wpisowi do KRSu. Poza tym prokurent ma ustawowo określony zakres umocowania, natomiast zakres umocowania pełnomocnika ustala oświadczenie woli mocodawcy.

W świetle postanowień KC prokurent jest umocowany do dokonywania czynności prawnych w sądzie i poza sądem, które dotyczą działalności przedsiębiorstwa. Prokurentem może być tylko osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnej. Tryb powoływania i odwoływania prokurentów określają przepisy ustrojowe danego przedsiębiorstwa. I tak np. w spółce jawnej prokurenta ustanawiają wszyscy wspólnicy uprawnieni do prowadzenia spraw spółki, natomiast odwołać prokurenta może każdy wspólnik uprawniony do prowadzenia spółki.

Prokura nie podlega substytucji. Prokurent może być ustanowiony do prowadzenia spraw całego przedsiębiorstwa albo oddziału danego przedsiębiorstwa (prokura oddziałowa).

Prokurent może być uprawniony do samodzielnego dokonywania czynności prawnych albo do dokonywania czynności we współdziałaniu z innymi prokurentami (prokura łączna).

Prokura musi być ustanowiona w formie pisemnej i podlega wpisowi do KRSu.

Prokura wygasa w razie śmierci prokurenta, a także w razie upadłości lub likwidacji przedsiębiorstwa. Prokura może być w każdym czasie odwołana. Ze względu na charakter prokury w sprawach nieuregulowanych przepisami o prokurze stosuje się odpowiednio przepisy o pełnomocnictwie. W przepisach o prokurze wyłączona jest możliwość dokonywania przez prokurenta niektórych czynności prawnych.

Prokurent nie może:

• Zbyć przedsiębiorstwa ani oddać go do używania przez inny podmiot,

• Zbywać nieruchomości.

Do dokonywania takich czynności było by konieczne pełnomocnictwo szczególne.

Rozdział XIII

PRZEDAWNIENIE I TERMINY ZAWITE

§ 1. Przedawnienie

1. Istota przedawnienia

Przedawnienie roszczeń cywilno -prawnych polega na tym, że po upływie okresu przewidzianego ustawą dłużnik może uchylić się od zaspokojenia wierzyciela, tzn. od spełnienia świadczenia.

Po upływie okresu przedawnienia zobowiązanie dłużnika nie wygasa lecz przekształca się w zobowiązanie tzw. naturalne. Wierzyciel nie może takiego zobowiązania zrealizować przymusowo, ale dłużnik może spełnić świadczenie dobrowolnie. Jeżeli spełni świadczenie przedawnione dobrowolne nie będzie mógł następnie domagać się jego zwrotu, albowiem nie jest ono uznawane za świadczenie nienależne.

2. Terminy przedawnień

Okresy przedawnienia ustala ustawa. Wg KC najdłuższy okres przedawnienia wynosi 10 lat. Jeżeli zobowiązanie jest związane z działalnością przedsiębiorstwa to okres przedawnienia wynosi 3 lata. Po upływie 3 lat przedawniają się również roszczenia okresowe, np. czynsz najmu. W części szczegółowej KC określone są też inne terminy przedawnień np. przy umowie sprzedaży - 2 lata, przy umowie przewozu - 1 rok, przy umowie pożyczki - 6 miesięcy.

Okresy przedawnienia ustalone są przepisami bezwzględnie obowiązującymi, strony nie mogą więc zmieniać tych okresów powołując się na zasadę swobody umów (art. 353 KC).

3. Bieg przedawnienia

Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z tą chwilą, kiedy roszczenie stało się wymagalne i może być dochodzone.

Termin spełnienia świadczenia może być oznaczony w czynności prawnej albo może wynikać z właściwości zobowiązania. W takim przypadku roszczenie staje się wymagalne z nadejściem terminu. Jeżeli zaś roszczenie wynika z czynu niedozwolonego albo z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, staje się wymagalne w chwili jego powstania. Roszczenie objęte warunkiem zawieszającym staje się wymagalne w chwili, w której ziścił się ten warunek.

Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. W takim przypadku bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika w najwcześniejszym możliwym terminie.

Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje nie zastosował się o jego treści.

4. Zawieszenie biegu przedawnienia

Zawieszenie biegu przedawnienia następuje w następujących przypadkach:

• Jeżeli dochodzenie roszczenia nie jest możliwe ze względu na działanie siły wyższej, która uniemożliwia postępowanie przed sądem,

• Jeżeli roszczenie przysługuje dziecku w stosunku do rodziców - przez czas wykonywania władzy rodzicielskiej,

• Jeżeli roszczenie przysługuje osobie oddanej opiece w stosunku do opiekuna - przez czas trwania opieki,

• Jeżeli roszczenie przysługuje jednemu małżonkowi względem drugiego - przez czas trwania związku małżeńskiego,

• Jeżeli przedawnienie biegnie względem osoby nie mającej zdolności do czynności prawnych, okres przedawnienia nie może upływać wcześniej niż po 2 latach od chwili ustanowienia dla niej opiekuna ustawowego albo uzyskania przez nią zdolności do czynności prawnych.

Po ustaniu przeszkody z powodu której nastąpiło zawieszenie biegu przedawnienia, przedawnienie biegnie dalej. Okres poprzedzający zawieszenie biegu przedawnienia dolicza się do okresu po upływie okresu zawieszenia (sumują się dwa okresy).

5. Przerwa biegu przedawnienia

Następuje ona gdy:

• Wierzyciel występuje bezpośrednio przed organem uprawnionym do rozstrzygania spraw cywilnych (sądem państwowym, polubownym, mediatorem) o zasądzenie, ustalenie, wyegzekwowanie lub zabezpieczenie roszczenia,

• Przerwa następuje wtedy gdy dłużnik uzna roszczenie wierzyciela,

• Przerwa następuje wtedy gdy wszczęte zostanie postępowanie mediacyjne (charakter dobrowolny).

Jeżeli nastąpi przerwa w biegu przedawnienia, po przerwie bieg rozpoczyna się od nowa, a okresu przed przerwą nie dolicza się do okresu po przerwie.

W okresie w którym sprawa toczy się przed organem rozstrzygającym sprawę, okres przedawnienia nie biegnie. Dłużnik, który powołuje się na przedawnienie roszczenia ma prawo podmiotowe w postaci zarzutu.

6. Skutki przedawnienia

Jak wynika z art. 117 § 2 KC, roszczenie przedawnione nie wygasa, lecz przybiera postać roszczenia niezupełnego, określanego mianem tzw. zobowiązania naturalnego.

Jeżeli dłużnik dobrowolnie spełni świadczenie, nie będzie mógł żądać jego zwrotu, ponieważ jest ono świadczeniem niezależnym.

7. Zarzut przedawnienia

Sąd uwzględnia przedawnienie roszczenia tylko na zarzut dłużnika. Sąd nie może tego uczynić z urzędu. W myśl art. 117 § 2 KC dłużnik, któremu przysługuje zarzut przedawnienia, może zrzec się tego zarzutu. Nie może jednak uczynić tego przed upływem terminu przedawnienia, lecz dopiero po jego upływie.

Uprawnienie do podniesienia zarzutu przedawnienia jest prawem podmiotowym dłużnika. W myśl art. 5 KC nie można czynić ze swojego prawa podmiotowego użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia jest jednostronnym oświadczeniem woli dłużnika. Może być dokonane w dowolnej formie.

---